Все игры
Обсуждения
Сортировать: по обновлениям | по дате | по рейтингу Отображать записи: Полный текст | Заголовки

"Әкемнің күлкісі" Бақытжан Момышулы


Мен әрдайым сенің күлкіңді
аңсаймын. Сенің күлкің сараң да сұсты, мысқыл аралас мейірімді күлкі,
бірақ ол ешқашан жылусыз немесе жасанды болған емес. Ал сен өз күлкіңнің
сондай керемет әрі жүрекке жылы тиетінін білмейтін де боларсын. Мен
өмірден қиындық көріп, көңілім сырдаң тартқан шақтарда әрдайым сенің
күлкіңді аңсаймын. … Жылдар өтті, ал менің түйсінгенім ─  сенің күлкің
тек мені ғана жылы шуағымен баурамаған екен.

Жұрт сені тек сұсты кейіпте ғана көреді,
сондықтан олар ішкі жан-дүниеңді білгісі де келмейтін болар?  Бірақ,
тау тасындай қатал адамнан мейірім күту де қиын ғой. Сенің күлкің жайлы
білген соң олар өзіңді бұрынғыдан да гөрі іш тартады. Ал сенің күлкің,
батырым, жан сарайыңның әлсіздігінен емес, мөлдір мейіріміңнің
молдығынан деп білемін.Мейірім бәрінен де күшті. Адам барлық уақытта жек
көре алмас, бірақ ол ешқашан да сүйіспеншіліксіз тұра алмайды.

Сен үлкен жүректі адамсың. Сенің жүрегің
батылдыққа толы, адам қайғысы мен мұңына әрдайым ортақ. Ержан есімді
немерең дүниеге келгенде сенің жүрегің нәзік үміт пен махаббаттан
жарылуға шақ қалды. Раушан гүлінің бір шоғын менің кішкентайыма алып
келіп:

─ Менің немерем бар. Оның есімі әлі белгісіз, бірақ адам атын алатыны анық, ─ деп айғайладың.

Қуаныштан сыйлық алуды да ұмытқаныңды
айтып күлдің, бірақ осы сәттерде көйлегіңді де шешіп беруге дайын тұр
едің. Сөйтіп, сен көйлегіңді қызылшақа немереңнің ағасына қарай ұсындың.
Бірақ иығына погон салмағы түсіп көрмегендердің бірде-біреуі оны киюге
хақысы жоқ еді.

─ Менің Ержаным ақпейіл де абзал адам, дәрігер Саматтың жұрағаты.

Менің Ержаным батырдың, совет
полковнигінің, жазушының немересі, ─ деп сен мақтанышпен айттың. Бұл
сөздерді айтуға, әрине, сенің толық хақың бар.

Мен бір ғана рет сенің сасқан кейіптегі
күлкіңді байқадым. Сол күні газет әкелуге түсіп, лифтіні күтіп тұрып,
әдетімше газеттің біріне көз жүгірттім. Қара рамка ішіндегі сенің даңқты
досыңның таныс бейнесі  көз алдымнан жалт етті. Вучетичтң қайтыс
болғанын естірту  маған қандай қиынға соқты десеңші. Ақыры бұл да болды.
Сен қолыңмен көзіңді көлегейлеп ақырын ғана күбірледің.

─ Арамыздан күндей жарқыраған көп адамдар кетті!

Сонда сен айтқан сөздер жанымды
тітірентті, әке. Мен не айтарымды білмедім. Қолымды әлеуетті иығыма
салдым, ал алақаным сенің иығыңа көтерген зілдей қасіреттен отша өртеніп
бара жатқандай боп көрінді.

─  Женя! Женя! - дедің құрғақ үнмен, ал көздеріңде жас болмады. Бұл сондай ауыр көрініс еді, әке.

Сонан соң екеуміз суретшінің үйінде
қонақта болғанымызды, сен оны мен бірге жұмыртқа қуырғаныңды, сосын оның
көгілдір нұрға толы бөлмесінде Бетховенді тыңдағанымызды еске алдық.
Евгений Викторович бізге өзінің шеберханасын көрсетті, ал ауызғы үйде
біз қолына өзі құтқарған кішкентай қыз бен семсер ұстап селт тұрған,
фашистік самұрықты талқандаған азат етуші совет солдатын кездестірдік.
Сен оған қолыңды шекеңе апарып құрмет көрсеттің. Ал оның арғы жағында
сенің бюстің мен Мұхтар ағаның скульптуралық портреті тұр еді. Сен маған
ұлы бейненің алдында тағзым ет деп бұйырдың, осы мезет менің  көмейіме
 жас тірелгені әлі есімде.

Сені  әркез қатал жандардың қатарына
қосады, ал расында осылай ма, қадірлі әке? Сен ешқашан екіжүзді бола
алмайсың және Жуалының жабайы сарымсағы іспеттес ащы шындықты ғана
айтасың. Мен осы жақында ғана байқадым - сен қатігез емес қатал екенсің,
ал бұл басқаның адамдық ары үшін болған әрекеттен туатын нәрсе.

Сен әрдайым өзіңді басқа біреудең
орнында көрсеткің келеді де, осы қимылыңның өзгеге қалай әсер етерін
аңғарып отырасың, сен жазушысың, сондықтан саған осылай ету керек те
болар.

Сен маған соңыңнан ерер ізбасарсың жоқ
деп ренжідің, ал мен болсам ренішпен соның ешқандай қажеті жоқ екендігін
айттым. Айтшы, кәне, сен мені адам сүюге үйретпедің бе?

─ Өзіңе керексіз нәрсені кісіге бер. Ең
соңғы затыңды бер, сонда да сен байлықтан кенде қалмайсың, ─ дедің сен.─
өзіңдегінің бәрін де бер, ─ деп одан әрі жалғастырдың.

СССР Халық артисі, кинорежиссер Григорий Львович Рошаль мен Вера Павловна Строевада қонақта отырғанда:

─ Мен Бауыржанның ұлымын, - дедім мақтаныш аралас көтеріңкі сезіммен.

Сонда маған айғайлап  ұрыспадың, ал сен
біртүрлі аянышты  көзқараспен қараған кезде жердің тесігі болса кіріп
кетердей күйде едім.

─ Балам, әкенің ұлы болу қашпайды. Халықтың ұлы болатын кезің әлде қашан жетті, ─ дедің.

Осыдан кейін мақтаныш пен махаббаттан туған сезіммен іштей ғана:

─ Иә, мен Бауыржанның ұлымын, бірақ
жалғыз мен емес, менің құрдастарым, соғыс жылдарында туған перзенттер де
менің әкемнің ұлдары, ─ дейтін болдым, ─ осындай үнсіз мойындаудан 
кейін ешқандай күмән да, сұрақ та болмайды.

Қонақ үйге келгеннен соң Вера Павловнаның кім екендігін сұрадым. Сен жауап берместен ұзақ үнсіз қалдың.

─ Ол менің асыл ойларымның тұп-тура
тұрағы болды және солай болып қалады да. Мен ортақ жағдайларды
талқылаған сәттерде осындай рухани жақындықты ешкімнен көрмеген емеспін.
Рас, менің әдеби творчеством оның ақыл таразысына терең сынақ жасады,
адам іс-әрекетінің себептері мен күрделі кезеңдеріне терең талдау
жасауға үйретті. Ол менің мінез-құлқымдағы қайшылықтарды сақтады.
Жазушының қасында барлық кезде осындай терең түсінікті адам болуы керек.
Егер сенің жолыңда өз Вера Павловнаң кездессе  ─ сенің бақытың.

Мен СССР Жазушылар одағының мүшесі болғанда:

─ Ұлым, құтықтаймын, сені! Сен, міне
енді әдеби шеберхананың шебері болдың. Бірақ сен өзіңді шебермін деп
сезінбе. Бұл ғажап нәрсе. Қысқасы, сен өзіңнің Вера Павловнаңды таптың.

─ Иә, әке, тапқан секілдімін. Ол менің
жұбайым - Зейнеп, ─ деп мойынсұндым. - Ол маған серік бола алады. Ол өте
турашыл сыншы әрі терең сезімді жолдас.

─ Онда сенің екі мәрте бақытты болғаның,
─ деп күлімсіредің сен. Ал осы сәт менің жаным жайдары қалыпқа түсті,
біле білсең, жұмыс істеуге сондай зауқым соқты.

Ержанның әжесі  ─ Мәлике апа қайтыс болғанда  сен үн-түнсіз қалдың да:

─  Менің бақытсыз немерем. Енді оған ешкім де ертегі айтпайды, ─ дедім.

Мен қатты таң қалдым әрі ренжідім, ал сен болсаң басыңды шайқап түсіндіре бастадың.

─ Ертегі тыңдап өспеген бала толыққанды
кісі бола алмайды. Ертегіде  халықтың жаны мен намысы бар. Ал біз халық
болмасақ кімбіз? Тфу!

Сол кезде мен сені сондай бір ыстық
ықыласпен қабыл алғаным  соншалық - жылауға шақ қалдым. Мені ертегі мен
аңыз әлеміне тұңғыш аяқ бастырған да өзіңсің, сен маған қазақтың 
батырлық эпосы мен орыс тәлсімдерін үйретуден жалықпайтынсың, осы 
сәттерде қасыңнан кетіп қалып, рогаткамды ұстап, көшеге шыққым келетін…
Сен менің әже мейірімін көрмей өскендігіме аяушылық білдіресің. Ал маған
сенің бойыңнан тағы қандай мәңгі сақталар ізгі қасиеттерді үйрену
қажет?

Сен өзгенің жетістігіне қуанып, жолы
болмаған кездерде табаламауға үйреттің. Сен мені арзан бөзге қызықпауға,
жалпы бос шашылған ысырапқа қарсы болуға тәрбиеледің, ішпыстылыққа
салынбауға үйреттің, қатты айтқанда, «қолы бостардың ғана іші пысады»
дедің. Сен мені сүттей ұйыған тыныштықтағы жұмыс кештерін сүюге
баулыдың. Иә, сенде мен мәңгілік бойыма дарытар тағы қандай ізгі
қасиеттер бар?

Сен мені домбыраны сүюге үйреттің, көне
патефонның түбіне отырғызып қойып, алақұйын  Құрманғазының күйін
тыңдайтынсың, екеуміз қосылып жапа шеккен қазақтар әні «Елім - айды »
шырқайтынбыз. Кіп-кішкентай мені даңқты ақсақал Жамбылға алып барған да
өзіңсің. Сонда ұлы жыршы маған ақ батасын берді. Иә, сенің  бойыңда мұра
боларлықтай тағы қандай қасиеттер бар еді?

