Все игры
Обсуждения
Сортировать: по обновлениям | по дате | по рейтингу Отображать записи: Полный текст | Заголовки

Мұрын-Жолымбет-Назар-Жәмбике-Қоныс-

Қоныс-Тоқтағұл-Сағындық-Арабай-Бектемірдің балалары 1 Үбет, 2 Бектұр, 3 Рахымбек.  Үмбетің баласы Ескендір. Ескендірдің балалары, 1 Мәми, 2 Бағыдат, 3 Азат.    Бектұрдың балалары, 1 Сүлеймен, 2 Әбілмәжүн, 3 Әбіш. Сүлейменің балалары 1 Ыбырай, 2 Төлеубек, 3 Байжұма, Әбілмәжүнің балалары 1 Қаби, 2 Аққазы, 3 Қорағазы. Әбіштен 1Мағауия. Рахымбектің балалары 1 Әлімбек, 2 Жақып, 3 Мұқамади. Әлімбектің балалары 1 Еңсе, 2 Ақшайық. Жақыптың балалары 1 Баян, 2 Бәтен, Мұқамадидың балалары 1 Қатша, 2 Нұрсапа, 3 Бисапа, 4 Қанапия,

Без заголовка

Ассалаумағалейкум! Мұрын-Қыдыр-Есағасы туралы мәліметтеріңіз бар ма екен?

Бабам Мүрсәлім Бектенұлы туралы



Мүрсәлім Бектенұлы Семей облысы
Зайсан уезінің Қарғыба болысында 1859 жылы дүниеге келген, мұсылманша оқуы бар,
білікті азамат болған. 36 жасында Семей облысы әскери губернаторының 1895 жылдың
10 қазанындағы №65 бұйрығы бойынша Қарғыба болысының бастығы қызметіне
сайланған, сонан бері ұзақ жылдар болыс болған. Мүрсәлімнің әкесі Бектен де
болыстық қызметте болған сияқты, өйткені 1928 жылғы Заманбек Мүрсәлімұлының
мал-мүлкін тәркілеп, өзін жер аудару туралы құжатта Заманбектің «әкесі мен
атасы үздіксіз болыстар болған», – деп жазылған.


Жасы егде тартқанда
Мүрсәлім Бектенұлы мемлекеттік қызметтен кеткен, бірақ ел-ру атынан сөйлейтін
құрметті ақсақал ретінде жер дауларына қатыстырылған, болыс сайлайтын
сайлаушылар тобына енгізілген. Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік
мұрағатында сақталған «Қарғыба болысы мен Нарын болысы арасындағы жер дауы
туралы істе» аталған болыстар тұрғындарының жер дауын реттеуге байланысты
құрылған  комиссия қорытындылары бар. Бұл
мәселе бірнеше жыл талқыланған. 1910 жылдың 30-қаңтарындағы хаттамаларда
Мүрсәлім Бектенұлы жердің рулар арасындағы бөлінісін жетік білетін құрметті
ақсақал ретінде Қарғыба болысының үш өкілінің бірі ретінде қатысқан, құжатта ол
мұсылманша сауаты бар, оқыған адам деп көрсетілген, сол құжаттың соңында
Мүрсәлім Бектенұлының өзінің арабша қойылған қолы бар. 1913 жылдың
19-20-қыркүйегіндегі жер дауын шешетін комиссияда ол Қарғыба болысы жағынан жалғыз
өзі қатысып, жер дауын шешкен. 1916 жылғы Көкпектідегі кеңеске Мүрсәлім
Бектенұлы елге сөзі өтетін құрметті ақсақал ретінде шақырылған.


1916 жылдың 10-шілдесінде
Мүрсәлім Бектенұлы патша жарлығына қарсы шығып, көтеріліс бастаған. Осы сәттен
бастап тамыздың аяғына дейінгі уақытта Мүрсәлім жасағы мен казак отрядтары
арасында бірнеше рет шайқастар болған. 1916 жылдың күзінде жақсы қаруланған казак әскерлеріне қарсы шайқастарда жеңілетінін
білгеннен кейін Мүрсәлім Бектенұлы жасақтың негізгі бөлігін үйлеріне таратып,
өзінің сенімді жігіттерімен Қытайға өтіп кеткен. Мүрсәлім Бектенұлын ұстай
алмай қалған жазалаушы әскер бөлімі оның баласы Заманбекті тұтқындап әкетті.
Заманбек  Мүрсәлімұлы Семейде орыс тіліндегі
оқу орынында оқып жүрген кезінде 2014 жылы елге шақыртылып, орыс тілін жақсы
білгендіктен Қарғыба болысының болысы болып сайланған еді. 1916 жылы патша
жарлығына қарсы шықты деген айыппен оны болыстық қызметтен алып тастаған. Әкесі
ұлт-азаттық көтерілісінің жетекшісі болғандықтан отарлық өкімет Заманбек  Мүрсәлімұлын түрмеде тоғыз ай ұстап, тек
патша өкіметі құлағаннан кейін ғана босатқан.


 Мүрсәлім Бектенұлының 1916 жылы көтеріліс
бастаған ерлігін алғаш рет мойындаған Көкпектіге келген 4-ші революциялық
партизандық бөлімнің қолбасшысы Бабенко еді. Ол Көкпектіде тұрып жатқан
Мүрсәлімқызы Бишенді тауып алып, оған әкесінің патша өкіметіне қарсы күресі
үшін қылыш және жүзік сыйлаған.



В его фильмах - летопись страны

В его фильмах - летопись страны

Народного артиста Казахстана Ораза Абишева по праву называют живым классиком отечественного кинематографа. В фильмографии режиссера, стоявшего у истоков казахстанской кинодокументалистики, – около трехсот киножурналов и семидесяти документальных лент. Творчество Мастера – это кинолетопись, в кадрах которой зримо представлены десятилетия жизни республики: с середины 40-х до 80-х годов.
На торжество по случаю юбилея патриарха кино, которому 1 мая исполнилось 95 лет, прибыло более двухсот гостей. Среди них – почти весь цвет «Казахфильма»: режиссеры, операторы, актеры... Теплые приветственные речи коллег и родных перемежались с замечательными музыкальными номерами и яркими выступлениями лучших казахстанских артистов. Принимая многочисленные поздравления, юбиляр, несмотря на почтенный возраст, находился в хорошем расположении духа. Одним из ярких моментов праздника стал показ телевизионного фильма «Линия судьбы», рассказавшего об основных вехах творческого пути Ораза Абишева. Портрет режиссера дополнили высказывания известных кинодеятелей республики.
На следующий день после юбилея я позвонила Ляйле Галиевне Галимжановой, занимавшей когда-то высокие посты министра культуры республики и председателя Госкино Каз ССР: «Действительно ли режиссер Абишев был таким принципиальным и честным, как о нем говорили с экрана?». И в ответ услышала: «Я знаю Ораза 52 года и очень уважаю его. Он был совестью студии, никогда не боялся говорить правду в глаза, в том числе и директору «Казахфильма». Абишев всегда пользовался заслуженным авторитетом у коллектива. Поэтому на профсоюзных, открытых партийных собраниях и худсоветах его слова особенно ждали. Все знали, что он справедливо оценит ситуацию и выступит открыто: скажет правду руководству прямо в глаза, а кого надо – защитит. Он был человеком вне всяких интриг. С ним считались не только коллеги, но и в ЦК. А то, что он был еще и профессионалом высокого класса – так это вне всякого сомнения. Знаете, его фильмы отличались какой-то особой поэтичностью. Не бойтесь его перехвалить – он этого достоин...».
Я видела лишь небольшую часть из многочисленных картин Ораза Абишева. Но несколько лет назад, когда Мастер был еще в отличном здравии, мне удалось взять откровенное интервью у него дома. А после общения даже выпить по рюмочке коньяка за знакомство и плодотворную работу. Тогда он больше рассказывал не о себе, а о людях, с которыми его сводила судьба. Ораз-ага бережно показывал различные материалы, документы, фотографии, книги. У него вообще все разложено по полочкам, поэтому и собрался довольно солидный архив. Помню, когда речь зашла о документальном фильме про Динмухамеда Ахмедовича Кунаева, он достал копию одной «злополучной» бумаги. Дело в том, что чиновники заставили его (уже 70-летнего признанного документалиста!) писать подробную объяснительную на имя Колбина: почему режиссер снимал эту картину о бывшем республиканском лидере, кто принимал решение о ее запуске и постановке на народные деньги... К этой щепетильной теме мы вышли после того, как я осторожно поинтересовалась о том, каким ему запомнился генсек Брежнев, ведь в 70-е годы режиссер дважды делал фильмы о его визитах в Казахстан. И Ораз Абишевич, абсолютно не смущаясь, откровенно ответил. – Деловым, разумным, добрым, честным, – констатировал он. – Я снимал только официальную сторону его рабочих визитов, и пленка фиксировала документальные кадры. Недавно я посмотрел сериал «Брежнев». И знаете – понравился Сергей Шакуров в роли старого генсека, молодой же актер менее убедителен, на мой взгляд. Этот фильм – уже художественный вымысел, но построенный, разумеется, на каких-то фактах биографии. Такие ленты, конечно, не могут быть бесспорными. А хроника – это документ эпохи. Мне приходилось и о Хрущёве картину снимать, но ее не выпустили на экран: его как раз в то время отправили на пенсию, и он стал фигурой одиозной. Кое-кто из киноначальников по этой причине даже перестал со мной здороваться, будто я сам стал «хрущёвцем». И о Кунаеве мне доводилось делать большой фильм из 11 частей. Он ему очень понравился. А когда картину изымали, то две части (примерно 20 минут) у него так и остались, забрали только 9 частей. Такие вот дела случались...
Среди многочисленных фотографий я не увидела снимков с теми, о ком он рассказал, а также со знаменитыми коллегами по цеху – Романом Карменом и Шакеном Аймановым. Спрашиваю: «Неужели вам не хотелось сняться с ними на память?» – «Ой, я это дело не очень-то любил и никогда не выпячивался. Да и зачем зря людей было беспокоить?». Ответ Мастера показал еще одну отличительную черту его натуры – скромность, что в киношной среде довольно редкое явление. Еще мне хотелось услышать из первых уст, приходилось ли режиссеру снимать фильмы против воли. На что Ораз-ага заметил: «Я никогда не брался за то, что мне было безразлично или хотя бы малоинтересно. Мне не о чем жалеть: я не кривил душой и не шел на компромисс со своей совестью...». «Честно служить Родине и народу!» – таков был его девиз, с которым он шагал по жизни. Рассказывая о своем приходе в кино, Ораз Абишевич поведал интересную предысторию, связанную с оперной сценой. – В середине 30-х годов по всему Казахстану искали талантливую молодежь для учебы в столице. У меня был неплохой голос – баритональный тенор. Вот и направили из Семипалатинска в Алма-Ату в двухгодичную актерскую школу при музыкальном театре, тогда он оперным еще не назывался. Но уже в 1936 году как участник хора побывал на Первой декаде казахского искусства в Москве, где блистала Куляш Байсеитова. А через некоторое время стал и солистом, даже был дублером известного певца Канабека Байсеитова в опере Брусиловского «Жалбыр»...
Кто знает, возможно, и в оперном искусстве талантливый парень достиг бы каких-то высот. Но однажды после простуды он потерял голос. От Курманбека Жандарбекова 22-летний парень услышал мудрый совет: «Голос – вещь ненадежная. Идут разговоры о подготовке специалистов кино. У тебя есть способности. Может, перейдешь в эту сферу?». На выбор основной профессии, как ни странно, повлиял один легендарный фильм... – В то время на экранах страны с большим успехом демонстрировался «Чапаев», – признался Абишев. – Он-то и затронул мою душу: я его несколько раз смотрел. А тут еще в 1939 году правительство нашей республики приняло постановление «О дальнейшем развитии литературы и искусства в Казахстане», где большое внимание уделялось и кинематографу. С целью подготовки кадров для этой отрасли начали отбирать молодых людей для обучения творческим профессиям во ВГИКе. Вот и я рискнул поехать в Москву поступать на режиссерский факультет. Проучившись некоторое время, взял академический отпуск и решил на практике постигать азы киношной профессии, которая меня сильно увлекла. И уже в 1940 году я был ассистентом режиссера Моисея Левина в художественной картине «Райхан», которую снимали на «Ленфильме» по сценарию Мухтара Ауэзова. Потом началась война, не до учебы было. В Алма-Ату в эвакуацию перебазировались главные студии страны – «Мосфильм» и «Ленфильм». Приехали и выдающиеся кинематографисты, работавшие в годы войны на ЦОКСе. А в 1944 году на ее базе была создана Алма-Атинская киностудия, на которой я и работал со дня основания...
Но это было чуть позже. По возвращении же на родину вместе с коллективом «Ленфильма», Ораз Абишев стал педагогом созданной при ЦОКСе Казахской киноактерской школы, где преподавали великие Эйзенштейн, Пудовкин, Трауберг, Пырьев. А параллельно будущий режиссер осваивал премудрости монтажа, изучал нюансы работы на разных этапах создания хроникальных фильмов у признанных мастеров, делая собственные сюжеты для киножурнала «Советский Казахстан». Свою первую самостоятельную картину Абишев снял уже после войны, выехав в командировку в Караганду. – «Называлась она «Город шахтеров», – уточнил аксакал кино. – Затем была лента «Наш колхоз «Кзыл-Ту». Чуть позже мне сказали: «Вы будете вторым режиссером у Кармена на полнометражном фильме «Советский Казахстан». Я удивился, ведь он имел большой авторитет как документалист. Оказывается, Роман Лазаревич видел какие-то мои кадры, и, говорят, они ему понравились, особенно то, как мы сняли окот ягнят. Работать рядом с таким мастером – истинное счастье.
Обозревая фильмографию режиссера, нельзя не заметить широту тематики и жанровое разнообразие созданных им лент. Он снимал рыбаков Арала и тружеников целины, чабанов и шахтеров, строителей и металлургов, ученых и нефтяников. Чутье истинного художника помогало Абишеву найти настоящих героев своего времени и среди известных, и мало кому знакомых людей. Удивительная способность общаться с ними, а главное, расположить героев к себе, пронзительный взгляд режиссера на важные вещи – все это делало его картины искренними и эмоциональными. Пусть даже порой они и были «отмечены» слегка какими-то идеологическими штампами. Но человеческое-то все равно брало верх в фильмах Мастера. Ему было важно рассказать о простом человеке, посадившем в пустыне сад, и поэтически воспеть породистого скакуна (к слову, в фильме «Абсент, сын Араба и Баккары» певческий голос автора возвестил о рождении легендарного тулпара).
Снимал режиссер в разных условиях, но самыми тяжелыми оказались для него съемки картины «Испытание». «В 1976 году была очень суровая зима, и на долю животноводов выпало немало трудностей в борьбе со стихией. Лозунг-то был об увеличении поголовья скота, а тут такие катаклизмы», – признался Ораз-ага. Но несмотря ни на что, к каждой картине он стремился найти единственно верное стилистическое решение, поэтому использовал разные по способу выражения художественные приемы. Ставил в жанре документальной повести и фильмы-эссе, киноочерки, и фильмы-репортажи. Особенно удавались режиссеру фильмы-портреты. Вполне объяснимо его неоднократное обращение и к теме искусства. В чем не последнюю роль сыграла его давняя любовь к музыке. – Конечно, – не скрывая того, сказал Ораз-ага. – Поэтому одну из первых я сделал картину «Дина» – об известной домбристке Нурпеисовой. Потом – об Абае, Мукане Тулебаеве, оркестре имени Курмангазы... А фильм «Песни Казахстана» был снят в 1950 году. Это своеобразный рассказ об отчетном концерте, с которым выступали наши известные мастера в Москве. Кстати, Роман Кармен очень хотел сделать картину о Розе Баглановой, но в Москве не успел. А я уже в Алма-Ате во время отчетного концерта снял не только ее, но и братьев Абдуллиных, Шару Жандарбекову, Куляш Байсеитову, поэта Таира Жарокова, Шакена Айманова, читавшего свои стихи.












Тут, естественно, я не утерпела и спросила о Шакене Кенжетаевиче: случалось ли им общаться и пересекаться в творчестве. Ораз Абишевич ответил утвердительно, ведь работали-то они на одной студии. И добавил, что очень ценил Айманова как театрального актера, не пропускал раньше его театральных премьер. «Знаете, каким он Отелло был на сцене?! О-о-о!», – восхищенно произнес Ораз-ага. И вспомнил любопытный эпизод их совместного сотрудничества. – В 1956 году я снимал фильм «В нашем городе» о металлурге-казахе, бригадире медеплавильного комбината. От кого-то Айманов узнал, что у нас получился неплохой материал, и с укором спросил: «Почему ты не зовешь меня в свою картину? Между прочим, я мог бы озвучить текст». – «Мне даже как-то неудобно предлагать такое. Да я бы с огромным удовольствием вас пригласил, тем более что вы похоже говорите с моим героем. Вот и будете с акцентом читать». Он сделал это просто замечательно!..
Естественно, известным кинодеятелям приходилось и на официальных мероприятиях вместе бывать. Выезжали на фестивали, декады, съезды кинематографистов. Вот и в тот трагический для Айманова год они побывали на Декаде казахского искусства в Грузии, откуда поехали в столицу на пленум кинематографистов СССР. – Нас поселили в одном номере гостиницы «Москва», поскольку не было свободных мест, – продолжил свой рассказ Ораз-ага. – Я засмущался, а Шакен Кенжетаевич успокоил: «Да не переживайте вы так – мы же свои!». Тогда, в декабре 1970-го, он только что сделал картину «Конец атамана» и хотел ставить фильм об Абае, душевно готовился к нему. Утром рокового дня, когда Айманов погиб в автокатастрофе, собираясь, я слышал, как он напевал песни Абая...
От грустных воспоминаний мы вновь возвращались к разговору о творчестве самого Абишева. На мой вопрос – «Что бы он сказал в назидание молодым?» – аксакал ответил: «Надо знать и любить свою профессию, чувствовать пульс сегодняшнего дня, и главное – без фальши относиться к своему делу, правдиво отображать жизнь во всех ее проявлениях». Во всяком случае режиссер к этому сам всегда стремился, придерживаясь честной гражданской позиции. А потому по его фильмам можно смело изучать отечественную историю, где ярко отображен почти полувековой этап жизни Казахстана прошлого столетия...
Справка «Известий-Казахстан»
Ораз Абишев – кинорежиссер, народный артист РК, лауреат Госпремии КазССР, кавалер орденов «Отан», Трудового Красного Знамени, Октябрьской революции, двух орденов «Знак Почета». Родился 1 мая 1916 года в ауле Кайнар Абралинского района Семипалатинской области. Карьеру в искусстве начинал как оперный певец на сцене Казмузтеатра (1936-1938 гг.). В кино – с 1939 года, проработал почти 50 лет. Снял около 300 киножурналов и 70 документальных фильмов, среди которых «Дина», «Наш рапорт», «Баян-Аул», «Диалог с историей», «Его звали Хаджи-Мукан», «БАК – трасса плодородия», «Высокое небо Талгата», «Сад Калыбая», «Табунщики», «Тропами предков» и мн. др. из инета

Метки: Сагалова Карагоз

мұрын

сіздін жазган тармагыныз менін ата-бабама сай келетін секілді

Андрей Ёрш, 07-10-2014 22:48 (ссылка)

Мен Мурын Елинненбин, МУрыннын ишинде ШОЙТАБАН елиннен

Азильханов Кадирхан Канапияулынын улкен немереси болам! Атам Аягоз, Аксуат, Тарбагатай жактардан болады!!!

Issa M., 19-03-2014 17:34 (ссылка)

Аксуаттын акиык акыны Нурбек Сейiлхановтын наурыз туралы оленi

Көзі тірісінде бір де бір шығармасы жарық көрмеген ақын Сейілханов Нұрбек ағамыздың наурыз туралы қолымда бар екі өлеңін мереке қарсаңында жариялауды жөн көрдім.

"НАУРЫЗ МЕЙРАМЫ". НҰРБЕК СЕЙІЛХАНОВ

САН ҒАСЫР ҚАЛЫПТАСҚАН НАУРЫЗДЫ
ОҢ ЕМЕС, ТЕРІС СОҚҚАН ДАУЫЛ ҮЗДІ.
АЛПЫС ЖЫЛ АСҚАННАН СОҢ БҰЛ ЫРЫСТЫ
АҚЫЛ-ОЙ ҚАЙТА ОРАЛТТЫ ӘДІЛ, ІЗГІ.

ШЫНДЫҚТЫ ЖАСЫРМАЙМЫЗ БҮГІН ЕНДІ,…
ҚЫРДАҒЫ ЕЛ ІШКІ СЫРЫН БҮГІП ЕДІ.
БІЛДІРМЕЙ НАУРЫЗ КӨЖЕ ҰРЛАП ІШІП,
ЕЛ БҰЗБАЙ БЕРЕКЕСІН ЖҮРІП ЕДІ.

НАУРЫЗ ДІН САЛТЫНА БАҒЫНБАҒАН,
МЕРЕКЕ-ЕРТЕ КЕЗДЕН ҚАБЫЛДАҒАН.
КҮН МЕН ТҮН ТЕҢЕЛГЕНДЕ, ЖЫЛ БАСЫ ДЕП,
ОЛ КЕЗДЕ ТАБИҒАТҚА ТАБЫНДЫ АДАМ.

ЖАРЫҚҚА ШЫҒАРҒАН СОҢ НАУРЫЗДЫ,
АРТТАҒЫ ЕСКЕ АЛМАЙЫҚ АУЫР ІЗДІ.
МЕРЕКЕҢ ҚАЙТА ОРАЛҒАН ЖАСАЙ БЕРСІН,
ЖЕРЛЕСТЕР, ҚҰТТЫҚТАЙМЫН БӘРІҢІЗДІ!

"НАУРЫЗ ТІЛЕК". НҰРБЕК СЕЙІЛХАНОВ
Қайта оралған Наурыз,
Артта қалды ауыр із.
Ақ жаулықты бәйбіше,
Сиырыңызды сауыңыз.
Соғымнан қосып әр мүше,
Наурыз көже салыңыз.
Бидайыңыз жоқ болса,
Дүкенде тұр тарыңыз.
Жұмсасаңыз ап келер,
Жүгіріп барып шалыңыз.
Ақ дастархан жайыңыз,
Ақ бауырсақ наныңыз.
Сүзбе, қоспа, майменен,
Әкеліңіз сары уыз.
Самауырын сақылдап,
Қайнай түссін шәйіңіз.
Көршіңізге барыңыз,
Мәз мейрам болып бәріңіз.
Естен шықсын ұмыт боп,
Кешегі өкпе-назыңыз.
Нар тұлғалы жігіттер,
Алаулап бір жаныңыз.
Желп етпейтін қыздарды,
"Селт еткізе" алыңыз.
Қыздар берсін "ұйқы ашар",
Құмарға ерек қаныңыз.
Жеті өнерді бойдағы,
Ал, қанеки, салыңыз.
Ақсақалды кәріміз,
Сіз абырой, арымыз.
Табақта тұрған бас, жамбас,
Сыбағаңыз, алыңыз.
Құлақ күтіп қутыңдап,
Отыр балаларыңыз.
Жат жұрттан келген бала ғой,
Келіннің көңілін табыңыз.
Ағызыңыз ақ тілеу,
Бар болса тіл мен жағыңыз.
Жалғаса берсін лайым,
Наурыздай сәніміз.

Issa M., 30-01-2014 13:30 (ссылка)

Кайран Ергали-ай!

ҚАЙРАН ЕРҒАЛИ-АЙ!..
Қайран досым-ай! Біз сенің алпыс жасқа толған мерейтойыңды айды аспанға шығарып бір тойлаймыз деп жүргенде сұм ажалдың ортамыздан ала қашуын көрмейсің бе? Бүкіл өңірдегі тұрғыластарың­ның еркесі де, серкесі де өзің едің ғой. Ерғали Әмір­ғалиев десе, тік тұрып қабылдамайтындар кемде-кем болатын.
Ерғали, сен мектепте оқып жүргенде-ақ мұ­ға­лім­дердің ықыласын өзіңе аударған болатынсың. Спортпен ертерек айналыстың. Мектептегі, аудан­да­ғы волейбол, баскетбол, футбол жарыстары сенсіз өтпейтін. Самбодан да сайыстарда жеңіс­тер­ге жетіп, мектепке, ауданға абырой әперіп жата­тынсың.
Он жылдық мектепті бітірген соң Алматыдағы ауылшаруашылығы институтына алғашқы жылы-ақ емтихандарды ойдағыдай тапсырып, студент атан­дың. Спорттағы қадамың сонда ашылды. Қалалық, облыстық, республикалық жарыстарда чемпион атанып, спорт шеберлігіне кандидат болдың. Содан соң-ақ тасың өрге домалады. Студенттер арасында абыройың асқақтады. Алматыдағы Зоовет, Политех, тағы басқа да оқу орындарын қолыңа ұстадың. Сені қалқа тұтып, саған арқа сүйейтіндер көп еді.
Сөйтіп жүріп, талайларды сыртынан тамсандыр­ған, талайларға «Хұсни-Қорлан» деп ән салдырған бола­шақ жарың – Гүлшатыңды таптың. Тұрғы­лас­тарың сүйінді, сүйсінді. Үйлену тойларың да дүріл­деп өтті. Біріңді-бірің сүйіп қосылған жұптық өмір­ле­рің де жарасты жалғасты. Ұл-қыз өсіріп, олардан немере өрбіттіңдер.
Жоғары оқу орнын тәмәмдаған соң екі маман: бірің – агроном, бірің – экономист, қол ұстасып, Семей облысының Ақсуат ауданына тарттыңдар. Досым Ерғали-ау, алғашқыда спортты да «ренжітіп» кете алмай, қызметіңмен қоса ала жүрдің. Ақыры туған жер экономикасын өркендетуге бел шеше кірістің. Еңбек жолын аудан өңірлерінде төл ма­ман­дықтан бастаған сен шаруашылығы ең күрделі Қ.Сәтбаев атындағы совхоздың директорлығына дейін көтерілдің. Қызмет барысында совхоз экономикасын аудан шаруашылықтарының алдыңғы қатарына шығардың. Еліңнің елеулі, халқыңның қалаулы Азаматына айналдың. Жеделдетуді де, қайта құруды да басыңнан өткердің. Қазақстан тәуелсіздігін қуана-қуана қарсы алдың. Жеке­шелен­діру барысында біраз қиыншылықтарға да тап болдың. Басшылардың біреуі түсінді, біреулері түсінгілері келмеді. Ешқайсысына да мойымадың. Қарапайым халқыңмен бірге болдың. Солардың жоғын жоқтап, солардың мұңын мұңдадың.
Кейінтінде Ақсуаттағы кәсіптік-техникалық оқу ордасының тізгінін қолыңа алдың. Ондағы мамандармен де тіл табыстың. Білім шаңырағын заман ағымына, уақыт сұранысына сай қайта түлеттің.
– Болашағымыз осы жастар ғой. Бұларға қа­зіргі тыныс-тіршілікке сай білім беріп, дұрыс жолға салуымыз керек, – дейтінсің сен. – Ол үшін кадр­ларды да іріктей білу керек.
Оқу ордасының базасын байыттың. Жағдайын жасадың. Сұранысқа лайық мамандықтар енгіздің. Оқушы-студенттердің еш уайымсыз білім алуларына мүмкіндік туғыздың. Аудан, облыс өңірлерінен ғана емес, республиканың өзге түкпірлерінен де талапкерлер келіп білімге сусындады.
Елің осы еңбектеріңнің бәрін де бағалады. Жұрт­шылығың құрметтеп, облыстық мәслихаттың депутаттығына сайлады. Онда да аудан экономикасын өркендетіп, өзің басқаратын оқу орнын жетілдіруге бар күшіңді жұмсадың.
Қызметтеріңді ақаусыз атқара жүріп, үлкен кәсіпкерлікті жолға қойдың. Аудандағы құрылыс саласын, мал шаруашылығын дамытуға зор үлес қостың. Кәсіпкерлік істі әлемдік деңгейде ойлап, респ­убли­калық деңгейде жұмыс тындырдың. Отбасыңды да, бала-шағаларыңды да, ізбасар-шәкірттеріңді де соған үйретіп, баулыдың.
Қайран досым, Ерғали-ау! Сендей бекзат, білімді де білікті, байсалды да парасатты, тегі мықты Азамат Жаратқан Иемізге де керек екен. Алды-артыңа қаратпай алды да кетті.
Соңыңда қалғанның бәрін де балаларыңа, Гүлшатыңа тапсырдың. Адал жарыңа – Гүлшатыңа соның ішінде әке орнына әке де, ата орнына ата да бола білуді (өз орнына) қоса тапсырып кеттің. Бірақ... Неге асықтың екен!..
Мына суыт, сұм хабардың тосыны-ай!..
(Өмір-өзен өтіп жатыр осылай).
Алпысыңды да тойлатпады-ау бұл жалған,
Қош Ерғали, хош, бақыл бол досым-ай!..
Еркін ЖАППАСҰЛЫ.



Issa M., 22-01-2014 17:21 (ссылка)

Кaрiбай Танатарулы






Кәрібай Таңатарұлы



АРМАН ДА, АРМАН, ШЫН АРМАН
Дастандар, айтыстар, өлең-толғаулар
























ЕЛ-ШЕЖІРЕ.
Алматы. 2008






Суретті сызған Бейсен Дастанұлы мен Ғалым Қалибекұлы.


Қазақстан Республикасы Мәдениет және Ақпарат Министрлігі бағдарламасы бойынша шығарылды

Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті жанындағы «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығының сирек қолжазбалар мен кітаптар бөлімінде дайындалып, университеттің ғылыми кеңесінде бекітілген.



Жалпы редакциясын басқарған филология ғылымдарының докторы, профессор Т. Қ. Жұртбай
Жауапты редакторы: филология ғылымдарының докторы, профессор Қ. Қ. Алпысбаев
Пікір жазғандар: ф.ғ.к. И. Нұрахмет
ф.ғ.к. Арыққара Е.

Ақын мұрасын жинап, қолжазбаларды «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығына тапсырған, өмірбаянын жазған Асқар Игенұлы.
Араб қарпінен клиллицаға түсіріп, алғы сөзін жазып, баспаға дайындаған филология ғылымдарының докторы, профессор Қ.Қ.Алпысбаев.


























Алғысөз

Жиырмасыншы ғасыр қазақ халқының сан жылдар бойы аңсаған тәуелсіздікке қол жеткізуімен бірге, отарлық зардабын ең көп тартқан ғасыр болғаны да аян. Әсіресе алғашқы қырық жылдың аясы қазақ үшін ояну мен торығуы қатар көрінген, өз жерінде отырып қырылу мен қым-қиғаш жол тартып, жан-жаққа шашырап кетудің жойқын кезеңі болғаны да шындық. Ғасыр басындағы әрбір бес-он жыл сайын империя тарапынан болып жатқан түрлі реформалар мен науқандық жазалау шаралары өз жерінде отырып «бұратана» атанған қазақ халықы үшін шарықтау шегіне жетті.
Столыпин реформасы, 1916 жылғы мауысым жарлығы қазақ халқының патшаға деген сенімін әбден жойған, қарапайым жұртты шексіз күйзеліске ұшыратқан жазалау саясаты болғаны белгілі. Мұның арты қазан төңкерісіне ұласып «еңбекші, бұқара халық мемлекеті» орнағанымен де, қазақ сияқты отар ел үшін бұл жаңа құрлымның аңсап күткен жақсылығынан гөрі, ұлт тағдырын тәлкек қылған жаманшылығы басым боп шыққаны мәлім. Бір халықты бай мен кедей деген екі жікке бөліп, баланы әкеге, ініні ағаға, әйелді күйеуге қарсы қойып, ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық болмысымызға сәйкес келмейтін іс-әрекет етіп қана қоймай, одан әрі қолдан ашаршылық жасап, тұтас ұлттың жойылуына әкеп соқтыра жаздады. Ол-ол ма, ұлт көсемдері мен зиялы қауымның көрнекті өкілдері қуғындалды.
Әу бастан ұлтжандылығын ерекше көрсеткен тұлғалар ғана емес, бірден төңкерісті жақтап, кеңес үкіметінің орнауына қан төге араласқан, жанын сала қызмет атқарған азаматтар да «ұлтшыл», «шпион» деген айдармен тұтқындалып НКВД түрмесінің азапты күндерін бастан кешті, ақыры көздері жойылды. Халық басына ауыр кезең туып, «балапан басына, тұрымтай тұсына» деген заманы орнады. 1930 жылдардағы «нәубат» кесірінен ешбір заманда болмаған деңгейде қырғынға ұшырап, қазақ халқы өз жерінде үш есе азайып кетті. Шекараға жақын аймақтағылар тағы да үдере көшіп шетелге кете бастады. Алайда қызыл империя оларды оп-оңай жібере салмады. Қарулы әскер бейбіт халықты шекарадан асырмай қырып салды. Көзге түспеген, шекарадан өтіп үлгергендер ғана аман қалды.
Халық басына түскен зобалаңның зардабы әлі күнге жойылып біткен жоқ. Сол қырылған, шетел асқандардың ішінде қаншама таланттар, рухани байлық жасаушы тұлғалар кеткенін өкінішпен ғана еске аламыз. Сол бір зобалаңда шекарада опат болып, сүйегі көмусіз қалған, артында қалған мұрасы туған елімен енді ғана қауышайын деп отырған өлең тудырудың өрен жүйріктерінің бірі деуге болатын тұлға - Кәрібай Таңатарұлы.
Тәуелсіздік туы желбірегеннен бері жоғымызды жоқтап, жоғалтқанымызды тауып, өлгенімізді тірілткендей, өшкенімізді қайта жаққандай болған кезімізге тәубе дей отырып, ұрпақ парызы ретінде орындалып жатқан бір ісіміз осы Кәрібай Таңатарұлының бізге жеткен мұрасын ел игілігіне ұсыну деп білеміз.
Ақын мұрасының арап әліпбиіндегі нұсқасын және оның өмірбаянын жазып Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті жанындағы «Отырар кітапханасы» ғылыми зерттеу орталығына тапсырған Асқар Игенұлы.
Суреттің қысқаша сызылу тарихына қатысты мұраны жинақтаушы Асқар Игенұлының дерегіне сүйенсек, Кәрібай ақынның екінші ұлы Секебай: “Әкеме мен сойып қаптағандай ұқсаушы едім” – деп отырады екен. 1997 жылы ақпан айында құрастырушы Ақсуат ауданында тұратын Секебайұлы Жұмақыннан әкесі Секебайдың 1956-1957 жылдары түскен 16 формат мөлшеріндегі фотосуретін алып, соның негізінде суретші Бейсен Дастанұлына ақын бейнесін салдырады.. Ақынды көрген кісілердің: “Ат жақты, ұзын бойлы, мұртын ширата қойып, қазақы тақия киетін, ретті киінетін сал-сері адам еді” – деген бөгенайын ескеріп, оны Ғалым Қалибекұлына өңдетіпті. Секебай Кәрібайұлы 1964 жылы 63 жасында Ақсуатта дүние салыпты.
Ақын шығармаларын ғылыми айналымға түсіру, әлі де толықтыра түсу болашақтың ісі.

Қ.Қ.Алпысбаев,
филология ғылымдарының докторы, профессор.




