Алпыс жылдығыңда мен бола алмадым. Ауыр
опирациядан соң гипсте жаттым. Сен маған кәрзеңке толы гүл мен домбыра
беріп жібердің. Ал сонан соң қос қара балдақ алып өзің келдің.

─ Осындай зілді сыйлық әкелгенімді
кешіргейсің. Саған тұлпар әкелсем, шаттанғанымды сонда көрер едің.
Бірақ, сенің өзің де қанаты талмас қырансың ғой. Сен менің ұлым емессің
бе?

Иә, мен сенің ұлыңмын, мен ғана емес,
карточка жүйесін өзгерткен қырық жетінші жылы менімен бірге нан
кезегінде тұрған барлық бауырларым сенің ұлың. Иә, сен менің әкемсің,
сен қырық бірінші жылы дүниеге келген барлық ұлдың әкесісің, олардың
қара көздері мен көкшіл жанарларынан мен әлі күнге ескі жараның
сыздағанын сезгендей боламын. Әке! Мен солдат емеспін, сондықтанда
генерал Иван Васильевич сұңқарларының гвардиялық туын құшуға хақым жоқ.
Сонда да сен туған күні тіземді бүгіп, оқ тескен шинеліңнің шетіне суық
ернімді тигізуге, тағызым етуге рұқсат ет. Біз сенің ұлдарыңбыз, біз
сенің немерелеріңбіз, мәңгі совет адамдарымыз. Солай болып қала да
бермекпіз.




http://kazgazetteri.kz

Бауыржан Момышұлы. Қазақ тілі туралы пікірі

Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің хатшысы Әбдіхалықов жолдасқа

Қазақстан астанасы - Алматыға келіп, аз уақыт болғанымда үстірт
байқау мен болжаулар ауыр ойға салып, көп толғантты. Олардың біреуі
ішіме сияр емес. Сізге айтпай кетсем, өмір бойы көңілім тынар емес.
Ойдағыны айтып кетуді міндетім деп біліп, кеселханада жатқан бос уақытымды пайдаланып осы хатты Сізге жазып отырмын.

Тіл маманы болмасам да, Алматыға келгелі Орталық «Социалистік
Қазақстан» газетін оқып, кейбір, кейінгі кезде басылған қазақ тіліндегі
кітаптарды желе-жорта қарап шығып, күннен күнге ұлғайып, шым-шытырық
«шүршіттенуді» көзбен көре, құлақпен ести отырып, дәтім шыдамай жазайын
деп отырғаным ТІЛ мәселесі туралы.
Бұл мәселелер ойланып та,
көтеріліп те, тиісті орындарда қойылып та жүрген болар, сүйтсе де біз
сияқты жолаушы қонақтың сөзін тыңдауға уақытыңызды бөлерсіз деп
сенгендігімнен жазып отырмын.
Менің көзқарас, ұғымдарымның бәрі
бірдей дұрыс бола бермес деген қауіп, бұл хатты сенімді, «түймедей
нәрсені түйедей көрмейтін» саналы, Сіз сияқты партия, үкімет
қайраткеріне сыр ретінде айтуды тілегендіктен, қолыңыздың тимейтінін
біле отырып, Сіздің атыңызға жазып отырмын.
Ежелден, атам заманнан
тіл - елдің мәдениеті, әдебиеті өсіп-өніп, от басындағы үй тіршілігінен
бастап, қоғам, халық, ел-жұрттың, жалпы мәдениетінің арнаулы құралы -
ғылымның атаулы санасы екендігі даусыз.
Сұлтанмахмұт айтқандай:
«Сүйемін туған тілді анам тілін,
Бесікте жатқанымда-ақ берген білім.
Шыр етіп жерге түскен минутімнен,
Құлағыма сіңірген таныс үнім.
Сол тілмен шешем мені әлдилеген,
Еркелеткен, құлыным, жаным деген.
Сол тілменен бірінші білгізілген,
«Апа» деген сүйгендік сөз һәм менен.
Қалжақтап алып қашып құрбы бөркін,
Сол тілменен ойнадым далада еркін.
Сол тілменен бірінші сыртқа шыққам,
Өмірден, ен даладан ұққам көркін.
Сол тілменен білгіздім тілегімді,
Бірінші сүйген жарға жүрегімді.
Маған қарай тығылып «жаным» деген,
Мойнына апарғанда білегімді.
Сол тілменен үйрендім нәрсе аттарын,
Сол тілменен ұғынды, әдетті мен жаттадым,
Ең бірінші сол тілмен сыртқа шықты,
Сүйгенім, жек көргенім, ұнатқаным».

Тілсізді - айуан дейді. Тілі кедей елді - мәдениетсіз, анайы, надан халық деп санайды.

Тіл адам баласының негізгі қасиеті болғандықтан - тіл байлығы елдің
елдігін, жұртшылығын, ғылыми-әдебиетін, өнеркәсібін, мәдениетін,
қоғам-құрылыстары мен салт-санасының, жауынгерлік дәстүрінің - мұрасының
қай дәрежеде екенін көрсететін сөзсіз дәлелді мөлшері (мерило).

Тілдің көмегімен өнер-білімге, мәдениет-ғылымға жетіп,
өткен-кеткенмен әлемді танып, өзімізді жұртқа - әлемге танытамыз,
сөйлейміз, оқимыз, жазамыз, өз басымызды, үй-ішімізді, қоғам-халықты,
ел-жұртты, мемлекетті меңгереміз - сондықтан «өнер алды қызыл тіл»
дегендейін, адам баласының байлығында тілден артық не бар.

Ана тілінен бірнеше жағдайлар себеп болып ажыраған ел «азғын» ел
атанып, кейіннен аты өшіп, ұрпақтары бұршақша бытырап, қардай еріп,
құмға сіңген судай дерексіз жоғалып кеткенін, тарихтан кездестіруге
болады. Ондай сормаңдай ел, бұрынғы кезде аз болмағандығына тарихта
дәлелдер аз емес.
«Таяқ еттен, сөз сүйектен өтеді», «Ат жүйрігі
айырады, тіл жүйрігі қайырады», «Сөз жүйесін табады, мал иесін табады»,
«Қиыстырып қаласаң отын жанар, қисындырып айтсаң халық нанар»,
«Зекетсіздің малы арам, тілсіздің дауы арам», дегендейін - қазақ тілі
өзінің таза түрінде, бірнеше ғасыр, біздің заманымызға дейін,
өткірлігімен, бой балқытып, тамыр шымырлатып, жан-жүйеңді жандырып,
құлақ құрышын қандырып, ұғымына қонымды, жүрегіне тиімді, көңіл көтеріп,
керегінде жанға тиіп, ашындырып, өтін сыртқа шығарып, долдандырып,
қысыл-таяң - қатал жағдайда қайрап, егеп «сөз тапқанға қолқа жоқ»
дегендейін ерге, елге медет болып, ер намысын, ел намысын, адамгершілік
арын, қан майданда, қырғын соғыста қасиетті тудай жоғары көтеріп, текті
сезім оятып - туғызып, адам түгіл жағдайдың көмейіне құм құйып, аузын
аштырмай, үнін шығармай қоятын тіл болған емес пе еді.

Қазақ тілі еш уақытта, өзімен көршілес халықтың тілдерінен сорлы
болып, қатардан қалып өмір сүрмегендігі, өз сыбағасын ешкімге
жегізбегендігі мыңдаған жыл тарихында айқындалған емес пе еді.

Барлық өткен заманның, халық тәжірибе-қасиеттерін, ғылыми-мәдениетін,
өнеркәсібін бойымызға тарата сіңіріп, жағдайға толық түсіндіріп,
ұғындыра, ел қатарына қосып, бізді бұл дәрежеге жеткізіп отырған алдымен
тіл емес пе.

Тіл байлығы, тіл тазалығы - ұлт қасиетінің, салт-санасының негізгі өнеге, нағыз белгісі емес пе.

Жоғарыдағы айтылған ылажсыздан өте ұзын сөз бастамасы, негізінде даусыз
болса, осы кездегі тіл жөніндегі кемістіктерге төменде біраз, қысқаша -
үстірт тоқтағым келеді.

1. Февральдің 15-і күні, кеселханаға түсе салысымен, көңілімді
сұрағалы, көптен көріспеген бір орыс әйелі Сахарова дейтін келіп отырып,
қазақша жазылған бір парақ қағазыма көзі түсіп:

- Бауыржан почему вы пишете по казахски, - деп таңқала сұрақ қойды.

- Вы меня удивляете Нина Александровна, почему я не должен писать по казахски на родном языке, - дедім мен.

- Ведь многие казахи не пишут и не разговаривают, потому что не
выразишь свои мысли - то что хочешь сказать не скажешь... До того
говорят Ваш язык бедный... - деп түйеден түскендей ұялмай-қызармай айтып
отыр...
Не дерсің, сөзі өңменімнен өтіп кетті. Ол кісіге, әлімнің келгенінше, теріс ұғымын дұрыстап түсіндірдім.

Кейіннен білдім, Сахарова осындағы бір халық комиссарының бірінші
орынбасары екен. Қазақстанға келгеніне он жылдан асқанын бұрыннан білуші
едім. Жай орыстың шүйке бас, әйел-қыздары емес, көзқарасы, ұғымы қазақ
тілі туралы осындайлығына ішімнен қапаланып «жарыған екенбізді» қалай
айтпассың, қалай ойламассың. Осы қағаздағыларды жазуыма қамшы болғанның
біреуі сол, он жыл тұрып, Қазақстанның нанына семіргеннен басқадан
хабарсыз ел басқарушылардың қатарына кіріп қалған (не арқылы екенін
құдай білсін), надан-хабарсыз «Замнаркомша» елдің сорына біткен
кейбіреулердің уәкілі болған соң, оларға ондай ұғым тудыруға алдымен
өзіміз жазықты екенімізді мойынға ала отырып, бүгіп қалуды қажетсіз деп
тауып мысалға келтіріп отырмын.

2. Осы таңда қазақ тілін «дөрекі, икемсіз, топас, кедей тіл... Онымен
айтайын деген ойыңды, пікіріңді, еркін айта алмайсың...» деп дұрыс
бағаламай, жала жауып теріс - зиянды жағдайдың құлдығында жүрген ұғымсыз
- жалқау «дүмше молда дін бұзардың» кебін киіп, сәлдесін орап, тіл
бұзушы азамат - азаматшалар да, жүгенсіз арсыз топастар да қазақ
арасында молайып келе жатқанға ұқсайды (Дәлелді Алматының әр көшесінен
табуға болады).

Қазақ тілінің байлығы жетпегендіктен деген дәлелсіз былжыр, өзінің
ана тілінің үдесіне жете алмай - құр қалған, оған көңіл бөлмеген
сормаңдайлардың, ұлт мақтаныш сезімінен, ұлт намысынан ажырап,
«шөре-шөре» болып, артта қалған қара беттердің надандықтарынан туған
сылтау ғана болуы керек.
«Бір құмалақ бір қарын майды шірітеді»
дегендейін, тілді ірітіп, шірітіп жүргендерде сол «шірік жетілгендер»
екендігі айдан айқын емес пе.

Абай, Ыбырай, Шоқан, Сұлтанмахмұт, олардан бұрынғы өткен және осы
күндегі елінен, ана тілінен безбеген, қазақ халқының адал, ақ ниет
алдағы ұлдары - қыздары өз ана тілімен сөйлеп, жаза білген. Олар тіл
шеберлігінен кейінгі ұрпаққа үлгі-өнеге, мысал, асыл мұра да қалдырған.
Олар мыналардан орысшаны кем білген емес. Кәзіргі дүмшелер сияқты ата
безер, ене безер болмаған - олар Европаның атақты данышпан
ақын-жазушыларын, бұлжытпай көркем түрінде, мүлтіксіз қазақ тілімен,
өзінің нұсқасын артық болмаса, кем етіп аударған емес. Сол аудармаларға
барлық шеберліктерімен, қазақ тілінің байлығын, икемділігін түгел
пайдалана, жұмсай біліп, олардың ақынның көмейіне, домбырашының
пернесіне салып, ауыз әдебиеті қатарында халықтың сезіміне жеткізіп,
ұрпақтан-ұрпаққа жатқа алынып, айтылып келіп біздің заманға жеткізгені,
қазақ тілінің байлығы екендігі - ақсақ-тоқсақ, қисық-қыңырлардың айыбын
ашып, масқаралап, жүзіқара етуге сөзсіз дәлел де, мықты құрал да бола
алады.

3. Осы кезде аздап орысша білгеніне мәз болып, төбесі көкке жеткен,
ана тіліне көңіл бөлмей, оны әліне қарамай менсінбей, не орысшаны, не
қазақшаны дұрыс сөйлей алмай шалдыр - батпаққа бөленіп жүрген, келбетсіз
тіл азғыны масқараларды Алматының жауапты деген қазақ қызметкерлерінің
арасынан да кездестіруге болады:
Ауырып жатқанда бір халық комиссарының орынбасары Мәнсейітов деген кісіге:
- Халіңіз қалай? - дегенімде.
- Дұрыс, самочувствием, общие состоянием не плохо, - деп жауап берді.
Бір артист:
- Сіз пошему кешегі бешірге не приходылы, - деді.
Бір жазушы:
- Мен сізге звонит еткен едім, но почему, то Вас не оказалась в кабинет, - деді.
Бір газет қызметкері:
- Сіздің статьяңызды просмотрет етіп болған соң маленки ғана редакционная изменение жасап, печатет етеміз, - деді телефонмен.
Бір ана тілінің мұғалимасы қоштасып тұрып:
- Оған (күйеуіне) обьязательно пламенный привет передайть етіңіз, - деді.
Радионың бір қызметкер әйелі:

- Передаче береміз... сіздің тыңдағандарыңыз Б-ның выступлениесі... -
деген сияқтыларды күнде қаңқылдайтынын өзіңіз де естіп жүрген шығарсыз.
Бір үй тіршілігіндегі әйел:
- Мен ошен удивлятся етем, менің дошкам өте странно бидет, - деді.
Жаңадан тілі шығып келе жатқан бір бала:
- Мама я кошу хлеб масю, - деп жылады.

Серғалы Толыбековтың жаңа жылдағы, айналдырған екі жүз-үш жүз сөздік
мақаласында 60 - 70-тей жат сөздердің барын оқып көрген боларсыз.

Кейбір бас жазушыларымыздың, кейінгі кезде жазғандардың ішінде,
сөйлемдерінде бастауыш, баяндауыштардың қайда екенін іздеп табу үлкен
еңбек, жатқан қиыншылық екенін оқып, кездестіріп те жүрген боларсыз.
Сөйтсе де мысал үшін, Ғабиттің «Жеңілген есірапыл», «Тарту» жинағы - бір
жүз сексен екінші бетінен өзі тіленіп тұрған мысалды айтпай кетуге
болмас:
« ... Темір күрек қант сияқты қатты қарға қарш кіріп, қоң
етінен сандықтай ғып ойып алып, жанар таудың төбесінен атқан тастай ақ
кесекті атып жатыр аспанға.
Боранда ішін тарта түсіп, ойдан-қырдан
айдап әкеп ойып жатыр қайтадан. Өшіккен жау алай-түлей осы араға төгіп
жатыр бар күшін. Борай соғып, орай сілтеп қалғанда бір үңгірдің барлық
қарын бірақ әкеп тастайды». Бұл жазушының соңғы дәуірдегі ізденіп қазақ
тіліне кіргізген «жаңалығы», «тілді», «сөйлем құрылысын», дамытқандығы.
Даланың, боранның сыйпатын елестетіп отырған сыйқы сияқты, жаңалықтары
ма, жоқ, әйтпесе бейғам, салақтығының салдары ма, оған әділ билікті
өзіңіз айтарсыз.
4. Осындағы бір тіл маманымын деп жүрген жігіт,
менімен сөйлескенде, сөйлемінің 40 - 50 проценті орысша болып, мынадай
қисынсыз қисынды айтты:
Қазақ сөйлемі «простые предложение»,
орысшаны араластыра сөйлеген сөйлем - «сложные предложение», кейінгісін
ол ғылым кісісі қазақ тілінің боюы, дамуы, өсуі деп біледі екен. Тілдің
бұзылуына салдары тиіп жүрген ондай «ғалымпазға», «сенгендегім сен
болсаң, күйсеген аузыңды ...» дегенді, лажсыздан тәртіп сақтап, ішіңнен
айтпасаң, сыртқа шығарып айтуға болмайды ғой. Айтылған «теорияның»
ықпалынан қазақтың бас жазушысымын дегендермен, ғылым адамымын деген
азаматтарымыздың кейбіреулері сауға ұқсамайды. Мысалы - Сәбиттің атақты
«Жұмбақ жалауының» 457-бетін оқып қарасаңыз былай дейді:
«Осындай
физически де моральни де (латынша басылуында физишски, морални)
қалжыраған қалшақ әскері, тәртіпті, қарулы қызыл әскер түгіл, партизан
отрядының өзіне де үлкен қару көрсете алмады... Партизандар соғысында
ерекше көзге түскен дружинаның біреуі Асандікі... Қарулы адамдарды
көргесін беженцылардың керуеніндегі екі грузовик мылтық атқанға қарамай
қаша жөнелді. Грузовиктегі қашқындар ешқайда бара алмайтынына күмән
келтірмеген Асан, ат жеккен арбаларды тоқтатып, тексерсе - беженцылардың
көбі орыс пен татарлар екен - ішінде төрт-бес қазақ семьясы да бар» -
қазақ даласындағы партизандардың жауынгерлігін көркемдеп «суреттеген»
түрі, «жазушының өскендігі, елге ұғымды түсінімдігі» осы болып танылса
не айтасың.
Екінші мысал. 1938 - 42 жылдан бері жыл сайын шығарылып
келе жатқан Қажым Жұмалиевтың орта мектепке оқу құралы есебінде, халық
ағарту комиссарының ұсынып отырған «Әдебиет теориясы» деген кітабында
Махамбеттің өлеңін келтіріп былай дейді:
«Исатай образы положительни
(латыншасында - положителни) образ. Ендеше оның портретінде оқушы
сүйсініп оқығандай. Портрет деген термін әдебиеттегі портрет пен
живопистегі портретті салыстыруды керек етеді» (36-бет).
Сол кітаптың 18-бетінде әдебиет не дегенге былай деп жауап береді:

«Жазушы шындық болмыстың характерлі жақтарын іріктеп алады да, оны
типичный образдарға жинастыру арқылы өмірдің бір бөлшегін таптық тұрғы,
таптық көз қараспен көрсетеді... Әдебиет суреттейтін шындық болмысқа
типичный нәрселерді қорытып көрсетеді. Қысқаша айтқанда көркем әдебиет
шындық болмысты таптық образ арқылы танытатын құрал» - депті. Сол
кітаптан «пейзаж, эпилог, ситуация, кульминация, юмор, сатира,
сарказм...» тағы осы сияқты сөздер толып жатыр. Не екеніне түсіну әрине
жоқ.
Әсіресе жанға батарлық сорақы, жатқан «сложное предложениелерді» аудармадан көп кездестіруге болады.
Мысалдар: Важник, Бәйішев, Ақынжанов деген «тіл шеберлерінің» басқаруымен аударылған кітаптарда басынан аяғына дейін кездеседі:

«Буржуазияшылдық - демократиялық февраль революциясының жеңуі,
самодержавияның құлауы - билікті буржуазия - помещик уақытша үкіметінің
қолына алуы Қазақстанның қалың еңбекшілерінің жай-жағдайын өзгерте
қойған жоқ» (Қазақ ССР 20 жылдығы кітабының 45-бетінен).
Сол кітаптың 49-бетінен Ленин сөзін аударуы:

«Бонопартист Керенский мен оның компаниясының Ресейдің тең праволы емес
ұлттары жөнінде ұстап отырған Аннекцияшылдық және өрескел зорлықшылдық
саясаты өзінің жемісін беріп отырды, - деп жазды Ленин».
Қазақтың ескі ауылының бейнесін былай сипаттайды:

«Феодалданған қазақ қоғамының екінші бір Эксплотатор жоғарғы қабаты
Сұлтандарға қарағанда көбірек, община - ұруды билеп, төстеген билер тобы
патриархтық общинадан бөлініп шығып сол общинаға үстемдік етті»
(6-бет).
«XVII ғасырда қазақтың патриархтық общинасы өз дербестігін
едәуір дәрежеде сақтап келген еді, қазақ еңбекшілерінің жеке басы
бостандықта болып қала берді. Жоғарыда айтылып өткен праваның нормасы
бойынша айыпкерді қоғамның (общинаның) советінсіз жазалауға Сұлтан мен
хандардың және старшиналардың правосы жоқ». (7-бет).
Жоғарғы
мысалдар қазақтың кіміне түсінікті, кімінің бойына сіңімді. Не деген
жауапкерсіздік, не деген қоян жүрек қорқақтық, не деген ұятсыздық,
адамгершілік арынан шыққандық - дегенді қалай ойлап, қалай айтпассың
басқарып, жазғандардың атына.
Аты аталған «көсемдердің»
«немере-шөбересі» (әрине тіл жөнінде), қазақ тілін ана тілім деп
танымай, қазақша дұрыс сөйлеп, жазып, оқып өсуді міндетім деп білмейтін,
оны әуес көрмейтіндерді осы кезде табан астынан кездестіруге
мүмкіншілік аз көрінбейді. Оларды естіп, көріп тұра, қиналып кеткеніңде
Сұлтанмахмұттың мына өлеңі еріксізден еске түседі:

«Қаланың соты құрысын шүлдірлеген,
Түсіне алмай құлағым дүңгірлеген.
Ақ-қараңды тексеріп білмек тұрсын,
Қазақша жалғыз ауыз тіл білмеген».