КӘРІБАЙ ТАҢАТАРҰЛЫНЫҢ ТАҒДЫРЫ

Түстігінде Еміл, терістігінде Ертіс сынды ерке сылқым екі өзені бар қарт Тарбағатайдың қоян жон жотасы, қыртысты қырқасы, құйқалы қойнауы өткен сол бір тарлан тарихтың ащысы мен тұщысына куә алтын бесік ел іші – не бір ғажайып аңыз бен жырға, бүкпесіз сырға толы. Оның арғы тарихында елім деп еңіреген елдің жан алғыш жаумен болған айтулы «Шорға соғысы», «Қалба қақтығысы», «Еміл жеңісі» секілді сұрапыл соғыстарда ту ұстап, тұлпар мініп қол бастаған Қаракерей Қабанбай мен Дәулетбай батыры өтсе, бергі тарихында әйгілі шешен Ақтайлақ би, хан Сүлеймен, Тана мырза, аға сұлтан Бұтабай, күйші Қайрақбай және ел арысы – Демежан өтті. Жауға аттанса жасағына жалынды жырмен рухани медет беретін жыраулары мен ақындары Ақтанберді, Сұртай, Жанұзақ ақынның жалғасындай Кәрібай ақын өтті. Тағдырдың рақымсыздығы сол – сахараның ерке саңлақ арқалы ақыны Кәрібай Тарбағатайдың жотасында оққа ұшты.
1931 жыл - бергі замандағы қазақ халқының тарихындағы ғұмыр-бақи естен кетпес бір жыл болды. Бейкүнә халық өз ортасының серкесі болған нелер саңлақ, көкірегі ояу перзенттерінен айырылып, ашаршылық пен қанды қырғынның қыспағына шыдамай, өніп-өскен, құтты мекен, бақ қонып, ырыс ұялаған қонысын артқа тастап, үш ғасырға жуық бұрын келіп ірге көмген қандастарына қара тартып, босқан ел талшық етуге ас таппай, аш-жалаңаш, азып-тозды, күйзелді-күңіренді. Өрімдей ұл-қыздарының тым құрыса тірі қалуы үшін болса да оларды қарақат көзін жаудыратып, мұндағы тұрғылықты қазақ, дүңген, дағұр (солаң) ханзу қатарлы ұлт адамдарына бір астау бидай, болмаса бір шелек тарыға айырбастап кете барған-ды.
Көз жасы қан боп тамған сол күндер келмеске кетті, уақыт ескіріп, ұрпақ жаңаланды. Өткен істер ұмыт боп, өкісігі басылғанымен де Кәрібайдай аяулы арысы оққа ұшқан сол бір қазалы күн әлі де ел есінде.

І.

1931 жылдың мамыр айы. Ақсуат жеріндегі Қарғыба, Базар, Боғас, Нарын өңіріндегі тұтас елдің басына бақытсыздық бұлты үйірілген. «Кіші октябрь» идеясын жүргізем деп елеуреген Голощекин еркіндікті бәрінен жоғары қоятын осы бір жауынгер халықты мықтап тұралатып, мүлде бастықтырып алуды көздеген. Ол қарапайым бұқараның да мал-мүлкін кәнпескелеп, алман-салық қысымын жасап, салық төлей алмағандарды қамауға алды. Көзіқарақты оқыған зиялыларды «Алашордашылар», «ұлтшылдар», «байшылдар» деген үрейлі атпен қамауға алып, атамын дегендерін атып, бір бөлімін жер аударып, елдің берекесін кетіреді. Бейшара халықтың қорасынан малын, қабынан дәнін қидай сыпырып, ашаршылық апатын қолдан жасап береді. Сөйтіп, әміршіл тәртіптің жазалау жүйесін пайдаланған Голощекиндік зұлматта 2 миллион 300 мың қазақ жұрты ашаршылықтан қырылды. Тоғыз жүз мың қазақ Ресей, Орта Азия, Монғолия, Ауғанстан, Иран және Қытайға ауа көшті. Бұл бір ауыр күн ұланғайыр кең өлкенің түкпір-түкпіріндегі қазақ жұртының «түтін санын түгендеді». Осының салдарынан халық мүшкіл хал кешті. Бұл кезеңді Кәрібай ақын:
Мың тоғыз жүз отыз бір болды бір сын,
Күйзеліс болды қатты халыққа тым.
Ерлерге ел таныған қатер төніп,
Ықтайтын керек болды қоянға жым, -
деп тұжырымдайды. Онан әрі терең үңілген ақын:
Ащылы, Ақсуат пен Жаңа тоған,
Былықты күннен-күнге біздің қоғам.
Алдымен қойды жиып, сиырды алды,
Күн санап халық күйі қиындады...
Бітірді астығыңды салық салып,
Күн сайын тексеріліп - анықталып...
Немесе:
Теп-тегіс күңіренді бай мен жарлы,
Сыпырды жұрдай қылып қолда барды.
Жан сақтап өмір сүру қиын болды,
Бастары төлей алмай шығындарды,–
деп халықты тұншықтырған қара түнек жағдайды, аш бөрідей малға шапқан рақымсыз жауыздықты ашынған ақын:
Сыпырып қазір орыс алып жатыр,
Халықтың көбі менен азғанасын, – дейді.
Сөйтіп, ол еңбекпен жиған адал мал мен тыраштанып тапқан қазынасының келімсектерге тегін олжа болғанына халық атынан осылайша өкініш білдіреді. «Көне заманды көксейді» делінген Кәрібай ақын бас сауғалап Еміл жағасындағы нағашысы Шотай руындағы Есбай зәңгінің ауылына жиырма шақты үй шығысты бетке алып үдере көшеді. Олар бір тәулік жүріп, Нарын өзенінее жеткенде екі тәулік бойы нөсер жауып, Нұртазаның қыстауын паналайды. Нөсер тоқтамайды. Көліктің күйіне бола қозыкөш жер жылжып барып, Көлеңкелі деген жерге дамылдайды. Тасаттық беріп, тілеу тілеп аттанбақшы болады. Кәрібай ақын өлеңдетіп ел-жұртымен қоштасады, Елшібай домбырашы бебеулетіп күй тартады. Сөйтіп отырғанда Қараайрықтағы Керейбай деген бастаған мұздай құрсанған шекарашы орыс солдаттары олардың үстінен түсіп, тұс-тұсынан қоршауға алады. Жол бастаушы Құнанбай қызыл көк аттың күшімен бораған оқтың ішінен әйтеуір аман құтылып кетеді. «Бандының атаманы Кәрібайды» табанда атып тастайды.
Өзінің келте ғұмырында талай майданда топ жарып, алты арысқа атағы жетіп, «Сөз атасы–Майқы би» сынды шежірелік дастанды, «Қаракерей Қабанбай», «Қанжығалы Бөгенбай», «Мұрын және Байжігіт» сынды тарихи дастанды жазып, бүгінгі ұрпаққа өлмейтін енші қалдырып кеткен дарабоз ақын жат қолынан жан беріп, мәңгіге көз жұмады. Араға екі-үш ай салып ғұлама ақын Шәкәрім қажы да дәл осылай өз мекені Шыңғыста қаза тапты.
Осы оқиғаның ішінде болған 97 жастағы дөрбілжіндік Қалиұлы Қапас қария сол күнгі қан майданды есіне алып, көзі көрген жәйтті:-Еркектерді бір бөлек, әйелдерді бір бөлек тұрғызып тергеуге алған солдаттар: «Иә, бастарың ауырған соң қытайдың 88 шәйін ішкелі барасыңдар-ау»-деп зілді үнмен бізді кекетіп қояды. Сонда үрей билеген кемпір-кешектер жағы: «Қарақтарым-ай, жаза бастық, қателестік қой»–деп кемсеңдеп, көз жастарын сығымдап, шылауыштарымен сүртеді. Түгелімен қырып тастай ма деп адамдарда зәре қалмады. Шыбынның ұшқаны естілетін тыныштық орнады.
Ақыры шағын ауылды шып-шырғасын шығармай алдына сап «давайлаған» олар, Кәрібай ақынның мүрдесін қанын сырғалатып, ақынның үлкен ұлы Құнапияның алдына өңгертіп берді. Жиырма шақырым шамасы кері қайтқан соң қараңғы түсіп, ел жүк түсіріп тынықты. Ертесі сүйекті түйеге артып, көш Қарғыба өзеніне жеткенде, соқа мен жер жыртып жатқан салықшылардың алдына әкеп: «Мына бандының көзін жоғалтыңдар»-деп түйе үстінен Кәрібайдың сүйегін лақтырып тастады. Солдаттар жанашыр жақын мен ұл қыздарына да топырақ сап, әкесінің бетін жасыруға рұқсат етпеді. Көшті аудан орталығына әкеп, елді бір айдан астам уақыт қамақта ұстады. Кейін білдік, Шаянбаева Мәрзия қатарлы екі-үш әйел жасырын қабір қазып, «шаһит» деп Кәрібай ақынды киімімен жерлепті. Ал, Құнапия, Секебайларды Көктерекке (Көкпекті) алдырып сұраққа тартып, бастарына темірден қырсау сап ауыр жазамен қинапты–деп әңгімелейді.
Ақынды көре қалған некен-саяқ қарияларымыздың есінде қалуынша, Кәрібай ақын аса бойшаң, кесек денелі, ат жақты, қыр мұрынды кісі екен. Оның ширата қойған мұрты мен шоқша сақалы өр тұлғасына нәзіктік беріп, от шашқан жанарына қараторы өңі құп жарасқан көрікті жан болыпты.
Ел ішінде Кәрібайды Усаның ұлы Әнжан есімді большевик атыпты деген ұғым қалыптасқан. Ал оның шығу себебі былай болған: Әнжан қасына әскер алып Кәрібайдың ауылын қуа шығады. Ондағы ойы Кәрібайды екінші бір елге өткізбей алып қайтып, Көктерек маңына қоныстандырмақшы болыпты. Өкінішке орай, жетіп үлгергенде ақынның қанға малшынып жатқан қазасының үстіне түседі. Кәрібайды атып тастағандарына налып кейістік білдіреді. Оған орыс солдаттары:«Бұл бандыларды аяған сендер де банды»-деп шармаяқтасып, құрал көтеріскенде Керейбай (шекара жасағы басшысының көмекшісі) басу айтып, екі жақты тоқтатады. Көп өтпей сол Әнжанға да қудалау түсіп, түрмеге жабылады. Ақырында екі көзден айырылып, қорлықпен дүниеден ол да көшеді. Кәрібай оққа ұшқан сол майданда бірге келе жатқан Тоқабай руының 17-18 жастағы Байқуаныш деген жігіті өзі көрген майдан оқиғасын Бейсенғали Садықанұлына қаз-қалпында әңгімелеп берген. Ол-дағы Әнжанның атпағандығын растаған. Ақынның атылардан екі күн бұрын көрген түсін жаманға жорып: «Менің дәм-тұзым таусылды»–деп артына аманатқа қалдырған:
«Мен келдім Тарбағатай тағы асқалы,
Жоныңа демімді алып таң асқалы.
Құрылды ауаға тор, жерге қақпан,
Құтылар ер жігіттің бағы асқаны» –
деп басталатын сондағы ұзақ қоштасу өлеңі дәлел. Бұл өлеңді ақынның өзі жиырманың ішіндегі Сайлаубай Тұрлыбекұлының ұлтарағының астына сап беріпті. Бұл ақынның ақтық демі таусылар алдындағы өсиеті бізге тастап кеткен өсиеті.
Тосқауыл кезінде Кәрібайдың «Майқы дастанын» жазуына тарихи негіз қалаған «Рисала-и-тауарих» сияқты сирек кітаптар мен оның қолжазбалары өзенге ағызылып жіберіліпті. Оның мәнісі былай. Қысымға төзе алмаған қыруар қазақ ауылдары түп қотарыла Тарбағатайды аспақшы боп Нарын өзеніне жетеді. Ол теріскейдің қары бұзылып, оның үстіне нөсер жауып, өзен өркештене тасып жатқан кез екен. Ақсуаттан өкшелей қуған солдаттар сыбан Асан бастаған жүз шақты жігіт пен Құттықадам Жәкудаларды екі жақтан қыспаққа алып, оқ жаудырады. Тоқабай Сағынай мерген бастаған қолында жүз шақты мылтығы бар жай халықтың, әрине, қарулы жауға төтеп беруі қиынға соғады. Өмір мен өлім арпалысында қалған бейкүна ел «тәуекел» деп өзеннен өте шықпақшы болады да суға лап қояды. Ат көлігі жілікті, су ішерлігі барлар ғана өзеннен аманесен арғы бетке шығады, ал ат көлігі әлсіз бір қауым ел солдаттардың ат үстіне құрған пулеметінің оғының астында қалып қырылады. Бала-шаға, мен кәрі мен жастың қызыл қаны өзен бетін бояйды. Үріккен елдің жүк артқан қалың түйелері де су бетіне аққан сеңдей аунап барып көзден ғайып болады. Осы аласапыран ішінде екі сақтияан қоржын кітабын бөктерген 83 жастағы әйгілі шежіреші Маусымбай қария да қоржындағы кітаптарын Нарын өзеніне тастайды. Ең аяулысынан айырылғанына кеңсірігі удай ашып, көкірегі қарс айырылған дана қарт еңіреген күйі ақбоз аттың жалына жармасып жүріп, аман-есен арғы жағаға шығады. Қарияларымыздың айтуында сол жолғы табиғат пен жауыздар қолынан істелген «қос апат» бір мыңға жуық адамның тіршілігін жалмаған. Қоржынымен суға кеткен сол қомақты қазына арап-парсы, түркі тілдеріндегі ертедегі аса құнды тарихи кітаптар көрінеді. Оның ішінде 8-9 ғасырларда жасаған арап тарихшысы Ибни Ғаббастың «Рисала-и-тауариғы» және Ұлықпан Кәкімнен мирас қалған делінетін «Рисала-и, шипа-и, баянның» мәлім бөлігі мен Әбу Ғұрайданың «Рисала-и-сәуле» (яғни «Мұсакаләми алла-3-ықылым заманауи дәуір») атты шығармалары болған делінеді.
Шекарадан өткен елдің де шекесі қызбайды. «Тұрымтай тұсына, балапан басына» кеткен заман туады. Тарыдай шашылады. Кәрібай ақынның «Майқы дастанын» ақынның өз қолжазбасынан көшіріп алып, бізге жеткізген Жанұзақ байдың мырзасы Құсайын шекара аттаған соң ат-тонын қарақшыға алдырып, ақыры Дөрбілжін деген жерге келіп, қайыр тілеген аш-арықтың бірі болады. Қазіргі Күрті деген ауылдағы бір дүңгенге 8 жасар қызының жанарын жаудыратып екі шелек күрішке береді. Сонда босқын боп келіп, күн көрісі үшін біреудің етегінен ұстаған көне танысы–Смағұлдың әйелі Қамилаға: «Әттең, Қамила-ай, осы біршелек күріш маған өмірлік азық болады деймісің? Әйтеуір баланың жаны аман қала ма осы деп тұрмын ғой» бізді кекетіп–депті өзегі өртенген байқұс бауыр еті баласын жат біреуге қалдырып. Өзі отыздан аса аш тобырды ертіп Шоқат деген шилі жазықта отырған он сұмын қара қалмақтың үкірдайы Маданның ауылына жұмыс іздеп барады. Мадан үкірдай: «Орыс елі ауылымның сиқын бұзады. Қазақ ішіне қарай Толының Керей, Уағына апарып тастаңдар»-деп бұларды қабылдамайды. Сорлы біреу екі жасар ұлын: «Бір табақ құртқа алшы» деп аяғын құшқанына да міз бақпайды. «Бүлінгеннен бүлдіргі алмайсың»-деп баланы да алдырмай, олардың тобын жаздырмаған беті Теңселбай секілді жалшының алдына сап беріп, Бетбақ далаға қуып тастайды. Көп ұзамай-ақ қара тұяғынан хал кетіп, аштықтан жүре алмай жусап қалады. Жатқан жерлерінде қырылып қалған екен дейді. Әйтеуір, Теңселбай мұсылмандық парызын өтеп, бәрін бір шұңқырға үйіп, өліктердің беттерін жасырған болады. Сол Теңселбайдың қызы 79 жастағы Бижамал (Бишан) анамыз қазір де көзі тірі, Дөрбілжіннің Еміл мал фермасында тұрады.

ІІ.

Кәрібай 1872 жылы Қазақстанның Семей облысының қазіргі Ақсуат ауданының Қарғыба өзені бойындағы өзінің ата қонысы – Кішкене тауда дүниеге келеді. Найманның Қаракерейінің ішіндегі Мұрынның Сары деген табынан шыққан. Ол бір әкеден жалғыз. Әкесі Таңатар барымта-қарымтаның кезінде жортуылшылардың қолынан өлген. Сол түнгі жылқы күзетінде 5-6 жастағы кішкентай Кәрібай да әкесінің қасында болыпты. Түн жастанып жылқыға келген ұрылар Таңатарды тұрмастай ғып соққыға жыққан соң сәби баланы бірге алып кетеді. Межелі бір жерге жетіп, аттарының белін алдырып, өздері тамақтанып жатқанда бойында иманы бар ұрының біреуі өз атаманының атын атап: «Ей, Кәрібай, әкесін ғой өлтірдің, енді мына баласын тірі қалдырып кет» - дейді абайсыздан. Серігінің бұл сөзіне жол берген ол баланы сол жерге қалдырып кетуге көнеді де өз жөндеріне тартады. Иенде шырқырап жылап қалған су ішерлігі бар сәбиді ауылы таяу біреу тауып алып, сұрастырып жүріп оны еліне табыс етеді. Бірақ та, қасындағы серігі жағынан аталған өзінің қанішер атаманы Кәрібайдың аты сол минуттан бастап бала Кәрібайдың мәңгі құлағында қалып қояды. Кәрібайдың ер жетіп 16-17 жастарға келген шағы дейді. Талдықорғанда ұры-қарылар мен барымташыларды тезге салатын сиез болып, сот ашылады. Оған бір түрлі үмітпен Кәрібай да барады. Ұрылардың үкімі жарияланып аты-жөні аталғанда: ұры Кәрібайдың жағасына жармасқан кіші Кәрібай өзінің дәлелдері арқылы билер мен соттарға арызданып, қандықолды Кәрібайдың әкесін сойылға жығып, жазым еткенін мойындатып, әкесіне бір тоғыз құн төлетіп алып қайтады. Әкеден жастай жетім қалған Кәрібай кейінгі кезде әкесі Таңатармен бірге туысқан Қайранның ұлы Байжұман байдың тәрбиесінде өсіп, ат жалын тартып азамат болған. Кеңес үкіметі орнағаннан кейін «Ерекше кулак» деп пәле жабылған Байжұманның мал-мүлкі конфискеленген. Оның шалығы Кәрібайды да шарпиды, «көнешіл», «байдың атаманы» деген айдар тағылып, қоныс таптырмайды. Оның соңы Кәрібайдың қазасына жалғасады.
Кәрібай ақынның өз кіндігінен үш ұл, үш қызы болыпты. Үлкен ұлы Құнапия Дөрбілжін қалашығының Тасырқай мешітінде мәзім боп тұрып, 1961 жылы 66 жасында қайтыс болған. Екінші ұлы Секебай 1955 жылы Қазақстанның Ақсуат ауданына қайта оралып, 1964 жылы 63 жасында сонда дүние салған. Оның ұрпақтары Жұмақан қазір Ақсуат ауданының орталығында тұрады, зейнеткер. Атасының жолын қуған немерелерінің бірі – Гүлсімхан Жайсаң қаласының Қаратал ауылында. Үшінші ұлы Қыдырғали 28 жасында ертерек дүние салған. Қыздарынан Қазима және Бижамал мен Нұрбәтіш (абыстайлық жолды ұстанған адам) 80 жылдар ішінде қайтыс болған. Бұлардың ұрпақтары Дөрбілжін ауданының Маралсу, Үш қарасу ауылдарын мекендейді.
Ал, Кәрібайдың ақындық жолына түсуі хақында ақынның ұлдары Құнапия мен Секебайдың қалдырған деректері мынадай. Кәрібай 13 жасқа шыққан мүшел жылы маусым айында «Дәулетбай тоғымында» уысты құлақ егін суарып жүріп шаршап-шалдыққан ол, жамбастап жатып ұйықтап қалыпты. Ұйықтап жатып түс көріпті. Түсінде бір алып қарақұс Кәрібайды қанатына қысып алып ары-бері алып ұшады да жерге тастайды. Сонда бір қария Кәрібайдың қасына келіп: «Балам, оқу аласың ба, домбыра аласың ба?» - депті. Кәрібай: «Домбыра алайын, ата!» - дейді. Сөйткен Кәрібай сол жатысында тұп-тура екі тәулік далада жатып қалады. Іздеушілер оны тауып алғанда ол мүлде тіл-ауызсыз қалған. Үйіне келген соң молдаға қаратып, дем салғызып, ұшықтатады. Молда Кәрібайдың туыс-туғандарына: «Абыржымаңдар, бұл балаға ие қонған, басына бақ қонады екен» - дейді. Әйтеуір Кәрібай да есін жинайды. Сонан бастап тұтас ауыл боп Кәрібайды «ие қонған киелі бала» деп, бетіне қақпай өсіреді. Айтып-айтпай Кәрібай да өлең-жырға әуес боп, ақын бала атанады. Кәрібайға ақынның өнері құдіреттің әмірімен осылай дарыпты делінеді. Жеңгесі Жанапияның: «Қайным, аяғың ойылып қалған ба?» дегенде айтқан:
Келемін қозы бағып өрістетіп,
Бойына Сарыбұлақтың еңістетіп.
Қажалып екі аяғым жүре алмадым,
Бір етік тіктіріп бер келісті етіп, -
деген осы бір шумақ өлеңнен-ақ оның тым жас кезінен өлең-жырға әуес, балауыз шамдай жылтыраған тума талантты болғанын көреміз.
Алайда, ол медресе есігін ашып қазіреттен оқымаса да өз бетінше жүре хат танып, өжет боп ержетеді. Он жеті жасынан бастап төңірегіне танылған, ел көзіне түскен ақын боп толысады. Ол жасаған ортада не бір ділмәр, тақуа, шешен шежіре, ғұлама ғалымдарөмір сұрген. Соның бірі өзімен рулас ұстазы – Маусымбай шежіреші Кәрібайды жас күнінен ақындыққа жебеп, ата-тек шежіресін ұқтырып, өткен-кеткен тарлан тарих қамбасының терең қатпарынан сыр ақтарып, жас ақынды білім кәусарына сусындатқан. «Ұстазы жақсының ұстамы жақсы» дегендей, арап, парсы тілдеріне қанық ұстаздан тәлім алған Кәрібай шығыстың ертеден-ақ ықпалы күшті атақты ақын-жазушылары – Науаи, Фердауси, Низами, Сағди және Қожа Хафиз қатарлы әдебиет жұлдыздарының еңбегімен молынан танысқан. Алайда, ол өз өлеңдерін, өлең шежірелерін тұнық ана тілінде жазатын. Тіл шұбарламайтын жүйрік ақын боп жетіскен. Әсіресе оны Алашқа танытқан 1916 жылы тамызда Көктұмада өткен Қаракерей түселіндегі (Көктұма сиязы) әйгілі ақын Әсетпен айтысы деп сенімді түрде айтуға әбден болады. Сол түселге қатынасуға барған Ақсуат елінің болыс-билері: қазақ жүрген жер ән-жырсыз, дырдусыз, қағысусыз болмас, сәті түссе қажетке бір жарар - деп Кәрібайды үкілеп қолға ұстап бірге ала барады. Сол жолы Кәрібай Қабанбайдың төртінші ұрпағы әйгілі төбе би Сүлейменнің алдында өлең айтып, дүйім көпті аузына қаратады. Қабекеңнің түр-тұлғасы, ересен ерлігі, жүрек жұтқан батырлығы Сүкеңнің аузынан әңгіме боп шертіліп, Кәрібай көмейінен жыр болып сорғалайды. Сондағы айтылған өлең-жырлар ауыздан-ауызға көшіп, біреуден-біреу ұқты және сауатты, сауатсыз жазбалар арқылы бұл күнге жетті. Кәрібай ақынның бұл еңбегі – кейінгі күнде Қабанбай тақырыбына қалам тартқан зерттеушілер мен жазушылардың ойына арқау, қаламына қарпым, жігеріне шабыт бітірді. Тарихтың бастау көзіндей тұнып, Қабанбай мұрасына қосылған асылдың бір түйір сынығындай жарқырап бүгінгі тарихқа жетті.
Сол түсел майданда жас ақын әншілігімен ғана емес, айтыскер ақындық өнерімен де айрықша ел көзіне түседі. Ол Әсеттей ақ найзалы сөз зергерімен айтысып, өзін қазақтың айтыскерлері ішінде сирек кездесетін талантты төкпе ақын екенін көрсете алды. Екі арыстың бапталған екі жүйрігі «әркімнің өз шыққан төбесі биік» деп айтыс мазмұнын рулық мақтаныш шеңбері төңірегінде өрбітеді, өз кезегінде бірін-бірі шымбайына батыра жездей қақтап, жер-жебіріне жеткізе, жеміре айтады. Олар айтыс үстінде екі арыста өткен өнерпаздарын, Қыдыр дарып, құт қонып, қазанына қақ тұрған лықсыған байлары мен ел серкесі билерін, үлгі шашқан орақ тілді, от ауыз данышпандары мен даналарын өз ұлысының мақтанышы етеді. Әрі екеуінің феодалдық қазақ қоғамындағы ел тіршілігі оның елдігі сөз боп қалмастан рулық шежірелер жағында да мол сауатқа ие екені аңғарылады. Ол заманның қай бір айтысы болсын бәрінде де ру жөні қағыс қалмаған. «Жеті атасын білген құл жеті жұрттың қамын жер» деген бір тектілік қағиданы қатты тұтынғандықтан болар жеті атасын білуді жетелілік деп таныған. Тап берме айтыста осылайша құлаш сермеу сол дәуірдің шанағына сыйып, салтына үйлесіп, адамдар психикасына үйлестік тапқан. Сондықтан да аруақты ата-бабаларының аруағын ауызға алу, ұран қып шақыру – сайыскерлер үшін бір ғажайып – тылсым күш бағыштаса керек. Әркім өзін Оралтаудың бұғысы санайтыны сөзсіз.
Кәрібаймен айтысқан Әсет бір сөздің кезегінде бірнеше көйлек бұрын тоздырған тісқақты ақын екенін аңғартып:
Кім жетер ән-жырымның орамына,
Ұлытау бір келтірер боранына.
Мен сені ермек үшін айналдырдым,
Шын шапсам жете алмассың бараныма, -
деп, бойына тоғытпайды. Сонда Кәрібай:
Құданың құдіретіне таң қалғандай,
Ертеде ғазірейіл жанды алғандай.
Қырымның қызыл желін мен де жидым,
Сен түгіл тамам арғын сандалғандай.
Үрме жел үш Назардың жүйрігі едім,
Көрген жан дүбірімді аңғарғандай, –
деп жауап қайырады. Айтыс барған сайын ширығып қызба табан күйге өтеді. Сонда дауылпаз Әсет:
Найманның тіл былғаман делбесіне,
Көрген жоқ қазақ шыдап сермесіме.
Алдында ақ патшаның ән салғамын,
Сүйсінген жеті болыс ел кеңесіме.
Қайраулы Қарқабаттың қанжарымын,
Жүрмісің көзің жетіп өлмесіңе.
Арғында асыл текті адамым көп,
Мен кепіл қолдан намыс бермесіме, –
дегенде үстінде сөз тауып үлгірген Кәрібай:
Арғынның тіл былғаман шатасына,
Үй тентек қазан бұзар от басында.
Жасыңда жарты мата көйлек киіп,
Жылаушы ең Белгібайдың қақпасында.
Найманда екі жүзді мен наркескен,
Тұр ма екен көзің жетіп шаппасыма?
Әсет-ау, әлі-ақ сенің көзің жетер,
Асыл кездік қын түбіне жатпасына, –
деп, еруге қару қайтарады.
Зәредей зорлану, сөз таба алмай түйткілсу жоқ, төрт аяғын тік басқан сом ұйқастар. Нағыз ақын айтысына тән қасиет бұл! Данышпан Абайдың: «Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы, қиыннан қиыстырар ер данасы» деген сынына толатын нағыз сөз өнерін меңгерген ерлер осылар-ақ болады.
Кәрібай мен Әсет тірнек кезінен-ақ шалғысы жетілген, тұлпар боп тұяғынан от шашқан, алдына қара салмаған, шашасына шаң жұқпаған шандоз екені анық.
Әсет пен Кәрібай айтысқан бұл 1916 жыл Кәрібай 24 жаста да , Әсеттің 29 жастағы алабұртқан кезі екен.
Білетіндердің айтуынша, айтыс бір күн ішінде емес, түсел өтіп жатқан күндердің көңіл ашар әредедігінде өтіп, үш күнге созылған дейді. Айтыстың өтуі жөнінде мынадай бір әңгіме бар. Сол жолы Көктұма сиязына барған руы Мұрын ішінде Тоқабай Байғабыл мен Жұмабек деген кісілер (кейінгі күнде екеуі Толы ауданында болған) сол оқиғаларын естеріне алғанда: «Кәрібайдың дауысы онша зор емес еді, қалақша домбыра ұстайтын, өлеңді бүлкілдетіп айтып, төпелеп төккенде бір мүдірмейтін, сөзге ересен тапқыр еді» - дейтін. Олар тағы айтатын: «Сиязға Мұрын елін бастап келген сүйегі Мырзаш ішінде Қалқаман Көнекбайдың отызға кеп қалған ұлы Құсайын мырза еді. Ол ақсақалдарымен бірге сиязға қатынасқан он төреге тігілген үйге кіріп, аман-сәлем істегенде, бұрыннан келе жатқан жосын бойынша басқалар қамшысын белдеуге қыстырып, үйге алып кірмегенде, ол қамшысын сүйретіп кіреді. Мамырбек жақтырмай қасындағы адамға бұрылып: «Мынауың кім?» – деп күңк еткенде Құсайын: «Әкең Әбілпейіздің бабасымын» – дейді өр дауыспен. Демде жылы шырай көрсете қалған төре: «Жарайды, жігітім, бабамның ұрпағы екенсің» - деп төрге шығарады. Әрі Құсайынға бағасын береді. «Жігітім, ерлігің мен қызыл тіліңде айтар жоқ, бірақ сәл еңкіштеу екенсің, апыр-ау» депті.
Құсайынның «Әкең Әбілпейіздің бабасымын» деуі: Әбілпейізді Найманға төре қылам деп алып келген кісі руы Мырзаш ішінде Қалқаман атақты Боранбай би екен. Өзінің арғы жағының Боранбай бимен тамыры бір аталас болғандығын арқаланып өзін көрсету үшін жоғарыдағы сөзді айтқан екен. Оның өрең сөйлегенінен бір гәптің барын түйген Мамырбек те сезгірлік байқатып, жылты бар отты жігітке ізет-құрмет көрсеткен.
Бұл күндері айтыстың ғасырды артқа тастап бізге жеткен жеті нұсқасын жолықтыруға болады. Бірі – Бейсенғали нұсқасы. Көлемдірек бұл нұсқаны Бекең 1943 жылы Кәрібай ақынның үлкен ұлы Құнапияның жатқа айтуынан жазып алған екен. Енді бірі – Әріпжан ақынның үшінші ұлы Сапиолла 1974 жылы жатқа айтып, қағазға түсірткен шағын нұсқа. 1996 жылы Шатабай Кенжебай ұлының аузынан жазып алынған тағы бір шағын нұсқасы болды. Тарбағатай өңіріне тараған бұл үш нұсқа әлі күнге дейін тиісті басылымдарда жарық көрген жоқ. Ал Алтай өңіріне тараған және бір нұсқасын Асқар Татанайұлы 1960 жылдардың аяқ шенінде белгілі халық ақыны Болмас Төлеміс ұлынан жазып алып сақтап, оны «Мұра» журналының 1983 жылғы 3 санында бастырған. Әрі Шыңжаң «Жастар» баспасынан 1985 жылы жарық көрген «Қазақтың байырғы айтыстары» атты кітапқа енген.
Ата мұрасын ардақтайтын мұра сүйер қауымға аса бір мақтанышпен сүйіншілеп отырып, ауыз толтыра айта кететін елеулі ақындардың бірі мынадай.
1997 жылы ақпан айында жоқ іздеген салт атты жолаушыдай ақын мұрасын жинастырып, Кәкеңнің ата мекені Ақсуат ауданына (бұрынғы Семей облысына қарайтын)бардым. «Жол қуған қазынаға жолығады» дегендей көміліп жатқан асыл қазынаға жолыққан, жүргенге жөргем ілінген өмірдегі ең ұмытылмас күндерім болды. Қарғыба ауылында тұратын аудандық мешіттің көмекші имамы 67 жастағы Тортай Жағыпарұлы Кәрібай ақынмен аталас болып шықпасы бар ма! 1955 жылы наурызда еліне оралыпты. Қоштасарда Шәуешек қаласынан арнайы Дөрбілжін ауданына барып, ақынның ұлы Құнапиядан жата-жастана үш күн жатып Құнекеңнің жатқа айтуынан әкесінің «Әсетпен айтысын», «Қанжығалы Бөгенбей» дастанын, «Боқбасар би» туралы шағын толғауын және ашаршылық жайлаған аласапыран жылдардағы Мәмбет Қанағат болыстың үйінде ел ақсақалдары алдында айтқан ұзақ өлеңі мен Ши ғалдайға айтқан өлеңін жазып алыпты. «Әкемнің еңбегі түбі жерде қалмас» деп риза болған Құнекең (Құнапия) есік пен төрдей күрең атын Торғайға мінгізіп аттандырған екен. Оның қызыл империядан көңілі қалғаны сонша: «Әкемнің суша шашыраған қаны күні бүгін көз алдымда. Енді қызылды құдай көрсетпесін, қай бетіммен барам, қайран ел, қайран жер» - деп жүрегіне байланған шері жібімеген дана қария жылы орнын суытқысы келмей, сол бойы Дөрбілжінде қалып қояды.
Жуық жылдары дүние салған Ұлы Отан соғысының ардагері Мауытқан Сыдықовтың жеке архивінен алынған, «Ақсуат арайы» газетінің 1991 жылғы 21 наурыздағы санында «Кәрібай мен Әсеттің айтысының» тағы бір көлемді нұсқасы жарық көрген. Міне, бұл айтыстың ежелгі өрнегін қалпына келтіруде орасан септігін тигізді. Мұнан тыс атақты Ауған ақынның «Кәрібай мен Әсеттің айтысын» өзінше жаңғыртып жырлаған бір нұсқасы болыпты. Бірақ Ауған ақын айтыс майданында болмаған. Алайда ел аузынан айтылып жүрген жерінде ел одан «Кәрібай мен Әсеттің айтысын» айтып беруін қолқалағанда: «Кәрібай бүйтіп айтқанда Әсет бұлай депті» деп, ақындық қарпыммен өзінше жырлаған. Айтыстың бұл нұсқасы Мақаншы ауданында тұратын сақа педагог Мәулітхан Сейітханұлының қолында сақталған.
Сол Ауған нұсқасын Алматыда тұратын ұлы тележурналист Аман алып кеткендіктен менің қолыма ілікпеді.
Бірталайдан мәдениет кіндігі болып, төңірегіне үлгі шашқан Жайсаңнан оқып сауаттанған азаматтар аз болмаған. Соның бірі – Жайсаңға қарасты Саты, Сайболат, Жұмық, Тәуке руларының болысы, руы Ақнайман Кәкім деген көзқарақты ағамыз айтыс өтіп жатқан майдан үстінде қолына қағаз ұстатып, жазатын қалам беріп, екі ақынның айтысын үтір, нүктесіне дейін қағазға түсіртіп отырудыбірнеше адам тапсырыпты. Айтыс аяқталып, сияз тарап, жиылған ел алды-алдына қотарыла аттанғанда, үш күнгі айтыстың мәтіні реті бойынша толық реттелмей, әлгі жазып алғандардың қолында кетеді. Соның салдарынан кейінгі күнде ел ішіне тараған айтыстың бірнеше толық емес нұсқалары пайда болған. Ал, Әсеттің сөзден сүрінуіне оның: Кәрібайды оқымаған, дін ісләмнан ілімінен қараңғысың, ғылымнан хабарың жоқ – деуі себеп болған. Кәрібайдың ұпай алуы: егер сен оқыған алтын өзек ғалым болсаң ата-анаңды бағар едің, қу мүйізді құшақтатып (Найманбайдың мүйізден шақша жасап сатуын меңзеп), әкеңді қаңғытып қойдың. «Әкең Қоян болғанда сен бір көжек, ата-анасын күтпегеннің орны – тозақ». Кәне, шариғат та, хадис те не дейді екен – деп сөзді қазыларға тастауынан болған. Ал, 84 шумақ (336) жол сөзбасын яғни беташарын айтыс өтісімен Кәрібай өзі қосып, айтысты толықтап елге жайған көрінеді. Бұнда айтыстың жалпы барысы, кімдердің барғаны, неліктен Көктұма сиязының ашылғаны жөнінде құнды деректер бар. Сондықтан да бұл айтысты сол күннің қағазға түсірілген кемел шежіресі деп те айтуға болады.
Кәрібайдың мұнан тыс ауыл арасында өткен «Бәпимен айтысы», «Нұржанмен айтысы», «Дубаймен айтысы» және «Қуанышбаймен айтысы» деген айтыстары болыпты. Соның ішінде тек Қуанышбайды сөзбен тоқтатқан:
Баласы Сатпақ иттің Қуанышбай,
Тұмсығың иір біткен арам құстай, –
деген жолдарды кезінде шошақ Қаусыл ақсақалдың айтуынан оның ұлы Сәлімжан есінде сақтап қалыпты.