Соған елітіп жақын арада осы кездегі бір қазақ былай дейді:

Көшеде бояу ерін сылқылдаған,
Былдырап орысшылап жырқылдаған,
Ұмытып ана тілін, салт-санасын,
Не қалды тілімізде жыртылмаған.

От басы түсініксіз жатқан былдыр,
Газетте қазақ сөзі аз, шылдыр-мылдыр.
Оқысаң алып кітап шым-шытырық,
Опырмау сандырақ па, бұл не былжыр.

Ер жеткендер сөйлейді орысшылап,
Кім отыр сөз құрылысын қынап-сынап.
«Мамасы» мен «папасы» шүршіт болып,
Күйдірді-ау, шүршітшілеп, бала жылап.

5. Газет пен радио елге ең жақын, барлық жаңалықтарды елге
түр-түрлерімен қоғамдық әр алуан арнасынан күнделікті жеткізіп тұратын
арнаулы үлгі - насихат құралдары деп саналады.
Біздің радионың
айқайын тыңдағанда құлаққа суық тиіп, денеңді түршіктіретін, тілі
түрпідей, добалдап аударған құрғақ, жатқан «Сложное предложение»
болғандықтан, тыңдаушыларды зеріктіріп, бездіріп «мынау не оттап тұр»
деп тыңдамастан, үйіндегі радио шеңберінің тығынын жұлып алып, үнін
өшіріп қойғандарды көзіммен бірнеше рет көрдім.

Газетті оқығанда сөз сөйлем құрылыстарына тілі күрмеліп, булығып,
маңызына, айтайын дегеніне жуық арада түсіне алмайтын болғандықтан,
оқудан елдің көбі қашатын болыпты. Бір нәрсе орауға қағаз керек болса
«ана қазақша газетті бере тұршы, ақыр оқылмайды ғой» деп қазақ газетін
масқаралай, қадырын кетірген жайды бірнеше рет көзіммен көріп,
құлағыммен естідім.

Бұның барын туғызған:

Түбін, ақырын толғана ойламай, «ауырдың үстімен, жеңілдің астымен»
кеткен жан аярлығы мол, ұятсыз, жауапсыз «шығармаларының» қазақша ана
тілінде жазылып, жалпыға түсінікті болу жағымен ісі жоқ, ол жағын
тиындық ойлап, қабырғаларына батпаған, Фамусовтың «подписал - с рук
долой» деген ережесінің жетегіндегі газет, радионың басты қызметкерлері.

Олардың іс нәтижесіне қарағанда - ішінде қазақ ана тілін қадірлеп,
өте жақсы біліп, қазақша ойлап, сөз құрылысы, сөйлемдерін үйлестіре
сөйлеп, жазып тырыспағандықтарының сирағы сорайып көрініп-ақ тұр.
Әсіресе аударма жағында ондай сорақылықтардан бас көтеруге болмайды.

Солардың әлде қазақша сөз, сөйлем ырғағынан, икемдерінен
хабарсыздығынан ба әлде халық жауы болып кеткен Ілияс Жансүгіровтің,
«С.Қ.» газетіне бұрын редактор болып - Бәйішев тастап кеткен
жасқаншақтық - жауапкершіліктен қашып «мазмұнын бұзып алмайын» деп
қорқып, іздеп, тауып түсінікті етіп жазудың орнына «өлмесең тұрма» деп
орысша айта салуды оңай - қауіпсіз көргендігі, олардың аударма, зиянды
әдістері мұра болып қалғандықтан ба. Әйтеуір орысшадан аударғанда, соның
орысшасындағы негізін бұзбай, құрылысын бұлжытпай, сөзін санап отырып,
тыныс белгілерін толық сақтап - сонымен қазақ тілінің беделін түсіріп,
қасиетін кетіріп, жалпыға түсініксіз қазақша орысшылағандықтың
салдарымен ел кітап оқуға әуес болмай, осы кезде кітап дүкендерінде
өтпей жатқан қазақ тіліндегі икемсіз, әрсіз, миға қонбайтын, жоғарыдағы
айтылған мысалдай - солардың ішінде әсіресе жанға батарлық нәрсе -
Маркс, Ленин, Сталиннің еңбектерінің, «Мазмұнын бұзбаймын» деген
жасқаншақтық, қорқақтық кесірінен, қазақ оқушыларына ұғымсыз «сложное
предложение» менен аударылып, бүткіл жұртшылыққа сіңімді болып жетпей
отырғандығы өзіңізге мәлім.

Көркем әдебиет, өлеңдер аудармаларында бірнеше сорақы мысалдарды
кездестіруге болады: Лермонтовтың 1836 жылы «Еврейская мелодиясының» (из
Байрона) негізімен Абайдың 1893 жылғы аударуын, Әбу Сәрсенбаевтың 1939
жылғы аударуымен салыстырып дәлелдейін:

«Душа моя мрачна. Скорей, певец, скорей
Вот арфа золотая:
Пускай персты твои, промчавшися по ней,
Пробудят в струнах звуки рая.»

Абай аудармасы:

«Көңілім менің қараңғы, бол-бол, ақын,
Алтынды домбыраңмен келші жақын.
Ішек бойлап он саусақ жорғаласа,
Пейіштің үні шығар қоңыр салқын».

Әбудің аудармасы:

«Жаным менің» жәбірленді тез-тез жыршым жырлатшы,
Міне саған алтын арпа.
Безілдетіп ішектерін, саусағыңды ойнатшы.
Тәтті нәзік «ұжымақ» күйін ішегінен шерлетсін».

Кейінгісін оқығанда атам заманда өткен Соломонның «И при смехе болит
сердце...» деген сөзі Сәрсенбаевтың осысына арналып жазылған ба дерсің.

6. Қазақтың тілін орысшамен байытамыз деген «талабы таудай» жігіттер
үшін қазақша іркілмей айтатын сөздердің орнына, жан қинамай орысшаны
жаңбырдай төгіп-төгіп жіберу көбіне әдет болып кетіпті.
Олар сықылды
қоян жүрек, қорқақ дегбірсіздер: қазақшылап айтсақ толық мазмұнын
бермейді деп, болар болмас нәрсені желеу етіп, сыныққа сылтау таба қоюға
әбден дағдыланып, ұста болып алыпты. Малшыға түсініксіздігімен олардың
шаруасы аз көрінеді.
Мысалы:
Район дейді - аудан деудің орнына
Село - қыстақ,
Плен - тұтқын,
Дизертир - қашқын,
Доклад - баяндама,
Компания - науқан,
Пропаганда - үгіт,
Дисциплина - тәртіп,
Герой - батыр,
Наступление - шабуыл,
Грамматика - тіл құралы,
Хрестоматия - оқу құралы,

Тағы осылар сияқты мысалдар толып жатыр. Келтірілген мысалдарды орысша
айтылуынша жазып, сөйлеу - тілдің қасиетін кетіріп, тамырына зақым
келтіріп, сиқын бұзғандықтан басқа пайдалы тиындық нәрсе
көрінбегендіктен, есі дұрыс кісінің оны тілдің өсуі, дамуы, жандануы деп
танып, айтуға аузы бармас. Сондықтан мұндай бүлдіріс бұрмалау туралы
кейіннен тарихқа, ғылымға, ұрпаққа не бетімізбен айтпақпыз.
Әрине
шеттен тіл ауыспай тіл байымайды, бірақ та «Бояушы десе сақалын
бояптының» кері келгенді байлық санау теріс, зиянды пікір - тілді
байытам деген ақ адал ниеттің негізі, ана тілін толығынан сақтап,
жаңалықтарды оның үстіне қосып, дамыту, таныту әбден айқын, әр халықтың
тарихында бар арналы жол - нұсқа.
7. Өткен жылдың декабрь айының
аяғында, Жуалы ауданындағы Ошақбай, Қыстаубай деген орта жасқа келген
колхозшылар әңгіменің аяғында: «Шырағым уәкілдер мен оқымысты балалардың
сөзіне түсінбейміз... тіліміз не болып бара жатыр» деді. Бұған
қарағанда жоғарыдағы айтылғандар аудандарда да аз емес көрінеді.

Кейбір аудандық орындар қазақ ауылдарына орыс тілінде қағаздар жазып
жібере салуды күнделікті қызметтеріне әдетке айналдырған көрінеді. Олар
былай тұрсын 1942 жылы Жазушылар одағы ауылдағы халық ақындарына орыс
тілінде анкета жолдап орысша өмірбаянын жазып жіберу туралы
ұялмай-қызармай жібергені осы кезде елдің аузында күлкі әңгіме қатарында
айтылып жүрген көрінеді.
8. Орыс, украин және басқа европа
халықтарының тілін негізінен таза сақтап өсіріп, дамытқан солардың
оқымыстылары (интеллигенция) әйтпесе олар деревняларындағы, әр аудан мен
өлкелердің бұрмалануына, бұзуына жаргонына жол беріп, тізгінсіз жіберіп
(стихияға) өз бетімен қоя берсе, шым-шытырық болып, осы уақытқа дейін
әдебиет тілінен айырылып шыққан болар еді.
«Балық басынан шіридінің»
кері келіп, бізде ант ұрғанда алдымен оқымыстыларды ант ұрып,
балдыр-батпаққа солар салып, тілді сақтап тұруға, үлгі болудың орнына,
әдебиет тілімізден айырылуға себепкер болып барады. Оған дәлел: Ана
тілін сүймегендік, білмегендік, ұлт сезімін жоя отырып, ұлт безерлік
тудырады. Оны үкімет, партия орындары адамгершілік жолына бөгет зиянды
ауруы деп тануы керек.
Қазақ мектебінде оқымағаннан кейін, қазақ
балалары көшеде ойнап жүргенде де орысша сөйлеп, үй-ішінде де
ата-анасымен орысша былдырласып, осы кезде ана тілінен мүлде құр қалған
жастар қалада көбейіпті. Жас балалар былай тұрсын, менің майданда қайтыс
болған жолдасым Рахимовтың 22-дегі інісі үйіме келіп отырып: «Я по
вашему не умею разговаривать» деп орысша сөйлесті.
Бір жігіттің үйленген тойында бес-алты 20 жастан асқан қазақ қыздары, жалпы қазақтың ішінде өне бойы орысша сөйлесіп отырысты.

«Қыздар қазақша сөйлемесеңдер, мен орысшаларыңды түсінбеймін» деген
соң, жым-жырт үндемей отырысты. Себебі - қазақша сөйлей білмейді екен.
Біреуіне сөз бергенде (жоғарғы советтің қызметкері екен) - жолдастар
конечно мен қазақша хорошо не говорю, сондықтан извините меня я порусски
буду говорить», - деп орысша сөйлегенде қайран орыс тілін тағы да әбден
былықтырды.
Сәбит Мұқанұлы сияқты бас жазушыларымыздың үлкен баласы қазақ тілінен құр қалған жанның бірі.
Өз басымызды алып қарағанда да, жоғарғы айтылғандардан біздің үйде, сіздің үй де сауға ұқсамайды.
Осы кезде қазақша тілі шыққан жас балалар кездессе таң қалып қарайтын болыпты.

Кеңестер одағының алдыңғы бір мемлекеті бола отырып, оған соғыс кезінде
Қазақстанның, майданда еңбек ерлері қазақ даңқын әлемге танытып,
мынадай қиын майдан соғыс жағдайында - өндірісте, ауыл шаруашылығында,
қиын соғыстарда қатардан қалмай, сыбағасын ешкімге жегізбей, абыройлы
табысқа ие болып, нығая өсіп келе жатқанда, жоғарыдағы айтылған
кемістіктерді - Ленин, Сталин партия жолына сәйкес, ғылымды бұрмалап,
бұзу, асыра сілтеу, халықтың жұртшылығына зиянды, ұлт саясатына қарсы
ағыс деп доғарсам, ешқандай шеңберден шыға қоймаспын.
Сондықтан - тарихи, ғылыми, саяси әділеттік, меніңше мынадай ұсыныстарды тілейді:

1. 1935-36 жылдан бастап қазақ ана тілі, бұрмалана, бүлдіріле, бұзыла
бастағанын сөзсіз, айқын дәлелдей отырып, оған айыпкер, кінәлі, басты
газет, радио, жазушы, кеңсе қызметкерлеріне тарихи қарғыс айтылып,
беттеріне қара күйе жағылып айыпталғаны жөн.
2. Қазақстанда, қазақ
тілі заңның әділдігі бойынша мемлекет тілі болып саналып, өз орнына,
төрге шығарып отырғызылып, бұрынғы қалпына кешікпей келтіру шаралары
тездеп қолға алынып, тіл бұрмалау ежелден келе жатқан ескі ауруға
айналып бара жатқанын ескере отырып, іс жүзіне қатал төңкеріс түрінде
асырылуы жөн.
3. Аяқ асты, елеусіз болып кеткен қазақыландыру
мәселесін алдымен қазақтардың өздерін, тіл жөнінен тәртіптеуден бастап,
барлық үкімет, кеңсе, ғылым, оқу, өндіріс, өнеркәсіп орындарында
қайтадан әділдікпен көтеріліп, қолға алынуы жөн.
4. Тілді азғындырып
құрту, иә жандандырып өсіру, дамыту құралының алдыңғысы газет пен радио
болғандықтан, Орталық «Социалистік Қазақстан» газетінің барлық
мақалалары қазақтың еркін, анық таза тілімен көсіле жазылып «Правда»
газетіне ұқсап тіл тазалығы жағынан басқаларға үлгі болуы жөн.

Алматы радиосына саналы, салмақты, жауапты қазақтың ана тілінің
тазалығын қабырғасы қайыса ойлайтұғын адамдар дайындалып, осы кездегі
қоқыр-соқырлар қуылып, құлақ құрышын қандырарлық тілі дәмденіп елге
сүйкімді, түсінікті айтатын орынға айналуы керек.
5. Барлық оқу орындарында қазақ тілі, қазақ әдебиеті, қазақ тарихы міндетті сабақ болуы крек.

6. Осы кезде қаладағы қазақтың ұл-қыздарының ¾ тен көбі орыс
мектептерінде оқығандықтан ана тілден хабарсыз жастар өсуі молайып келе
жатыр. Олардың ата, аналары орыс мектебінде оқытуға мүлде әуес-ақ. Қазақ
мектебін менсінбейтіндер де екеудің бірі болғандықтан барлық қазақ
ұл-балалары, қыз балалары әкімшілік ретінде қазақ мектептеріне
көшіріліп, алдымен ана тілінде ғылым алатын болуы қажет. Он шақты жылдан
кейін жас қазақтарға, қазақтармен сөйлесуге тілмаш керек болуы тарихи
масқаралық болар.
Өзіміз орысшаны қазақ мектебінде жүріп-ақ үйренгенбіз. Ондай шара қолдануда орысшадан құр қаларлық ешқандай қауіп жоқ.

7. Барлық қазақ тіліндегі әдебиет, оқу құралдары қайта қаралып,
шүршіттіктен тазаланып, елгезермен елегендей, коқсық-құрымнан мүлде
арылуы керек.
Қазақ ана тілінің беделін түсіріп, бұрмалап, бүлдіріп
халықтың халық болуына, ұлттың ұлттық қасиетіне, салт-санасына өте
хауіпті, зиянды болғандықтан, шүршіт болып кеткендер бетің бар, жүзің
бар демей мейірімсіз түрде, масқаралана қуылып, қолдарына таяқ ұстатып,
қой бақтырған көп олжа болар еді.
8. Тіл мәселесі бұдан былай да аяқ асты болып «Дүмше молдалардың» құрбандығы болып кетпес үшін:

А) Барлық сырттан алынған «есіктен кіріп, төр менікі» деген сөздер
теріліп, жиналып, әділ билік айтылып, сол мағынадағы «даусы жойылған»
қазақтың ана тіліндегі сөздерге өз еркі өзіне қайта беріліп, қазақ
тілінің бұқаралық қатарына қосылып, бұдан былайда ел аузында, жазушының
қалам ұшында болуы керек.
Б) Өзіміздің тіл байлығымызда жоқ, бұрын
халқымыздың өмірінде кездеспеген жаңа заттардың аты, сөздер, теріліп,
жиналып, сөз азаматтығына қабылданып, заңды жүйеге салуы керек.
В)
Дальдің «Толковый словарь»-нің үлгісімен атам заманнан бергі қазақ
сөздері жиналып, дұрыс талқыланып түсіндіріп, ғылыми аумақты кітап
жақында шығу шаралары қолданылуы қажет.
Г) Профессор Ушаковтың
«Орфографический словарының» үлгісімен қазақ сөздерін дұрыс жазуға
көмек, құрал болатын кітапша кешікпей жазылып шығарылуы қажет. Кейінгі
екеуі тіл жағынан өмірлік нұсқау, құрал және тіл жағынан қорған болар
еді.
9. Алдағы басқа халықтардың тарихында осы кезге дейін ана
тілімен таза сөйлеп, шешендік, шеберлікпен ойдағысын айта, ұғындыра
білу, ел басқарған халық азаматтарының салты, санасы, ақыл мөлшері болып
келген. Ол жағынан біздің халықтың тарихында да мысалдар көп-ақ.
«Қисындыра қаласаң отын жанар, қиыстыра сөйлесең халық нанар» деп
айтқандай елге шешендікпен мысал - мұра болып, тарихта атын қалдырған
қазақтың атаулы ұлдары да аз емес.
«Тапқыштық, шешендікпен кім алса атақ,
Халық соны кетіпті «би» деп атап», демеп пе еді ақын.

Осы кезде үкімет қызметіндегі азаматтардың арасында ылғи орысша сөйлеп,
жазып, баяндама істеу әдет болып, әуеске айналып кетуіне тиым салынып -
қазақша шешендік, сұлу шебер сөйлеу салт-сана, ердің сәні болуға
айналса - жұртшылығымызға үлкен абырой болар еді - өсудің, дамудың
барлық жағында бір кілтіне еге болған болар едік.
Қазақ тілі туралы
үкімет, партия қаулысы шығып, қала қазақтарын, қазақ оқымыстыларын
тәртіпке шақырып, қазақ тілін республикамызда мемлекет тілі ету заңды
қажет екені даусыз керекті болғандықтан, осы күнге дейінгі бұрмалап,
бұзып келген мінезге, бет алысқа бұдан былай жол беру қазақ тілін
архивке тапсыру болып шықпай ма.
Мен әскери адаммын - тіл мәселесі
туралы араласарлық жөнім жоқ сияқты, бірақ та, айтылған мәселелер
халқымыздың жауынгерлік мінез-құлқын тәрбиелеу, салт-сана, ел намысы, ер
намысына, адамгершілік арына, жауынгерлік мұра дәстүріне ерекше
байланысты болғандықтан, көріп, біліп сезіп тұра айтпағанымды өзіме
үлкен ар, кешпес күнә деп түсінгендігімнен жазып отырмын.

 

 

Гвардия полковнигі Бауыржан Момышұлы

15 - 25. 2. 1944 жыл. Алматы.

«Ана тілі» газеті

Халайык!! Умытпандар! Ертен митинг!!!



фейсбуктегі жарнама

"Все думают как объединить народ Казахстана. Мы нашли панацею! Все с чем-то или с кем-то не согласны.
Если вы НЕсогласны:
- с безработицей
- с растрелом граждан в Жанаозене
- с законом об авторском праве
- с социальной политикой и распределением средств бюджета
- с экологической обстановкой и многими другими вещами то ВЫ попали в группу НЕсогласных Казахстана.