ІІІ.

Кәрібай ақынның әр түрлі оқиғаларға қатысты айтқан толғаулары мен суырып салма өлеңдері өте көп. Бұл толғаулардан Кәрібайдың ақындық мінезі анық танылады. Бірде Кәрібайды орталарына алған Омар, Құрманғажының Қыдырмолласы, Төгісов Әбділдабек қатарлы би, болыстар Көктұма сиязынан қайтқан сапарында Шәуешектің Ойжайлауындағы Тоғас Ағажан бидің ауылына ат тұмсығын бұрады. Әрі өздеріне шендес келетін биді жасытып алуды көздеген олар Кәрібайды би ауылындағы келеңсіз жайттерді тартынбай мейлінше толғауды сұрайды. Кәрібайдың сондағы айтқан өлеңдерінен пәлсафалық толғамға бейім, өзіндік көркем түйсігі қалыптасқан ойлы ақын екені аңғарылады. Мысалы:
... Жарлылар кәсіп жоқ па мал бақпасаң,
Не керек мал баққанмен жан бақпасаң.
Адал еңбек қан-терің болмағанда,
Жарылқап беріп еді аруақ қашан.
Дені сау, қайраты бар, адамзаттар,
Кәсіп көп ебін тауып тармақтасаң, –
Деген жолдар арқылы қарапайым еңбек адамдарын өз күшіне сүйеніп, алуан түрлі кәсіп көзін ашып, күн көрісін жақсартуға үндесе, енді бір жақтан игілік, байлық атаулының қан мен тердің бодауына келетінін, байлықтың анасы – жер, атасы – қашанда еңбек, құр тәңірге жалбарынып алақан жаю өмірге деген қиянат, тылсым күштің тосыннан жарылқап сеңі сыйлар түгі де жоқ дейді. Жастарды тіршілікке дұрыс баулы,
Кәрілер есің кетіп алжаспасаң.
Нұр жауар талаптыға демеді ме,
Айтам ба тегін біліп, қор баспасам,-
деген ұлағатты ой толғап, салмақ салады. Билерді бет-жүзің бар демей ащы тілмен қитығына тигізе шенеп те алады. Әрі жас жеткіншектерді мал соңынан көкжұлын етіп, салпақтатпай өнер-білімге, түрлі харакетке, дұрыс тіршілік жолына, мәнді өмірге баулы деп кеңес береді.
Ел арысы Демежан үкірдайдың нақақтан қанын төккен, Шың үкіметінің Тарбағатайды билеуге жіберген ұлығы Мәтен амбынының (амбан) бірқанша жандайшап ғалдайлары болған. Соның бірі – Шәуешектің Қарақабақ, Түлкібұлақ деген жерінде займкесі бар Ши ғалдайдың (Тарбағатай ғалдайы) әспенсіп, асқынғаны сонша, тіпті “ауылымның қасынан өткендер аттарынан түсіп жаяулап өтсін” – деп, жүргіншілерге қатаң тиым салған. 1918 жылы Еміл бойындағы Басқұлыстайдағы Шотай ауылынан аттанып, өз елі Ақсуатқа бара жатқан сапарында Кәрібай Ши ғалдайдың ауылының жанынан өте шығады. Жалғыз атты жолаушыны көріп қалған ғалдайдың жандайшаптары Кәрібайдың шылбырына оралып, жүргізбей ғалдайдың алдына әкеледі. Ашудан жарыла жаздаған ғалдай: “Әліңнен асқан осы ғұрлы сен кім едің?”- дейді қазақ тілінде.
- Я, ғалдай, Көктұма сиязында Әсет деген ақынмен айтысқан Кәрібай ақын мына мен едім – дегенде ғалдай зілдене тілін безеп: “Кәнеки, ақын болсаң өлеңіңді естілік” – дейді. Сонда «бас кеспек болса да тіл кеспек жоқ» деген ақын:
Уа, Ши ғалдай, Ши ғалдай,
Бақ берген саған бір құдай.
Астыңдағы мінгенің,
Бәйге бермес кер дөнен.
Байлығың сенің жерменен,
Атағың сенің елменен.
Ылдидан келіп ентелеп,
Сыбағам менің төр деген.
Ежен ханнан енші алып,
Ие болдың жерге сен.
Шерік болып келіп ең,
Еркіндік басқа бермеген.
Жалдамалы құл едің –
Қамшының ұшы сермеген.
Жалаң қабат көйлегің
Шіріп түскен терменен.
Әрең жеттің далама,
Шыбын жаның өлмеген.
Ши ғалдай амбы атанып,
Дәулетің мынау өрлеген.
Өзін-өзі білгеннің
Ісі болды жөн деген.
Кешегі өткен заманда,
Көресің бар ма көрмеген.
Қазақ келіп құтылдың,
Басатұғын «Шүркілден» (Албасты)
Шындықты айтам көз көрген,
Бетіңді көріп іркілмен!
Уа, Ши ғалдай, Ши ғалдай,
Шапаның қызыл шиқандай.
Кісі етін жеп үйренген
Бас төбетің – Титанбай.
Пейілі кең, жері кең,
Дәмдес болдың қазақпен.
Ұмытып кеттің өміріңді,
Құлдықта өткен азаппен.
Тарбағатай, Барлықты,
Көрмедің жерден тарлықты.
«Он басқа бір бас – алман» деп,
Шығардың үкім-жырлықты.
Уа, Ши ғалдай, Ши ғалдай,
Басыңа бөркің сиғандай.
Қоңыздың найза ұшымен
Жапырылдың қоғадай.
Сібе, Солаң қырылды,
Үйілді сүйек обадай.
Найзаның бәрі уланған,
Тиген жері оңар ма-ай?
Шоқпарлап қырды жартыңды,
Найзамен тілді артыңды,
Қызыл көтен жасап ед,
Орындалмай шартыңды – деп ғалдайдың еңсесін басыпты.
Кәрібайдың айтып жүретін «Балбала», «Туған жер», «Сәнім-ай» деген әндері де болыпты.
Жасымнан талаптанып өлең бақтым,
Бұлбұдай ән шырқадым, таңдай қақтым.
Ішінде шаршы топтың сан жиында,
Сөйледім ойдағысын, елге жақтым.
Жүрегін сұлу жардың бағындырғам,
Әнімді шырқап салған сағындырдым.
Қалыңсыз тәтті сөзбен сұлуды алып,
Мұқтаж ғып махаббатқа жалындырдым... -
деп, шығандата ән шырқаған да көрінеді.
Ақыреттік қосағы Рабиғаға шекара күзетінің бір шетінде жүретін Машетейдің бір мырзасы астыртын құдалық жүргізгенін білген Кәрібай «Бал бала» әнін шығарып, оған жолбарыстың аузына түсіп қалмауды осы әні арқылы арқылы жеткізеді. Әрі әннің құдіретімен ойлаған арманына жетіп, жанұялық тіршілік жолын бастайды. Сондағы «Бал бала» әнін ақын:
Ғашығым көңілім сүйген «Бал баласың»,
Сырыңды сыртқа айтуға арланасың.
Жүргенде жүрек елтіп, ақыл таппай,
Уытты әбжыландар арбамасын.
Уа, сүйіктім, бал бала,
Арманда қалып зарлама.
Білгенде қатер төнгенін,
Қарқ етіп ұшар қарға да, –
деп, асқақтата шырқайды.
Кәрібай айтыс ақыны, әнші, сазгер, шежіреші ғана емес, ол жазба ақыны да. Оның ата-баба тарихы, жорық жолдары, егей ерлігі, үш жүздің қоныс теуіп мекендеген өңірлері туралы толғаулары соған дәлел. Тотияйындай өткір тілінің құдіретін өзі де шамалағандықтан болса керек: «Кезінде дес бермеген қара сөзден, Найманның тіл мен көзі зұлфұқарымын» - деп тұжырады. Мәселен, «Отырарым – Астанам» деген өлеңінде:
Жаратушы бір Алла,
Тілегімді бере гөр.
Жебеуші жақсы аруаққа,
Көмекке өзің келе гөр!
Бас-аяғын теңерсің,
Кездесіп кегін алуға.
Асыл туған ұланым
Егеп найза білді ме?
Аспанға ұшқан қыраным,
Жерден тоят тілер ме?
Қойға шапқан бөріні,
Қос шеңгелдеп бүрер ме?
Жалмайтұғын әбжылан
Ініне қайта кірер ме?
Жалтақ көз болған сорлы елім
Алшаңдап басып жүрер ме?
Жеті ықылым тілдерді
Түгел оқып білер ме?
Берекелі ел болып,
Бақытты өмір сүрер ме?
Аспанға ұшып су қалқып,
Қара тас еріп, мыс балқып,
Мәскеу, Мысыр, Бағдаттай
Сәулетті қалам болар ма?
Емінбейтін басқа елге,
Бақыт құсы қонар ма?
Байтақ жұртым жаннаттай
Жайнаған гүлге толар ма?
Халқыңның көңілін ашатын,
Қайғы-шер, мұңым, басатын
Орнатты дүние жұмағын,
Бұлбұлдар сайрап тұрар ма?
Үрім мен Шам, Делидей
Қап таудың биік беліндей
Жау баса алмас маңайын
Қорғаны биік Бежіндей.
Отырарым – Астанам,
Бар қазаққа бас-панам,
Топырағыңды иіскеп,
Отырар күн болар ма?
Асан ата данышпан,
Қайтып енді туар ма?
Кездеспей дауыл, нөсерге,
Ұрпақтар аман өсер ме?
Еңсесін жауға бастырмай,
Кеудесін оққа төсер ме?
Құлдықтың қамыт-ноқтасын,
Семсермен турап кесер ме?
Ел қатарлы ел болып,
Мұратына жетер ме?
Осынау тілек-арманды
Өз көзіммен көрсемші?!
Жарыла жүрек қуанып,
Қуаныштан өлсемші?!
Арман да арман, шын арман,
Тілегімді берсеңші?!
Екі ел қазағының дәм мен тұзын тең татқан ақын Тарбағатайдың түстігі мен терістігін бірдей аралайды. 1916 жылғы ақпатшаның бұратана ұлттар азаматтарынан әскер алу жөнінде түсірген қатал бұйрығы кезіңде екі бірдей ұлы – Құнапия мен Секебай әскерлікке әкетілетін болады. Еліне деген өкпе-араздықпен Дөрбілжіннің Үш Қарасу деген жеріндегі нағашы жұртына қара тартып барады. Онда ақын ел құрметіне бөленіп, бейбіт тұрмыс кешеді., 1924 жылы Сәдубай бастаған туыс-жұрағаттары он жеті адаммен Үш Қарасуға келіп, ақынның нағашысы Есбай зәңгінің ризалығын алып, Кәрібайдың отбасын Ақсуатқа қайта көшіріп әкетеді. Ақынның соңғы тыныс алардағы айтқан:
Қалыңдар аман-есен өрендерім,
Қызығым енді бітті көрер менің,
Егерде қаза тартып, қан баспаса,
Қытайдан мұнда қайтып келер ме едім.-
деген арманда кеткен өкінішінің бір себебі де осында жатыр.
Кәрібай үшін Көктұма сиязы (Қаракерей түселі) аса бір үлкен өмірлік мектеп болады. Ол сонан бастап ата-тек шежірелеріне ден қоя бастайды. Өлеңмен жазған «Мұрын және Байжігіт» дастаны сол ізденістен туған. Ол сонымен бірге орда бұзар отыздың ішіндегі кезінде-ақ тарихтың терең қатпарына үңіліп, әрі іргелі ел ішіндегі шежірешілер Маусымбай Сабанұлы мен Кәрмен секілді адамдармен танысып, шежіреге ден қояды. «Қабанбай батыр» туралы деректер жинастырып, ол туралы кітап жазып, Қазандағы баспаханадан шығаруға недәуір ұмтылыс жасаған. Бұл толғаулар іздеуден кендік көрмесе де қолға ілікпеді. Алайда оның жаңғырығы - Шаған шайқасы, Шорға соғысы кезіндегі оқиғаларды толғаған Бұхар жыраудың, Сұртай мен Алшынбай дың өлеңдерінде, сондай-ақ Бейсенғали ақсақалдың 1986 жылы Шыңжаң халық баспасынан шыққан «Қабанбай батыр» кітабында кездеседі.
Кәрібай Таңатарұлының шығармаларының басты бірі саналатын «Майқы дастаны» туралы аз-кем тоқтала кетуді лайық деп білеміз. Өйткені дастанда: қазақтың түпкі тегі – арап. Ғакаша сахабаның нәсілі немесе қалмақ яки өзбек - деп тұжырым жасайтындарға тойтарыс жасайды. Атап айтқанда, топан судан кейінгі тараған Тайып деген елді мекенде өніп-өскен көшпенді тайпа –Әбусақтан (Әлмисақ болса керек, бұл – тіршіліктің пайда болған дәуірін бейнелейтін алғашқы ықылымды қамтитын ерте дүниенің аты – Т.Ж.) таралғанын айта келіп, түбіміз бір түрік екенін баяндауға тырысады. Бір дәуірде Кәуірдің шапқыншылығынан елі шығыстан батысқа қоныс аударып, Тайып шаһарынан Амурға, одан бірте-бірте Сырға келген дәуірінде жоғардағы Махмұт ел данасы «Мажиқыда» (Маураннаһр өңіріндегі көл) елінің басын құрап жиналыс өткізеді. Әрі Махмұтты ақылгөй, кемеңгер, даналығына қарап, ел-жұрты алғашында «Махмұт дана» атаған. Ол «жеті жарлық» заңын шығарып, алты арысты үш жүзге бөліп, ұлы жүзге Қыпшақ биді, орта жүзге Көсем биді, кіші жүзге Халменде биді қояды.
Сөйтіп, Махмұт дана көп істі Мажиқыда шешіп, әмір-пәрменмен жүргізіп, билік айтқандықтан да Мажихы деген жер атына байла

Issa M., 26-12-2013 17:10 (ссылка)

Жамбике Толеубай атамыз туралы

"Төлеубайдың мәрттігі жайлы ақсақал шерткен үзік сыр"

Белгілі этнолог-археолог Әбдеш Тәшкенұлы Төлеубаев өнер ғылым академиясының академигі, тарих ғылымдарының докторы, профессор, Ш.Уәлиханов атындағы сыйлықтың иегері. Зайсан өңірі, Шілікті жазығынан табылған «Шілікті алтын адамын» ашқан белгілі ғалым. Ең бастысы, ежелгі ерте темір дәуірінде-ақ қазіргі қазақ жерінде сақ мемлекеттілігінің қалыптасуын түбегейлі зерттеп, сақ мемлекеттілігі жөніндегі тұжырымдаманы қалыптастыруға, сақ тарихының қайта түлеуіне сүбелі үлес қосып келе жатқан өзіндік қолтаңбасы бар тарихшыларымыздың бірі.

Бірде Әбдеш Тәшкенұлының немере ағасы Мәнәп деген азамат Ақсуат пен Зайсан арасындағы күре жолда келе жатып әңгіме барысында өз өміріндегі мына бір естелікті айтқан еді. Сол әңгімеден бір үзік.
«Мен 1972 жылдың қысында үйленетін болып, біздің туыстар Ақсуат совхозына қарасты «Социал» деп аталатын шағын ауылдағы менің болашақ қайын жұртыма құда түсіп, айттыруға баратын болды. Құда түсіп, жөн-жоралғы жүргізіп барар топтың ішіне, әу бастан «бас кейіпкер» ретінде менің жүрерім белгілі. Бізбен бірге жас құда ретінде Әбдеш те ілесті. Ол кезде ҚазМУ-дың ІІ курсында студент. Барар уақыт оның қысқы демалыс кезіне дәл келіпті. Құдалыққа барған кісілердің ішінде тағы да бірнеше адам бар. Шай ішіліп, әңгіме көрігі қызды. Алғашқы жайылған дастарқан шеті көтерілгеннен кейін біздің жақтың үлкендері рұқсат сұрап, жөн-жоралғыға қарай ойысты.
Сөйтіп отырғанда ауызғы ашылған есіктен ішке қарай лап берген бумен жарыса, ең бірінші көзіме түскені, еніп келе жатқан түлкі тымақты баса киген, қаба сақалды кісі болды. Екі иығына екі кісі мінгендей, ұзын бойлы, қапсағай, қара торы кісі кірді. Қаба сақалы кеудесін жапқандай. Дене бітімінен жас кезінде қайратты болғаны көрер көзге бірден түседі. Қабағы қалың, көзі өңменіңнен өтердей өткір екен. Үй ішіндегі қайын жұртым да осы кісіні күткендей болса керек. От иесі қайын атамнан бастап қалбалақтап келген кісіні төрге қарай икемдеді. Беделі жоғары кісі екені көрініп-ақ тұр. Дегенмен, кірген кісіміз состиып тұрған біздерден орнымыздан қозғалмауларымызды сұрап, келген қонақтардан үлкен еместігін білдіріп, құдалардың төмен жағын ала жайғасты.
Қыздарын ұзатқалы отырған қайын жұртым құлақты болып отырғандықтан, жеңіл-желпі наздармен ғана қарсылық білдіріп, сырғытпа, көңілді әзілдермен шымшымалап қояды. Дегенмен, қайын жұртым біздің «тоймалымыз» деп әкелген сиыр малымызға көңілдері толмайды-ау деп жорамалдаймын. Байқаймын, олардың көңілдері жылқы малын тілейтін секілді. Ол кезде жылқыны босағаға байлап кетер біздің де шамамыз белгілі еді. Содан ба, біз жақтан келген құдалар ашылып ештеңе дей қоймай сөзден тосылыңқырады. Дастарқан жаңарып, шай еселенді.
– Ал, естіп жатырмын, Көкжырадан кел­ді дейді. Жәмбике, Байыстың бірі болар­сыңдар?
Қарияның алғашы сұрағы осы болады. Үлкендер жағы жөнімізді айтып жатыр.
– Е, жөн-жөн, Жәмбике боламыз деңдер, – деп сақалын тарамдап сөзін жалғады. – Осы сендердің ауылдарыңда Жәмбике Төлеубайдан қалған ұрпақ бар ма? – деп сұрады. Қыдырғажы ағам қозғалақтап, ойбай-ау, Төлеубайды білер болсаңыз, біз, дәл сол кісінің ұрпағы боламыз. Ал мынау отырған жас жігіт атамыздың туған немересі деп, қарсы отырған Әбдешті нұсқады.
Алпамсадай болып отырған үлкен кісінің орнынан қалай көтеріліп кеткенін де аңғармай қалдым. Әйтеуір, малдас құрып отырған адамның еш жағына толқымастан тік көтерілгені анық. Қалай жанына жетіп барғанын білмеймін, Әбдешті отырған орнынан жұлып алып, тік көтеріп екі бетінен алма-кезек сүйіп, құшағына қысып, мейірлене иіскеп, орнына қайта қондырғаны дәл бүгінгідей көз алдымда. Ағаларыммен де төс қағыстырып, мені бауырына тартып мейірлене иіскеп барып орнына тізе бүкті. Жайғасқаннан кейін тарамдап екі көзінен жас ағып, бір нүктеге қадала қарап отырып қалды. Үй ішін бір сәт үнсіздік басты. Бір мезетте бетін айғыздаған жасын күректей алақанымен сырып тастап, біз жаққа қайта қарап, күңірене үн қатты.
– Уа, жалған, асылдың сынығы, жақсы­ның тұяғы екенсіңдер ғой. Бар екен-ау, бар екен, – деді. Ақсақал қайын атама қарай жүзін бұрып: «Құдалар тоймалға не атапты» деді де, жауап тоспастан: «Біз бұлардың алдында бір үйір жылқы қарыздармыз» деп тоқтап, шешілмеген жұмбақ сырдың шетін шығарды. Бөлме тынды, үнсіздік. Апыр-ау, мынау кісі атамыз Төлеубайды танитын, танығанда жақсы танитын болды-ау. Үй ішіндегілердің бәрін де осы ой шырмағандай. Біз үнсізбіз. Қыдырғажы ағайым қозғалақтап: – Ағасы, атамызды білетін болдыңыз ғой?! Көзіңізге жас алдыңыз, ол не әңгіме, бізге айта отырсаңызшы, – деп сөз суыртпақтады.
Қаба сақалды кісі көкіректе өкініштің оты қал­ғандай, уһ деп барып, әңгімесін бастады:
Иә білем, мойнымда аталарыңның қарызы бар. Сендер білмессіңдер, бірақ менің көкірек түкпірімде сақтаулы. Мені батыр дейді, тәйірі, батырлығым кісілігіме сын бола ма? Кезінде Төкең қарыз демесе де өтелер құны осы уақытқа дейін, бір үйірлі жылқы болған мойнымда алашақтарың бар, – деп тағы бір жұмбақтап кідіріп барып, әңгімесін сабақтады.
– Бұл жалғанда пенденің басына салғанын көтермейтіні жоқ қой. Сонау жиырмасыншы жылдардың басындағы аумалы-төкпелі заманда істі болып, итжеккенге жер аударылып кете бардым. Ол кезде жас кезім. Сол айдалғаннан жиырмасыншы жылдардың орта кезіндегі жылымықта елге қайтарылдым. Өскемен, Өскеменнен Зайсанға жетіп, ел шетіне іліккендей болдым. Ел шеті демекші, Зайсан мен Ақсуаттың аралығы өздеріңізге белгілі 200 шақырымнан астам ұзақ жер. Оның үстіне қыс кезі, қар қалың. Қалай дегенмен де ел шетіне бір жеткеннен кейін көңіл күпті. Екі аралықта қатынайтын ол кезде көлік жоқ. Көлік тұрмақ, жол да жоқ. Біраз күн солай баратын біреу-міреу табылып қалар ма екен деп сұрастырып едім, ешкім шықпады. Содан елегізіп, Зайсанда жата алмадым. Итжеккен Сібірден аман-есен келгеннен кейін мына тұрған Ақсуат не тәйірі дейсің, қалайда елге жетейін деген оймен жолға шықтым. Иығымда арқалаған жолдорбам бар, оның ішінде Зайсандағы бір ағайындардан аз ғана жол ауқатының мәзірі – бес-алты құрт, аздаған ірімшік, бірер ескі-құсқы киім. Бар қорек осы. Оның өзіне шүкіршілік ететін кез ғой. Басында ет қызуымен Зайсаннан ертемен шығып кетсем де, түс ауа мұным қалай деп ойлана бастадым. Бірақ қайта Зайсанға оралғанмен не бітіремін деген ой мазалады. Сол тартқаннан Маңырақтың астын бөктерлеп, бағытымды дұрыстап алып, тарта бердім. Уақыт екіндіге айналған кезде күннің райы бұзылыңқырап, жаяу борасын басталды. Артымда бір қара-құраң көрінгенге байқасам екі-үш қасқыр екен. Маған аса жақындамай, алыстан торуылдап еріп келеді. Күн батарда топтасын қарағанның жанына тоқтап, қардан ойып үйшік жасап паналаған болдым. Үстіде қайбір киім бар дейсіз. Азынаған суық, өн бойыңнан өтеді. Оның үстіне маңайымды қасқыр торуылдап, таңды көзбен атырдым. Бұл қасқыр дегеніңіз де адамның дәрменсіздігін білгеннен кейін күшейіп кететін секілді ғой. Оларды үркітіп-қорқытатын бар қаруым қолымдағы жіңішкелеу таяқ. Кісіден қорықпайды, соған қарағанда қорқау ма, үдірейген түрлерінен адам шошырлық. Шаршап, үздігіп, өзегі үзіліп келе жатқан менде қайбір қауқар бар дейсің? Шаманың жеткенінше айбат көрсетіп, айтақтап таңды атырдым. Ертемен күн шыққан соң қасқырлар жасқанады екен. Ай­ғайымды онша елей қоймағанымен, аса жақындамай артымнан еріп отырды. Өздеріне ыңғайлы уақытты күтетін секілді. Түс ауа солай болды да. Кісінің дәті қорек. Тойып тамақ ішпегеннен кейін не оңарсың. Құр­сағың тоймағаннан кейін бе, суық та тез алатын секілді. Түс ауа Қарасудың тұсына іліктім.
Бір заматта анадайдан бір ноқат көрінді. Апыр-ай, тағы ит-құс па, егер алдымнан да ораса, онда анық біткенім ғой деген үрей биледі. Аздан соң әлгі ноқаттың пар ат шек­кен атшана екенін байқадым. Қарды шаң­ғытып екі жағына шашып артын боратып барады. Атшана менен 100-150 метр қиыстау кетіп барады. Өлмегенге өлі балық деген бойымдағы бар күшімді жиып шанаға қарай бас киімімді бұлғап, жығылып-сүрініп: «Аттан аттан, құтқар, құтқар!» деп бәр пәрменіммен айғайлай жүгірдім. Жел солар жақтан еді, менің даусымды естімеді-ау деймін, жөнеп кете барды. Не істей аларсың, кеудемді қысқан өксіктің уын жұтып, ызалы қасқырдай қар шайнап, тіземді тоқпақтап, отырып қалдым. Енді өлетінім анық деп ойладым. Күннің райы, маңайымды торуылдаған қасқыр – мынау. Азық-түлік жоқ. Жаяу адамға жол әлі ұзақ. Оның үстіне әлсіреп келе жатқан жанға паналар қара жоқ. Сөйтіп, соңғы үміт оты да үзілгендей, ішім өртеніп, ащы өксік қыж-қыж қайнайды. Не істерсің итжеккеннен аман оралып, ел шетінде ит-құсқа жем болармын-ау деген ой жанымды қажап барады. Сөйтіп, үміт үзілді-ау деген шақта әлгі шананың алыстан орағытып, бұрылып мен жаққа қайта салмасы бар ма. Есім шығып, ескі күпім отырған жерде қалып, шанаға қарай жығылып-сүрініп жүгіріп келе жатырмын. Бір заматта ақ қырауға оранған, делдиген танауынан мұржаның түтініндей буы бұрқырап, қатып жараған, ентігін баса алмай, ауыздықтарын қарш-қарш шайнаған пар ат айналып кеп тоқтады. Шана алдында көшірі болса керек басында баса киген түлкі тымағы, үстіне қара ішігі, аяғында пимасы бар егде адам отыр. Шананың артындағы кісінің де басында қызыл түлкі тымақ, жағасы елтіріден пішілген, сырты қоңыр барқытпен тысталған қоңыр ішік, оның сыртынан тұлыппен оранған. Түсін аса байқай алмадым. Әй, сол сәтте байқайтын да шамам жоқ-ау. Тағы бір көзіме түскені, артқы кісінің тақымына басылған бесатар мылтықтың ұңғысы шошаяды. Сәңкеде отырған кісі «мынау ен далада жалғыз жаяу жортқан не қылған жансың» деп үн қатты. Есім де шығып кеткен. Асығып-үсігіп сонау қиян итжеккеннен келе жатқанымды, Ақсуатты мекендеген, Тоқабайдан тараған ұрпақ екенімді, Зайсаннан шыққанымды, елге беттеп келе жатқаныма екі күн болғанын, азығым таусылып, қасқыр қамап келе жатқанын жеткіздім-ау, әйтеуір. Ендігі жерде қайда бара жатсаңыздар да алып кетіңіздер, жолда қалсам өлерім анық деп жалындым. Сол сәт сәңкеде отырған кісі көшіріне: «Анау аттың біреуін доғар да мынаған бер» деп бұйырды. Атшы қозғалақтап, әлі жол ұзақ, жалғыз ат болдырып қалмасына не кәдік, одан да қайта кері ала кеткеніміз жөн болар дегендей болды. Маған бәрібір болып тұр, тек жанымның қалғанына құдайдан сауға сұрап тұрған жағдайым бар. Бірақ сәңкедегі тұлыпқа оранған адамның қатқылдау бұйрығынан кейін бір ат бізге бұйырды. Мұндай сәтте адам есінен айырылып қала ма деймін, әлгі атшы босатып берген атқа қалай қарғып мінгенімді білмеймін. Шанадағы кісі: «Ал, бауырым, еліңе аман-есен жет, қайтарсаң қайтарарсың, қайтармасаң қарызы жоқ» деп қайтып сөзге келместен, Зайсан тұсын бетке алып тартып берді. Мен де елге беттеп тарттым. Сол-ақ екен, апыр-ау, жаңағы кісінің кім екенін де, аты-жөнін де сұрамаппын ғой деген оймен, шұғыл қайта бұрылып арттарынан қудым. Арамыз біраз алыстап қалыпты, дегенмен салт ат қоя ма, қуып жеттім.
– Апыр-ау батыреке, өзіңіздің кім екеніңізді де айтқан жоқсыз ғой, мына атты кімге, қайда қайтарам, – дедім.
– Әлгі шананың арт жағында отырған адам, «руым Жәмбике, Бейсембінің Төлеубайы деген адам боламын, Жайсаңда сотпын», – деп қысқа ғана жауап қайырды да әрі қарай жүріп кетті. Сенер-сенбесімді білмей, мелшиіп мен қалдым. Жараған қара арғымақ қойсын ба, түннің бір уағында Ақмектепке жеттім. Сондағы бір ағайынның үйіне қонып, ертеңінде ауылыма келдім. Елге келген соң әлгі әңгімені айтып едім, білетіндер бар екен. «Е, ол мына Зайсанда сот болып қызмет істейтін Төлеубай деген Жәмбике ғой, сот өткізуге бара жатқан ғой» деген еді. Осындай жақсылық қылған Төкеңе атын қайтарып, рахметіммен жолығармын деп жүргенде, уақыт сырғып, кәмпескенің ылаңы басталатын кез де келді. Содан Төкеңді біреу анау деді, біреу мынау деді, аяғы банды болып елден ауып, Қытай асқанын естідім. Е, жалған, боққарын ат табылар, маңдайыңа іс түсіп қиналғанда жасалған жақсылықтың дәмін қалай ұмытарсың, – деп ақсақал кеудесін кере дем алып, үнсіз отырып қалды» деп Мәнәп ағамыз әңгімесін аяқтаған еді. Кейін сұрастырып білсем, бұл кісі Ақсуаттың тұрғыны Шоқаев Қанапия деген ақсақал екен. Ол кісіні ел Қабыл деп білуші еді.
Төлеубай Бейсембіұлы Ақсуат өңіріндегі оқыған-тоқығаны терең, көзі ашық азаматтардың бірі болған екен. Кезінде «Алаштың» мүшесі болып, ел қамын жеген азаматтардың бірі. Кеңестік жүйе «Алаш» мүшелеріне кешірім жариялап, көзі ашық, көкірегі ояу азаматтарды 20-шы жылдардың басында қызметке тартқан уақытта, ол кісі Совдептің мүшесі болып, Зайсан уезінің мировой судьяларының бірі болған. 1928 жылдардың аяғында Кеңестік үкімет байларды кәмпескелеу деген желеумен қазақтың малын түгел тартып алып, жаппай ұжымдастыру басталған шақта осы саясатқа қарсы шыққан, қарулы қарсылық көрсеткен үлкен топтың – Қаражал «бандысының» басшысы болған адам. Кейіннен мен ол кісі жөнінде Қарпық Егізбайұлының «Елі үшін еңіреген Ер Төлеубай» деген мақаласын оқыдым. Кезінде Көкжыра орта мектебінде «1929-1930 жылдардағы ұлт-азаттық көтерілісті бастаған Төлеубай Бейсембіұлы» деген мүйіс те ашылған еді.
Нақты тарихымыздың ашылмаған беттері көп-ау.
Ғылымбек Іргебаев,
тарихшы
Шығыс Қазақстан облысы

Issa M., 29-11-2013 13:21 (ссылка)

Мухтарбек Каримов "Келмейдi кайта айналып откен кунiн".

«Келмейді қайта айналып өткен күнің...»

Төлеубай Бейсембіұлы 1882 (1987) жылы Семей облысы, бұрынғы Ақсуат ауданы, Көкжыра ауылдық округіне қарасты Баспан тауының етегінде, Базар өзені бойында дүниеге келген. Руы Мұрын, оның ішінде Назардан тарайтын Жәмбике. Ол бүкіл Тарбағатай өңіріне белгілі болған Бекбау (мөлшермен ХVІІІ ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген) және Қабан (мөлшермен 1810-1815 жж. туған) сияқты батырлардың ұрпағы.
Төлеубайдың алтыншы атасы, ел арасындағы аңыз-әңгіме бойынша, бір өзіне 9 мың жылқы біткен (кейбір деректер бойынша 90 айғыр үйір делінеді) Тоқтағұл бай.Тоқтағұлдың жылқысынан атақты қара­керей Кабанбайдың жорық аты – «Қубас» аттың алынғандығын көнекөз қариялар айтып отырушы еді. Жәмбикеден шыққан Бекбау және Асау Қабанбайдың ту ұстаған батырлары болған. Сондықтан да болар, Бекбау батыр өзінің ірілігімен көзге түскен бір баласының атын дарабоздың құрметіне Қабан қойған екен дейді. Қабан шын мәніндегі батыр болған. Оның өмір сүрген уақыты ел Сарыарқадан Тарбағатайдың бауырына келген кезге сәйкес келеді. Қабан далалықтардың батырлық дәстүрін меңгерген ерлердің бірі болған көрінеді. Ол жөнінде ел ішінде аңыз-әңгімелер көп. Бұл жеке бір әңгіме.
Төлеубай шамамен 1900 жылдары Семей қаласындағы 4 кластық гимназияны бітірген делінеді. Кейіннен ол Семейдегі Алаш қозғалысының белсенді мүшелері – заңгер Райымжан Мәрсековпен және Биахмет Сәрсеновпен жақын араласқан. Жерлесі, Ақсуат өңірінің тумасы, ағартушы, Алаштың көрнекті қайраткері Биахмет Сәрсеновпен тіпті жақын араласып, дос-жаран болған. Кейін Биахмет Сәрсенов қайтыс болғаннан соң оның жесірі Ғалиябануды (Бану апай Шәкі бидің немересі, Хасен фельдшердің қызы) өзінің немере інісі Қалиақпар Қаратаевқа алып берген. Төлеубай өзінің үлкен қызы Ығишаны Райымжан Мәрсеков­тің туысы, заңгер Әшім Қаратаевқа ұзатады. Осыларды менің білуім кездейсоқ емес. Себебі үлкен әкеміз Кәрім мен Төлеубай ата ертеден жақын туыстай араласқан, дос-жар адамдар болған. Төлеубай атаға қатысты әңгімелердің көбін мен өз әкем Қарпық Кәрімұлы Егізбаевтан естідім.
Төлеубай ел басқару ісіне ерте араласқан. Ақпан төңкерісінен кейін Семейде өтетін «Алаштың» жиындарына шақырылып, үнемі қатысып тұрған. Кейіннен Алаштың Кеңес өкіметін мойындауына байланысты, ол да Зайсан уезінде жаңа билікті орнатуға кең ат салысқан. Уездегі Совдептің мүшелерінің бірі болған деген ауызша деректі менің әкем Қарпық кезінде Куанышбай Сатпақовтан, Айдархан Сабыр-баевтан естіпті.
Төлеубай Бейсенбіұлы 1922-1927 жылдары Зайсан уезінде және Көкпектіде азаматтық істер бойынша сот болған. Сондықтан болар, кейінге дейін құттықадам және жәмбике елінің жөн білер ақсақалдары мен бәйбішелері ол кісінің атын атамай «сөдиә» дейді екен. Төлеубайдың сот болып тұрғандағы әңгімелерін бұрынғы Ақсуат ауданына қарасты Көкжыра ауылының ақсақалдары, оның ішінде ақын Қуанышбай Сатпақов, сол ауылдан шыққан алғашқы коммунистердің бірі Айдархан Сабырбаев көп айтатын. Төлеубайдың Зайсанда сот болған кезіндегі бір ерекше әңгімесін Ақсуаттың іргесіндегі Социал ауылында тұрған Қабыл ақсақал да өткен ғасырдың 70-жылдары айтып беріп еді.
1928-1929 жылдары шаруаларды күштеп ұжымдастыру науқаны байлардың мал-мүлкін тәркілеп, өздерін басқа өлкелерге жер аудару сияқты қысым саясатынан басталды. Өкіметтің халыққа тиіп жатқан асыра сілтеу саясатының заңсыздығына шыдамаған, ары таза азаматтар оған қарсы шықты. Солардың бірі – Төлеубай Бейсенбіұлы болды. Ол наразылығын ашық білдіріп, өкімет жұмысынан өз еркімен бас тартады. Кеңес өкіметі ел ішіне әскер шығарып, бүйідей тие бастаған кезде маңына жігіт жиып, қолына қару алады.
Өткен ғасырдың 30-жылдары Көкпекті, Ақсуат өңірлерінде болған күштеп ұжымдастырудың салдарын өз көзімен көрген, Л.И.Мирзоянға (ол кісі Қазақстанға келгеннен кейін) ел аралағанда жолсерік болған ҚазҰУ-дың профессоры Мұсатай Ақынжанов студент біздерге кезінде айтушы еді.
Күштеп ұжымдастырудың залалы негізінен малға ғана қарап отырған қазақ ауылдарына тіптен қатты тигені белгілі. Төлеубай 1929 жылы Ақсуат, Аякөз, Көкпекті, Зайсан өңірлерінің наразы адамдарымен байланысып, «Қаражалдың бандысы» аталған қарсылық тобын құрып, өкіметке қарулы күресті бастайды. Төлеубай бастатқан Қаражал көтерілісшілерінің ұйымдасуының ең шарықтау кезінде (бұл 1929 жылдың күз айлары) оның маңында топтасқан көтерілісшілердің жалпы саны 3000 адамнан асқан деген деректі Ақсуат өңірінде өмір сүрген, өздері сол кездегі оқиғалардың бел ортасында жүріп, көзімен көрген Рақымжан Исин, Омар Ақмәдиев және т.б. ескі көз қариялар айтады. Қысымнан тік көтерілген бәленбай мың адам сол кезде-ақ Қытай аса бастағаны белгілі. Бұрынғыша «банды», ал шындығында ел қамы үшін қолына қару алған көтерісшілердің негізгі ұйымдастырушылары 60-70 ержүрек азаматтар болған. Олардың басшылары Төлеубай Бейсенбіұлының жанында Қатыран, Мақатай, мұғалім Ақанғали, сыбан Қызылбай және Серікбайлар бар еді.
1929 жылғы жазға салымнан бастап, сол жылдың қара күзіне дейін Төлеубай бастатқан осы көтерілісшілер тобы қызыл­дардың жазалаушы отрядтарымен бірнеше рет қақтығысқан, сөйте жүріп, саяси қысымшылықтан, аштықтан Қытайға ауған босқын халықты бірнеше рет арғы бетке аман өткізген. Көбіне шиті мылтықпен, әлсіз қаруланған бұл көтерілісшілер тобы қызылдардың пулеметпен, винтовкамен қаруланған күшінен аяғы жеңіліс тауып, Қытайға ығысуға мәжбүр болған. Қолға түскен көтерілісшілерді жазалаушы отрядтар көрнеу сотсыз, тергеусіз атқан. Төлеубайдың бірге туған ағалары Садықты және Жайырбайды, немере інісі Жақыпбекті өздерінің Баспан биігінің түбіндегі қыстауында ұстап алып, ауылдың сыртына шығарып, тергеусіз, сотсыз атып тастаған. Көтерілісшілердің ірі қарулы топтары талқандалғаннан соң, оның басты ұйымдастырушылары алпыс-жетпістей адаммен қысқа салым Қисықтың Қаражалы­на бекініп, киіз үй тігіп отырып, екі айдай қарсыласқан. Комотряд оларды екі ай ала алмаған. Төлеубайларға сол жылы күзде шағын отрядпен Қытайға өтіп кеткен көтерілісші Толстоуховтың: «Келесі жаз шыға арғы беттен әскер құрап кеп, қызылдарға шабуыл жасаймыз», – деген әңгімесі де дем берген болса керек, содан біраз қарсыласып баққан. Бір қызығы, өкімет Төлеубайдың атын елдің жадынан мүлде өшіру үшін, осы Баспан биігі түбіндегі «Төлеубай қорасына» Көкпекті жақтан бір пима басушыны әкеліп отырғы­зып, әдейі атын «Пима» атандырған.
Халықтың көпшілігі іс жүзінде Төлеубай бастаған көтерілісшілерге тілеулес болған. Бекінген көтерілісшілерге астыртын түнде­летіп азық-түлік, мүмкін болса, оқ-дәрі, қару-жарақ жеткізіп тұрған. Ол жөнінде кезінде Ақсуат өңірінің Рақымжан Исин, Айдархан Сабырбаев, Қуанышбай Сатбақов, Таласбай Тоқышұлы, Байбазар Жайсаң­байұлы, Омар Ақмәдиев сияқты көнекөз қария­лары айтып отырады. Төлеубай көтерілісінің кейбір тұстарын менің әкем, марқұм Қарпық Егізбаев та газет бетіне жариялаған-ды.
Төлеубай 1930 жылдың жазында Қытай асып барып, сол елде қайтыс болған. Арғы бетке барған соң ондағы керей, наймандар алдына азын-аулақ мал салып, басына үй тігіп берген деседі. Бірақ ол жақта да бүлінген елін ойлап, еңсесі көтерілмей, құсадан ауруға шалдыққан.
Қаражал көтерілісі ГПУ жендеттерінің шымбайларына қатты батқаны сондай, қолға түскен көтерілісшілерді аяусыз жазалаумен ғана тынбай, оларды «қандықол бандылар» деп атап, мейлінше қаралаған насихатты да өршітті. Менің әкем Қарпықтың айтуынша, соның бір мысалы «Мәруә қыздың жоқтауы» деп аталатын өкімет адамдарының саяси тапсырыс-нұсқауымен әлдекімдер Мәруә қызға шығарып берген жоқтау. Мәруәнің тілінің сақаулығы бар екен, өкімет адамдары оны ертіп жүріп, «өзі» жоқтауын айтқызған екен. Шындығында Мәруәнің ағасы көтерілістің белсенді мүшесі болған, кейін қызылдардың қолына түскенде оны да сұрақсыз атып жіберген. Мәруәнің «бандылардың кеселінен ағам нақақтан атылды» деген мазмұндағы жоқтауының толық емес мәтіні былай:
Төлеубай басшы, Қатыран,
Мақатай зәлім антұрған.
Момынға тиіп залалың,
Нақақтан ағам атылған.
Ақанғали, Серікбай,
Көзім көрді шерікті-ай.
Осыларға өкімет,
Не қылса да ерікті-ай.
Қасымның ұлы Әліпби,
Қаражалдан тіктің үй.
Өкіметке оқ атқан,
Осыларда бар ма ми?
Сыбаннан келген Қызылбай,
Қайғымен көңілім бұзылды-ай.
Қолға түспей кетер ме,
Мың жасаған құзғұндай.
Ақанғали мұғалім,
Халыққа тиді залалың.
Жазаңды беріп аямай,
Әділ сот айтар адалын.
Төлеубай табиғатында ақын, әнші, сері, жанынан ән шығаратын сазгерлігі де бар адам болған. Ел басқару ісіне ерте араласқаннан соң өнер жолын қумаған. Бірақ ел жадында, ұрпақтарының есінде Төлеубай шығарған бірнеше әндер қалған. Оның ішінде «Сарыарқада сандал бар», «Дүниә», «Елмен, жермен қоштасу», «Төлеубай өзім атым» деген әні бар өлеңдері ел арасында заманында көп тараған. Бірақ Төлеубайға Кеңес өкіметінің жергілікті белсенді, атқамінерлерінің өшіккені соншама, кезінде оның әндерін айтуға, ел арасында жатталып қалған өлеңдерін оқуға тиым салдырған. Дегенмен, 40-50 жылдары бұл әндерді Қуанышбай Сатпақұлы, Мәнап Райымбекұлы сынды ақын, әншілер сенімді ортада әркез айтып жүрген.
Төлеубайдың Қытайға ауарда елімен, жерімен қоштасып шығарған «Ойхой елім ай» дейтін әнінің мәтінін 1955, 1962 жылдары Қытайдан қайтқан ағайындардың арасында білетіндер аз болмаған. Ол былай айтылады:
Көкпекті қош аман бол ұзын аққан,
Ерігіп кол бостықпен сауық баққан.
Бір адам не істесе бәрін істеп,
Бұл күнде көрмегенге бәрі мақтан.
Көкпекті қош аман бол Қалба, Бөкен,
Ата-анам туып өскен, қылған мекен.
Кіндік кесіп, кірімді жуған жерім.
Қызығын қайта айналып көрер ме екем?
Қайырмасы:
Ойхой елім-ай,
Сарыарқадай жерім-ай.
Үйрек ұшып, қаз қонған,
Айдын да шалқар көлім-ай...
Төлеубайдың біраз жылдар (1922-1927) Зайсанда, одан соң Көкпектіде сот қызметін­де болғанын жоғарыда айтқанбыз. Бұл елдерде көп сыйластық көрген, жауапты қызметінің қызығы мен шыжығының біразы осында өткен. Оның үстіне Қалба жері ағайынды Мұрын мен Қыржы елінің ежелден жаз жайлауы да болған. Кейіннен көп елді соңына ертіп, Қытайға ауғанда да, осы Көкпектіден кетіпті. Шынында да, бұл ән Төкеңнің туған жерімен қоштасқаны сияқты.
Төлеубай қашып кеткен соң сондағы бір ноғайдың үйінде тығылып жатқан баласы Тәшкенді ГПУ қаматқан. Кейіннен Тәшкен Төлеубайдың елде қалған бір жанашырларының арқасында ГПУ-дің түрмесінен қашып шығып, Аякөз, Үржар, Мақаншыдағы бір ағайындардың көмегімен 1930-жылдың қара күзінде контрабанда­шы­ларға еріп, Қытайға өткен.
Төлеубайдың өмірге деген көзқарасы оны мына бір «Дүниә» деген ән-өлеңінен көрінетіндей:
Ахау, ал сөйле тұрма бекер қызыл тілім,
Келмейді қайта айналып өткен күнің.
Басыңнан осы дәурен бір кеткен соң,
Іздесең таба алмайсың мыңнан бірін.

Қызыл тіл сөйлегенде аттай желген,
Дүниәда естігенді көзім көрген.
Сөйлеуден тіл, жүруден аяқ қалып,
Беттегі айырылармыз біткен өңнен.

Жаныңнан тәнің басқа болған күнде,
Сүйрелеп босағаға алып келген.
Бір өзің мың кісілік ер болсаң да,
Пәндә жоқ құтылатын қазған көрден...
Өмірден өтер алдында Төлеубай киіз үйдің оң жақ керегесіне төсек салдырып, 40 күн теріс қарап жатқан бойы, еш адаммен тіл қатпай, дүниеден өткен дейді көз көрген қариялар. Сондықтан ел арасында Төлеубай құсадан өлді деген де әңгіме тараған.
Төлеубайдың соңғы әні «Өтті-ау жалған». Оның мәтіні былайша басталады:
Оу, дүние тұрсаң маған әбден жағып,
Әйелдей он бестегі сылаң қағып.
Болмасын ішің балшық, сыртың алтын,
Бояумен сыр білдірмей қойған жағып.
Дарияң, тауың сүйеу, суат болса,
Өлмесем айырылармын сенен нәғып.
Жандай дос жан шыққанша болып жүріп,
Бір күні ыңыршақты кетпе шағып.
Қайырмасы:
Уа шіркін, өткен фәни-ай!
Өтті-ау жалған!
Харидім-оу, харидар-ау, харидар-ау.
Па шіркін, өткен күн-оу, ай!..
Төлеубайдың үш әні баласы Тәшкеннің орындауымен өткен ғасырдың 70-жылдары үнтаспаға жазылып алынған. Ол әндердің бір данасы Тәшкеннің баласы, белгілі ғалым Әбдеш Төлеубаевтың қолында, бір данасын Ғылым Академиясының Әдебиет және мәдениет институтының ғылыми қорына тапсырылған.
Ерте мансапқа араласқан Төлеубай өнер жолын қумаса да, сол кездегі өнерлі адамдармен сыйлас, аралас-құралас болған. Атақты Әсет Найманбаев Төлеубайдың шақыруымен оның елінде арнайы қонақ болған көрінеді. Төкең осы өңірдегі белгілі әнші-композитор Райымбектің Керімбайымен де достас-ниеттес болған екен. Осы жерде айта кететін бір нәрсе, сол Керімбайдың ағасы Мақажанның Мамырбегінің де тағдырының Төлеубаймен ұқсастығы. Мамырбек те 1928-1930 жылдары Ақсуат елінде өкіметтің әділетсіз қысымына қарсы шыққандардың бірі болатын.
Төлеубайдың Зайсан уезінде «мировой судья» болып, жұмысын бастаған уақыты оның 30 жастан асып келе жатқан кезі екен. Сот болып тұрған кезінде шығарған, өзінің істері, ата тегі, заманы жөнінен дерек беретін оның мына бір өлеңінің үзіндісіне көңіл аударайық:
Оу, қызыл тіл біраз ғана өлең тарат,
Болады облысым Семейполат.
Дуаным Зайсанский оязында,
Қызыл тіл аз ойлансаң болмайды ағат.
Деп айтар руымды Базар-Баспан,
Патшаның тізіміне болған санат.
Өсімі аз асыл туған Жәмбике анам,
Сықылды жұртқа мәлім алтын сағат.
Атамыз Қызыр қонған Назар байға,
Қорытқан алтын ағып тазармай ма?
Назардан атам Қоныс, Тоқтағұл бай,
Айдыны тіккен тудай базарнайға...
Міне, заманында елім деп еңіреген ер Төлеубай Бейсенбіұлы туралы қолда бар деректердің бір парасы осы. Ол кісі туралы алдағы уақытта жаңа, тың деректер шығатындығына шүбәміз жоқ.

Мұхтарбек КӘРІМОВ,
Семейдің Шәкәрім атындағы
мемлекеттік университетінің профессоры.


Issa M., 29-11-2013 10:34 (ссылка)

"Айттым салем, Каламкасты" Абай кiмге арнаган?

«Айттым сәлем, Қаламқасты» Абай кімге арнаған?
Шығыс Қазақстанның топырағында туып, жұрт ішінде кең тарап кеткен әндер көп. Ақындар мен сазгерлердің шығармашылық одағының арқасында дүниеге келген бұл әндерді көпшілігіміз естіп, айтып жүргенімізбен олардың шығу тарихы жайында мағлұматымыз мардымсыз. Осыған орай газетімізде «Біздегі бір әннің тарихы» деген жаңа айдармен сериялы материалдар беруді бастап отырмыз. Олардың алғашқысы - ұлт ұстазы Абайдың «Айттым сәлем, Қаламқас» әні.
«Айттым сәлем, Қаламқас,
Саған құрбан мал мен бас...» деп басталатын Абайдың әйгілі әнін білмейтін қазақ кем де кем. Алайда, тыңдарманы қалың, үлкен сахналардан бастап ауыл арасындағы жиын-тойларда, көңілді кештерде шырқалып, бүгінге дейін ел ішінде сүйкімін жоғалтпай келе жатқан бұл туынды әр қазаққа, қазақ деймін-ау, тіпті, өзге ұлт өкілдеріне де жақсы таныс.
Бұл әннің мәтініне мән берсек, Абайдың әйел затының әйдігі, хор қызындай сұлуға соншалық ынтық болғанын анық аңғарамыз. Сонда «Ұлы ақынның жүрегін жаулаған, тұла бойын оттай күйдірген Қаламқас ару кім болды екен?» деген сауалдың құлақты қылтитатыны заңдылық.
Осыған байланысты 1993 жылы республикалық «Парасат», «Қазақстан әйелдері» журналдарында бұл әнге қатысты бірқатар ғалым, әдебиетшілеріміз пікірталас өрбітіп, олардың дені мұны «Абай жолынан» есімі елге таныс Сүйіндіктің қызы Тоғжанға арналды деген байламға токтаған-ды. Және әлі күнге дейін бұл болжамды мақұлдаушылар катары көп. Алайда, Абайды ғашық еткен Қаламқасқа қатысты басқа да деректер жоқ емес. Мұндай деректі өз тарапынан көнекөздердің айтқандарына сүйене отырып зерттеу жұмыстарын жүргізген жармалық айтыскер ақын Қалихан Алтынбаев анықтаған. Өзінің зерттеу еңбектерінде ақын ағамыз әйгілі әннің кейіпкері Найманның Қаракерей руының ішінде Мұрын тармағынан өрбитін Тана мырзаның немере інісі Жәнібектің қызы Тұржан сұлу деген пікірді құп санайды.
«Тоғжан қыз Абайдың қолы жеткен арманы. Ал адам баласы қолы жеткен арманына өліп-өшіп есі кете ынтықпаса керек-ті. Логика солай. Бізді бұған сендірмейтін тағы бір мықты жайт бар: кемеңгер Мұхтардың тарихи эпопеяны жазу жолында өмірінің жиырма жылын сарп еткені белгілі. Егер Тоғжан өз айналасына жанама түрде «Қаламқас» деген атқа ие болса, Абай оған ән мен өлең арнаса бұл оқиға заңғар жазушының назарынан неге сырт қалған? Эпопея түгілі жай мақалаларының ешқайсысында мұндай пікірдің ұшығын шығармайды ғой? Егер бұл жағдай Тобықты ішіне бұрыннан белгілі болса осы кезге дейін құлаққа неғып шалынбаған?» деп зерттеу еңбегінде орынды сауалдарды алға тарта отырып Қалихан Алтынбаев ақиқи деректерді басқа жақтан іздеуге тырысады.
Дәл осы еңбегінде автор әр жылдар орайында айтқан жармалық Қалиасқар Еңсебайұльның, Күндебай Қалиұлының, Сағила Смакқызыньң, Жүзім Өтепбергенқызьның, Мұса, Мұхаметжан Өтеұлдарының, аягөздік Уақап Торғайұлы мен көкпектілік Ахметжан Әбубәкіровтың әңгімелеріне сүйеніп ән кейіпкері Қаламқастың өмірдегі шынайы бейнесі Жәнібек қызы Тұржан деген байламға тоқтайды. Енді осы байламды қуаттайтын нақты айғақтарга көңіл салайық.
Тұржанның жанама есімі Жарма өңіріне жақсы таныс
«Найман ішіндегі Қаракерейден тарайтын Тілемісұлы Тана мырзаның есімі бүкіл сол кездегі Семей, Өскемен уәлаяттарына айпарадай анық болған» деп жазады айтыскер ақын. Автордың айтуынша, өз кіндігінен перзент сүймеген Тана мырза немере інісі Жәнібектің Тұржан есімді қызын бауырына алыпты. Тұржан тал шыбықтай бұралып өскен сондай көркем қыз, Тұла бойының нәзік, қасының қиыла біткен жіңішкелігіне қарап алғашында жеңгелері, одан соң бүкіл ауыл-аймақ оны «Қаламқас» атандырады. Оның мұндай жанама аты Жарма ауданын мекендейтін Бура-Матай елдеріне мәлім болған екен.
Қалихан Алтынбаевтың келтірген зерттеу деректеріне ден қойсақ, Тұржан мен Абайдың алғаш кездесуі 1861-62 жылдар шамасында көрінеді. Бұл Абайдың он бес-он алты жастағы кезі. Құда түскенімен Ділдаға әлі үйленбеген еді.
Осы тұста әкесі Құнанбаймен бірге алыстағы Найман еліне, Тана мырзаның ауылына сапар шегеді, Тана мырзаның ауылы бұрынғы Самар (қазіргі Көкпекті) ауданының «Тана мешіті» деген ауылдың маңайындағы Қалба тауларын жайлап жүрсе керек.
Бұлардың барған шаруалары, біріншіден, соның алдында ғана Көкпекті округінің аға сұлтандығына өткізілген сайлауда жеңіліс тапқандығына ағайындық демеу сөз айтып, ізгі ниет білдіру, екіншіден, үш өзеннің Ертіске кұятын сағасындағы түбекке мешіт салдырып жатқан Танаға қошемет білдіріп, жаңа құрылысты көріп қайту еді. Осы сапарда екі балғын жас – Тұржан мен Абай бір-бірін қатты ұнатысқан. Мұны байқаған Құнанбай да екеуінің жақынырақ танысуына, тіпті, құда түсіп қайтуға карсы емес-тін. Алайда, құрметті қонақтар отырған орданың сыртында соқыр түйесін «көзіңді, қу соқыр» деген біреудің балағат сөзі байласқалы келе жатқан құдалықтың шырқын бұзады. Тананың жік-жапар болып, әлгі жігітке кешірім сұратып, ат-шапан айып бергізгеніне карамастан, алған бетінен қайтпайтын, мінезі қатал Құнанбай Танаға «әдейі істетіп отырсың» деп аттанып кетеді. Қазақтың «Түйені соқыр десең, Құнанбайға тиеді» деген тәмсілі осыдан қалса керек.
Алыстан ат арытып келген меймандар көп кідірмей кері кайтуы енді ғана лаулай бастаған қос ғашықтың махаббатына кесірін тигізеді. Бұдан соң екеуінің бірер мәрте хат алмасқаны болмаса, жүздесуге жер арасы шалғай. Сөйтіп, байланыс үзіледі.
Абайдың мұнан кейінгі жәйі белгілі. Ділдаға үйленіп, перзент сүйеді. Тұржан оң жақта біраз отырыңқырап барып Сыбан ішіндегі Быжы-Тоқтар дейтін сарт ауылына тұрмысқа шығады. Ескі құлақтардың сөзіне сенсек, соңында ұрпақ қалмапты.
«Тұржанның Қаламқас атанғанына екінші дәлел мынау» дейді Қалихан Алтынбаев «Қаламқас Сыбан ішіне ұзатылып келгенде бұл жақтағы Матай руының игі жақсылары тегіс сәлемдесуге барған. Өйткені, ескі шежіре бойынша Қаракерей (Тананың руы) мен Матай бірге туады. Оның үстіне Тананың абыройы бүкіл Найманға әйгілі. Сол барған игі жақсылардың ішінде Матайдағы әйгілі тентек, әрі жуан тұқым Бәкен Мырзатайұлы бар екен. Басқаларының бәрі кісілік әдетпен Қаламқасқа төс түйістіріп амандасқанда, Бәкен міз бақпастан отырып алады. Ондағысы ойда орыс, қырда қазақ құрығандай сартқа тұрмысқа шықтың деген өкпесі. Міне, осы оқиға Жарма өңіріндегі қариялардың аузында әлі күнге айтылып келеді. Ең бастысы, Тұржан есімімен емес, Қаламқас деген атпен айтылуда».
Мамандар не дейді?
Ілия Жақанов, композитор, музыка зерттеушісі:
– Абайдың осы бір тамаша әнді Сүйіндіктің кызы Тоғжанға арнап жазғанын дәлелдейтін нақты деректер қазір біздің қолымызда жоқ. Бұл туралы Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясында да еш жерде жазылмаған. Сондықтан мен «ол былай еді немесе оны сол адамға арнап жазды» деп бөле-жарып айта алмаймын. Менің білетінім, «Жарқ етпес қара көңілім не қылса да» деген өлеңі шынымен Тоғжанға арналып жазылған. Ал енді Тана мырзаның бауырына салып өсірген қызы Тұржанға арнап жазды деген пікірді өз басым жақында ғана естідім. Менің ойымша, бұл жағдай бұрындары зерттеушілердің назарынан тыс қалып қойған сияқты. Енді ғана соған көңіл бөліп жатырмыз.
Жалпы, біздің қазақтың тарихында, өнері мен мәдениетінде әлі де зерттелмей, жабулы күйінде қалып келген немесе бұрмаланған дүниелер жетіп артылады ғой. Келешекте осы жақұттарымызды жарыққа шығарып, халықпен қауышуына көп еңбек етуіміз керек.
Ерлан Рысқали, дәстүрлі әнші:
– Бұл пікірлердің екеуі де шындыққа жанасады. Дегенмен өз басым Қалихан Алтынбаев ағамыздың «Тана мырзаның немере інісі Жәнібектің қызы Тұржан сұлуға арналды» деген пікірі дұрысырақ па деп ойлаймын. Себебі, әннің сөзіне ден қойсаңыз ақынның бір аруға ғашық болып, бірақ оған қолы жетпей бір көруге зар болған аңсар хәлін ұғынасыз. Эпопеяға жүгінсек, Тоғжан мен Абай бір-бірімен қосылмаса да бірнеше рет кездесіп, тілдесті. Оған қоса егер әйгілі ән Сүйіндік қызына арналса бұл жәйт Әуезовтің назарынан тыс қалмас еді ғой. Екіншіден, Абай Тоғжанға арнап бірнеше өлең жазған, олардың арасында «Айттым сәлем, Қаламқас» жоқ. Сондықтан Қалихан ағамыздың дәлелдері сенімдірек сияқты. Мәселен, Тұржан мен Абай бір-ақ рет көрісті, одан кейін мүлдем жүздеспеді. Бәлкім барлық сыр осында жатуы мүмкін. Дегенмен бұл тақырып әлі тереңірек зерттеуді, зерделеуді талап етеді.
Серік Әбілхан

Issa M., 29-11-2013 09:30 (ссылка)

Ислахат Бешiмбаев: Ауыл баласынан алем чемпионын шыгардым.

Ислахат БЕШІМБАЕВ, Қазақстанның еңбек сіңірген бапкері, халық ағарту ісінің үздігі: - АУЫЛ БАЛАСЫНАН ӘЛЕМ ЧЕМПИОНЫН ШЫҒАРДЫМ
14 қараша 2013 | 15:11 | Қоғам | Қаралған: 41 | Пікірлер: 00
12345

Тарбағатай өңірінде ұстаздық пен бапкерлікті қатар алып жүрген, күрестен ауданда алғаш әлем чемпионын шығарған Ақсуаттағы Кәрім Нұрбаев атындағы орта мектептің денешынықтыру пәні мұғалімі, Қазақстанның еңбек сіңірген бапкері, халық ағарту ісінің үздігі Ислахат Бешімбаевтың есімі спорт төңірегінде жүргендерге жақсы таныс болғанмен, жалпақ жұрт ол кісіні көп біле бермейді. Осы орайда талай балуанды жарысқа үкілеп қосқан бапкермен сұхбаттасудың сәті түскен еді.

– Ислахат аға, спортқа қалай келдіңіз?

– Оқушы кезім. Бір күні мектептің қасында ойнап жүр едік, қазақ тілі пәнінің мұғалімі Мұрат Әбілханов ағай: «Бұларың не, одан да күреске келіңдер» деп бір топ баланы шақырды. Ол кісінің мамандығы бөлек болғанмен, кезінде Марат Имашев сияқты балуандармен белдескен, күрестен хабары бар еді. Оның үстіне жауырыны жерге тимеген менің атам Бешімбай, аты аңызға айналған Молдабай секілді балуандар біздің өңірде аз шықпаған. Міне, сол балиғат жасымнан бергі саналы ғұмырым күреспен байланысты болды.

- Алғашқы жеңістеріңіз бен жетістіктеріңіз, бапкеріңіз туралы айта отырсаңыз.

– Шынымды айтсам, өз басым бапкерсіз жүріп, бағым ашылған спортшымен. Алғашқы үлкен жетістікке 1973 жылы Қырғызстанда болған халықаралық «Ало-тоо» турнирінде жеттім. Жарыстарға қатысып жүріп оқуымды ақсатып, бір жыл үзіліс алдым. Белгілі қоғам қайраткері Ғарифолла Есім менің боз кілемдегі талай белдесуімді көрген. Институт басшыларына айтып, диплом алуыма жәрдем жасады. Сөйтіп, диплом алған соң, Жетісу жерінде еңбек жолымды бастадым.

– Иә, сіздің Жетісудағы жетістігіңіз бір төбе. Ал енді туған жердегі бапкерлік қызметіңіз қалай болды?

– Бапкердің басты ерекшелігі алдына келген баланы танып, көре білуінде. Ол үшін өзің де құралақан болмауың керек. Мақтанғаным емес, КСРО-да жүлде салдым, Азия чемпионатын ұттым, осының өзі жетістік, қажырлы еңбек пен тәжірибенің нәтижесі. Менің алдыма талай балалар келді, бірақ олардың бәрі бірдей балуан болып кеткен жоқ. Бойында күш-жігері бар, көзінде от ойнағандарын таңдадым. Оларды биік деңгейге жеткізу үшін 15-20 жылдай уақыт кетті. Көлденең кездескен қиындықтарды да жеңе білдік. Айталық, алғашқы жылдары күрес кілемі де болмаған. Оның орнына кәдімгі матрац салып, тар бөлмеде жаттығу жасайтынбыз. Осыған төзіп, табандылық танытқан шәкірттерім далада қалған жоқ, Азия, Әлем біріншіліктерін бағындырды.

- Шәкірттеріңіздің ішінде бөле-жарып атайтын балуандар бар ма?

– Мен олардың ешбіріне «сен мықтысың» деп айтқан емеспін. Барлығы өз деңгейлерінде көрініп жүр. Мәселен, Ержан Жантасов оныншы сынып оқып жүргенде ұлттық біріншілікте топ жарса, Асхат Қадырбаев та оқушы кезінде ұлттық біріншілікті ұтып, Мәскеуде өткен Давид Рудманның халықаралық жүлдесінде олжа салды. Ерболат Дүйсенбаев Азия құрлығын аузына қаратты.

Қарап тұрсам, ауылдық спорт мектебінде жүріп 15 спорт шеберін дайындаппын. Соның бесеуі - КСРО-ның спорт шебері. Ол кезде одақтан шеберлік қорғау некен-саяқ. Қазақстанның 10 спорт шебері және халықаралық дәрежедегі спорт шебері болды.

«Бұқашық» тәсілін қолданып жеңіске жеткен

– Ел аузында сіз ойлап тапқан «ерекше» тәсіл туралы көп айтылады. Ол қандай тәсіл?

– Бұл ертеде болған оқиға. Әлем чемпионы атанған шәкіртім Бауыржан Садыхановпен бір турниге барғанда, белгілі бапкерлер, еңбек сіңірген спорт шеберлері Диханбай Биткөзов пен Марат Жахитовтың дайындап әкелген балуаны Бауыржанның негізгі қарсыласы атанды. Неге екенін білмеймін, ақтық белдесу бір күнге шегерілді. Естуімше «қара пәледен» құтылудың амалын ойластырған екен. «Қара пәле» дегендері Бауыржан ғой. Қонақ үйге келісімен шәкіртімді шақырып алып, ертеңгі белдесуді ақылдастық. «Қарсыласың теке тіреспен тұрып алса, «Бұқашық» деп аталатын әдісті қолдану керектігін үйреттім. Ол - басымен итеріп, іштен шалатын қазақтың ықылым заманнан келе жатқан тәсілі. Ойдан шығарған ештеңем жоқ. Ертеңінде болжағанымыз келді, теке тірес басталды. Сол-ақ екен, Бауыржан үйреткен айлаға салып, іштен шалғанда, қарсыласы қалпақтай ұшты.
Осы әдісті Бауыржан әлем чемпионатының ақтық белдесуінде атақты Тихоновқа қолданып, жеңіске жетті.

– Шәкіртіңіз Бауыржан әлем чемпионатында сынға түскенде, қасында болмапсыз...

– Бауыржан Омбы қаласында әлем чемпионы атанғанда, маған білікті бапкер Керей Қойшыбеков құттықтап телефон шалды. Ауылдастар да құттықтап, аудандағы алғашқы әлем чемпионы атанды деп, бөріктерін аспанға атты. Чемпионат аяқталысымен, маған Қазақстанның еңбек сіңірген бапкері деген атақ берілді. Егемендік алғандағы тұңғыш еңбек сіңірген бапкер болдым. Ал Бауыржан чемпионатқа аттанар алдында жұбайым дүние салып, қара жамылдым. Шиеттей балалар маған қарап қалды. Қайғыны көтере алмаған анам сал болып, жатып қалды. Осы жағдайдан соң спорт мектебінде 20 жылдай еңбек еткен бапкерлік қызметті тастап, мектепке мұғалімдік қызметке ауыстым .

– Бапкерлікке қайта оралу ойыңызда бар ма?

– Әрине, боз кілемді сағынамын. Бірақ бапкердің өмірі жарыстарда, жаттығу залдарында өтеді ғой. Ал менің жағдайым бұған келмеді. Сал болып қалған анама, балаларға қарау керек болды. Сондықтан бұл қызметтен кеттім. Алайда, күрестен мүлдем қол үзген жоқпын. Өткен жылы бірнеше турнирлерде қонақ болдым, сонда байқағаным, кейінгі 7-8 жылда біздің өңірден бірде-бір бала боз кілемнен көрінбеді. Осыған намыстанып, мектеп директорынан бір бөлмені жаттығу жасауға сұрадым. Қазір ұстаздықпен қатар оннан астам өренді тәрбиелеп жүрмін. Нәтижелері жаман емес.

– Күрестегі ауыл балаларының аяқ алысы қалай, әріптестеріңіздің дайындығына көңіліңіз тола ма?

– Бүгінгі бапкерлер бақытты ғой, оларға барлық жағдай жасалған. Қаражаттан қысылмайды, спорттық құралдардың барлығы бар. Жастардың болашағы зор. Оған қоса бұқаралық спортқа ерекше ден қойылып отыр қазір. Ендігі жерде осы ауданның орталығына жақсы спорт сарайын салса, нұр үстіне нұр болар еді.

Сұхбаттасқан - Қадырбек Кәкімұлы

Тарбағатай ауданы



Без заголовка

салеметсизба!!! Есимим Тлеужанова Айгерим, туган жерим Аксуат ауылы. елим Мурын, онын ишинде сарымын. сиздерден сурайтыным биздин шежире китабымыз бар ма? 