Место проведения: (участвуют города Алматы, Астана, Уральск)
г.Алматы: Площадь у Дворца Республики, Абая-Достык у памятника Абая, 12 часов, организатор: НЕсогласные Казахстана

Граждане г. Астана имевшие намерение участвовать в митинге на тему: «За право на участие в управлении делами государства» в связи с незаконным отказом акимата г. Астана от 17.02.2012 г., выразят свое несогласие в письменной форме Акиму И. Тасмагамбетову.
Заявления о «НЕСОГЛАСИИ» будут поданы каждым гражданином Казахстана индивидуально в местный исполнительный орган г.Астана (ул. Бейбитшилик ,11) 25 февраля 2012 года в 12.00 дня.
P.S. Акимат г. Астана располагается около старой площади на правом берегу столицы.. 26-90-15, 8-775-314-75-03 Ардак (координатор)


г.Уральск: площадь Абая, в 12 часов по времени Астаны, обращаться Лукпан Ахмедьяров https://www.facebook.com/lu...

Мы хотим Казахстан свободный от страха, вранья и воровства!

Что сегодня мы имеем:

В стране вновь поднимается вопрос поднятия пенсионного возраста: женщинам с 61 года, мужчинам с 65 лет.

В стране идут аресты оппозиционеров, сидят в тюрьме Айжангуль Амирова, Владимир Козлов, Серик Сапаргали, Игорь Винявский.

В г.Жанаозене полицейскими были убиты нефтяники, десятки человек арестованы и находятся в ожидании суда. Им грозит от 5 до 12 лет.

В стране творится беззаконие, судят за свободомыслие, никто не гарантирован от сфабрикованных дел.

В стране сотни обманутых дольщиков и ипотечников.

В стране нет независимого правосудия.

В стране царит ложь, лицемерие и политическая проституция.

В стране нет места честным, свободным и справедливым выборам.

В стране принят закон «О национальной безопасности», который фактически перечеркнул наше право на личную жизнь и личную свободу.

В стране вновь введён институт прописки, что ущемляет наше право свободно перемещаться по стране.

В стране царит непотизм и деньги решают всё: коррупция, взяточничество, кумовство, низкий уровень профессионализма учителей, врачей и государственных чиновников – стали угрожать национальной безопасности страны.

Все, кто устал от лжи, коррупции, страха, морального обнищания нации, присоединяйтесь в эту группу и приходите на митинг, чтобы показать власти, что все мы граждане, что народ – это источник власти, и он требует перемен!

Приходи! Поддержи демократию в Казахстане!

Группа в Фэйсбуке http://www.facebook.com/gro......
Группа в VK http://vk.com/nesoglasnyekz
Встреча в VK http://vk.com/basta25
В твиттере хэш-тег #dat25 и #MeetingKZ

?аза?тар ояны?дар! Болаша?тары?ды ойла?дар!" 18:20это спам
Халайык!! Умытпандар! Ертен митинг!!!

фейсбуктегі жарнама

"Все думают как объединить народ Казахстана. Мы нашли панацею! Все с чем-то или с кем-то не согласны.
Если вы НЕсогласны:
- с безработицей
- с растрелом граждан в Жанаозене
- с законом об авторском праве
- с социальной политикой и распределением средств бюджета
- с экологической обстановкой и многими другими вещами то ВЫ попали в группу НЕсогласных Казахстана.

Место проведения: (участвуют города Алматы, Астана, Уральск)
г.Алматы: Площадь у Дворца Республики, Абая-Достык у памятника Абая, 12 часов, организатор: НЕсогласные Казахстана

Граждане г. Астана имевшие намерение участвовать в митинге на тему: «За право на участие в управлении делами государства» в связи с незаконным отказом акимата г. Астана от 17.02.2012 г., выразят свое несогласие в письменной форме Акиму И. Тасмагамбетову.
Заявления о «НЕСОГЛАСИИ» будут поданы каждым гражданином Казахстана индивидуально в местный исполнительный орган г.Астана (ул. Бейбитшилик ,11) 25 февраля 2012 года в 12.00 дня.
P.S. Акимат г. Астана располагается около старой площади на правом берегу столицы.. 26-90-15, 8-775-314-75-03 Ардак (координатор)


г.Уральск: площадь Абая, в 12 часов по времени Астаны, обращаться Лукпан Ахмедьяров https://www.facebook.com/lu...

Мы хотим Казахстан свободный от страха, вранья и воровства!

Что сегодня мы имеем:

В стране вновь поднимается вопрос поднятия пенсионного возраста: женщинам с 61 года, мужчинам с 65 лет.

В стране идут аресты оппозиционеров, сидят в тюрьме Айжангуль Амирова, Владимир Козлов, Серик Сапаргали, Игорь Винявский.

В г.Жанаозене полицейскими были убиты нефтяники, десятки человек арестованы и находятся в ожидании суда. Им грозит от 5 до 12 лет.

В стране творится беззаконие, судят за свободомыслие, никто не гарантирован от сфабрикованных дел.

В стране сотни обманутых дольщиков и ипотечников.

В стране нет независимого правосудия.

В стране царит ложь, лицемерие и политическая проституция.

В стране нет места честным, свободным и справедливым выборам.

В стране принят закон «О национальной безопасности», который фактически перечеркнул наше право на личную жизнь и личную свободу.

В стране вновь введён институт прописки, что ущемляет наше право свободно перемещаться по стране.

В стране царит непотизм и деньги решают всё: коррупция, взяточничество, кумовство, низкий уровень профессионализма учителей, врачей и государственных чиновников – стали угрожать национальной безопасности страны.

Все, кто устал от лжи, коррупции, страха, морального обнищания нации, присоединяйтесь в эту группу и приходите на митинг, чтобы показать власти, что все мы граждане, что народ – это источник власти, и он требует перемен!

Приходи! Поддержи демократию в Казахстане!

Группа в Фэйсбуке http://www.facebook.com/gro......
Группа в VK http://vk.com/nesoglasnyekz
Встреча в VK http://vk.com/basta25
В твиттере хэш-тег #dat25 и #MeetingKZ

?аза?тар ояны?дар! Болаша?тары?ды ойла?дар!"