Issa M., 28-10-2013 20:30 (ссылка)

Жанат Ахмади "Тектілер тұғыры"

Тектiлер тұғыры


Жанат Ахмади




Ұлтарақ бидiң ауылында бүгiн бiр үлкен қарбалас бар. Ақсуаттағы Қарғыба өзенiнiң бойында Сары Тоқабай елiнен шыққан бiр байдың асы болғанда оған арғы жағы Жарма, Аягөз Сыбандары, одан былайғы Көкпектi сыртындағы Қалба тауын жайлаған Қарауыл, Жасық елi келiп, ал мына шетi Ақжар, Ойшiлiк, Шорға, тiптi сонау Зайсан атырабынан Бәйжiгiттен тарайтын, Ойшiлiктi жайлаған Тоғас, Жұмық, Үржар, Мақаншыдағы, Шорғадағы Тәуке, Жұмықтар, Мәмбеттер барып бас қосады.
Үлкен ас ежелгiдей ат шабыспен аяқталмақ едi. Бiрақ қырсыққа қарай туған жанжалдан ортада кiсi өлiмi болып, күтпеген жерден зор дүрлiгiс шатақ басталған. Ат бәйгесi Ақсуаттың төменгi астындағы Төрткүл жазығынан жiберiлiп кемiнде қырық-отыз шақырымнан, Ақсуаттың шилеуiт жазығынан тосып алынбақ едi. Екi жүз аттың алды жолда Көкеннiң қалың қамысты алқабынан өте берген едi. Сол нар қамыстың бiрiнде аттарынан түсiп ет асым уақыттан берi бой тасалап отырған екi адам Қарауыл, Жасық жағының әумесерлерi екен. Бiр сәтте бәйгенiң алды көрiнiп құйрығы тiрсегiнен азғана асатын сары-бөрте ат үшiншi болып келе жатыр едi. Ол Қалба өңiрiнен атақты байы, руы Қарауыл Байтаңсық дегеннiң белгiлi бәйгесi болатын...
Әлгi екеудiң бiрi, сол, Байтаңсықтың немере туысы, бiрi өз баласы болғанда, бұлардың түпкi ойы сары-бөрте ат оза алмай келе жатса, бәйге көмбесiндегi ел қарасына жақындағанша жасырын тартып оздырып жiберу болатын. Көрiп тұрған ешкiм жоқ деп қамыс арасынан аламан бәйгеге қарай аттана шапқан екеуi бiрi өз аттарының шылбырынан сүйреп, екiншiсi соңынан сипалап қамшы бұлғап қиқуға басып әне-мiне дегенше-ақ сары-бөрте шолақты алдыға шығарып әкеттi. Бөрте шолақтан қалып бара жатқан алдыңғы екi-үш бала қарлыққан үндерiмен шырылдап айғайға баса:
– Е-е-ей! Сендердiкi есеп емес!
– Озғандарыңмен есепке алынбайды-е-е-ей!
– Барған соң елге айтаме-е-ез! – десiп жан дауыстары шығып қала берген. Жандары күйген ақ тiлеу балалардың киесi ұрды ма, әлде, ат терi – жазықсыз хайуан еңбегiнiң өтеуi ме, бұл күнi бәйгелерiн оздырушы екеудiң жолдары болған жоқ... Бұрын да осы әдеттерiн iстеп, зорлықшыл, жуан ауыл жiгiттерi бiр жағынан өктемдiк көрсетiп үйренiп қалса керек. Соған әбден машықтанған ысқаяқ немелер ел көрерлiктей жерге iлiнiсiмен соңғы аттан оқ бойы ұзап алған бәйгелерiн тастай берiп өзен жырасына түсiп көзден ғайып болған. Бiрақ жол бойы кезек озысып өз аттарынан үмiттенiп келе жатқан жас балалардың бар қарғыс-назасы әлгi екеуiнде едi. Жетi атқа дейiн бәйге берiлмек екен. Аттың алды Сары руынан шыққан, Боқбасар биге ешкiнiң қылшығымен саз балшықты араластырып илеп тұрғызған биiк күмбездiң тұсынан өтiп, Қызылқайыңдағы бәйге сөреге жеткен-дi. Бұған дейiнгi аралықта әлгi ат тартқандар басқа жақпен орағытып келген. Үш бала бәйге басқарушыларға тұс-тұстан шырыл қағып жолдағы көргендерiн айтып жұрттың назарын өздерiне аударды. Әлгi ат тартқан еңгезердей дәудi көргенде:
– Әне, ана тұрған боз атты!
– Қасындағы шұбар атты, мұртты ағаны да көргенбiз.
– Үшеумiз де анық көрдiк, дәл ананың өзi!
– Басындағы малақайына дейiн беп-белгiлi болған! – десiп сары лақ терiсiнен iстелген жаздық, жеңiл тұмағын да куәға тартысты.
Ат бәйгесi қазақтың маңдайалды намысы. Балалардың сөзiн естiген шығыс жақтың елi қарап тұрмады. Ана екеуi:
– Балалар жаңылыс сөйлеп тұр.
– Бiз, мiне, осында болдық, – десiп безiлдеп тана бастаған. Дау қоздырудың анық құтыртқысы солардың өзi болған. Шатақ тумай тұрғанда мойындай салып тыныш құтылудың орнына бәленi өздерi iздедi. Екi жақ уда-шу, бiрiнiң сөзiн бiрi тыңдамай қарама-қарсы ақилана сөйлеген өрекпу үдеп, айқай-сүрең ерегес қозып бара жатты. «Әр ауылдың өз адырақпайы бар» деген ғой. Кеуделерi таудан-тастан қайтiп көрмеген, ел-елдердiң iшiндегi сен тұр, мен атайын алкеуделердiң намысы өртенсе, оны су сепкендей ғып баса қою оңай емес. Әсiресе, мұндай ұлы дүбiрде солардың қос өкпелерiне жел толады.
Қаракерейдiң шөбересi Байыстан берi қарай Бәйжiгiттiң Жұмық руынан шығатын Сайболат тайпасының өркеуде жiгiтi екiншi болып қалған өз аталасының аты үшiн қатты күйе ашуланып ана ат тартқан дәу қараға дүрсе қоя берiп:
– Әй, Қарауыл! – деп руын атап. – Сен өзiң әрi ат тартасың, онымен қоймай, бұндағы жұртты ақымақ санап «мен емес» деп тынасың. Әлде де болса жөнiңе кел. Әйтпесе атың мүлде бәйге алмайды, – деп едi. Бiрақ ана, дәуқара да бетпақтың өзi екен. Жуан мойыны сопақ басымен тұтасып бiткенi сырттай қарағанның өзiнде бiр бiтеу, доғал көрiнiс байқатады. Соған орай «шатынаған көзден ақау шықпай тұрмайды» демекшi, қас-қабағында, ажырая қарайтын көзiнде бiр суық ызғар бар. Сондай тұрпатымен Бекқұлыға қарсы зекiп:
– Бәйгенi үлестiретiн сен бе едiң? К...ңе қара! – дей бергенi сол едi, Бекқұлы жуан ырғай сапты дырау қамшысымен дәуқараны бастан тартып-тартып жiбердi. Көк лақ елтiрi тұмақ басынан ұшып түскенде Бекқұлы оған ес таптырмай үстi-үстiне тағыда екi-үш салып кеттi. Жалаң басынан қан саулап кеткенiн көрген дәуқараның жақтастары қарап тұрмады. Қалбалық Байтаңсықтың ожар мiнез, дүмкеуде баласы анадай жерден астындағы шұбар атын тебiнiп жiберiп ұмтылып кеп Бекқұлыны патырлатып сабай жөнелдi. Сол-ақ екен, мына жақтан Сайболаттың жiгiттерi, ана жақтан Қарауыл, Жасықтың мен-мен деген азаматтары миятқа шығып екi жақ әй-һүй дегенше патыр-патыр сабаласты да кеттi. Кең жазық туталақай соғыстың майданына айналған. Әп-сәтте басталып кеткен төбелеске қарап ә дегенде, кенет аңырып қалғандарымен екi жақтың үлкендерi өздi-өз адамдарына ақыра айғайлап мына зобалаң, қырсық соғысты тоқтатуға әрекеттенген. Оларынан ештеңе шықпаған.
Қалың топыр iшiнен ыза-кек буған дәуқара Бекқұлының жалғыз өзiн көзеп алды да, өзге жаққа мойын бұрғызбай қуалай сабап шетке шығарып әкеттi... Онымен оңашада армансыз өлiсу едi. Екеуi Көкжыра жақты бетке алып қалың топтан жеке бөлiнiп шыққан. Жауына қарсы жан бермей сабаласқанымен Бекқұлыға қарағанда дәуқараның тебiнi қатты едi. Басы-көзiне қамшы тиiп таяқ жеп бара жатқан Бекқұлы ананың терiс жағына еңкейе, оң жақ үзеңгi бауын ағытып жiберiп тез суырып ала берген-дi. Бекқұлының бұл қимылын байқаған дәуқара үзеңгiмен ұрғызбау үшiн, ананың киiмiне жармасып аударып алмақ едi. Бiрақ ат үстi төбелеске төселген Сайболат жiгiтi екi араны алшақ қалдыра, жауының қолын өзiне тигiзбеудiң амалын жасады. Әрi сол орайдан пайдаланып таралғы, үзеңгiбауы еркiн, жазыла сермеуге жетерлiктей аралық сақтап дәуқараны ауыр үзеңгiмен кере-кере құлаштап екi-үш ұрып қалды. Үзеңгi қыры шашын жаңа алдырған көк мұздай жалаң басының дәл еңбегi тұсынан арт-артынан аяусыз соғылғанда қанша мықты болса да, дәуқара денесi босаңсып бара жатқандай едi. Ашу үстiнде өлтiрiп алармын-ау, деп ойламай, ат жалын құшып қалардай еңкейiңкiреп бара жатқан байғұсты тағы екi ұрып жiбергенде «пытыр» еткен бiр дыбыс естiлiп бас сүйегi сынып кеткенi бiлiндi. Бейбақ пенде соңғы рет ыңыранып барып атының мiнер жағынан далия құлап жерге тiк шаншылып түстi. Басымен қадалған шилеуiттiң борпаң топырағы бұрқ етiп қала бердi. Бекқұлы осы әдiспен қасқыр соғып та алған. Ол қазiр ат екпiнiмен ұзаңқырап барып қайта айналғанға дейiн дәуқараны қорғағалы арт жағынан ағызып келе жатқан шұбар атты серiгi мынаның қыбырсыз жатқанын көргенде Бекқұлыға қарауға мұршасы болмай, атынан құлай түсiп дәуқараның басын жерден көтерiп құшақтай берген. Жаны бар-жоғын бiлгiсi келдi ме, ағасын сiлкiлеп-жұлқылай түсiп сасқалақтаған қатты дауыспен:
– Арғынбай! Арғынбай, дейiм! Ойбай, бауырым тiрiмiсiң, тiрiмiсiң?! – деп аузына түскен сөзiн қайталай берген. Бiрақ Арғынбайдың мойыны салақтап бос қалғанын көрдi. Басының сынған жерiнен қатық түстес миы көрiнiп тұр екен. Өлi екенiне көзi жеттi. Ендi оны сол орнында қалдыра берiп шылбырынан ұстап отырған атына қарғып мiндi де, артқы топқа қарай құйындатып шаба жөнелдi. Ана жақта жердiң шаңын аспанға шығарып әлi қым-қиғаш төбелесiп жатқандарға жақындай бере бауырым сала:
– Бауыре-е-ем, бауырым! Бауыре-е-ем, бауырым! – деп озандата жылап жете берген. Бiр сұмдықтың болғанын ендi бұндағылар да бiр шетiнен бажайлап едi. Үлкендер қатты айғайға басып төбелестi тоқтата бастады. Араға түсiп жүрген көбiнесе Сыбандар жағының Ақтайлақ би бастаған ақсақалдары болатын.
Кiсi өлгенi бiлiнген соң шынында да, соғыс тез сейiлiп қызып алған азулы азаматтар шет-шетiнен қимылдары бәсеңси барып ерiксiз тоқтала бердi.
Қарауыл-Жасық жағы шұбар аттының бастауымен Арғынбай өлген жаққа қарай «ой, бауырымдап» құйыла шауып дүркiрей жосып жөнелген.
Мұндай кiсi өлген соқталы дау – майдан үстiнде бiте қалмақ емес. Түнерген Қарауыл, Жасықтардың Сайболаттарға қарсы айқай-шу, қарсылықтарын тағы да Сыбанның жақсылары сабырға шақырып тоқтатты. Бұнымен ешнәрсе бiтпейтiнi рас едi. Екi-үш жақтың елi үнсiз тарқай бастап, Қарауылдар Арғынбайды өз атына екбетiнен көлденең артып әкетiп бара жатты. Шеттерiнен ру намысына өртенiп қайтқан...

* * *
Арада он бес-жиырма күн өткенде құн даулаушы Қарауыл-Жасықтың атқамiнер пысықтары дәл жиырма адам болып Қалбадан аттанып Шорғадағы атақты Ұлтарақ бидiң ауылына келiп түскен. Бұл ауылдағы әлгi қарбаластың мәнi осы едi. Кiсi өлтiрген Бекқұлы Сайболаттың адамы болса да, даугерлер сол Сайболатпен туысатын Тәуке тайпасының сөз сөйлерi Ұлтарақ бидi арнайы дiттеп, таңдап келген-дi. Бұларды бастаушы тұтас Қарауыл-Жасық болған жердiң сөзiн ұстаған, әрi, iрi байы, бұл жаққа да даңқы жетiп жататын Байтаңсықтың өзi едi. Өлген Арғынбай осы Байтаңсықтың туған ағасының баласы екен. Үш түйеге артқан алты қанат үйлерi, төсенiш-жамылғылары, ағаш тегене, ағаш табақ, саптыаяқ ыдыстары, соңында құлыны ерген екi-үш сауын биесi бар. Бiржола көшiп келгендей орталарында екi саркiдiр, қартаңдау әйел, бiр келiншектiң төбесi көрiнедi. Үлкендерi Ұлтарақ бидiң үйiне түскенде атқосшы жiгiт-желеңдер мен әйелдер Ұлтарақтың нұсқауымен жарты шақырымдай жердегi бастауынан су ағып жатқан тұғылға түйелерiн шөгерiп басқалқаға әкелген үйлерiн жапатармағай жабыла тiгiп жатты. Тұтас Бәйжiгiт елiн құныкер санаған қимылдарында кек қайнағандай жiтi, шырақ екпiндерi байқалады. Әсiресе, анау саркiдiр тартқан екi әйел бiлектерiн сыбанып, көйлектерiне дейiн ышқырланып алған. Кереге жайған, шаңырақ көтерген, уық шаншыған жiгiттерге кезек бұйрық берiп, қатал жұмсап тыным бермеуде. Секпiл бет, аққұба қатын өлген Арғынбайдың туған жеңгесi екен. Қабағын ашпай, өзгелерге дiгiр салып, тықсыра жұмсайтын әсiресе сол едi. Тегiнде бұндай дауға үй тiгiп беру ауыл иесiнiң мiндетi болса да, Қарауыл-Жасықтың ашулы атқамiнерлерi әдейi қыр көрсете осылай iстеген. Жалынышымыз жоқ дегiлерi келгендей. Даугерлер Ұлтарақ бидiң ауылына орнықса да, бұларға қарсы сайысқа түсiп, билiк айту Бәйжiгiттiң Тоғас табынан шыққан Сасан бидiң үлесiне тиген-дi. Тас түскен жерiне ауыр. Ұлтарақ бидiң ауылы қой сойып, қолдарын қусырып меймандарын жақсы күтiп алған. Кешке қарай өз үйлерiне барып қонған даугерлер ертеңiнде жорға, бәйгелерiн сәндеп мiнiп Ұлтарақтың үйiне ұлы сәске кезiнде келiп түстi.
Байтаңсық деген еттi мұрыны ерекше кесек, божбан сары болғанда, оның ағасы, әлгi төбелесте өлген Арғынбайдың әкесi құжбан қара екен. «Бiр биеден ала да, құла да туады» дегендей, мына екеуiн бiр ата-анадан туды дейтiндей емес. Мүлде екi басқа. Кешелi-берi осы хабар бойынша Ұлтарақтың үйiне Қаракерейдiң шөбересi Байыстан бергi Бәйжiгiттiң белгiлi сөз сөйлер үлкендерi де келген. Жұмықтан Бұтабай болыс, Мәмбеттен Сүлеймен болыс, Тоғастан осы Сасан билер қастарындағы бiрен-саран серiктерiмен жеткен. Қарауыл-Жасықтың жiгiт-желең атқосшыларынан басқа он бес адам барлығы Ұлтарақ бидiң дүмбiреген сегiз қанат үйiне кең-мол жайғасқан-ды. Ауыл иесi Ұлтарақ би атжақты, кесек жүздi, көрнектi адам. Және соған сай үлкен мұрынының желбезектерi ерекше кең, бет бейнесi бiр көрген кiсiнiң есiнде қаларлықтай едi. Дауға түскелi отырған Сасан би де кескiн-келбет жағынан ешкiмнен қалыса қоймайтын, түксиген қалың қара қасты, қара сақал, ақсұр жүздi, келiстi бидiң өзi.
Сәскелiк қымыз iшiлiп орталарында сирек тiл қатысқан ел, жер жағдайы жайлы көңiл жықпас қысқа әңгiмелерден кейiн Қарауыл Байтаңсық бай азырақ ырғала түсiп, тамағын кенеңкiреп ендi сөз бастайтын жерге жеткенiн аңғартты. Шабыты келген қырандай сергек қозғалыспен ұзын айыр қара сақалын саумалай түсiп Ұлтараққа көз тастай отырып:
– Е-е-е, бұрынғылар не деп едi... Көшпендi елде ақың болса, жата бер, көше-көше қасыңа келер, деген едi. Мiне, сол болып, бiзге кеткен ақыларыңыз болса берейiк деп келдiк!.. Қой өлдi – қора кеңiдi, деп оң жамбастарыңызбен жатқан шығарсыздар. Сонда да болса «бiлiмдiнiң iзiн кес» деп, ат басын Ұлтарақ би, өзiңе тiреп отырмыз. Қартайған сайын қамың көбейетiн өмiр екен. Оның үстiне жоқ жерден бәле басын қылтитты. Сарсаңға салды. «Кешiккен қарызға аяқ бiтедi», дегендей аяқ бiтiрдiңiздер. Жарты ай тосып көрiп едiк, исi Бәйжiгiт болған жерiңiзден бiр адам төбе көрсетiп «ағайын, не боп жатырсың» деген ешкiмдi көрмедiк. Мал емес, адам өлдi. Топырақ емес, адам көмдiк. Амалсыздан аяқ бiтiп келiп отырмыз. Айтар сөздерiңiз бар ма, естиiк? – деп алғашқы уытты кекесiн ашуын шығарды. Оңай сөз емес. Арғы жағында шиқандай сыздаған бiтеу жара, қан-соқта жатыр. Бұған үй иесi ретiнде Ұлтарақ би бiрнәрсе деуi керек. Қапсағай, зор денелi, өзiне жарасқан, саусылдаған мөлдiр сақал-мұрты бар, отты көзi кесек жүзiне айбын берген, Тәукенiң биi Ұлтарақ сабырмен ойлана отырып:
– Айтқаның жөн ғой, Байтаңсық мырза. Түтiндеп барып от жанады, жарқылдап барып күн жауады... Түтiндетiп отырған сөзiңнiң мәнiсi осы отырғанның бәрiне де мәлiм. О жағынан қам етпеңiз. Атаның салған жолы бар, ананың пiшкен тоны бар. Сiз екеумiз де бiраз жасқа келiп қалған адамбыз. «Шәшiң ағарса iсiңдi ақ iсте» деген. Кекесiнге салмай, келеге салғанымыз жақсы. «Әке жорығын айтады, шеше шағымын айтады», демекшi, даугер дауын айтпай қайтедi, айтқаның жөн, соны айтқалы келдiң, – деп едi. Байтаңсық та iле жауап қатып:
– Рас, қайғысын жасырғанның көңiлi жұбанбайды. Мына отырған – деп өзiнiң сол жақ қатарындағы қалың қауға сақалы жабағыланып ұйысқан құжбан қараны меңзеп. – Ағам Байсымақ ана өлген баламыз Арғынбайдың әкесi едi. Үш қыздан кейiн туған жалғыз ұл деп өзiн де өжет қып, қақпай көрсетпей ерке өсiрген. Әлгi бәйгеде жасырынып тұрып ат тартып жүргенi де сол өктем мiнезiнен болған. Қашан көрсең қасына менiң өз баламды да қосып алып елiктiрiп ертiп кетiп жүретiн, – деп сөйлегенiне қарағанда әдiлдiктi сүйетiн адам екенi бiлiнгендей. Төбелес шығу себебi сол ат тарту болғанмен тал түсте кiсi өлтiрерлiктей iс пе едi? Есерге ерiк берсең ойнап жүрiп кiсi өлтiредi, дегендей, қалмақ емес, жау емес басын үзеңгiмен ұрып сындырарлықтай, бiзде не кегi бар едi?! – дегенде Сасан би шыдап отыра алмай:
– Оу, Байтаңсық мырза! Құныкерлерiңiз Бекқұлы өзiн қорғамаса, еңгезердей дәулерiң ел көзiнен жеке шығарып апарып өзiн сабап өлтiруге айналған соң қайтсiн. Төбелесте ешкiм кiсi өлтiрем деп ұрмайды ғой. Ат тартып бүлiк шығарғанымен қоймай, жөнiн айтқан Бекқұлыға «бәйгенi үлестiретiн сен бе едiң, к...ңе қара» деп азаматтың намысын қорлағанын да ескеруiмiз керек. «Тiлiңдi ноқталасаң, басың сақталады» деген сөз босқа айтылмаған. Жұмсақ тiл қатты тiсiңдi қақтырады. Олай болса, «өзiнiкi – өзекте, кiсiнiкi, кезекте», қылмай, тең тексерейiк. «Айығар аурудың емi табылады» деген. Ел бар, жұрт бар, ойласып ақыл табайық, – дедi. Өлген жiгiттiң әкесi құжбан қара қандай сөз айтылса да «иә, иә» деп отыра беретiн сөзге олақ адам көрiнедi, жұмған аузын ашпай отыр. Байтаңсық құсап алысты бағдарлай алмайтын тұйық, доғал адам екенi көрiнiп тұр. Барақ жүндес ұйысқан қалың сақалының өзiнен-ақ олақтық байқалады. «Ойсыз адам көдек келедi» десе соның бiрi осы болар. Баласы Арғынбайдың түбiне жеткен әумесерлiгi де осындай әкеден туғандығы. Қол қысқалығынан тiл қысқалығы жаман. Оның есесiне дiлмар, пысық iнiсi Байтаңсық Сасан бидiң жаңағы жауабына орай:
– Айтқаныңыз асығатын кiсiнiң сөзi емес, жайбарақат естiледi.
– «Ел бар, жұрт бар, ойласып ақыл табайық» деп жатырсыз. Сiздер үшiн, құлан қырда, құндыз суда, бәрi өзiнiң жәй-жәйiнда болғанмен бiз ондай емеспiз. «Қайғысы жоқтық жан семiртедi, қайғылы тоқтық қу сүйек кемiртедi» деген. Жеткiншегiнен айырылып, жер таянып отырған қаралы ауыл бар. Ауру тәннiң зынданы болса, қайғы жанның зынданы. Тәнiмiз қалқиып отырғанмен жанымыз зынданда. Ердiң құнын алғанмен емi табылды демеймiз. Үй өртенсе үй тұрғызады, кiсi өлсе, кiм тұрғызады! Олай болса, ағайын болып, туыс болып көз жасымызды құрғатуға көмектесесiңдер. «Ердiң құны жүз жылқы болса, ары мың жылқы», дегендi мен емес, атаң қазақ айтып кеткен. Олай болса, құнына жүз жылқы, арына он бестi кесемiн. Бүгiнгi сөз ертеңгiнiң көпiрi. Осыны шешетiн жиынға дейiн алыстан арып-ашып келген бiз де көңiлiмiздi орнықтырып, тыным ала тұрайық. Осы сөзiме не жауап айтасыздар? – деп құндыкер болып отырған Бәйжiгiттiң үлкендерiн тығырыққа тiреп сөйледi. Ауызды тым үлкен ашып отыр. Сасан, Ұлтарақ, Бұтабай, Сүлеймендер бiр-бiрiне көз салысып «мынаның араны ашылды ғой» дескендей. «Күнәлiнiң отына күнәсiз күйедi» деген осы. Жұмықтың Сайболат табынан шыққан жiгiттiң кiсi өлтiргенi үшiн бүкiл, Мұрын-Бәйжiгiт болған жер жауапты болып отыр. Қарауыл-Жасықтың салып отырған салмағы оңай емес. Бұған тұтас Мұрынның азулы биi Сасан сөз табуы керек. Ол Байтаңсықтың ер құны үшiн жүз жылқы және он бестi кесiп отырғанына ел иесi ретiнде намысы келе бастаған. Түптеп қараса айыптың басы өздерiнен. Бiр елдiң Тоқабай-Сарының берiп жатқан асын бұзып атшабысты бүлдiрген Қарауылдың өздерiнiң жiгiтi екенiн еске ала отырып Байтаңсықтың көзiне қадалыңқырай қарап:
– А-а, ана, – деп көтере созған оң қолын алысқа сiлтемелеп. – Қарғыбаның бойында әлсiреп келе жатқан қалың аттың аққан терiнен қорықпай, Құдай-аруақты ойламай, ат тартып, берiлiп жатқан нәзiрдiң шырқын бұзған әумесер жiгiттiң жазатайым өлiмiне осынша құн кесемiн деп отырғаныңыз қалай?! Сауып iшсең-мың күндiк, сойып жесең-бiр күндiк, дегеннiң керiн келтiрiп, ат кекiлiн кесiп кетпек ойың бар ма? Асықсаң да, аптықпай асық, деген бар... Келмей жатып, сөз бетi таразыға түспей жатып күш көрсетерлiктей мұндағы Мұрын-Бәйжiгiт қалмақтан түсiп ел болған жоқ едi ғой. Бiр Найманнан шыққан бауырыңды мұншалық кекке қиып, садақа қып отырғаныңыз жөн бе? «Батқан күнге өкiнгенше, атар таңды күт» деген бар емес пе. Ашу-ызаң бар шығар, бiрақ «ашу үстiндегi сабыр алтыннан қымбат» дегендей, iс аяғын сабырмен күтiп байқасаңыз бiз де ұялы терек, рулы елмiз. Ұялар жерiмiздi ойлайтын едiк. Ақыр басын ашып қойдыңыз, кесiмiмдi мен де айтайын, жалғыздың iстегенi жалпыға болып, бүкiл Сайболат күйiп отыр. Сiздер жақтың да айыпты екендiгiн ескере отырып, өзiңiз айтқан жүз жылқының жарымын ғана алдарыңызға саламын. Үш күн iшiнде қабырғаларыңызбен кеңесiп осыған айтар жауаптарыңызды дайындаңыздар, – дедi. Байтаңсық қабағы түсiңкiреп тымырайып үнсiз отырып қалды. Ерiнiң езуiне қарай жиыра жымырып алғанында сақалдары соның ыңғайымен шашырап тал-тал болып көрiндi.
Қазақта «бай мүсәпiр ме, жарлы мүсәпiр ме!» дейтiн бiр тәмсiл бар. Сонда бұны естiп отырған былайғы тобыр топ iштерiнен «бай мүсәпiр болушы ма едi» дегендi ойлайды. Бiрақ әлгi сауалды қойған ойлы адам өзi жауап берiп «бай мүсәпiр» дептi. «Себебi бай күндiз өрттен, түнде ұрыдан қорқып өмiр сүредi. Бай-қойы мың болса, нәпсiсi екi мың болады. Бай-дүниемдi қайтсем көбейтем деп шәшiн ағартады. Тасыған байлық есебiне жеткiзбей қартайтады. Себебi, байлықтың ләззаты бара-бара уға айналады. Бай-шыққан шығынына қайғырып құсалы келедi. Одан ары баий түсуден басқаны ойламайтын бай өлген-жiткен малы үшiн күйiп-жанып, малайын сабайды. Дүниеқоңыздарда iзгi ниет болмайды. Бай-қарыз сұраған бауырынан ажырайды. Есебiне жеткiзбей жүретiн байлық өлiмдi де ойлатпайды. Өлiмдi ойламаған адам Құдайды да ойламайды. Қу нәпсiнiң құлы болып өледi. Бұ дүниеден рақат көрмесе о дүниесiнiң қандай болары да беймәлiм. Ал, тақыр кедейдiң ұйқысы тыныш. Жаяу қонақ тыныш ұйықтайды. Сонда қайсысы мүсәпiр? – деген екен.
Байтаңсық пен Сасан бидiң бүгiнгi сөз шарпысыуы жаңағыдай болған соң, әзiрше бұл әңгiме қайта қозғалмай, меймандардың түскi қонақасылары берiлiп жатты. Ұлтарақ би даугер топтың адамдары көп екенiн ескерiп Байтаңсыққа:
– Бiраз адамдарыңыз бар, үй көптiк қылмас, өз үйлерiңiздiң жанынан бiз де бiр үй тiктiрiп берейiк, – деп алты қанат бiр отауды босатып екi өгiзге артқызып осы ауылдың жiгiттерiне екi-үш әйелдi қоса апарып тiгiп те жатты. Ауыл иесiнiң бұл азаматтығына Қарауыл-жасықтар да iштей қанағаттанып аттанған.

* * *
Құн дауы бiр күн, екi күнгi сөзбен пiте салмақ емес... Әлi талай ырғасып, ара ағайындар бас қосқан үлкен жиынмен аяқтайтын түрi бар. Зорлық жүрмейдi, келiсiм керек.
Үй тiгуге барғандардың iшiнде қызық үшiн жүрген, Ұлтарақтың он үш жасар баласы Шаянбай бар едi. Өзiн жастайынан аруақ қысып, аурушаңдау болып жүрген. Бiрақ барынша зерек, сөзгер болатын. Бұл жерде ол ешкiм үйретiп айтпаса да, даугер үлкендерге қолынан келген қызметiн көрсетiп, аттарын ұстап, қолдарына су құйып елгезек қылығымен көзге түскен. Байтаңсық бастаған үлкендер оған ырзалық пейiл байқатысып өздерiмен бiрге отырғызып, әр түрлi сөз сұрап қағiлез баланы сынап та көрген. Сондай орайда олар Шаянбайдың бiр айтқан сөзiне әрi күлiп, әрi шынымен сүйсiнген болатын. Бағана әкесi Ұлтарақтың үйiнен Қарауыл-Жасықтар бiр топ атты бола келiп түскенде iштерiнде әдемi шұбар жорғаға мiнген, қияқ мұртты, қиғаш қабақ, отыздар шамасындағы балғын жiгiттi байқап қалған. Ол – Арғынбай ат тартқан күнi соңынан қиқу салып, өздерiнiң бөрте шолақ бәйгесiн қамшылап шапқан жiгiт. Байтаңсықтың мiнезi ожарлау алкеуде баласы Мұңсызбай осы болатын. Қазiр кiсiлерге қымыз сапырып құйып отырған секпiл бет келiншек соның әйелi екенiн бiлген. Саптаяқтардағы қымызды төрдегi әкесiнен бастап үлестiрiп, ара-тұра өзiнiң төменгi жағындағы әйелiне жәй күңкiлдей сыбырлап:
– Сапыр, шорылдатпай, жөндеп сапыр, – деп отырған. Бұларға қарап Шаянбай бала iшiнен бiрдеме ойлап жымиып күлкiсi келген-дi...

* * *
Дәл соған орай Мұңсызбай мына баланың өздерiнен көз алмай отырғанын жақтырмағандай:
– Мына жеңген екеуiмiздi сынап отырсың ба, неге көп қарайсың, – деп қалып едi. Айтар сөзi оңына келген Шаянбай:
– Қараған себебiмдi ұрыспасаңыз айтайын. Бағана шұбар ат мiнiп келгенiңiздi көрiп едiм... Ендi жеңгейдiң секпiлiне көзiм түсiп «шұбар ат мiнгеннiң көзi тыныш, шұбар әйел алғанның көңiлi тыныш» деген сөз ойыма түсiп отыр, – дегенi бар емес пе.
Жұрт әуелiнде бұның не деп отырғанын түсiнбегендей сәл аңырысып қалғандай едi. Сұңғыла Байтаңсық елден бұрын күлiп жiбердi. Шұбар жылқы әдемi екенi рас, ондай аты бар адам өзгенiң атына қызығып қайтсiн. «Көзi тыныш» деп отырғаны сол. Ал, «көңiлi тыныш» дегенi әйелiң шұбар болса, ешкiм қарамайды, ешкiмнен қорықпай жүре бересiң» деп отырғаны. Отырғандар соны аңдай бере, күле бастағанда Мұңсызбайдың келiншегi де қызара ұялып, Шаянбайға көз сала бере ақырын күңк ете жазғырып:
– Өй, жүгермек! – деп қойды да қайқаңдап басып далаға шығып кеттi. Ешкiмнен десi қайтпайтын Мұңсызбай мына тұста не дерiн бiлмей, тек, баланың сөзiне наразы бола, үн-түнсiз тығылып отырып қалды. «Өзi шiлдей болғанмен сөзi мiрдей» дегендi еске алды. Келiншектiң орнына қымыз құю үшiн басқа әйел келдi. Бұл өлген Арғынбайдың адуын жеңгесi. Өз сөзi болмаса көнбейтiн, үлкен-кiшi демей жұртты беттен қағып отыратын, шадыр мiнез адам. Кеше көшiп келген бойда үйлерiн тiгiп жүрiп мына жақтағы елдi қиратардай жұлқынып жүрген әйел осы. Келiп отырар-отырмастан божбан сары Байтаңсық пен туған атасы, құжбан қара Байсымаққа кезек көз салып:
– Е, не бiтiрiп қайттыңыздар? Мұрын-Бәйжiгiттердiң мойнына су құйғандай қып келетiн шығар десем, естуiмше тындырған ештеңелерiңiз жоқ көрiнедi ғой, – деп, салған жерден мiн таға тiл қатты. Iстiң мән-жәйiн бiлмей жатып айыптай сөйлегенiне мезi болып ызаланған Байтаңсық наразы нұсқамен:
– Құдай құдiретi... Осы кiсiнi ертпей-ақ қояйық деп едiм.

* * *
Керек болады деп көнбеп едiңдер. Әр кiм өз ауылында өзiнше мықты. Ауылындағы үйренiскен елге көрсететiн мiнезi бiр басқа, бұндай жат жерде кiмдi жеңдiрiп алғалы әкелдiңдер, – деп кейiп едi. Мұрны кейкi, кiрпiгi қайқы, ежiрек көз қызыл бет әйел тоқтамады.
– ... Менен не зиян көрiп жүр едiңiздер? Талай дауларыңызға сөз қосып, есе қайтарып жүргенiм қайда. Мына қаршадай баласына дейiн басымызға шығарып, әулиесiтiп... – деп Шаянбайды оқты көзiмен ата қарады. Бiр қызығы аруақ қысып ерiксiзденiп жүрген Шаянбай басынан сөз асырмаушы едi. Қарсы сөйлеген кiсiге өршеленiп, өзiн ұстай алмай кiм болса да бетiнен алып тастайтын. Сол әдетiмен әйелге:
– Ой, тәте! Сiздiң ел әйелге бағынса бiлмедiм, бұ жақта ондай жоқ. Мына дауға араласамын деп келген көрiнесiз. Босқа күлкi боп қайтасыз, –деген едi. Шынында да дау сөзiне араласып қалармын деп ойлап келген өркеуде, ойсыз әйел:
– Кiсiмдi өлтiрiп отырып мазақтағанын көрейiн, Бәйжiгiттiң, – деп қолы көтермес сойылды белiне байлағандай болды. Шаянбай да тоқтап қалған жоқ. Арқасы қысқанда өзiн билей алмай, көзi шапыраштана қызарып шыға келетiн әдетiмен аққұба жүзi де әп-сәтте қуаң тартып:
– Бiлдiм, сiзге дауа жоқ екен. Ондай болса, «аттан қалма, байталым, байталдан қалма сайтаным» боп жүре берiңiз, – дедi де орынан лып ете түрегеп үйден шыға жөнелдi.
Өзгелер бала мiнезiн тұрпайыға санап iш тартып қалғандай болғанымен, ойға терең Байтаңсық жап-жас баланың сөзгерлiгiне таңырқап оның соңынан қызыға қарап отырып қалған-ды... Iшiнен «мына құн дауы бiр жағына шыққанша, Бәйжiгiттер төлейтiн жылқыларын айдап апарғанға дейiн Ұлтарақ бидiң осы баласын кепiлге /күмәнға/ әкетудi ойлады. Бес уақ намазын үзбейтiн Байтаңсық балада қасиет бар екенiн, дiн жолымен дұрыстап жолға салса қазақтың бiр мықты адамы болып шығатынын шамалады. Сөз бiлетiн адамға қызығатын әдетi бар-ды. Анада бәйге атқа шапқан ең алдыңғы үш баланың екеуi осы Бәйжiгiт елiнен болғанда, сол екеудiң бiрi Шаянбай болатын. Сол есiнде қалған Мұңсызбай жаңа Шаянбай үйден шығып кеткен соң әкесi Байтаңсыққа соны айтты. Мұңсызбай сол күнi Арғынбайдың өтiрiгiне қосылғаны үшiн өз ауылында әкесi Байтаңсықтан неше қайта сөгiс естiген. Кiсi өлiмi содан болды деген.

* * *
Осыдан кейiн арада екi-үш күн өттi. Ұлтарақ би даугерлердiң қонақасына күнiне бiр қойдан сойыс қамдап отырған. Қазандарын құрғатқан жоқ. Мұндай жағдайда «тәбет менен, тамақ сенен» деп жата беруге болатын едi.
Бұл аралықта даугер Қарауыл-Жасықтардың тiлегiмен жан-жақтағы ру-рудан ара-ағайындар шақыртылып алда болатын үлкен жиын, құн дауының ерекше дайындығы жасалып жатты. Исi Қаракерейдiң шөбересi Байыстан тарайтын Қыржы, Сыбан және Тоқабай, Сары елiнiң жақсылары түгел болуы керек. Бұған Ақсуаттағы Қыржыдан Кенжеәлi би, Тоқабайдан Кiрпiнiң Омары дейтiн шешендер де қалмай шақыртылған. Ал Байыстың қызы, Тоқтар қожа алған Мақта ападан Бәйжiгiт болғанда, одан Тоғас, Жұмық және Қабанбай батыр шыққан Мәмбет рулары және бар. Сонымен Төлек-Атаның төрт баласының бiрi Қаракерей болған жердiң белгiлi атқамiнерлерi түп қопарыла Шорға өңiрiне жиыла бастаған-ды.
Мiне, осының барлығына қашан тарқап кеткенше таудай ет, көлдей қымыз керек. Сойыс мал, жатын орын, отын-су және соның бәрiн ретке салатын әр ру, әр тайпаның басшылары мен мүлтiксiз қызмет көрсететiн жұмысшы қажет емес пе. Осындай шаруалар реттелiп, әр рудан әкелiнген үйлер тiгiлiп, тек алты қанат таңдаулы ақбоз он үй дайын болған едi. Бұл – ас-нәзiр, немесе той емес. Тек атқамiнер ел ағалары ғана келедi. Сондай шаруалар атқарылып, жан-жаққа жiберiлген хабар бойынша күткен елдiң бас-аяғы жиналып болғанша төрт-бес күн өте шыққан. Тайпа-тайпалардан әкелiнетiн ұзақ салқар биебау желiлер тартылу үшiн, айғыр мен айғыр таласпау үшiн, бәрiне қолайлы жер, ыңғайлы орын керек. Шорғаның жерi жазық болғандықтан қанша жайылып қонсаң да мекен табылады. Бiр шетi Ойшiлiктен, Күзуiн асуының жайлауынан саба-саба қымыз артылған ат, түйе, пышылдақ өгiздер керуенi шұбырған. Сол көлiктердi басқарып шұбаған еркек-әйелдер. Мұндайға ептi, еңбекқор шаруалар.
Жұмықтан тарайтын Сайболат, Мәмбеттен Қарақұрсақ аталатын тайпасының мол ата, көп табы бар. Ұлтарақ биге қарайтын Тәукенiң Түкi, Өтеп, Шақаман аталары өздерi тiккен қонақ үйлер маңына ұзақ-ұзақ кермелер құрып, ат байлайтын арқан тартқан.
Ел жиылып болған кезде сол кермелерге ер-тұрмандары күмiстелген аттар толды. Ақ күмiс қақталған, аткөрпе бастырылған жалпақ пыстандар аттардың сәл қыбыр-қимыл кезiнде күн көзiне шағылысып көздi қарып өтетiн өткiр жарқыл ұшқынын ағындатып өтедi.

* * *

Ал, осы аттардың иелерi-ше? Олар Ұлтарақтың сегiз қанат ақ ордасында және оның тау жақ бетiнен оңашалау тiгiлген он үйге толған. Сол әр бiр үйлердiң тұсындағы жерошақтардан көк түтiндерiн көлбетiп асылған қазан-ошақтар басында, үй-үйлер арасында кимешектерiнiң тiрсекке түскен шалғайы шұбатыла, аяқтарын жебей басып, жiтi қимылдаған қызметшi елгезек әйелдер тынбайды. Шеттерiнен сөзгер, қағылез. Бiр-бiрiмен жанасып кетсе үндерi жарқын шығып, мынау маң далаға жан бiтiрiп, сән кiргiзедi. Отыншы, сушылардан құралған еркектер де бiр-бiрiн iлiп-қағып көшпендi тұрмыстың, өзiнше бiр заманның бейнесiн ашады. Бұл бейнетқорлар анау билер, бай-бағлан, шонжарлар отырған үйлердiң маңын баспай, тек солардың iсiн алға жүргiзушiлер. Еңбегiм бағаланбады-ау деп мiндет артып жатқан ешқайсысы жоқ. Ақысыз, уақыт, сағатсыз кiршiксiз ақ ниеттерiмен елдiң елдiгiн мерейлендiрушiлер. «Бiр ауылда ас, той болса, атағы ауыл иесiнiкi, азабы отын алушынiкi», деген осы. «Әр мырзасы өзiнше шiренiп, әр ақсағы өзiнше ақсаған» дейтiн; ешкiм мен ешкiм есептеспей-ақ өмiр сүрiп жатқан, iргесi бүтiн қайран ел-жұрт деңiз.
Тау мен дала табиғатының өзiндей таза, суындай тұнық ымыралы ел, бай-кедейi бiлiнбей әр ауыл естi басшыға бағынып «ақ бұлағы бал татып, ақ шабағы май татып» дегендей өзiнше өмiр сүрген. Шаруа баққан бейбiт ел; төрт босағасы төр болып, төрт құбыласы тең келiп; өрiсi малды, дастарқаны майлы, қонысы суатты, күнi шуақты шалқып жатқан.
Төрт түлiк мал қасиетiнен төрт тұрманы сай келiп, ырысы асып төгiлген көшпендi жұрт жайлауға қарай ыңырана көшiп, мыңғырған малмен маңғыстап жылжып, мамырлап қонушы едi. Бiр сүрiндiрiп, екi ұғындыра; «тұмарлы жүйрiк, тұлымды ұл» өсiрген; келелi кеңес, қарты бар; бiр күйiндiрiп, екi сүйiндiре; әдептi жiгiт, қылықты қыз, құлықты келiн өсiрген – керме иық, кемел кейуанасы бар, көргендi қазақ, өркендi жұрт осы едi. Әйелi ерiмен, ерi елiмен ойласқан; ақ қалпақты атасы мен ақ жаулықты пiр тұтқан, ұялы тамыр, ордалы ел едi. Орманды өңiр, тұрманды қауымы бар, Атырау-Алтай арасын ен жайлаған жұрт едi.

* * *
Соңы бiрер күн iлгерi және кеше кештете қонаға келгендер мен ең соңы, жақын жерден бүгiн таңертең сәскеге дейiн келiп болған халық жапатармағай атқа қонып жиын өтетiн жерге қарай жылжыды. Байтаңсықтың үйi тiгiлген тұғылдың бас жақ тұйығында қалың долана ағашы өскен көлеңкелi, саялы, төскейлеу келген кең аймақ бар. Аттылар соған кеп түсiп едi. Ағаш көлеңкесi адам отыруға лайықтанып әр рудан келген адамдар ат-көлiктерiн көбiнше қалмақша қаңтарысып жатты. Екi-екiден бiрiнiң құйысқанына бiрiнiң басын келтiрiп матап тастады. Көп ұзамай құн сөзi басталарлық мезгiл жеттi. Төбе би Аягөз бойынан, Сыбаннан келген Ақтайлақ болып белгiленген. Ара-ағайын Ақсуат өңiрiнен келген Қыржылар мен Сыбанның ел ағалары едi. Исi Найманға аты шыққан Төбе би Ақтайлақ десе, дегендей, зор денелi, кеуде, иық сүйектерi кең бiткен, соған сай басы мен бет аумағы да ерекше iрi, қыран көздi қағылез, саңлақ адам. Атқосшылары оның қара шибарқыт аткөрпесiн ер үстiнен босатып әкелiп ең жоғарғы жатқан, өзге көпшiлiктен жекелеу төсеп берген-дi. Одан сәл берi таман Қарауыл-Жасықтың сөзiн ұстап келген Байтаңсық пен құныкер жақтың биi Сасан араларына үш адымдай жер қалдырып бiр-бiрiне қарама-қарсы жайғасқан. Қыржыдан шыққан атақты би Кенжеәлi, Тоқабайдан Кiрпiнiң Омары дейтiн шешен және Тоқабай Кегенбай бидiң ұрпақтары ара ағайын ретiнде өздерiнше бiрыңғай отырған.
Алдымен биiк жақта жұрттың бәрiнен шоқтығы асып отырған Ақтайлақ би тамағын кенеп, сөз басталатынын байқатты. «Салалап тарап сақалды, саңлақтар айтар мақалды» демекшi, ол екi жақ шықшытынан жарыса өскен иегiндегi күтiмдi, әрi әдемi мол буырыл сақалын саусақтарымен салалап тарай түстi де, кеудесiн биiк ала, бiр тiзерлей, айбаттанып отырып тарғылданып шығатын зор дауысымен:
– Уа-а, халайық, жараңдар! Бұрынғылар «сөз салысып дауға ортақ, ат салысып жауға ортақ бол» деген екен. Бүгiн бiз сол болып отырмыз. Ағайын – ағайынның айнасы, бiр қолың бiр қолыңды жуады. Алғашқы сөзiң рас болса, соңғы сөзiңнiң өтуiне жақсы. Айтарларыңды әу бастан дұрыстап дәл айтып сөйлеңдер. Бүгiн Қарауыл-Жасық, Бәйжiгiт болып арғы түбiң бiрге туысатын екi ел, екi би бiр сөз бастағалы отыр екенсiң. «Етiгiн шешпей ер тыңаймас, ертоқымын алмай ат тыңаймас» дегендей, iстiң тынатын жағына көшейiк. Ортамызда байлауы жоқ сөз шығып бұлтақ-сұлтақ болмасын. Қайсың жығып, қайсың сүрiнесiң, мына отырған ел көредi. «Күрессең естiмен күрес, жықтым демес, күрестiм дер, жеңiлсең естiден жеңiл – жеңдiм демес, тiрестiм дер» деген.

* * *
Сына жондым дегенше, сынға түстiм де, деген сөз тағы бар. Бүгiн екi жағың ел-жұртыңның сынына түсесiң. Мына отырған ел жақсыларының ақыл таразысына тартыласың. Кiсiлiктерiң, адамдықтарың сыналады. Мұндайда алтын көрiп, азбайтын, күмiс көрiп қызбайтын адам ғана құн дауына түсе алады. Күмән сенiмнен айырса, нәпсi иманнан айырады. Салауат керек. Әр қиынның өз шешiмi, әр қайғының өз жұбанышы бар. Атаң қазақтың «екi кiсi күнәкар болса, бiр кiсi дәнекер» дейтiнi осындайда. Кеткен жолың кең болмаса, қайта келер жолың тар болады. Оны екi жағың да ойлауға мiндеттiсiң. Жауаптысың. Әрине, қайғылы жүздiң – зарығы, қайғысыз жүздiң – жарығы болмай тұрмайды. Бiрiң жарық болғанда, бiрiң зарықсың. Екi жағың бiр-бiрiңдi тең ойла. Достық теңдiкте; дос болмасаң да екi жағың бiр-бiрiңе қас болмай аттан. Өмiр бiр айлық, бiр жылдық емес, ердiң ерге сексенiнде iсi түседi. Бiр-бiрiңнiң парқыңды бiл, арыңды сақта. Кейiнгiге үлгi бол. Кiсi парқын бiлмегеннiң кiсiге парқы болмайды. Екеуiң де «биiң жылан болса, жұртың ылаң болады» дегiзбей пәтуаға кел. Мына халқың алдында көкейге қонымды әрекеттерiңмен көрiн. Бұл өзi «ата-анадан жар жақын, туысқаннан мал жақын» дейтiн өмiр ғой. Солай да болса, сен екеуiң оны айтатын қара тобыр емессiң. «Ауылдың ақсақалы әрi пiрiң, әрi құлың» деген бар. Елдiң пiрi де, құлы да, сендерсiң. Қарауыл-Жасық, жазым болып кiсiң өлген екен. Жауынды күнi жол жазым, тұманды күнi мал жазым, бұйрықты күнi жан – жазым. Оған ешқандай айла-лажың жоқ. Қиялдағы тiлегiңдi атасы жат тағдыр билейдi. Тағдырдың түйген түйiнiн ешкiм шешпейдi. Олай болса, Байтаңсық мырза, сен де тұлан тұта бермей, салиқалы ойға түс, – дей келiп бiр тоқтады да, үкiмге жармаса да талқыға жаралық сөз айтты. Аз тыныстап айнала жұртқа бажайлай қарап:
– Сол күнi ат тартқандарды көрген куә бар ма? – деп сұрады.
– Мен, мен, – деп Шаянбай бала орнынан ұшып түрегелдi. «Құлағы тебiнгiдей» десетiн, ерекше үлкен құлағы бар, әкесi Ұлтарақ секiлдi ер мұрынды келген, мұрны да үлкен арық бала бiр көрген кiсiнiң есiнде қаларлықтай. Аруақ қысып жүрген бұл кезеңде ол тамаққа да жөндi зауқы болмай, бар денесi жұқарып арықтап кеткен. Көзге түсетiн құлағы мен сорайған мұрны ғана.
Бала орнынан тұрған бойда шәңкiлдеген өткiр дауысымен сол күнгi өзiнiң көргенiн айна – қатесiз ұғынықты тiлмен баяндап келiп:
– Әне, анау отырған аға теңбiл шұбар атымен, қасындағы жолдасы жалы тiзесiнен түскен, айғыр жалды боз атпен қалың қамыстың iшiнен бiзге қарай тұра шауып шықты да, артқы жақта келе жатқан сары – бөрте атты бiрi мойнын созылта, жетелей тартып, бiрi артынан қиқулап айдап қасымыздан озып өте шықты, – дегенде Төбе би:
– Атты тартқан қайсың? – деп сұрады. Осы кезде Шаянбайдың дәл қасынан тағы бiр қара домалақ орнынан атып тұрып Шаянбай екеуi қабаттаса:
– Тартқан боз аттысы, сипай қамшылап айдаған ана аға, – дедi. Төбе бидiң «тартқан қайсысы» деп сұрағанына қарағанда негiзгi айып соған ауыңқырайтын сияқты.
Ендi Төбе би топ iшiнен Байтаңсықтың баласы Мұңсызбайды iздеп:
– Әлгi ат айдаған жiгiт осында деп едi ғой, ол қайсың? – дедi. Өз қылған әрекетiне өкiне ме, әкесiнiң алдында жауапты адам өзi болғанына елден ұяла ма, Қарауыл-Жасықтар шоғырының ортасында басын төмен тұқыртыңқырап жасып отыр екен. Қабағына түсiре киген ескiлеу қара тақиясы бар, отыздар шамасындағы, шоқша сақалды әкесi сияқты толық сары жiгiт орнынан салғырттау түрегелiп түр-түсi сұсты Ақтайлақ биге жасқана көз салды. Денесiн жинақтай алмай, қабағын түкситiп салбыраңқырап тұр. Төбе би ананың мiндi болып тұрғанына қарап үнiн жұмсақтау шығарып:
– Мына балалардың айтып тұрғаны рас па? – деген.
– Рас едi ... Кiшкене кiдiрiп қалған Мұңсызбайдың тағы бiрдеме айтпақ ойы бардай көрiнген. Адамның қас-қабағын барлауға зерек Ақтайлақ би:
– Айтарыңды жасырмай айт, осы жерде, – деп жауапкерге жол бердi.
– ... Сол күнi ат тартуға да, ат айдауға да, бiр түрлi, аяғым тартпап едi.
– Онда сен туысқаның Арғынбайдың көңiлiн қимаған болдың ғой? Мұңсызбай жауап орнына бұрынғысынан да төменшiктеп үндемедi.

* * *
Сiрә, өлген адамның үстiнен шағым бiлдiргiсi келмегендей. Жасы қырыққа жетпей жарқ етiп сөне салған бауырының қазасына да жаны ауырып тұрғаны аңдалды. Соның бәрiн iшiнен танып тұрған сұңғыла Ақтайлақ «жаралы құсқа тас атпа» дейтiн сөз ойына түсiп:
– Адамға өкiнiштен ақыл кiредi, балам. Бала жүгiрудi – жығылудан үйренедi, ересек ақылдылықты жаңылудан үйренедi. Мұнан былай адамға да, айуанға да қиянат болатын ат тарту сияқты жұртқа жексұрын әдеттi тастауың керек. Адамнан ағат өтпей, Алладан азап жетпейдi. Содан бұрынғы осындай әрекеттерiңдi құдiреттiң iсi шектегенi деп бiлiңдер. Байтаңсық ауылы сияқты үлкен ауылда кесiр келiн, кердең жiгiтi емес, келбеттi келiн, сәулеттi ұлы болуы керек емес пе. Өзгеден бөлек, өнегелi болу орнына, мiне, амалсыз ойдан-қырдан осынша адамның басы құралып ұлы дүбiр дау қозып отыр. Жалған тәттi болса, ақиқат ашты дейтiнi мiне, осындайдан, қарағым. Бiр өтiрiктi бүркеуге он өтiрiк керек. Сол күнi бетi ашылып қалған iстерiңнен танбай, мойындай салған болсаңдар, осындайлық әуре-сарсаң туар ма едi! Қанша танғандарыңмен мына екi баладан басқа балалар да көздерiмен көргенiн айтпай тұрушы ма едi? Өтiрiк қанша шапшаң болғанымен шындықтан озбайды. Өтiрiк бел асырса да, ел асырмайды, дейтiн сол. Олай болса мына халық алдында өз мiнiңдi мойында да, ана екi баланың алдына «намақұлмын» деп тақияңды таста, – дедi. Үлкен жаза тартамын ба деп, жерге кiре жаздап тұрған. Кеудесi бiр құшақ Мұңсызбай сөзге келген жоқ, дереу екi балаға жақындап барып тер сiңiп жуылып жүрген жұмсақ тақиясын басынан жайлап алды да, түрегеп тұрған балалардың аяғына тастап үнiне дiрiл араласа:
– Намақұлмын, мен, намақұлмын! – дедi. Бұлардан көз алмай қарап отырған көпшiлiк бiрнеше жерден дүркiрей дауыстап:
– Ой, бәрекелдi! Мiне, осылай болуы керек қой.
– Ой, көп жаса!
– Ой, бәреке тап!
– Мiне, атаң қазақтың жолы! – деген тәрiздес көп дауыстар естiлiп, алқа-қотан отырған жұрт жамырай дабырласып кеттi.

* * *
Ақтайлақ би қанағаттанған кескiнмен:
– Жарадыңдар, жарадыңдар. Жолы болар жiгiттiң алғашқы ұрлығы ашылсын, деген. Ұялған тентек түзу болады. Жастық өз уақытын бiлмейдi. Iстеп жүргендерiң соның кесiрi. Оның үстiне қақпай көрмей өскен пәле бар деп жасқанбайды. Мұңсызбай балам мұнан кейiн бойыңдағы басқа да жаман әдетiңдi ада-күде үзiп тастап, мына көптiң батасын алып қайт. Өстiп ықыласына бөленiп жүр. Ал, ана тақияңды алып ки де, үшеуiң де орындарыңа отырыңдар, – деп бүгiнгi iстiң бiр бөлiгiн осымен аяқтатқанын байқатты.
Ендiгi кезекте кiсiсi өлген Байтаңсықты сөйлеткен едi. Шоқпар мұрын, божбан сары, семiз бай, қос дiзерлеп сөйлеуге ыңғайланып алған қалпында қос бүктеп ұстаған қамшысын бiр-екi шошаңдатып қойып:
– Уа, көпшiлiк, ағайын! Қадiрмендi халқым. Бiз қаралымыз, қайғылымыз. Бастапқы айып бiз жақтан болса да, ортан қолдай азаматымыз мерт болып отыр. «Оқ қалса суырарсың, кек қалса неғыларсың» деген бар. Жұрт кiсiсi өлсе, ақсақ-шолағым демей, жасаққа жарамайтын жаманына да, қосаққа жүрмейтiн жасығына да, ердiң толық құнын алады. Ал, мына отырған Бәйжiгiт жақсыларының сөз төркiнi – жарым кiсiнiң құнын алсаңдар жетедi, дегенге сайып отыр. Жан ауыртқан дос болмайды, бүйтiп, қайтiп ел боламыз, қайтiп дос боламыз! Төбе би, даудың шоғы қызарса, сабырдың суын сеп, дегендi меңзеп отыр. Неғұрлы тыныштық жағын көздеп отыр. Дұрыс шығар. Жөн шығар. Бiрақ өз ойыңды етегiңмен жауып жасыра алмайсың. Ойындағысын жаман кiсi айта алмайды. Тамағы тойса ашуы басылатын кiсi құн дауын дауламайды. «Арбадан құдаң түссе атқа жеңiл» деген... Сол сияқты әр нәрсенiң мүддесi бар. Мүддеге жығылмайтын адам жоқ. Жұрт қайғыңды ұқса, көңiлге жеңiл. Аумағымызбен жетiмсiреп отырған жұртпыз. Өлген азаматымыздың әкесi анау отырған, – деп бүктеулi қамшысының ұшымен ағасы құжбан қара Байсымақты нұсқап. – Бұған да, ана жастай жесiр қалған келiн мен екi-үш кiшкентай күшiктерiне де жеңiл тиiп отырған жоқ. Ең болмаса солар оң-солын танып адам боп кеткенше; iшетiн-жейтiн, киетiнi бар, соған мал сiлекейi болса деп едiк. Тiптi ағайынға деген бiр еркелiгiм болсын. Қазақ-қазақ болғалы ердiң құны жүз жылқы емес пе едi. «Құлға қойған құйқаны мiнти-мiнти тауысыпты» дегендей, айыпты болды, ат тартты сөзден танып өтiрiк айтты, деген боп, жарым кiсiнiң құнына түсiрудiң лажын ойлап отыр.
Келгелi айтудамыз, Бәйжiгiттiң жақсыларына. Мұрын-Бәйжiгiт, бiз құсаған аз ел емес, көп түкiрсе көл болмай ма. Көп бiрiксе, көлдi шөлге құймайма? Менiң айтарым, мiне осы, – деп тоқтады.
* * *

Түс ауа бастаған осы шақта тау жақта күн күркiредi. Тарбағатай жотасында әр түрлi дауыс шығарған күн күркiлi сәлден кейiн алыс биiктеп тау үстiн бойлап үзiлместен созыла зоңылдаған қызық дауыс ұзап бара жатты. Тұғылды бойлап сүркей желемiк тұрып жауын тамшылай бастаған-ды. Күн көзi шығып тұрып кесек-кесек сирек тамшылар отырғандардың үстiне тарсылдап түскен. Iрi-iрi сирек тамшы ашық күн сәулесiмен жалтырап ақ моншақ түсiп жатқандай болған. Жұрт сөз аяқтамай жаңбыр құйып кете ме деп қауiп қылып едi. Бiрақ тез айықты. Тарбағатай – Барқытбел табиғаты көркем де, өзгерiп құ

Sandugash Akhmet-Karim, 10-10-2013 12:05 (ссылка)

Без заголовка


Салем достар! Мен туып оскен жерим Уржар ауданы,Мурын-Назар-Куттыкадам бар билетиним аталарым жонинде,малимет бар ма толыгырак?

Issa M., 14-07-2013 11:53 (ссылка)

Мейрам Оралов "Суыр туралы суыртпак ойлар"


"Суыр туралы суыртпақ ойлар"

«Ана тілі» апталығының биылғы жылдың алғашқы санында белгілі журналист Қайнар Олжайдың «Тарбаған қайда бармаған деңізші, мына жалпақ жер үстінде» – деген танымдық мақаласын қызыға да құныға оқып шықтым. «Суыр туралы суыртпақ ойлар» соның әсерінен туындады.
Әкем шопан болғандықтан, бал дәурен балалық шағым Тарбағатай тауының қуысында, қатал табиғаттың уысында өтті. Елуінші жылдардың басы, әлі Қытайдан ел бері қарай келмеген шақ еді. Тауда мал бағатындардың көбі соғыстың жаралы мүгедектері мен күні еңкейген қарттар еді. Бір таудың қуысындағы жалғыз-жарым үйлерден өрбитін балаларға таудың аң-құсы да қызық көрінуші еді. Наурыздың он төртінен бастап інінен шығатын суыр біздер үшін ермек. Кейде аңдып ит қосамыз. Сол кездегі үлкендер бізге ұрсып, тыйып тастап отырушы еді. Суыр туралы қорқынышты әңгімелер айтып, біздің зәре-құтымызды алатын.
Олардың айтуынша, суыр адамнан азған. Мұсылман баласы етін жеуге болмайды. Бұрын осы тауды мекен еткен қалмақтар, моңғолдар ғана жейді. Тарбағатай қалмақ немесе моңғол сөзі. Тарбаған – моңғолша суыр, тай – тау, жалпы алғанда, «суырлы тау» деген сөз. Тағы сол үлкендер айтатын: «Қалмақ­тар Тарбағатай тауымыз-ай, тарбаған деген аңымыз-ай» – деп жылайды екен.
«Кімдер сері болмаған бойдағында» – деп халық әнінде айтылғандай, жігіт шағымда суырды көп аулаған қазақтың бірі менмін. Жетпісінші жылдары аржақтан келген Әнсейіт, Әлімжан деген екі қартпен таныстым. Ағайынды екеуі өмірбойы еншісі бөлінбей тату өтті. Ел «қос шал» деп атаушы еді. Суырдың әбден толысып семірген жаздың бір жайсаң күндерінде өзімді қатты сыйлайтын «қос шалдың» үйінде суыр аулап жаттым. Бір күні «қос шалдың» үлкені маған мынандай бір әңгіме айтты.
«Ата тегіміз осы жерден болғандық­тан, бұл тауды біз ежелден мекен етіп келеміз. Жайлауымыз – Тарбағатайдың жоны. Ертеде Кеңес өкіметі алғаш орнаған кезде орыстар суырдың терісіне пұл, шай берді. Соған қызығып ел суырды көп аулады. Ол кезде мылтық жоқтың қасы, қақпан да жоқ. Суырды көбінесе іннен қазып алушы еді. Сонда іннің түбін қазып жеткен кезде барар жер, басар тауы қалмағанда байғұс суыр бірін-бірі құшақтап балаша жылайды екен. Кейіннен әлгі суыр қазғыштардың көбінен тұқым қалмады деп естиміз. Шырағым, тіл алсаң осыған жолама, жалпы, қоңыр аңның киесі қиын болады».
Қарттардың сөзі ем болды ма, суыр аулаудан біртіндеп суынып, ақыры мүлде доғардым. Суырдың майы ем дегенге өз басым күдікпен қараушы едім. Себебі – суыр іннен жүз метр ұзақ жайыла алмайтын бейкүнә да әлсіз хайуан. Сәл суық болса тоңғақ. Майы қатты қайыстың өзін жөндеп жібіте алмайды. Ақсуат өңірінің білікті азаматы, мар­құм Шәріп Жылқыбаев «Суырда ем­дік қа­­сиет аз, ол борсық секілді жүз­­де­ген шөптің тамырын қазып жемейді. Уынан дәрі алынатын құмырсқа мен жы­лан­­ға, жемек түгіл, суыр жолай да алмай­ды», – деп. Сол Шәріптің сөзі әбден дұрыс. Егер суырдың еті мен майы керемет ем болса, моңғолдар кавказдықтар секілді жүз, жүз қырық жасаса керек еді.
Қайнардың аталмыш мақаласы бай тілмен төгілте жазылған. Бірақ қиялдың жетегіне көбірек беріліп кеткен. Мына жолдарға назар аударайық:
«Майы – мүлде қазыналар қойма­сы. Онымен түрлі ауруларды емдеген. Үсіген жерді майлайды. Суықта үсіп қалмау үшін алдын ала беті-қолға жағады, жөтелгенде, суық тигенде ішеді. Өзі қысқы аязда тоңазымай, сұйық күйде тұрады. Бір ғажабы, темір немесе шыны ыдыста сақталмайды. Ондай ыдыстың еш тесігі болмаса да, арасына сіңіп кетеді. Сондықтан сарымай сияқты сиырдың қарнына салады. Аңшылар қысқы аязға тоңбау үшін жазда тарбағанның майын жақсылап жейді».
«Сиырдың сүті тілінде» – демекші кез келген хайуанның емдік қасиеті жеген азығына байланысты екенін жоғарыда шамамыз жеткенінше айттық. Үсіген жерді атамыз қазақ жылқының майымен немесе күзде сойылған қаздың майымен майлаушы еді. Олардың жанында суырдың майы жіп есе алмайды. Темір мен шыны ыдыста сақталмайды дегенді кім айтып жүр. Суыр аулаған орыстар оның майын темір флягаға ерітіп құятын. Ал дәріханаларда суыр майы шыны бөтелкелермен сатылады. Еріп, ұшып кеткенін көргеніміз жоқ. «Сарымай сияқты сиырдың қарнына сақтайды» – деген не сөз. Атамыз қазақ ежелден сарымайды қойдың қарнына салып сақтамаушы ма еді? Сиырдың қарнына май салған қай қазақты көрдік.
Ал енді суыр терісінің сапасына келер болсақ. Қыста інде ұйқыда жататын аңдардың терісі онша сапалы болмайды. Суыр терісінен жасалған құлақшыннан қоян терісінен тігілген құлақшын әлдеқайда жеңіл әрі жылы. Бұрынғы бабаларымыз суыр терісі басқа зиян деп одан бас киім кимеген.
Арқада терісінің беріктігімен, әдемілігі жағынан күзен түрлерімен бәсекелесе алатын бірде-бір аң жоқ десек, артық айтқандық болмас. Тарбағатай мен Арқаның ұсақ шоқылы тауларында көбінесе сарғыш күзен мекендейді. Бұл өңірдің қазақтары оны қорғаныс үшін шығаратын жағымсыз иісіне байланысты «сасық күзен» деп атайды. Осы бір шағын аңның терісінің ғажап беріктігі жайында аңызға бергісіз бір әңгімені халық ақыны марқұм Тәңірберген Әміреновтан естіп едім.
1973 жылы «Семей таңы» газетін­де әдеби қызметкерліктен журналистік жолым басталып еді. Бір күні редакция­ға ұзын бойлы, қошқар мұрынды, ақсары өңді бір ақсақал келді. Атақты халық ақыны Тәңірберген Әміренов осы кісі екен. Ол кісінің түрін көргенде ұлы жырау Жамбылдың «Қойдан бөлі­ніп қалған қошқардай екен» – деген әзілі еріксіз еске түскендей еді. Сол Тәкең редакцияға бір тұрмыс қажетін өтеу комбинатының үстінен арыз айта келіпті. Оның мәнісі мынандай екен.
«Асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын!» деген атақты кәмпеске жылдары Тәңірберген ақынның қыл­шылдаған бозбала шағы екен. Заман талабына сай байлардың малын тәркілеудің алғы шебінде болмаса да, белортасында жүріпті. Сол 1928 жылдары оның үлесіне бір күзен ішік бұйырыпты. Сол ішікті 45 жыл өткенде сырты тозған соң қайтадан тыстатуға аталмыш комбинатқа беріп­ті. Олар тігілгеніне жарты ғасырға жуық уақыт өткен күзен ішікті сол кездегі кеңес өкіметінің ақшасымен 700 сомға бағалапты. Бұл ол кезде екі бұзаулы сиырдың құны. Комбинат әлдебір себеппен өртеніп кетіп, ішік қоса жанып кетеді. Тәкең келісілген ақшаны даулап ала алмай жүрсе керек. Сол кезде жасы егделеу, облысқа танымал журналист Боранбай Мауқаев ақсақал ақынға қалжыңдап: «Сіздің қолға түскелі 45 жыл болса, сізден бұрын қанша жыл киілгенін бір құдай біледі. Тышқан терісінен тігілген сол ішігі құрғырды қайтесіз» – деп әзілдеген болды.
– Ей, шырағым, күзен терісі елуге жетпей жидіп түсіп қалатын сендердің шашың емес, бір қылшығы қисайса, мұрнымды кесіп берейін. Жыл са­йын қарға бір қағып алсам сары алтындай құлпырып сала беруші еді. Қадірін білгенге күзен ішік киімнің төресі ғой, – деп қарсы уәж айтып еді.
«Суырдың терісі күзеннің терісінің жанында жіп есе алмайды» деуімізге негізгі бір дәлел – осы.
Кеңес Одағы бүкіл дүниежүзіне үстемдігін жүргізіп дүрілдеп тұрған кезде терісі бағалы аңдар туралы бір кітап жарық көрді. Қазақ тіліне де аударылды. Соның бір жерінде «ғалымдар суырдың майынан адам ағзасына аса пайдалы зат тапты» деген пікір айтылды. Осы пікірді суырдың майының емдік қасиетіне үнемі күдікпен қарайтын аздаған үлкен ағалығы бар жоғарыдағы аты аталған Шәріп Жылқыбаев марқұмға білдіріп едім, «орыс ойына келгенін істейді» деп атаң қазақ бекер айтпаған ғой. Суырдың майы керемет болса, алдымен монғолдар жүз жасар еді ғой» деп өз ойын бекіте түсті.
Суыр тірі табиғатқа ешбір зияны жоқ, құдай тағала жыртқыш аңдардың жазғы тамағына арнап жаратқан бейкүнә хайуаны секілді. Ол қорлауға емес, қорғауға лайықты хайуан. Адамнан азса азған шығар. Тек оның еті мен майын жеймін деп қазақ азбаса екен?!

Мейрам Оралов, журналист
Шығыс Қазақстан облысы,
Тарбағатай ауданы,
Ақсуат ауылы.

Issa M., 17-06-2013 10:52 (ссылка)

Хабарландыру Айдарбек бидін асы

ai, 17-06-2013 03:24 Шакыру!!!
Шақыру!!!

Қазақтың басына күн туып, қайың сауып, ел ауған ақтабан шұбырынды заманында туған жерін тастап батысқа жылжыған, Түркістан асып, Сыр бойын жағалаған қабырғалы қалың Найманның бір тармағы бес Байыстың балаларының Тарбағатайдың теріскей бетіне қайта қоныстанған шағында қулығы ұзын орыстың сұрқия саясаты қазақ жеріне ақырын жылыстап ене бастады. Осыны алыстан байқаған ел ағалары мен батырлары өз қарсылықтарын көрсетіп әр жерден дүркін-дүркін дүмпулер бастады. Осындай қарсылықтың бірін Тарбағатай теріскейінде Қожакелді батыр бастаған еді. Аузын айға білеген талай арыстар айта алмай кеткен «орысқа бодан болмаңдар»-дегенді «батырдың аңғалдығымен» ашық айтқан асыл ер осы орыстың әскерлерінің қолынан қаза тапқан. Сол замандағы ағайынның береке-бірлігінің әдемі үлгісіндей көрінетін, үлкен әкесінің құнын жоқтап, сонымен қатар бір сол замандағы қазақтың мұң-зарын ақ патшаға жеткізуге Тарбағатайдан ұзақ сонар жолға шыққан, Санкт-Петербургке барып азуы алты қарыс ақ патшаға атасының құнын қайтаруды сұрап, елін бес жылғы алым-салықтан босаттырған сол кездегі Назар болысының ішіндегі Тоқабай руының биі, сол топтың жетекшісі Айдарбек Көтебайұлы еді.
Сонымен қатар азамат етігімен су кешкен сол заманда ел алдында жүріп, билік айтып сөз бастаудың өзі қандай қиын екені белгілі. Соған қарамастан талай шешім шығарып, ел алдында әділдігі мен қарапайымдылығымен беделге ие болған осы Айдарбек атамыз еді.
Аруағы разы болсын деген ниетпен бүгінгі ұрпақтары сол бір қысылтаяң заманда халқына қамқор болып, ел бірлігі үшін билік айтып, қайтсем елімді қырғыннан аман алып қалам деген мақсатпен күрескен Айдарбек Көтебайұлына 29.06.2013 жылы ас береміз!
Барлық ағайынды, жерлестерді сонымен қатар Ақсуатты білетін дәмін татқан барлық азаматтарды Айдарбек бидің асына шақырамыз!!!

Бағдарламасы:

29.06.2013

9:00 Қонақтарды қарсы алу
10:00 Құран қатым түсіру, ас беру
12:00 – 16:00 Түйе палуан және Өгіз палуан сайыстары
12:00 Аламан бәйге және марапаттау шаралары
13:00 Топ бәйге және марапаттау шаралары
14:00 Көкпар және марапаттау шаралары
15:00 Теңге алу және марапаттау шаралары
16:00 Айдарбек би кесенесіне барып құран бағыштау
17:00 Қонақтарды шығарып салу

Re[2]: Жакула болыс туралы

"Жакула жане онын заманы мен замандастары" дешен китап шыкты,


Бұл кітапта Қазақ елінің тұңғыш сауатты ұлдарының бірі, адам жанының
арашасы – дәрігер, емші-балгер, өз елінің қамын жеген, көзі ашық, көкірегі ояу
болыс болған, Кеңес Одағының қуғын-сүргініне ұшырап, жазықсыз ел-жұрты мен
мал-мүлкінен айрылған Жәкула Күшікұлы туралы деректі материалдарға негізделген
тарихнама баяндалады. Автор іздеп тапқан Жәкуланың фотосуреті тұңғыш рет осы
кітапта жарық көріп отыр.


Жәкуланың туған елі, атажұрты, тіпті туған жылы туралы құнды мәліметтер
мұрағат құжаттарынан алынған. Онымен қатар, Омбы Орталық фельдшерлер мектебінде
Жәкуламен бірге оқып, бірге жүрген замандастарының тізімі беріліп, осы
зерттеулердің негізінде аталмыш мектептің түлектері – еліне әйгілі атақты
адамдарға арналған шағын естеліктер мен құжат деректері де келтіріледі.


Кітап ел-жұртының тарихын танып-білем деген жас ұрпаққа, медициналық оқу
орындарының студенттеріне, жалпы тарих сүйер қауымға арналған.