Мурагер багдарламасы

Абдулхамит РАЙЫМБЕРГЕНОВ, күйші, өнер зерттеушісі, «Көкіл» мектебінің директоры:
– «Мәдени мұра» бағдарла­масының аясында «Қазақтың мың күйі», «Қазақтың мың әні» жобасы ел-жұртты бір сілкінтіп тастағаны белгілі. Бірақ бұл жарық көрген әндер мен күйлер қарапайым халыққа қолжетімсіз болып отырған көрінеді...
– Еліміз әнге де, күйге де бай. Шығарма­шылық тұлғаларымыз да жеткілікті. Атаулы жобаға әндер мен күйлер іріктеліп қана алынды. Қаншама рухани қазынамыз қаңтарылып тұр. Жапондар ұлттық өнерді дамытушыларды «Қызыл кітапқа» енгізіп, арнайы мемлекет қамқорлығына өткізеді екен. Жағдай жасағаннан кейін барып, шығармашылық дүниелерінің әлемді таңғалдыратындай болуын талап етеді. Біз қолөнер шеберлерін нарыққа салып қойдық. Ұлттық бұйымдар қайтіп нарыққа бейімделеді? Қазақы танымдағы, қолонер­дің қадірін біледі-ау дейтін ауылдағы жұрт­тың қалтасы қағылғалы қай заман? Мәдени мұраларымыздан айырылсақ, елдігімізден не қалады?
– Француздар бүкіл әлемнің өнерлілерін өздеріне жинап, өз мәдениеттерін дамытқан екен. Ал біз неге өз еліміздегі ұлттық өнердің өкілдерін ескермейміз?
– Мен мысалы, Парижде 4-5 рет кон­церт бердім. ­Өздері шақыртады, қаржы­ланды­рады, жазып алып, зерттейді. Рысбай Ғаб­диев, Мағауия Хамзин, Қаршыға Ахме­дияров тәрізді керемет күйшілер бақилық болып кетті. Сондай ел ішіндегі мықты тұл­ға­лар орталықтарда үнтаспаларын жазды­рып, шәкірттер тәрбиелесе, нұр үстіне нұр болар еді. Ол үлкен шығынды да қажет етпейді. Құлдыраған экономиканы қалпына келтіруге болмайды, ал мәдениет жойылса, оның орны ешқашан қайтып толмайды.
– Қазақ өнерпаздарының басы бірікпейтін тәрізді. Барлығы тізе қосып, «бір жағадан – бас, бір жеңнен қол шығарса», бүгінде көп мәселе өз шешімін тапқан болар ма еді? Қалай ойлайсыз?
– Өнер адамдарының жан-жаққа тарта­тын­дай да ешнәрсесі қалған жоқ. Біз үнемі өзіміздің «ұлттық өнердің театры болса» деп айтып жүрміз. Егер сен жыр, ән, күй тың­дағың келсе, баратын жерің бар ма? Жоқ! Ал әнші-жыршылар, күйшілер кон­церт берейін десе, шашетектен шығынға батады. Әлгіндей ұлттық театрымызда бір күн Біржан сал, Ақан сері әндеріне кезек берілсе, келесі күні Қазанғаптың күйлері орындалса, жыршы-жыраулардың шығар­машылық кештері болса, қандай ғажап. Оны толықтай мемлекет қаржыландыру керек. Ондай орталық болмағаннан кейін, қазақтың өнерін іздеген жұрт қайда бара­ды?
– Жүйелі насихаттың жоқтығы­нан ауылдағы ел ұлттық өнердің алтын арқауынан ажырап қалғандай ма, қалай?
– Әсіресе, жастар жағы ұлттың музыка­сынан мақұрым болды. Олар шетелдік әншілерді білуі мүмкін, ал өзіміздегі небір мықтылардың бар екенінен тіпті де хабар­сыз күйде жүр.
– Бәріне қолайлы, жұрттың нағыз «көк жәшікке» телміретін прайм тайм уақытта түкке қажеті жоқ түрік, корей телехикаялары беріліп жатады. Соның орнына ұлтымызға ұсынар қажетті тарихи-мәдени хабарлар ұйымдастырылса ғой. Ұлттық қауіпсіздікті сақтау шека­раны шегендеумен ғана шектел­мей­ді, рухани құндылығымызды дәріптеу, оны жас буынның бойына сіңіру арқылы да жүзеге асады емес пе?
– Әлбетте, солай. Лезде-ақ дәстүріміз­ден айырылып қалатын түріміз бар. Кезінде Наушаның күйлерін жоғалтып алдық. Бүгінде жүйелі түрде ел ішіндегі әндер мен күйлерді іздеп, зерттеп, оларды айналысқа енгізіп жатқандар жоққа тән. Мәдени мұра­ларымыз көзден бұлбұл ұшқан соң, ертең кімге өкпе артамыз?
– Осы бағытта ашылған «Мәде­ниет» телеарнасы да ауыл-ай­мақ­тарда мүлде көрсетпейді...
– Ауыл түгіл, қаланың өзінде ол телеа­р­наны көру мүмкіндігіне ие болатындар некен-саяқ. Бізде ұлттық бағыттағы кез келген дүниеге самарқаулық сезіледі.
– Ресей бағдарламаларын көшіруге келгенде алдына жан салмайтын қазақ телеарналары төл өнерімізге келгенде неге Шықбермес Шығайбайдың кебін киеді?
– Ұлттық құндылыққа байланысты бағ­дар­ламалар «рейтингі төмен» деген желеу­мен жабылып жатады. Сөйтіп, күні-түні жастарды желіктіретін арзанқол дүниелер назарға ұсынылады. Мәселе тек сұраныста десек, эфирді эротикалық өнімдермен тол­тыруымыз қажет пе? Тұрақты насихат­та­лып, өз көрермені қалыптаспаса, қайтіп сұраныс болады? Сұранысты ғана ойласақ, болашағымызға балта шаппаймыз ба? Кезінде Жүсіпбек Елебеков, Ғарифолла Құрманғалиевтердің өнері теле-радио арқылы елге еркін тарап отырды. Олардың содан тұлғалық қасиеті қалыптасты. Бүгінде сыбызғыда, жетігенде, шертерде ойнайтын мықты күйшілердің шығатын сахнасы, өнер көрсететін ортасы жоқ. Елдің беткеұс­тар Құрманғазы оркестрінің өзі көзден де, көңілден де кете бастады. Күймен көмке­рілетін бағдарламаларды естуден қалдық. Жаңалықтардың ішінен кішкене үзіндісі берілген Тәттімбеттің «Саржай­лауын» жұрт жүрек түбінде, көңіл түкпірінде сақтап, бойға сіңірмейді дейсіз бе?
– Бір ғана Біржан салдың 80-ге шамалас әні бар екен. Қазақтағы қаншама ұлы композиторлардың шығармалары түгенделмей де, зерделенбей де келеді.
– Осы мәселелердің барлығы мені қан­ша жылдан бері толғандырып жүр. Қа­зақ­тың балаларын бірінші сыныптан бастап ән-күйге баулудың «Мұрагер» атты бағдар­ла­масын қолға алған едік. Мұнда баланы қалай домыра тартуға, суырып салып айты­суға, жыр жырлауға жылдам бейімдеуге болатыны жан-жақты қарастырылды. Ән-күйлердің шығу тарихы да баяндалады онда. Қазір осы бағдарлама негізінде елімізде 10 мыңнан астам бала тәлім алу­да. Оның өзін шетелдік қоғамдық ұйымдар­дың демеушілігімен атқарудамыз. Әйткен­мен, бұл бастаманы мектеп бағдарламасына енгізе алмай отырмыз. Мектеп стандартына кірмегеннен кейін ертең «Мұрагерге» ты­йым салып тастаса қайтеміз? Бүкіл оқу­лық­тары мен әдістемелері жазылды. Алғашқы нәтижелерін беріп те жатыр. Кейбір мектептерден 500-1000 балаға дейін шықты. Олардың барлығы домбырашы болмай-ақ қойсын, қандай саланың құла­ғын ұстаса да, ұлттық өнеріміз өмірлеріне рухани азық болады ғой. Ол сол жобамен оқытылған балалардың тыңдаушысы жоқ. Біздің өнеріміздің мықты болатын себебі – тыңдаушының сапасы жоғары болды. Жақсы тыңдаушысы бар орындаушы өзін-өзі шыңдау үстінде жүреді. Сын-ескертпенің арқасында шеберлігін жетілдіреді.
– «Мұрагер» бағдарламасында қазақтың домбырадан басқа да аспаптары қамтылған ба?
– Онда қазақтың ғана емес, түркі, шы­ғыс халықтарының, тіпті Еуропаның музы­калық аспаптары орын алған. Опера, сим­фо­ния, үнді биі сияқты өнердің сан саласы да түсін­діріледі. Бәрі де баланың жас ерек­шелігіне, қабылдау деңгейіне байланысты оқыты­лады. Психологиялық тұрғыдан да жіті есеп­телген.
– Қайткенде атқамінерлер қазақ өнеріне жанашырлықпен қарайтын болады?

– Ел-жұрт, бұқаралық ақпарат құралда­ры арқылы келелі талқылаулар ұйымдас­тыр­­ғанда ғана іс алға басады. Әйтпесе, лауа­­зымды тұлғалардың есігінен сығалау­дың өзі мұңға айналған заман емес пе?
– «Көкіл» мектебінің іргетасын өзіңіз қалағаныңыз мәлім. Осы мектеп жайында аз-кем мағлұмат бере кетсеңіз.
– 1995 жылы Алматыдағы алғашқы жекеменшік қазақ мектебі ретінде құрылды. Мектепте негізінен жалпы білім береді. Баланың қазақшасының дұрыс қалыпта­суына көп күш жұмсалады. Сонымен қатар, оқушылардың шығармашылық қабілет­терін дамытуда бейнелеу өнеріне арналған орталық, ән айтуға арналған студия жұмыс істейді. Және де ритмика залында балалар би үйренумен айналысады. Музыка сабағы «Мұрагер» бағдарламасы негізінде жүр­гізіледі. Оқушылар ән-күй сабағында хал­қымыздың әншілерінің, жыршыларының, күйшілерінің шығармаларын тәжірибе жүзінде домбырамен орындап үйренеді.
– Мектебіңіздің қасынан құрылған ансамбль де бар емес пе еді?
– «Көкіл» ансамблі әртүрлі қалалық, респу­бликалық, қала берді, халықаралық конкурстарға қатысып, жүлдері орындарға ие болып келеді. Әлемнің көптеген елдерін аралап, концерттер қойып қайтты.
– Қазіргі кезде қандай шығармашылық жұмыспен айналысудасыз? Сондай-ақ зерттеушілік қырыңызды танытатын сүбелі дүниелеріңізді атап өтсеңіз.
– Бір кездері өзім аспирантурасын біті­ріп, дәріс оқыған Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық музыкалық консерваторияда соңғы бір-екі жыл көлемінде қайтадан са­бақ беріп жүрмін. Қазанғаптың шығарма­шы­­лығын зерттеп, «Ақжелең» деген күй жина­ғын құрастырған болатынмын. Қазақ­тың қо­бы­зынан бастап, көптеген музыкалық ас­пап­тарын қамтитын «Күй – қайнар» де­ген еңбек жаз­ған едім. Жазған оқулықтарым мен ғылыми мақалаларым да біршама болып қалды. Француз тілінде қазақ өнері туралы Париж­ден бір кітап шығардым.
– Қазақта домбырадан өзге аспап жоқ тәрізді. Бұл – өзге ұлттық музыкалық аспаптары­мыздың насихаты төмендігінен бе?
– Осы күні өзге аспаптарды былай қой­ған­да, домбыраның өзін есту мұңға айна­лып қалды. Қобыз, жетіген, сыбызғы, сазсырнай, шертер және тағы басқа аспап­тарымызды еститін құлақ бар ма? Мәдени мұраға бай халықпыз. Бабалардан жеткен ауыз әдебиетімізді, шешендік сөздерімізді, жыр-дастандарымызды, әнде­ріміз бен күйлерімізді, ұлттық ойындарымызды күнделікті дәріптеуіміз қажет. Осы мақсатта «Мұрагер» бағдарламасын 70-ке жуық мектепте аштық.
– «Мұрагер» бағдарламасы бойынша дәріс беретін ұстаздардың сапасына қаншалықты көңіл бөлесіздер?
– Жыл сайын жүзге жуық мұғалімдерді он күнге орталыққа жинап, біліктілігін шыңдап отырамыз. Олар өзара тәжірибе алмасып, әртүрлі мәселелерін талқылап жатады. Мұны да сол шетелдік қордың демеушілігімен жүзеге асырамыз.
– Есіңізде болса, баспасөз беттерінде мектептегі қоңырауларды күймен алмастыру мәселесі бірнеше рет көтерілді. Сіздің пікіріңіз қандай?
– Қоңырау сабақтың біткендігін білді­ре­ді. Балалар улап-шулап, жүгіріп сыртқа шығады. Ал не пайда? Тап қоңырауды күймен алмастырғаннан ұлттық рухымыз оянады дегенге сенбеймін. Күйді адамның бойына терең сіңіріп, оның мән-мазмұнын ұғындыру керек.
– Күйді эстрадаға салып өндеуге қалай қарайсыз?
– Егер шығарма бұзылмай, кәсіби тұрғы­да шебер өндеуге түссе, мен оған қарсы емеспін. «Ұлытау» тобы Махамбеттің – «Жұ­мыр қылышын», Асылбек Еңсепов Құрманғазының «Адайын» сәтті шығара білді. Бұл күйлер заманға сай түрленіп, жас толқынмен қауышты. Ал енді домбыраны эстрада көмегімен шетелдік шығармаларға пайдалануды өз басым түсінбеймін. Кіш­кен­тай баланың ермегі сияқты қойыртпақ дүние кімге керек? Оған қаржы жұмсап, уақытты еш кетірудің қажеті қанша? Мен жалпы, ұлттық мәдениетті жастардың бойына сіңіруде қандай жол ұсынылса да, екі қолдап қуаттаймын.
– Талантты жастарға әлеуметтік тұрғыда қолдау көрсетіле ме?
– Ешқандай қолдау жоқ. Өзің мысалы, жақсы жа­зып жүрген қандай жас журналис­тің еңбегінің еленіп, үйлі болғанын айта ала­сың? Өнерде де солай. Әйтеуір күнкөріс үшін той-томалақ жағалайды. Олардың одан да жетіскені шамалы. Біржан сал, Ақан серінің әндерін тыңдап отырған тойшыл қауымды көрдің бе? Концерт беру үшін қаншама қаржы қажет. Ол өзін-өзі ақтамайды да. Әсіресе, ұлттық өнердің кешіне халықты жинаудың өз машаһаты бар.
– Ұлттық ән-күйдің адам психологиясына әсері қандай?
– Бала өз тілінде сөйлеп, өз мәдениетінен нәр алмаса, денсаулығының нашар бола­тынын ғалымдар дәлелдеді. Жастардың әлжуаздануының бір себебі – ұлттық ділінен айырылуынан деп білемін. Рок сияқты шулы музыка қандағы кристалдарды бұзады екен. Бұл – адамды аспапты ұрғы­зып, айқайлатып, психозға дейін жеткізеді. Қазақтың күйі шабыттандырып, рахаттан­дырып, өмірге құлшындыра түседі, толқы­тып, жанды тербетеді. Қазақ баласы 12 жасқа дейін тек ұлттық ән мен күймен құлақтанып өсуі тиіс. Сонда ол түбі алтын қазығын іздеп табады.