Сыдықов М.Қ.


С 93      
Жәкула және оның заманы мен замандастары. – Павлодар : Типография Сытина, 2013 ж., 284 б. + 24бет
жапсырма


ISBN 978-601-7205-37-9



Issa M., 01-05-2013 20:46 (ссылка)

Жакула болыс туралы


АЛАҚ КӨТЕРІЛІСІНІҢ АРЫСЫ
12 апрель, 2013
тарих382Баспаға шығару
Бір ғасырдың ішінде болған төрт жүзге жуық қазақ көтерілістерінің барлығы бірдей тарих сахнасына шыға алды деуге негіз жоқ. Оған зерттеу ісіне деген саябырлық пен құлықсыздық, көтерілісті көтеріліс ретінде тану үшін дәлелдердің жеткіліксіздігі, оны зерттейтін кейбір сала мамандарының да сын көтермейтін біліксіздігі, қаражат қатшылығы және басқа да толып жатқан себептердің көп екендігін мойындауымыз керек.

Сондай-ақ көтеріліске мемлекеттік мәртебе бергізетін құзырлы орындар тәуелсіздік қақпасын ашқан Желтоқсан көтерілісін де күні бүгінге дейін оқиға санатына қосып келеді. Бас көтерулердің түрлері – ереуіл, стачка, байкот, пикет, қарулы қақтығыс, оқиға, бүлік, қозғалыс, т. б. болып жіктеліп кете береді. Ал сырттағы қандастарымызды қамтыған Оспан, Зұха, Демежан, Қалибек, Қалманғазы, Қали, т.б. қозғалыстарының себебін мектеп оқулықтарынан іздесең таппайсың. Сондай екпіндеп келе жатқан қанды топанға тосқауыл қоюға жанталасқан елдегі елеулі оқиғаның бірі – Алақ көтерілісі. Мұны рулық-тайпалық үрдісті қоғамдық қатынастардың құрамдас бөлігі ретінде қолданып келе жатқан кейбір қандастарымыз Мұрын көтерілісі деп те атайтын көрінеді. Сыдық батыр көтерілісі деген де сөз бар. Бұрын «бандылар бүлігі» аталған оқиғаны көтеріліс санатына қоса бастағанымызға да көп болған жоқ.
Көтерілістің негізгі салдары 1928-1933 жылдардағы ұжымдастыру саясатын ұшпаққа шығарған алғашқы бесжылдықтың асыра сілтеуінен басталды. «Қатын да, мал да ортақ болатын болыпты» деп қазақы пайымдаумен жалпақ жұртқа тараған сыбыс ер-азаматтарға отырарға жер таптырмады. Сталиндік-голещекиндік «Кіші төңкеріс» 1936 жылы аяқталуға тиісті түпкілікті социализмді жылдамдатуға жанталасты. Және оны К.Маркс топшылаған бес қоғамдық-экономикалық формацияның ішіндегі феодалдық қатынастары басым қазақ жеріне ауыр индустрияны дүниеге әкеліп, капитализмге соқпай-ақ, жүзеге асыруды көздеді. Компартия тарапынан жасалған «құнды» қозғалыс қазақтың малын аждаһадай сыпыра қылғытты. Сұрқия салық пен көзсіз ет жоспарының көмейіне малы кеткеннің жаны да бірге жұтыла бастады. Әрнені жіктеп, жіліктеп отырмай-ақ, көтерілістің басты салдары осы десек, оқиғаның дәл сол кезде басталып кетуіне мұрындық болатын себептер де болады. Патшалық Ресейдегі «Лена қырғынының» басталып кетуіне сол күні жеген шіріген картоптан жұмысшылардың улануы себепкер болса, Желтоқсан көтерілісінің басталған уақыты Мәскеудің қорлығы аздай, Г.В.Колбиннің келіп, сұраусыз басқа шығуымен сипатталады. Сол сияқты Алақ көтерілісінің де өзіндік басталу себебі бар.
1930 жылы Абыралы көтерілісінің басталғанын өзінің күйеубаласы Бәкен Кемпірбаев мен оның ағасы Ысқақтан естіген Мырзаш Қарамырзаұлы жерлестері – керейлер мен төлеңгіттерді қазіргі Шұбартау өңіріне қарасты 8-ші ауылдағы үйіне қонаққа шақырған болып, астыртын жиналыс өткізеді. Кейін сол Шұбартау көтерілісі қарулы күшпен тоқтатылғанда ұсталғандары атылып, жер аударылып, қалғанының жартысы батысқа – Балқашқа қарай, жартысы «ақтабан шұбырындыны» Аягөз арқылы Қытайға жалғастырады. Басы шұбартаулық аз ғана топтан басталып, жол бойы ілесушілердің саны көбейе бастайды. Олардың жақындап қалғандығы жайлы сыбыс сол кездегі Қызылтас ауданының орталығы Қызылкесікке жеткенде, онсыз да басы қатқан жұрт не істерін білмей сарсаңға түседі. Бірақ уақыттың ызғарын ертерек сезіп, Мәскеудің таяғын ертерек жей бастаған серкелеріміз көп ойланбай, елді бір жағына шығып, бас көтеруге үндейді. Елді таптық жікке сталиндік жасанды жолмен бөлшектеп қыр көрсете бастағанда жаппай тәркілеуге ұшырап, Сібірге жер аударылған және бұрынғы Семей губерниясы Зайсан уезі Өкпетінің он жылдай болысы болған Жәкулә Күшіков те көтерілісті ұйымдастырушылардың бірі ретінде тарихта қалды. Ол түрмеден бұрын да, кейін де өзінің бірбеткейлігінен танбаған. Елдің ашу-ызасын тудырып, көтеріліске итермелеген жайлардың бірі – Трайыс қажының себепсіз милиция қолынан өлтірілуі болса, басқа да қажылар мен діни белсенділерге қуғын-сүргін шеңгелі іліне бастады. Солардың ішінде менің арғы атам Тәкібай қажы ұрпақтары да тәркілеуге түсті. Аға сұлтан Құнанбай қажының әкесі Өскенбайдың Марқа, Нарша деген екі қарындасы Дондағұл атамызға бірінен соң бірі тұрмыс құрған екен. Олардан әйгілі Шал қажы, Тәкібай қажы және басқа да он шақты қажылардың ұрпақтары тарайды. Тәкібайдың үш әйелінен туған ұлдарының тірілері түгелдей Алақ көтерілісіне қатысқан. Жаппай тәркілеу басталғанда ел басына түскен зұлматты алдын ала сезген Жәкулә де айналасындағы жұртпен кеңесіп, елді аман алып қалудың бір жолы «көшке ілесіп, шекарадан өту» деп есептейді. Бұл ойын жүзеге асыру үшін жақын адамдары арқылы ел ішіне хабар таратуға атсалысады. Оған жақын күйеу балаларының бірі Тәкібайұлы Садырбай да көмектеседі. Ол Жәкуләнің тапсырмасымен өз туыстарын үгіттеп, көтеріліске қатыстырады. Шұбартау, Аягөз жағынан келе жатқан топқа қосылу үшін жолға шыққан халықты Алақ шатқалына жеткенде Көкпектіден келген округтік саяси басқарма бастығының орынбасары Клюкин (кейбір деректе Кулигин), өзінің Сизов, Шишмаркин деген серіктерімен бірге жолдан тоқтатады. Бұларға хабарды қандай тыңшы жеткізгені белгісіз. Олар халыққа әуелі жылы сөйлеп, алдаусырата бастайды. Орыс өктемдігіне онсыз да зығырданы қайнап, темірді қызғанда соғуға әзір тұрған топ бұлардың бір сөзін ұғып, бір сөзін ұқпаса да алған беттерінен қайтпайды. Көкірегі мен қаруына сенген саяси белсенділер соңында заңмен қорқытып, қоқан-лоқыны өздері бастайды. Елубай Әкімбайұлыны атады. Нәтижесінде, аздығына қарамай, кішілік танытқысы келмеген үш орыс та сол жерде жантәсілім етеді. Бұл хабарды ести сала Бакин және Радченко бастаған ГПУ-дің отряды Сарышоқы тауының бір шатқалында көшті зеңбіректің оғымен қарсы алады. Шұбырған халық отрядтың келе жатқанын оқиға орнына жетпей тұрып та байқаған екен. Әуелде жендеттерді де өздеріне қосылуға келе жатқан қарапайым топ екен деп, мән бермепті. Бірақ жотадан асқанда екі топ бір-бірінен көз жазып қалған. Соңында қарусыз жұртқа қантөгіспен жолыққан жендеттердің бір тобы:
– Оқ шығындауға тұрмайтын бұл хайуандардың төртеуін бір оқпен жайратайық, – деп, Кәріпжанға ағасы Ахметжанның екі ұлы Мұздыбай мен Жанахметті және тағы да бір адамды бірінің артына бірін колонналық сапқа тұрғызып, тапаншамен басып қалады. Жендеттердің мазағын алдын ала білгенде олар сапқа да тұрмай қарсыласып бағатын еді. Бірақ нысана дұрыс көзделмей Жанахмет қана жараланады да, қалғаны бытырай қаша жөнеледі. Бұл жерде көшке ілескен 800 адамның жартысына жуығы оққа ұшады. Жаңағы Ахметжан деп отырғанымыз тәркілеуге ұшыраған Боғас болысының болысы Мұқыш Қуановтың оң қолы болған старшын еді. Банды ретінде ұсталған топты атты отряд найзалы мылтықпен піскілей отырып айдап, Көкпекті түрмесіне жеткізеді. Жәкуләлардің тобына атсалысқан Кәріпжанға жауап алу кезінде тергеуші: «Бандыларды қаруландырып, бүлікті сендер ұйымдастырдыңдар» дейді. «Мұны кім айтты?» деген сауалдарына: «Ауылнайларың айтты» деген жауап алады. Ауылнай дегені Қозан Қажыбеков атаның айтуынша, Кәріпжанның соңына түсіп қоймаған соң, қыл арқанға сүйретіліп, жұрттың сабырға шақыруымен аман қалған бір белсенді екен. Кешегі Желтоқсандағыдай бұл көтерілістің де басшысы анықталмағандықтан, сол кездегі белсенділерге де билік күдікпен қараған сияқты. Ал көтерілістің нақ басшысы жөніндегі әңгіме әр қилы болса да, Жәкулә, Сыдықтардың есімі көбірек аталады. Бала күнде өзім көріп өскен Бейсенбай, Көкен, Бәйізғожа, Алтай, Тәуірше ана сияқты басқа да апаларымыз бен аталарымыз қанды оқиғаның тірі куәгерлері еді.
Жәкуләнің күйеубаласы Садырбай 21 жасында тұтқындалып, ауыр азаптың бәрін тартады. Ол Шишмаркин деген жендеттің құрдасы еді. Сол Садырбайдың ұсталып қалуына қашып келе жатып, тастан жығылуы себепкер болады. Аяғы сынып, қиналып жатқан жас жігітті жендеттер тінтіп, қалтасынан комсомол билетін тауып алады. Тергеу кезінде Жәкулә жайында да, өзге жайында да тіс жарып ештеңе айтпайды. Бір күні апайы Зұлқиза Қажияқызын ертіп, түрмеге барса, Садырбай адам танымастай жағдайға түсіпті. Бет ауызы мен өне бойынан сау тамтық қалмай соққыға жығылған құр сүлдерін екі жендет сүйреп әкеледі. Сонда Садырбайдың: «Бізді де адам деп іздеп келетіндер болады екен ғой» дегеннен басқа ештеңе айтуға шамасы келмеген екен. Қажия – кейін «үндемеске» кетіп, қайтып оралмаған Шаяхмет қажының әйелі еді. Садырбай да комсомол белсендісі бола тұра, «бандыларды» ұйымдастыруға қатысқаны үшін деген айыппен ату жазасына бұйырылады. Бірақ өлкелік комитеттің өкілі келіп жеткенше оны жендеттер айуандықпен өлтіріп те тынған еді. Інісін құтқаруға сол жолы түрмеден амалын тауып шыққан ағасы Кәріпжанның да қауқары жетпеді. Бірнеше мәрте түрмеге қамалған Кәріпжан 1932 жылы тағы да істі болып, онжылдық жазаға кесіледі. Бірақ Жәкулә сынды ол да түрмені бұзып, қашып шығып, Қытайға асып кетеді. Осы кезде шығарған «Кезең асқанда» деген күйі болған екен. Соңынан орнына інісі Серікбай ұсталып, 18 жыл айдауда болады. Қалғандарының біразы аштық пен нәубетте көз жұмып, біразы Қытайға өтіп кетеді.
Кәріпжан Жәкуләмен бірге кейін Қытайдағы Дүнген соғысына да қатысып, жазықсыз жапа шегеді. Сібелерге қатысты бір дүрбелеңде ату жазасына да бұйырылып, қытайларға қызмет ететін күйеубаласы құтқарыпты. Бұл әулеттің басынан өткен азапты жылдар жайлы менің «Әулет пен нәубет» атты кітабымда кеңірек баяндалады.
Қазақстанды жайлаған көтерілістің бәрінде де жазалау отрядын басқарған большевиктерді (ішінде қазақтары да бар) ұлықтап, өлген орыстарға ескерткіш тақта орнаттыруымыздың өзі – қазіргі тәуелсіз көзқарастағы тарихты жасауға да жәрдемдесетін сияқты. Ұрпақтың ақты айыра білуі үшін қараның да белгісі қалуы шарт. Диалектикадағы терістеуді терістеу заңдылығы көрсеткендей, тұлғаларды ақтау мен қаралау ұрпақтың ауысуымен осылай алма-кезек жалғаса береді. Бірақ мамандарымыздың ақиқатты біле тұра, айтуға жүрексініп, әлі де бұрмалайтынына қынжыласың. Бұл Жәкулә сияқты қаншама арыстарымыздың азаматтық бейнесін сомдауға да кедергі келтіреді. Кейбір мақалалар кеңестік сарында жазылса да, тарихтың мүлде ұмылып қалмауына көмектесті. Ештеңе жазбасақ, бәрін де жоғалтар едік. Бұл орайда қарт шежіреші қаламгер Қарпық Егізбаевтың тынымсыз еңбектері өзіндік тарихи деректерімен құнды.
Бүгінгі ұрпақ болыс атаулының бәрін ақтағанмен, барлығы бірдей өз заманындағы қарапайым халық алдында талапқа сай болмауы мүмкін. Бірақ адам жанының арашашысы болған дәрігер Жәкуләнің жаны нәзік, сезімі сергек болғанға ұқсайды. Ол кісіден хабары бар адамдардан мақтаудан басқа ғайбат сөз естімедік.
Аманғазы Кәріпжанәулеті,
ақын

Issa M., 30-04-2013 08:36 (ссылка)

хабарландыру

4 мамыр 2013 жылы 19 сағатта Астана қаласында "Қазақстан" орталық концерт залында "Жібек сезім" атты әнші-композитор Медет Салықов пен қазақтың күміс көмей жезтаңдай әншісі Клара Төленбаеваның шығармашылық кеші өтеді.

Issa M., 12-03-2013 09:18 (ссылка)

Каракерей Кабанбай кайда жерленген?

12 наурыз 2013
Қаракерей Қабанбай батыр қайда жерленген?
(Жазушы Қабдеш Жұмадiловке жауапхат)

Қарсы мақала
Қазақстанның халық жазушысы, Мемлекеттiк сыйлықтың иегерi, қадiрлi ағамыз Қабдеш Жұмадiлов бiршама сұхбаттарында, мақалаларында Қаракерей Қабанбай батырдың зираты қай жерде деген сұраққа оралып отырады. Бiрер жыл бұрын Шығыс Қазақстан облыстық “Дидар” газетiне осы мәселе жайлы мынадай жауап берiп едi: “Шығыс... Оның әулетi де, ұрпағы да осында, туған жерi де осында, мына Барлық пен Барқытбелдiң бауыры, Алакөлдiң бойы. Ал қайтыс болған жерi де – осы жақ. Қазiр, иә, әркiм әр саққа жүгiртiп жүр, ал менiң көзқарасым басқа. Өйткенi бiреулер Астананың маңайындағы бiр ескi бейiттi Қабанбайдың бейiтi деп жұртқа жаңсақ түсiндiрiп, сол жерге кесене орнатты, маған айтқан да жоқ, ақылдасқан да жоқ, мәселен, айтпауға тырысты, ұрлап жасауға тырысты”.
Қабдеш ағамыз мұнымен де тоқтамапты. “Жас Алаштың” биылғы жылғы 28 ақпандағы санында “Қаракерей Қабанбай батыр өз өсиетi бойынша Тоқта тауының шығыс қапталындағы Сарыбелге қойылған” дептi. Бiрақ нақ­тылы дәлел келтiрмейдi. Қабдеш Жұмадiловтiң “көзқарасы” нақтылы тарихи дәлелдер келтiргенде ғана ғылыми негiзделген дәйек бола алады. Онсыз кез келген “көзқарас” – жай сөз. Бос сөз. Ағамыз үнемi дау-шар туғызып, амалын тауып, айналып соғып отыратын осы түйткiлге жауап берейiк.
Әңгiме “Ақмола” атауына байла­ныс­ты болғандықтан Ақмола қаласының тарихына да аздап тоқталғанымыз артықтық етпес. Бiлгенiмiздi ортаға салайық.
Сонымен, Қаракерей Қабанбай батыр қайда жерленген?
Бұл сұраққа жауап беру үшiн мынадай мәселелер қамтылуы тиiс:
1. Аңыз, дастандар не дейдi?
2. Шежiрелер мәлiметi қандай? Ол ғылыми деректерге сай ма?
3. Тарихи құжаттар бар ма?
4. Топономика.
5. Ғалымдардың, көнекөздердiң пiкiрi.
Ендi сөздi дастандарға берейiк. Қаракерей Қабанбай батыр жөнiнде Қазақстанның Ғылым Академиясында 18 дастан, Омбыдағы Потанин құжаттарында бiр дастан, Қазан универси­тетiнiң сирек қолжазбалар бөлiмiнде бiр дастан бар екенiн филология ғылымдарының докторы Болатжан Әбiлқасымов 1979 жылы жазып кеткен. Дүние-жалғанның өтерiн түсiнген Қаракерей Қабанбай батыр Қубас атымен арыздасып:
Мен келдiм жетпiс сегiзге,
Сен келдiң отыз сегiзге. –
деп қанша жасағанын айтады. Iле- шала:
Дүйсенбi, қарашаның,
Он үшiнде өтпекпiн, –
деп жан тапсырар күнiн де атайды. Сонан соң:
Жиылып тегiс, ас берiп,
Ту биенi сойыңдар.
Арқаға арнап бейiт соғып,
От орныма қойыңдар, – деп тапсырады.
Демек, бабамыз “от орны – туған жерi” Арқа екенiн қадап тұрып, нақтылап көрсетедi. Өзiн Арқаға жерлеудi аманаттайды. Қабдеш аға айта беретiн Тоқта, Барлық, Сарыбел туралы мұнда жарым ауыз сөз жоқ. Батыр өсиетi көңiл сұрай келген дала аталығы Бұқар жыраудың, Абылай хан, Қанжығалы Бөгенбай бастаған үш жүздiң игi жақсыларының, найманның сөз ұстар азаматтарының, Гауһар – Майсарыдай батыр қосағының, “сен тұр, мен атайын” жетi ұлының, Назымдай батыр қызының алдында айтылады. Бұған дәлел Бұқар дананың:
– Кеше түсте естiдiм,
Қабанбай ауру дегендi, –
деп, сол күнi кешке қарай келуi, Үйсiннiң Сарышуаш жырауының:
– Албанға келдi бiр хабар,
Үйсiнге түстi бiр шабар,
Дулаттың жиып жақсысын,
Арыздасып қалсын деп,
Өзiңе тарттық бiр сапар, – деуi.
Сол заманның адамдары көңiл сұрауларын осылай бастайды. Хан Батырды науқас меңдегенi, әл үстiнде жатқаны жөнiнде төрт тарапқа ат шаптырылған. Ғалымдар осы жылдары Бұқар жырау Асақарлыда (бүгiнгi Осакаровка) отырғанын айтып жүр. Екi орта 65-70 шақырым. Ендеше, қыс көзi қырауда Бұқар жырау келген жерге көршiлес Абылай хан, Қанжығалы Бөгенбай батыр неге келмесiн?! Ол жылдары Абылай мен Дарабоздың қатар көшiп жүргенi бесенеден белгiлi. Ендi ойланайық. Осындай ал­қалы топтың ортасында айтылған аманат орындала ма, жоқ па? “Өлi разы болмай, тiрi байымайды” дейтiн қазақ, намысшыл жұрт қайтсе де Хан Батырдың соңғы тапсырмасын бұлжытпай орындайды. Орындамаса – сол күнi қалың найманның, ну қаракерейдiң тiрiдей өлгенi. Бұл – даланың жазылмаған заңы.
Дастандардың бiразында Хан Батырдың келiнi, Дәулетбайдың келiн­шегi бүй дейдi:
Есiл мен Нұраның
Арасына сыймаған,
Қайран менiң қайнағам!
Әне, Хан Батырдың көз жұмар тұстағы мекенi қай жер екенiн тап басып айтады. Мойын бұрғызбайды. Қабдеш аға айтқандай, Қаракерей Қабанбай батырдың “...Жоңғар қақпасын күзетiп жатамын” деуi шындыққа жанаспайды. Батырдың бұлай деуi мүмкiн емес. Себебiн алдыда айтамыз. “Жоңғар қақпасы” туралы бiр ауыз сөз – ХIII ғасырдың алғашқы жартысында Қарақорымға сапар шеккен Вильгельм Рубрук пен Плано Карпинилер қақпаны екi түрлi атайды. Бiрi “Тыш­қан қақпа”, екiншiсi “Тау қақпа” деп жазады. Ал Алакөл жырда бар:
Айнала жел соғады Алакөлге,
Алакөл сусын болған талай елге.
Әркiмнiң өз тiлеуi өзiне деп,
Қабекең көшiп кеттi Сарыбелге.
Арқадағы Алакөл мен Жетiсу, Семейге ортақ Алакөлдiң үлкен айырмашылықтары бар.
1. Семей, Талдықорғанның Ала­көлiнде ешуақытта айнала жел соқпайды. Не оңтүстiк шығыстан Ебi, не батыстан Сайқан (қыбыла) соғады.
2. Алакөлдi “Итiшпес” дейдi кейде. Себебi суы ащы. Сусын болмайды.
Ендеше, бұл Қаракерей Қабанбай батырдың кесенесiнiң шығысындағы, 60 шақырымдағы әмiсе айнала жел соғатын Арқаның Алакөлi. Малға жайлы, iрiлi-ұсақты хайуанның бәрi су iшедi. Бұл жақта үш Алакөл бар.
Ендi Сарыбелге келейiк. Иманжүсiп “Абылай аспас Арқаның Сарыбелi” Нұраны басып, Ерейментаумен аяқталатынын ту заманда жырлап кеткен. Арқаның тең ортасы. Дәулетбайдың келiншегi айтатын Есiл мен Нұра қатар ағып жатыр. Қайталап айтамыз, он сегiз дастанның бiрде-бiрiнде Қабдеш Жұмадiлов ағамыз аузынан тастамайтын Барлық, Барқытбел, Алакөл, Қоңырала саз айтылмайды.
Қазiр кесене тұрғызылған жердi маңайдағы жұрт “Найман қорым” және “Қаракерей Қабанбайдың ақ моласы”, “Қабанбай тауы” дейдi. Кесене маңы – қалың мола. Қабдеш аға айтатындай “айдалада, шырақшысыз жалғыз” қалмаған. Молаға 1931 жылы Қабанбай атамыздың тiкелей ұрпағы Қыдырмолда жырау үш түнеп, шырақшы болып отырған Досан ағадан көп әңгiме естидi. Байжiгiттер шығысқа, Жетiсуға көш түзегенде, батырдың немересi Садырбай бiр баласын шырақшылыққа тастап кетiптi. Қабанбай ұрпақтарының соңы Арқадан 1857 жылы қозғалыпты. Досан аға сол ұрпақтан. Осы адамды танитын сан адаммен өзiм кездестiм.
Тасқа басылған дерек бар ма дегенге келейiк. Бар болғанда қандай! Тарих ғылымдарының докторы Н. Апполова “Қазақстанның ХVII- ХVIII ғасырдағы Россиямен экономикалық және саяси байланыстары” атты еңбегiнде: “ХVIII ғасырдың қырқыншы-алпысыншы жылдары Арқада қауымдық жер­лердi иелену аяқталды. Мысалы, Қабанбай батыр Есiл мен Нұрада көшiп жүрдi” дегендi алдыға тартады. Бұл орыс әйелiнiң Қабдеш ағамыз бен бiздiң арамыздағы неше жылдан бергi пiкiрталасқа еш қатысы жоқ. Орыс архивiнен алғанын жазған. 1760 жылдардың аяғындағы нақ осындай деректi мәскеулiк туысымыз, тарих ғылымының докторы Н. Бекмаханова Кенесары туралы “Легенда о невидимке” деген кiтабында атап жазады: “Ар жағындағы бiрер жылда Қаракерей Қабанбай батыр “от орнында” – Арқадағы Нұра өзенiнiң жағасында дүниеден өттi...”.
Берi таман түссек, тарих ғылымдарының докторы, семейлiк Мұхтарбек Кәрiмов мынаны айтады: “Мен профессор, тарих ғылымдарының докторы Нәби Дауылбаевтан дәрiс алдым. Ол кiсi – ақмолалық. “Қаракерей Қабанбай батырдың сүйегi Ақмоладан отыз шақырым жердегi “Октябрь” сов­хозының территориясында жатыр деп үйрететiн...”.
Тура осындай деректi Қазақ Ұлттық университетiнiң профессоры, тарих ғылымының докторы Байтұрсын Дәрi­шев те үнемi шәкiрттерiне сiңiрiп отырады екен. Осыдан үш жыл бұрын тарих ғылымының докторы Едiге Уәлиханов соны бiр дерек келтiрдi. Онда да Қаракерей Қабанбай батыр 1770-жылы Арқада отыр деп көрсетiлген.
Көздерiңiз жеткен шығар – дастандардағы деректер мен нақтылы ғылыми негiзделген мұрағаттық жазба деректер бiрдей шықты. Әдетте шежiре, ауыз әдебиетiнiң деректерi мен тарихи дәлелдер сәйкесе бермей, әр қиырға тартып тұратын. Қаракерей Қабанбайдың моласы тұрған жер туралы бәрi бiрауызды. Мұны бiр деп қо­йыңыз.
Күнi кеше Кеңес үкiметi құлағанша Семей, Өскемен, Талдықорған өңiрiн­де Қаракерей Қабанбай, оның аталас­тары, ата- бабалары, ұрпағы, замандастарына байланыстырыла қойылған топономикалық атау бар ма едi? Ал Арқада ше? Ақмола облысының картасында ғана Байжiгiт, Жанжiгiт, Қожақұл, Шүңет, Шахаман, Әлi, Мырзакелдi, Садырбай, Жангөбек, Байгөбек, Кешу, Жолымбет, Еспенбет, Есенгелдi, Ағанас, Қалытон, Ақымбет, Шағалақ, Жапақ атаулары кезiгедi. Бұл орыс әбден басып кеткеннен кейiн қалғаны ғой. Егер орыс алғаш келген 1830 жылғы картаны таба алсақ, тiптi кенелер едiк.
Десек те, сөзiмiзге қайта оралайық. Егер Қаракерей Қабанбай батыр 1760 жылдары, Қабдеш ағамыз айтатындай, Алакөлге жете қонса, нелiктен ол маңда бiрде-бiр топономикалық атау Қабекеңе байланыстырылмайды. Қабекең тұрсын, ол кiсiнiң аталары да бұл жақта тумаған. Батырдың аталарының да – Байжiгiт, Мәмбеттiң, Қожақұлдардың туған, өлген жерi –Арқа, Нұра бойы. Бұған жоғарыдағы деректер дәлел. Бұл – екi.
Әңгiме арасында айта кетейiк. Қытайдағы қазақ ғалымдарының аға­сы, қазақ тарихының аса бiлгiрi Нығмет Мыңжан қазақ хандығы шаңырақ көтергенде, наймандар, негiзiнен, Сыр бойында, Ұлытаудан тартып, сол­түстiк­ке қарай Есiл-Нұрада, одан әрi мекендегенiн “Қазақтың қысқаша тарихы” атты кiтабында жазып қалдыр­ған. Қытайда танылған және бiр дара тұлға Кәрiбай Таңатарұлының “Мұрын және Байжiгiт” атты дастаны бар. Оқиғаны Қаракерей Қабанбайдың тiкелей ұрпағы, төбе би Сүлейменнiң айтуымен 1916 жылы жыр жолдарына түсiрiптi. Дастан “Отырар” кiтап­ханасында сақтаулы. Осы дастанда Байжiгiтке қалыңдық iздеген Мақта қыз Матай iшiндегi Қаптағайлардың Бақберген деген азаматының үйiне жолай түседi, Бүрлен деген қызын ұнат­қаны айтылады. Содан:
Жайлауы Дәулеткерей Есiл, Нұра,
Құдалық бұрынғыдан қалған мұра.
Аттанды ел жайланып, отырған соң,
Жолымбет көп жолдаспен бас боп құда.
Мiне, Қабанбайдың арғы түпатасы Байжiгiт Есiл, Нұра бойында отыр. Сол жердегi матайға ағайын болмақ.
Үшiншi. Қаракерей Қабанбай батыр қайтыс болған 1770 жылы (Бұл да жорамал. Қазiр екi дерек табылды. Атамыз бұл мерзiмнен сәл кеш өтуi де мүмкiн сияқты. Сол деректi зерт­теудемiз) Алакөлде кiм отырды? 1785 жылғы 13 шiлдеде Шанышқылы Бердi­қожа батыр Семей бекiнiсiнiң комендантына мынадай жағдайды жеткiзiптi: “Аягөз өзенiнiң сол жағалауына өткiз­бейдi. Қарақолға қарай өтiп едiк, қуып тастады”. Нақ осы кезде Аягөздiң оң жағалауында Жаңаби бастаған 700 үй байсуандар, Долы, Дәулет бастаған 400 шаңырақ қоңырбөрiк (албан), Әжiбай, Алтай бастаған 300 шаңырақ қызылбөрiк (ол да албан), Қойсоймас, Қараша бастаған 1500 шаңырақ шапырашты, Атанбай бастаған 700 шаңырақ қызай (найман), 600 шаңырақ ақбарақ, Садық бастаған 120 үй қаңлы, Игiлiк бастаған 500 шаңырақ қасқарау (дулат), Жолдыбай, Шымырбайлар бастаған 600 шаңырақ жал­айыр, Байғабыл, Өтеп бастаған 100 шаңырақ жаныс (дулат), Тайлақ батыр бастаған қайнардың 600 шаңырағы отыр. Олар 1758-1762 жылғы Қандыжап – Мамырсу келiсiмдерiне сәйкес Аягөздi кешiп ары өте алмаған.
Осыдан сәл ертерек, 1772 жылы (Атамыздың өмiрден өткенiне екi жыл толған) Алакөл, Тарбағатай, Барлық, Барқытбелдi, Ақсу, Сарқанды кiм мекендегенiн Н.Г.Андреев жазып кеткен. 1772 жылы Сарқан, Ақсу бойында хойттар; Алакөл, Үржар, Барлық, Тарбағатай Шәуешекте шаталақ, аладой, бугунут, тунгут, орат, ардахинь, жахауин, кумирен тайпаларының қалмақтары көшiп жүргенiн, олар Қытайға бағынышты екенiн тайға таңба басқандай етiп жазып қалдырған. Нақ осындай деректi Н.Аристов та айтады. Сөз түгел болсын, айта кетейiк, сол мезетте цаган, харацин, нарцин рулары күнгей Алатаудан, Шелектен, Ұлыңғыр көлiнен, Бош-Шагансудан, Көксу, Қаратал өзендерiнiң бойынан, Қопалыдан көрiнедi. Осы рулардан қытайлар 40-тай әскери топ құрыпты.
Қазақ пен қалмақтың шекарасын 1810 жылға дейiн Аягөз бөлiп тұр. Ш.Уәлиханов, М.Тынышбаев, Х.Қали­ди, Н.А.Аристов, А.Г.Андреев, Қ.Жан­ұ­зақов­тардың тарихи дерек­терiн жоққа шығарған әзiрше бiрде-бiр ғалым кезiк­пейдi. Сол ғұламалардың барлығы бiрауыздан “Наймандардың Аягөзден өтiп, сол жағалауға қоныстануы 1810 жылдан басталады” деп жазып кеткен. Ол тұста Қаракерей Қа­банбай батырдың дүниеден өт­кенiне – аттай қырық жыл. Дарабоз елiнiң Тарбағатай маңынан алғаш көрiнуi, Байжiгiттердiң орыс құжаттарына түсуi – 1817 жыл. Онда атамыз жер­ленгенi 57 жыл толған. Ал Алакөлге жете қонуы тiптi берi. Мөлшерi 1850-1860 жылдарға дейiн Итiшпестi қызайлар мекендеген. Мұны тарих ғылымының докторы, сол өлкенiң түлегi М. Кәрiмов нақтылы дәлелдеген. Осы мөлшерде Тазабек би бастаған қы­зай­лар ағайын арасындағы өкпемен жер ауыстырады. Босаған өлкеге қаракерейлер орналасады. Бұл, мiне, Қабдеш ағамыз айтатын жер. Мұнда Дарабоз елi – Байжiгiттер Хан Батыр көз жұмған соң, 80-90 жылдан соң жеттi. Ендеше, атамыз мұнда қалай жерленбек?
Ендi, Арқаға айнала соғайық. Жоғарыда топономикаға тоқталдық. Самсаған Қаракерей, оның iшiнде Сыбан мен Мұрындар. Оған қоса М.Тынышбаев: “Матайдың ұраны – Бөрiбай. Бөрiбай батыр ұлдарымен бiрге 1740-1745 жылдары Сарысу бойында, Атбасар өңiрiнде жерленген” дегендi жазып кеткен. Осы маңнан терiстiкке жүрсек, Омбы мен Қызылжардың ортасына төтелей түсесiң. М. Кәрiмов: “Тоқтарқожа Байыс бидiң жылқысын баққанда би ата Қазаншұқыр, Қараағаш, Жалтыркөл деген жердi мекендептi. Бұл Мұрын шежiресiнде айтылады. Ол тұста Байжiгiттер Мұрынның құрамында болып, Мұрын – Байжiгiт аталыпты. Кейiн тез өскен соң, Байжiгiт өз алдына бөлiнiп шығады”, – дейдi. Осы Қазаншұқыр, Қараағаш, Жалтыркөл атаулары сол күйi әлi тұр. Ұмытылмапты.
Найман ХIII ғасырдың басында бүгiнгi моңғол жерiнен ауған. Басы тәжiктегi таулы Бадахшан, өзбек, қырғыздағы Самарқан, Ошқа өтiп кеткен. Самарқаннан 40 шақырым жердегi Өкiреш Шалдың қабiрстанын 2009 жыл­ғы ақпанда таптық. Өкiреш Найман, Қара найман, Қызыл найман, Дүрмен найман ауылдары бар екен. Басына “Укiрач қобирстаны” деп, 1988 жылы үлкен қызыл жұлдыз темiрден белгi қойыпты. Оны 2010 жылы ауыстырып, биiктiгi үш метр граниттен құлпытас қойдық. Одан берi Төлегетай баба (Төлек атай) Сыр бойында – Жаңақорғанда қаза болған.
“1824 жылы Нұра өзенiнiң бойындағы Ақымбет ауылында барлық наймандардың түселi өттi” деген дерек Бейсенғали Садықанның жазба мұраларында кездеседi. Нақ осы деректi Омбының мұрағатынан таптық. Онда “В году 1824, по реке Нура, прошел съезд всех найманов” делiнедi. Осы түселде наймандар ақ патшаға жетi талап қойған хат жолдапты. Соның бiрiншiсi: “1. Бұл жаққа келсеңдер, жер наймандiкi екенiн мойындайсыңдар”. Бұл не деген сөз? Демек, сол тұста Ақмола наймандар мекенi ғой. Сондай-ақ, ең соңында: “7. Бiз тек патшаға бағынамыз. Бiздi 3 жыл сайын патша өзi қабылдасын”. Мұндай сөздi кiм айтады? Патшаға кiм доңайбат көрсетедi? Өзiне, жан басының молдығына сенген ру ғана осылай дейдi. Қабдеш аға түсел өткiзу үшiн қалың найман Тоқты, Барлық, Өскемен, Жетiсудан сойыс малын айдап, үйлерiн көтерiп, ит арқасы қиянға сабылып келмейтiнiн түсiнетiн шығар. Найман түселi найманның қақ ортасында өткен. Ал екiншi найман түселi бiр айтуларда 1847 жылы, екiншiлерде 1905 жылы өткен деген мағлұмат бар.
Келесi бiр дерек, 1830 жылы подполковник Шубин бастаған экспедиция маусымда Ақмолаға келiп тоқтайды. Осы жердегi халықтың жан санын алады. Сонда Ақмола маңында жиырма бiр мың шаңырақ найман отыр екен. Арғын алты мыңның үстiнде. Жиырма бiр мың шаңырақтың он жетi мыңы – қаракерейлер. Бұл мөлшерi 75-80 мың адам. Үш мың шаңырақтай матай, бiр мың шаңырақтай төртуыл түседi есепке. Ал Ақмола маңынан ары отырған наймандардың тiзiмi алынбаған. Бүгiн Астанадан батысқа қарай, Есiл қаласына дейiн наймандар мол отыр. Тұрсын Жұртбай, Қаржаубай Сартқожа, осы өлкеде туып-өскен тарихшы профессор Баянғали Құсайынов және бiрнеше адам ол жақты екi күн аралап көрдiк.
М.Тынышбаев 1917 жылы 830 мың найман барын патша санағына сүйене мәлiмдейдi. Ал 1830 жылы ше? Ары дегенде 400-450 мың. Қазақ наймандары ол кезде де, бүгiн де – Балталы, Бағаналы, Көкжарлы, Бура, Сарыжомарт, Қаракерей, Садыр, Матай, Төр­туыл, Терiстаңбалы болып, он атаға өрбидi. Не себебi барын бiлмедiк, Түркiстан, Шымкент, Қызылорда, Ақмола маңайындағы Дүрмен наймандар шежiреге кiрмептi. Ендеше, 1830 жылы қаракерей қанша өстi десеңiз де, 100 мыңнан аспайды. Олай болса, 1830 жылы барлық қаракерейдiң 75-80 пайызы әлi Арқада, Қабанбай батырдың Ақмоласы маңында отыр. Ендеше, Батыр осында, өз жұртыңың ортасына жерленбесе, ендi қайда жерленедi?
Бiр сұхбатында Қабдеш ағамыз: “Сол кездегi тәртiп бойынша батыр­лар­ға, дұшпаны, қасы көп батырларға кесене тұрғызылмайтын. Қойғаннан кейiн топырағын тегiстеп, үстiне шым қалап, батырлардың қас жаулары оларды қорламасын деп зираттың орнын тегiстеп жiберген” дептi. Ал “Дарабоз” романында мүлдем басқаша жазады: “Белгi ретiнде басына тас үйiлдi. Алайда туыстары алыстан тас әкелудi қиынсынып, орташа ғана оба тұрғызған. Келер жылы Самарқаннан ұста алдырып, айшықты күмбез орнатамыз дескен-дi. Амал не, ол да орындалмайтын көп сөздiң бiрi болып қала бердi... Әне-мiне деп жүргенде, ұрпақ ауысып, ел жаңаланды. Зират басына үйiлген обалар мүжiлiп, бiрте-бiрте жұрт жадынан өше бастады”. Қайсысына сенейiк?
Мұндай “тәртiптi” Қабдеш ағамыз ойдан шығарған секiлдi. Себебi Албан Райымбек, Керей Жәнiбек, Мұрын Нарбота, Тоқпақ Қасабай, Дулат Бармақ батырлардың бейiттерi осы батырлар соғысқан, жауларын күйреткен қалмақпен шептiң үстiнде, қырғызбен шекарада. Ендеше, неге Аягөздiң ар жағында төбесiн күнде көрiп отырған қалмақтан қорықпай Нарботаға, Қасабайға, Әлi батырға, Боранбай биге, Керей Жәнiбекке тағы да басқа батырларға кесене салынған. Ал Райымбек, Сәмен, Бармақ батырлар —қыр­ғызбен ең көп соғысқан батырлар. Оларға да төбе астындағы қырғыздан қорықпай кесене тұрғызылған. Бұл батырларда жау жоқ па едi?
Оның үстiне, қалмақ, Есiл – Нұрадан Қаракерей Қабанбай батыр қайтыс болғанда 1000 шақырым жырақта. Әбден тынышталған. Қазақты шаппақ тұрсын, қытайдың қырғынына түсiп, басымен қайғы болып кеткен. Әрi 1758, 1762 жылғы Қандыжап – Мамырсу бiтiмдерiне сәйкес қытай тарабы қалмақтардың алдағы уақытта қазақ жерiне өтпеуiне кепiлдiк берiп, қазақ пен қалмақтың арасында әскер ұстап отырған. Бекiнiстер салған. Мысалы, Үржардың жанындағы Талды деген жерге 1762 жылы қытай генералы орналасып, оны өз ыңғайына қаратып Бәйар атапты. Онысы Ақжар де­генi. Ауыл қазiр осылай аталады. Демек, қалмақтан еш қауiп жоқ.
Қырғыз да бас көтеруден қалған. Абылай мен Қабанбай қолы оларды тас-талқан етiп, тентiретiп жiберген. Ендеше, қалың қазақтың ортасындағы кесенеге кiм тиiседi?
Қабдеш ағамыз тағы да былай дейдi: “Қоңырала саз” деген жерде Қабанбайдың жайлауы болған. Қайтыс болған жерi де сол Барлықта”. Атамыз Ұлы Сардардың өмiрден озған уақытын да бi­лмейтiн секiлдi. Әйтпесе, қа­раша айының аяғында жай­­лау қайда! Ел қыстауда ғой! Атамыз қазақы жыл, ай санаумен қарашаның 13-iнде қайтады. Бүгiнгi қарашаға қазақылану үшiн 13-14 күн қосамыз. Сонда 26-27 қараша, Арқада саршұнақ аяз. Саят Қожашев ақсақал қыс болғандықтан, мола үстiне Батырдың сегiз қанат киiз үйi тiгiл­генiн, оны жаз шыққанша күзету үшiн жанына және екi үй тiгiлiп, көңiл айта келгендердi осы үйлерде қарсы алып отырғанын жазып қалдырған едi.
Қазақ жұртының қайда, қашан орналасқанын бiлудiң бiр жолы – ата-бабалардың моласы. Мысалы, ХIV ғасырда найманның үлкен бөлiгiнiң Самар­қанда отырғанын Өкiреш Шалдың, одан берi Сыр бойында тұрғанын Төлегетай бабамыздың, Арқада, Есiл- Нұрада мекендегенiн Қаракерей Қабанбайдың молаларынан бiлуге болады. Ал Қабдеш ағам айтып отырған Барлық, Үржар, Тарбағатай, Алакөл маңындағы ең көне зираттар нақ осы 1810 жылдан берi қарай көтерiлген. Мәселен, Семей өңiрiндегi ең көне молалардың бiрi – Ырғызбай әулие, Талдықорған өңiрiнде Көтен әулие мен Шiре ана. Бұл кiсiлер ХIХ ғасырда өтедi өмiрден.
Қазақ тарихының бiлгiрi, тарихшы, академик Манаш Қозыбаев Қаракерей Қабанбай батырдың кесенесiне үш рет келдi. Үнемi адам көп кезде ат басын тiрейдi. Сол ғалымның былай дегенi бар:
– Сен, Камал, айналайын, мына кесене салынбай тұрып- ақ маған келгенсiң. Сонда не айттым? Негiзiн­де, әрбiр тарихи оқиға, тарихи фактi, тарихи тұлға үш фактор арқылы мо­йындалады, сөйтiп қана тарихи шындық ретiнде қабылданады. Ол, бiрiншi – халықтың мойындауы, екiншi – тарихи дәлелдердiң сәйкестiгi, үшiншi – мемлекет тұрғысынан мойындау. Ара-тұра, бiрiншi фактор қазақ жағдайында жазба дерек емес, шежiреге сүйенетiн­дiктен тура болмайды. Оны қосымша дәлелдеу қажет.
Ендi, нақтылы Қаракерей Қабанбай батырға келсек, дастандарда айтылатыны – Арқа, оның iшiнде Нұра бойы. Қабанбай атамыздың жағдайында бұл фактор халықтық тұрғыдан толық мойын­далған. Ал тарихи дәлелдi өзiң айттың. Оның үстiне, мен де көзiм жеткен соң келемiн. Мұны мен саған кесене салынбай тұрып жолыққаныңда Алматыда айтқанмын. Мемлекеттiң мо­йындауына келсек, мемлекеттiк хатшы Әбiш Кекiлбаевтың кесененi ашуы – үшiншi фактор болып табылады. Әрi Әбiш бауырымыз мен басқаратын Тарих және этнология институтымен, менiмен ақылдасты. Бұл – Қаракерей Қабанбай батырдың моласы. Кiм не десе де, шындық осы. Қалғандары, әсiресе жазушылар, айта бередi. Сенiкi дұрыс.
Айтқандайын, iлгерiде өткен бабалардың кiм екенi көңiл айту, естiрту, жоқтау үстiнде көрiнетiнi бар. Сондай жоқтауды Қаракерей Қабанбай батыр қайтыс болғанда, Мырзакелдi атамыз Назым анамызға жазып берген екен. Мұны бiзге атаның тiкелей ұрпағы Қ.Әубәкiрұлы айтып бердi. Соның үзiндiсi:
Жиылып тегiс ас берiп,
Қайтқан жерiн айтайын –
Есiл-Нұра арасы.
Ақ атанын шөгерiп,
Жатқан жерiн айтайын –
Сарыбелдiң сағасы.
Ол кiсi жоқтауды шөбере ағасы Мұстахымнан естiген екен. Бұған нендей қарсылық жасайсың?
Манадан бергi деректердi, дәлел­дердi жинақтасақ, мынадай түйiнге жетемiз:
1. Қаракерей Қабанбай батыр Арқада туып, Нұра өзенiнiң жағасындағы Сарыбелге жерленген;
2. Наймандардың топтала Аягөздiң сол жағалауына өтуi 1810 жылдан берi.
3. Байжiгiттердiң бiр тобының Тарбағатайға жете қоныстануы 1817 жылдары. Осы маңда бұдан ерте қойыл­ған бiрде-бiр найман, бiрде-бiр бай­жiгiт сүйегi жоқ. Қаракерей Қабанбайдың замандастары мен балалары Арқада, Аягөздiң оң жағалауына қойылған. Мысалы, Әлi батыр – атамыздың кенжесi. Дарабоздың қырық жетi жасында туған деседi. Әлi батыр ұзақ жасапты, сексеннен мол асып, қайтыс болыпты. Сонда Әлекең мөлшерi 1735 жылдан берi туса, 1820 жылдары өмiрден өткен. Бұл да байжiгiттер Аягөздiң сол жағалауына 1817 жылдан кейiн өттi деуiмiзге бiр дәлел. Қазақ салтында кенже ұл – қарашаңырақтың иесi. Әке мен шешенiң сүйегi осы үйден шығады. Ол заманда бұл қатаң сақталған. Ендеше, Хан батыр 1760 жылдары Алакөлге жетiп алса, Әлiнi неге тастап кетедi. Тағы да қисынсыз- ақ.
Нарбота мен Қасабай батырлар 1757 жылы Әмiрсананы қуып келген Фу Денiң әскерiмен соғыста ерекше көзге түседi. Нарбота соның алдында Әмiрсананың таңдаулы бес жүз жанкештiлерiн қырып салады. Бұл екi атамыздың да бейiттерi белгiлi. Жасыр­ған түгi жоқ. Қалмақ қорлайды десе, шекараның тап үстiнде отырған осы батырларды тығып, жасырып қойса керек едi. Жоқ. Қасабай батырдың бейiтi Аягөзден үш-ақ шақырымда, ол кездегi қалмақ күнде көрiп жүретiн жерде. Сондықтан – Қабанбай батырды жасырып қойды деу – аңыздан аңыз туғызу ғана.
Кесене басына мен келгелi мұнда көлемi 600 шаршы метр екi үй салынды. Бiрiнде өзiмiз тұрамыз. Екiншiсi қонақ үй, қатымханаға лайықталған. 200 түп қарағай, 200 түп қайың ектiк. Бүгiн кесене маңы жасыл желектi. Оларды қоршай бiр қатар үйеңкi, қарағай, бiрқатар жиде жайқалып келедi. Екi жерден, қырдың ең ұшар басын бұрғылатып, 100 метр тереңнен ауызсу алып отырмыз. Ел азаматтары, басы Өмiрбек Байгелдi ақсақал болып, қазақ батырларының сауыт-сайманын, қару-жарағын, киiм-кешегiн әкелiп жатыр. Қабанбай батырдың өз дүниесi – жез леген де бiздiң қолда.
Кесене салынғалы Моңғолияға, Қытайға, Өзбекстанға, Ресейге, Қырғызстанға әлденеше рет барып дерек жинадық. Өкiреш Шал, Төлегетай (Төлек атай) бабаларымыз туралы мол мағлұмат алдық. Оларды жарияладық.
Кеудесiнде “қазақпын” деген сәу­ле­сi бар азаматтар Қаракерей Қабанбай батырды, барлық бабаларымызды зерттеуге, кесенесiн күтiп ұстауға атсалысып жатыр. Бiз Ұлы Сардардың әрбiр iсiн, әрбiр сөзiн, өзi ұстаған дүниесiн тiрнектеп жинап жүрмiз. Бұл шаруа адамды байытпайды. Мұнда саясат та, күнкөрiс те жоқ. Тап-таза қазақы патриотизм, ата-баба мұрасына деген адалдық қана бар. Ойымыз қазақтың ата тарихын байыту, бабамызды кейiнгi ұрпаққа нақтылы тарихи бейнесiмен табыстау. Шындыққа жету. Жалғаннан арылту.
Камал ӘБДIРАХМАН,
Қаракерей Қабанбай батыр кесенесiнiң шырақшысы.

Issa M., 18-01-2013 07:32 (ссылка)

Серікзат Дуйсенгазин

Серікзат Дүйсенғазин «МЕН ОН ЖЕТI АҚЫННЫҢ ЖАЛҒАСЫМЫН»
18 Қаңтар 2013, 01:11 17 0
Жасынан домбыраны жанына серік етіп, жиырма жылдан астам уақыт аралығында айтыс өнерінде қара сөзден қамшы өрген, талай республикалық жыр додаларында топ жарған арқалы ақын, филология ғылымдарының кандидаты, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті қазақ әдебиеті кафедрасының доценті ─ Серікзат Дүйсенғазиннің есімі көпшілікке мәлім. Ақынның «Шетел әдебиетінің тарихы» оқулығының, «Халық поэзиясы және Ғабдиман Игенсартов мұрасы» атты монографияның, «Халықаралық Наурыз айтысы», «Астана көшелерінің атаулары», «Бізге де сөйлер кез келер», «Қазіргі айтыс» атты екі томдық жинақтардың құрастырушысы екенін және білеміз. Осы ретте біз айтыс өнері мен жазба жырды қатар алып, талай шәкірттің жүрегіне білім нәрін құйған азаматтың шығармашылығы хақында тілдесуді жөн санадық. Әлқисса...
– Алғашқы сұрағымды қоймас бұрын, биылғы жылан жылында жаңа табысқа жетуіңізге тілектестігімді білдіремін. Бір сұхбатыңызда: «Мен он жеті ақынның жалғасымын» деген екенсіз. Газетіміздің оқырмандарын өз өмірбаяныңызға қанықтыра кетсеңіз?
– Иә, ХІХ ғасырда Аягөз өңірінде бір атадан тараған «Сыбанның он жеті ақыны» деген ғажайып генофонд болған. Олар атақты Ақтайлақ шешеннің мектебінен тәлім алған ақындар еді. Біз тарихтан білетін Ақтайлақтың үйінде от ауызды Жанақ ақыннан он алтысы жеңіліп, он жетінші бала Сабырбай жеңетін ақындар бар емес пе? Міне солар. Бұл оқиға жайында М.Әуезовтің «Абай жолы» романында, бірқатар әдеби зерттеу еңбектерде айтылған. Олардың арасынан Түбек ақын, Сабырбай ақын, Сабырбайдың қызы Қуандық сияқты аты Алты Алашқа танымал ақындар шықты. Жұрт білетін Дулат Бабатайұлы, Әріп Тәңірбергеновтер де сол елдің, сол Сыбан аталығының ұрпақтары. Шығыс Қазақстанның Аягөз, Ақсуат, Үржар, Жарма, Көкпекті аудандарын ерте заманнан Найман Қаракерейдің Мұрын және Сыбан деген екі аталығынан тарайтын қалың ел жайлап келеді. Өз басым Мұрынның Малтүгел деген сол өңірге аңқаулығымен аты шыққан аталығының баласымын. Бірақ маған ақындық Сыбаннан келіп тұр. Неге дейсіз ғой? Үлкендердің айтуы бойынша, менің атам Дүйсенғазының шешесі Күлсім деген ұлы әжем ақпа ақын адам болған көрінеді. Ол кісі жаңағы «он жетінің» ұрпағы. Руы ─ Сыбан. Менің бабам Қасымның жары. Олардан төрт ұл, бір қыз туған. Барлығының да бір атары бар ақын болған екен. Нұрғазы, Ешенғазы, Дүйсенғазы, Кенжеғазы және Кәмен деген қыз. Араларында Кенжеғазы ғана өле-өлгенше «Ақсуат арайы» газетінде редактор болып, өлең жазған. Қалғандары заман қиындығына байланысты әртүрлі себептермен ақындық жолды ұстай алмапты. Өз басым олардың ешқайсысын көрген жоқпын. Бір қызығы, кейінгі ұрпақтарының арасынан ақындық маған ғана қонды. Шамам келгенше солардың жаққан отын өшірмеуге тырысып келемін.
– Бала Серікзаттың арманы қандай еді?
– Е-е-е, арман деген көп болды ғой (күлді). Біздің бала күнімізде милиция болу деген үлкен арман еді. Себебі қолтығына қара папкісін қысқан бір милиция қызметкері жылына бір рет қана келіп бүкіл ауылды тік тұрғызып кететін. Барлық құрмет соған көрсетілуші еді. Ес жиып, етек жапқанша милиция болам деп жүрдік. Бірақ кейін, ұмытпасам 7-8 оқитын кезім болса керек, жазушы болсам деген сезім оянды. Себебі әкем Мақсұттың ағасы Ерғазы Рахимов деген жазушы болатын. Сол кісіге еріп біздің ауылға Алматыдан Оралхан Бөкей, Тынымбай Нұрмағамбетов, Тоқтархан Шәріпжанов т.б. жазушылар келіп жатушы еді. Оның үстіне сіздердің газеттің редакторы Мұратбек Тоқтағазин де менің ауылдасым. Біздің бала күнімізде қазіргі «Егемен Қазақстанның» меншікті тілшісі болып атағы дүрілдеп тұрды. Айтыс өнеріне тәй-тәй басып, өлең жаза бастаған маған осының барлығы қатты әсер етті. Сол арман ғой мені Алматыдағы КазМУ-ге жетелеп әкелген.
– Арманыңыз қаншалықты орындалды?
– Аллаға шүкір, негізгі арманыма жеттім. Анау айтқандай атақты жазушы болмасам да, шығармашылықпен айналысып жүрмін. Өлең жазам, әдеби шығармаларға ғылыми зерттеу жасаймын. Одан артық не керек?
– Айтыс өнерінде соңғы рет қашан бақ сынадыңыз? Және жүлдегерлер қатарынан көріндіңіз бе?
– Өткен жылдың күзінде бес-алты республикалық айтыстарға қатыстым. Соңғы рет қараша айында Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданында өткен Күләш Бәйсейітованың 100 жылдығына арналған республикалық айтыста екінші орынға ие болдым.
– Бүгінде жұртшылық айтысты «тартыс» деп жатады? Сіз бұл пікірмен келісесіз бе?
– Келісемін. Айтыстың сипатының өзі екі адамның диалогынан құралған драмалық тартыс болса неге тартысқа жатқызбасқа? Ал енді ол өзі айтыс болғасын айтыстан кейін де айтыстар болуы заңдылық. Оның жүлдесіне байланысты, ақындардың қарымына байланысты көрермендер арасында дау туып жатады. Өз басым айтыстың көркемдігіне, елге берер тағылымына қатты мән беремін.
– Сахна төрінде ел мүддесі үшін тартысып қалатын ақындарыңызбен кейін қарым-қатынастарыңыз қалай болады?
– Қарым-қатынасымыз баяғыша бола береді. Шорабек Айдаров ағамыздың: «Сахнада қарсыласпен пышақтасам, Былайша шыға беріп құшақтасам» деген ұстанымы барлық ақындарға ортақ болуы тиіс.
– Ақынның болмысын көрсететін сахна өнерінде мінез қаншалықты қажет?
– Мінез деген басты факторлардың бірі. Өткірлікпен қатар білімділік, мәдениеттілік те болуы керек. Мінезсіз ақын сахнаға шыққанда өзін-өзі жоғалтады немесе бір айтыста жеңілсе беті қайтып қалады. Елдік, ұлттық мәселелерді айту кезінде жалтарып қалады. Сондықтан елге танымал ақындардың барлығын өзіне тән мінезі бар ақындар деп білемін.
– Қатарластарыңызда сіз айтыспаған ақын қалды ма?
– Әрине, айтыспаған ақындар бар. Мәселен, Аманжол Әлтаев, Мэлс Қосымбаев, Мұхаметжан Тазабеков, Маржан Есжанова, Айнұр Тұрсынбаеваларды айтар едім. Қаншама айтыстарға қатар қатысып, қатар жүрсек те осы ақындармен ел алдында айтысудың сәті келмеді.
– Сіздің ойыңызша, айтыс өнерінің жүйесін кеңейту үшін не істеу керек?
– Айтыстың жүйесін дамыту үшін ізденістер мен тынымсыз еңбектер қажет. Алдымен айтысқа эфир керек. Теледидар, радиодан айтыстар беріліп жатса оның жүйесінің кеңейгені сол. Қазір интернет бар. Айтысқа арналған бірнеше сайттар ашылды. Соларға еркіндік керек. Айтыстың видеожинағы, аудиожинағы, кітап жинағы шығу керек. Айтысқа арналған ғылыми конференциялар, ғылыми жинақтар шығып тұру керек. Сонда ғана айтыстың тынысы кеңейеді.
Айта кететін жаңалығым, жақында Аманжол Әлтаев, Сейіт Қасқабасов, Қойлыбай Асанов, Сәулеш Айтуғанова сияқты ғалымдармен бірге Білім және ғылым министрлігінен «Айтыстың интеграциялық сипаты» атты ғылыми жоба ұтып алдық. Соның аясында бірнеше жинақ шығаруды жоспарлап отырмыз.
– Айтыс өнерін басқа елде дамыту ойыңызда бар ма?
– Жүрсін аға осы уақытқа дейін Мәскеуде, Парижде айтыстар өткізді. Менің арманым ─ түркі халықтарының арасында осы айтысты өткізу. Айтыс біздің баға жетпес байлығымыз. Біз оны насихаттау арқылы қазақты кеңінен таныта аламыз. Қайбір жылы Арменияға барғанымда, армяндардың айтысқа қатты қызыққанын көрдім. Армянның Сафарян деген түрколог профессоры менің бір жылға қалуымды қатты өтінді. Тіпті, Симонян деген Ереван университетінің ректоры жағдайымның бәрін жасаймын деді. Бірақ келіскен жоқпын. Олардың мақсаттары – маған армян тілін үйретіп, өздерінде ежелде болған айтысқа ұқсас өнерді тірілтіп алмақ екен. Ал біздің кейбір белгілі қаламгерлеріміз бар айтысты өлтіре алмай жүр ғой. Міне, парадокс! Біздің арамызда осындай да біртүрлі қызық адамдар өмір сүріп жатыр, қарындасым!..
– Жазушылар Жазушылар одағының, журналистер Журналистер одағының, суретшілер Суретшілер одағының мүшесі бола алады. Ал айтыскер ақындарға арналған одақ бар ма?
– Жақында, желтоқсан айының жетісі күні Мәдениет және ақпарат министрлігінің қолдауымен Халықаралық айтыс ақындары және жыршы-термешілер одағы құрылды. Президенті болып Жүрсін Ерман ағамыз бірауыздан сайланды. Мен басқарма мүшесінің құрамына ендім.
– Шетелдерге жиі шығасыз, қазақ пен басқа елді салыстырғанда қандай ұқсастық болмаса ерекшелік байқайсыз?
– Мен үшін қазақтан артық ел жоқ. Қай елде жүрсем де қазақ жері ең көркем, ең жайлы жер деп мақтанамын. Қысқасы, бізге ешкім жетпейді, қарындасым! (күлді)
– Сәтті және сәтсіз айтысыңызға тоқталып өтсеңіз?
– Ондай айтыстар көп болды ғой. Осы уақытқа дейін қатысқан ірілі-ұсақты айтыстарымның барлығын қоссам жүзден асады. Оның қайсысы бірі есте дейсің. Дегенмен еске түскендерін айтып көрейін. Алғашқы сәтті айтысым 1992 жылы Би Боранбайға арналған аламан айтыста екінші орын алғаным. Сосын 1996 жылы Семейдегі облыстық ақындар айтысында бас жүлде алғаным. Соңғы сәтті айтысым 2011 жылы Жамбылдың 165 жылдық мерейтойына орай өткен аламан айтыста бас жүлде алғаным. Ал сәтсіз айтысым, 2008 жылы болуы керек, Қарағанды облысы Шет ауданының 80 жылдығына орай өткен айтыстың финалында болған Бекарыс Шойбековпен сөз сайысым. Сол күні түске жақын басталған айтыс финалында Қарағандыға түнделетіп барып келемін деп шаршап қалғаным бар. Ұйқының қанбағандығынан болар. Ойым шашырап, берекем кетті.
– Ең мықты қарсылас және әлсіз қарсылас деп қай айтыскер ақындарды айта аласыз?
– Қазіргі айтыс сахнасында жүрген ақындардың осалы жоқ. Деңгейі төмен ақынды Жүрсін Ерман айтысқа қатыстырмайды. Айтыста тек сәттілік және сәтсіздік деген болады. Сосын қазылар алқасы әділетсіздік қылса ақындардың жүйкесіне әсер етіп жатады.
– Жалпы, айтыста тігілген те­мір тұлпар саны жүзден асып жы­ғылады екен. Соның қаншасын тақымыңызға бастыңыз?
– Менің айтыстан алған жүлделерімнің басын қоссам біраз темір көлік болары сөзсіз. Бірақ көбіне ақшасын аламыз. Ал темірден мінгенім біреу ғана.
– «Нағыз қазақ қазақ емес, нағыз қазақ домбыра» деп Қадір ағамыз айтқандай, домбыраны жаныңызға қашаннан бері серік етіп келесіз?
– Домбыра бала күнімнен серігім. Негізі менің балалық шағым Кеңес Үкіметінің кезінде өтті. Ол кезде ауыл жастары гитараға әуес болатын. Соның арқасында алғаш гитара тартып үйрендім. Кейін ақырындап айтысты бастағанымда домбыра тарту қажеттілігі туды. Домбыраны өздігімнен үйрендім. Төртінші сыныпта оқып жүргенімде домбыра үйірмесіне қатысқанмын. Бір күйге икемім келмей қойса керек, ашуланған үйірме жетекшісі: «Сенен домбырашы шықпайды» деп мені құлағымнан сүйреп отырып шығарып жіберді (күлді). Сосын намыстанып біраз уақыт қолыма домбыра ұстамай қойдым. Кейін өздігімнен үйрендім де, 10-11 сыныпта мектептің домбырашылар оркестрінің мүшесі болдым. Сол кезде бұрынғы мұғалімімнің таңқалғаны бар.
– Айтыс ақыны сегіз қырлы бір сырлы болу керек. Біз сізді айтыскер ақын, жазба ақын, ұстаз, доцент ретінде жақсы білеміз. Мұнан өзге бойыңызда біз білмейтін қандай өнер бар?
– Спортты жақсы көремін. Бірақ сол бар болғырға көбіне қол тие бермейді. Аздап ән салатыным бар.
– Ақындарды екі топқа бөлеміз жазба ақыны, айтыс ақыны деп. Бұл екі қасиетті де сіздің бойыңыздан байқай аламыз. Дегенмен өзіңіз үшін қайсысы жаныңызға жақын?
– Екеуі де жаныма жақын. Айтыс пен жазба ақындықтың сипаты екі бөлек болғанымен, түбі бір ғой. Екеуінің де діңгегі өлең. Жазба ақын болу оңай емес. Өзіндік ерекшелігің, қолтаңбаң болмаса көптің бірі ғана боласың. Жазбаға тереңдік керек. Жұмекен айтқандай: «Бұтақтарың биікте, тамырларың тереңде» болуы шарт. Ал айтыста олай тереңдей алмайсың. Қарсыласың бар, талғамы әртүрлі көрерменге қарсы қарап отырасың. Айтысты жазба поэзиямен салыстыратындарға таң қаламын кейде. Әр нәрсенің өзінің атқаратын қызметі бар ғой. Егер ол болмаса қоғамда өмір сүрмейді. Айтыс ─ сахналық сипаттағы өнер. Мысалы, проза мен драма екі бөлек жанр ғой. Қанша жерден драматург болып, пьеса жазсаң да, ол сахнада қойылмаса құны болмайды. Драмада романдағы сияқты көркемдік тәсілдер, суреттеулерді емін-еркін қолдана алмайсың. Драма тек жазушының шығармасы ғана емес, режиссері, декорациясы, музыкасы, ойнайтын актердің шеберлігі арқылы ғана көркемдік шыңға шығады. Ол болмаса спектакль сәтті шықпайды. Айтыс та сол сияқты. Ол сахнаға шықпаса құны жоқ. Поэзия сияқты жазып, кітап етіп шығарсаң да, сахнадан көргендей аса қызық бола қоймайды. Оның декорациясы, музыкасы, айтыскердің актерлік шеберлігі болмаса мың жерден терең ақын болсаң да халыққа сүйкімді болмайсың. Сондықтан айтыскер болу да оңай шаруа емес.
– Сіз Еуразия ұлттық университетінде ұстаздық қызмет атқарасыз. Жалпы, жастар арасында айтысқа баулып, тәрбиелеп жүрген шәкірттеріңіз бар ма?
– Еуразия ұлттық университетіндегі жас айтыскерлерге де, жазба ақындарға да білген ақылымды айтып отырамын. Жас айтыскерлерден Жандарбек Бұлғақов, Мейіржан Әлібеков, Жақсылық Орынбасар, Мейірбек Сұлтанхан, Сырым Әуезхан, Таңжарық Ержан, Айбек Қали, Алтынбек Сүйінбекұлы т.б. менің шәкірттерім. Үлкендерден Астанадағы Иранғайып Күзембаев, Еркебұлан Қайназаровтар да бізді ұстаз санайды. Жазба ақындардан жанымда жүрген Ербол Алшынбай, Ғабиден Қуанышбай, Еркін Исахан, Ұмтыл Зарыққан, Есбол Нұрахмет, Саян Есжан, Жасұлан Серік, Ажар Ерболғанова, Ақерке Асандарға қолымнан келгенше қамқорлығымды көрсетемін.
– Барлық өнер адамдары ал­ға­шында баспана қиын­шылығын кө­реді. Бұл мәселені қалай шеш­тіңіз?
– Иә, Астанаға келгенімде он жылдай үйсіз жүрдім. Қазір университет берген үш бөлмелі пәтерде тұрып жатырмын.
– Отбасылық жағдайыңызға тоқталып өтсеңіз...
– Екі балам бар. Қызым Аружан үшінші сыныпта оқиды. Ұлым Әлихан алты жаста. Биыл Алла жазса мектепке барады. Келіншегім Айнұр өзіммен бірге Еуразия ұлттық университетінде «Ғарыш техникасы және технологиялары» кафедрасында сабақ береді.
– Егер өмірге екінші рет келгенде қай мамандықты таңдар едіңіз?
– Дәл қазіргі мамандығымды таңдаған болар едім.
– Өлеңдеріңіз газет-журналдарда, ғаламтор сайттарында жарияланып жүр. Болашақта жырларыңызды топтастыратын жыр жинағын шығару ойыңызда бар ма?
– Жыр жинағын шығару ойымда бар. Ол енді алдағы күннің шаруасы. Қазір жинақталып жатырмын.
– Шығармашылығыңызда не жаңалық бар?
– Өткен жылы бірталай айтыстарға қатыстым. Жаңа өлеңдер, жаңа әндерге сөздер жаздым. Оның біразы жарияланды. Қалғаны жақында жарық көреді. Поэзиядағы көлемді жанрларға да қалам тартсам деген талабым бар. Келешекте көрерміз.
– Мейрамбек Беспаевтың орындауындағы «Сен үшін жаралғандаймын», «Түнгі сыр», «Сүйіктім» әндері мәтінінің авторы сіз екенін жақсы білеміз. Мұнан өзге өлеңдеріңізге жазылған әндер сахнада орындалып жүр ме?
– Кенжебек Жанәбіловтың орындауындағы «Ақ гүлім» деген әннің сөзі менікі. Сазгер Медет Салықовпен бірігіп жазған «Күлімдесең болмай ма?» әні Медет пен Клараның орындауында, «Арман-ай» әні Клара Төленбаева мен Ардақ Балажанованың орындауында үлкен сахналарға шыға бастады. Жақында «МузАРТ» тобына, Тоқтар Серіковке, Қарақат Әбілдинаға, Роза Әлқожаға, «Аламан» тобына, Гүлзира Бөкейханқызына, т.б. біраз әншілер орындайтын әндерге сөз жазып бердім. Алла жазса, жақында орындалып қалар. Негізі мен ел танымайтын жас әншілерге көбірек көмектесемін. Сөзді тегін жазып беремін.
– Аға буын өкілдерінен кімдерді сүйіп оқисыз?
– Негізі барлық ақындарды жібермей оқуға тырысамын. Ал сүйіп оқитындарға келсек, жырауларды, Дулат Бабатайұлын, Абайды, Мағжанды, Қасымды, Мұқағалиды, Кеңшілікті, Фаризаны, Есенғалиды, Несіпбекті, Жүрсінді, Ұлықбекті, Тыныштықбекті, Жанат Әскербекқызын, Маралтайды, сосын қазіргі жастардан Қалқаман Саринды, Танагөз Толқынқызын, Дәулеткерей Кәпұлын, Алмас Темірбайды. Ең сүйікті ақыным ─ Жұматай Жақыпбаев. Менің өлең жазуыма әсер еткен де Жұматай!
– Сіздерден кейін жас ақындар тобы қалыптасып келеді. Кімдерді ерекше айтар едіңіз?
– Ерлан Жүністі, Ұларбек Дәлейді, Ұларбек Нұрғалымды, Бақытгүл Бабашты, Рахат Абдрахмановты, Салтанат Смағұлованы, Бауыржан Әлқожаны, Қуаныш Медеубайды, Мирас Асанды, жас ақын қыздардан Гүлсара Шалқарды, Құралай Омарды, Назгүл Бердіқожаны. Өскемендегі Азамат Тасқарадан, Тараздағы Табиғат Абайділдаев, Наурызбек Саршаев деген жастардан болашақта үлкен үміт күтемін. Көбі есіме түспей отыр. Айтылмай қалғандары өкпелемесін.
– Ақын ретінде шабыт дегенге кеңірек тоқталыңызшы?
– Шабыт дегенді тек шығармашылық адамы ғана түсінеді. Оны тілмен айтып жеткізу мүмкін емес. Ол шығармашылық адамына Алланың берген ерекше қасиеті.
– Сіздің шабытыңыз қай кезде келеді?
– Додалы айтыстарда немесе мықты өлеңді оқығанда қатты шабыттанамын.
– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан Айгүл ЖҰБАНЫШ,
«Әділеттің» арнаулы тілшісі
Астана қаласы. E-mail: www.adiletgazeti.kz

Talap Maksutkankyzy, 06-12-2012 19:58 (ссылка)

Саламатсыз ба Исса ағай!

Мен сизден сурайын деген сурагым, Мурыннан тараган Малтугел урпактарын таратып бересизбе? Рахмет!

В этой группе, возможно, есть записи, доступные только её участникам.
Чтобы их читать, Вам нужно вступить в группу