Тосын ой
Халықтың талғамын қалыптастыратын бұқаралық ақпарат құралдары. Ұлттық өнерге кешенді насихат жұмысы қажет. Жапондардың жыл сайынғы сумо күресінің жеңімпазын ұлттық батыр ретінде императордың өзі қабылдайды. Бізде үздік әнші-жыршыны, күйшіні жыл сайын әкімнің өзі қабылдап, марапаттаса, жағдайын жасаса, ол өнерпаздан қадірлі ешкім болмас еді. Тәжіктерде «маком күндері» деген болады. Бір апта бойы Науаи, Хафиз жырларының негізіндегі маком орындалады. Оған Президенттің өзі қатысады. Барлық телеарналары осы ұлттық шараны үзбей эфирден береді.

Алашқа айтар датым...
Қазақ жастары шетінен талантты. Қай салаға салса да, үлкен жетістіктерге қол жеткізе алады. Бірақ еріншектігін қоюы керек. «Жарайды» деп қол сілтей салатын жаман әдетіміз бар. Өз денсаулығына келгенде де тақалған, тіпті дерт әбден асқынған шақта бір-ақ қозға­ла­ды.

Автор: Арман ӘУБӘКІР

Конституцияга карсы арекеттер токтатылсын.

КОНСТИТУЦИЯҒА ҚАРСЫ ӘРЕКЕТТЕР ТОҚТАТЫЛСЫН!

ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНА
ЖӘНЕ
РЕСПУБЛИКАМЫЗДЫ МЕКЕНДЕЙТІН ӨЗГЕ ҰЛТ ӨКІЛДЕРІНЕ
Көшірмесі:
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевқа
Қазақстан Республикасының Премьер министрі К.Мәсімовке
Қазақстан Республикасының Парламент Сенатының Төрағасы Қ.Мәмиге
Қазақстан Республикасының Парламент Мәжілісінің Төрағасы О.Мұхамеджановқа


«15 жылдан бері мемлекеттік тілді аю да
үйреніп алатын уақыт болды...»
Нұрсұлтан НАЗАРБАЕВ,
ҚР Президенті
«Аюға намаз үйреткен – таяқ»
Халық даналығы

Таяуда ҚР Мәдениет министрлігі дайындаған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекеттік тіл саясаты мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы баспасөзде, интернет беттерінде жарияланды. Аталмыш жобаға «Мемлекеттік органдарға мемлекеттік тілде жүгінуге міндетті» деген норма енгізілген болатын. Алайда, осы Конституциялық нормаға қарсы шыққан ресейлік және отандық кейбір орыс тілді басылымдар «тіл төңкерісі», «мемлекеттік төңкеріс» болады деп сес көрсетіп, айқай-шу көтерді.
Ресейлік ақпарат құралдарынан сескенген ҚР Мәдениет министрлігі болса осы «Мемлекеттік органдарға мемлекеттік тілде жүгінуге міндетті» деген норманы және мемлекеттік тілді міндеттеген өзге де баптарды заң жобасынан алып тастады. Бұл туралы ҚР Мәдениет вице-министрі Ғ.Телебаев «Мегаполис» газетінің 2011 жылғы 15 тамыздағы санында хабарлады. «Мемлекеттік органдарға тек мемлекеттік тілдегі өтінішпен жүгінуді қарастыратын норма заң жобасынан алынып тасталды. Арыз-шағымды тек мемлекеттік тілде қабылдау мәселесі болмаған және болмайды да. Тіл туралы заң өз қалпынан өзгермейтініне кепілдік беремін!» – дейді вице-министр. Осының алдында ғана Мәдениет министрлігінің жауапты хатшысы Жанат Құрманғалиева 2013 жылы бүкіл мемлекеттік қызметкерлер мемлекеттік тілде сөйлейтінін батыл да, нақты мәлімдеп: «Біз мемлекеттік тілді білуді міндеттеуді алдымен өзімізден, мемлекеттік қызметкерлерден бастап жатырмыз. Конституцияға сай, тіл туралы мемлекеттік бағдарлама жоспары бойынша солай болуы тиіс, оған неге соншама шу тудыру керек?» – деген болатын.
Мәдениет министрлігі заң жобасындағы Мемлекеттік қызметкерлердің мемлекеттік тілді білуін міндеттеген нормаға қарсы Ресейлік ақпарат құралдарының өре түрегелуі – Қазақстанның Тәуелсіздігін мойындамау. Бұл дегеніміз, Ресейдің Қазақстанды ашық басынуы, оның ішкі істеріне тікелей араласуы болып табылады. Ресейлік ақпарат құралдарының даңғазасына орай Қазақстан Үкіметінің кері шегінуі көңілге Қазақстан Ресей боданындағы ел ме деген күмән ұялатады. Бұл түрімізбен ертең Қытай ақпарат құралы шу көтерсе қытай тіліне де басымдық беретін шығармыз? Егер Қазақстан Тәуелсіз ел болса мемлекет қызметкерлерінен мемлекеттік тілді талап ететін, бүкіләлемдік қағидаға сай норманы қайта енгізуі тиіс. Біздің мемлекеттік саясатымызға, ішкі істерімізге ешкімнің араласуға хақысы жоқ. Осы жерде Қазақстанның ұлттық ақпарат қауіпсіздігін сақтау мақсатында тиісті шаралар жасайтын уақыт әлдеқашан келгенін айтуға тиіспіз!
Мемлекеттік тіл туралы заң қабылдау еліміздің 22 жылдан бері асқан төзімділікпен күтіп келе жатқан арманы еді. Тәуелсіздік алған 20 жылда ресми құжаттар, кеңсе тілі, ақпарат кеңістігіміз, заңдық құжаттар: сот іс-қағаздары, нотариустар, өзге де келісім-шарттар, сенімхаттар негізінен орыс тілінде жүргізіліп келгендігі ешкімге құпия емес. Қысқасы орыс тілі мемлекеттік тілдің қызметін атқарып келеді. Күні бүгініге дейін аты бар да заты жоқ мемлекеттік тілдің орнын толтыруды ескерген Мәдениет министрлігінің заң жобасын «тіл төңкерісі» деу ешқандай шындыққа жанаспайды және қып-қызыл жала, ашық арандату!
Еліміздегі мемлекеттік тілге, мемлекеттік саясатқа қарсы шыққан азаматтарымыз заң аясында жауапқа тартылуы тиіс. Мысалы, Қазақстандық Православтар одағының Spgk.kz сайтында жарық көрген Ф.Ми¬рог¬ловтың мақаласында: «Орыс азаматтары мұндай шешімдерге салқын қараңыздар. Өздеріне (заңды) жаза берсін. Тілге қа¬тыс¬ты кез келген жарлық пен заңды күле отырып оқыңыздар, себебі оның барлығы – фантастика ауылынан туылған дүние. Бұрынғыдай негізгі тілде, құдіретті, ұлы орыс тілінде сөйлеуді және жазуды жал¬ғас¬тыра беріңдер. Оған тосқауыл қою еш¬кімнің қолынан келмейді...» – деп жазылған. Міне, арандатушылық! Қит етсе «Ресейге көшіп кетеміз» деп қорқытатындар неге сол көрші Ресейдегі заң жобаларын есепке алмайды? Мемлекеттік тілдің аясын кеңейтуге бағытталған әрбір іс-әрекетке «нельзя спешить!», «надо подходить крайне взвешенно», «нужно время» деген сылтаумен қарсылық білдіруде.
Жат елдік ақпарат құралдарының еркін таралып, еркінсуінің «жемісі» – Көкшетау қаласынан басталған «Народный сбор», Бүкілресейлік қоғамдық қозғалыс пен қазақстандық «Лад» славян қозғалысының ұлтаралық қатынасқа дақ түсіретін империалық ленталар тарататын акция өткізуі, «біздің отанымыз – Ресей, президентіміз – Медведев» деп көкіп, көліктеріне Ресей жалауын тағып жүруі және өзге де антимемлекеттік мінездерге баруы нағыз масқаралық емес пе?
Мемлекеттік тілге, яғни мемлекеттік мүддеге қарсы шыққан БАҚ-тардың, саясаткерлер мен қайраткерлердің, жеке тұлғалардың, ұйымдар мен партиялардың аты-жөндері аталып, қатаң айыпталуы керек болатын. Бірақ билік мұндай шектен шыққан өрескелдікке жұмған аузын ашқан жоқ. Мемлекеттік БАҚ (қай тілде болса да), әсіресе орыс тіліндегі бұқаралық ақпарат құралдары мемлекеттік мүддені қолдауы не қолдамауы билік тарапынан қатаң қадағалануы қажет еді.
Неге мемлекеттің ақшасына шығып жатқан, немесе үкіметтен мол тендер алатын «Казахстанская правда», «Литер», «Мегаполис», «Время», «Караван», «Экспресс К», т.б. басылымдар мен интернет порталдар мемлекеттік тіл мүддесін ауызға алмайды? Сынауға бар да қолдауға жоқ. Мемлекеттік тілге қарсы шығып, арандатушылық мақалалар басатын «Мегаполис» секілді басылымдарды қаржыландырудан бас тартатын кез әлдеқашан жетті деп білеміз.
Біз, әрқашанда республикамыздағы барлық этностар тілінің олардың салт-санасының, рухани құндылықтарының салтанат құруын, өркен жаюын қалаймыз. Сол ықыласымыз, талабымыз ешқашан өзгеріске түспек емес. Ал, мемлекеттік тіл әлі күнге дейін, басқа елдердегідей бәрімізді біріктіретін дара күшке айнала алмай келеді.
Осыдан үш жыл бұрын билік Қазақстан Халқы Ассамблеясы ұсынған «Ел бірлігі» доктринасы арқылы елімізді «Қазақстандық ұлтқа» енгізуді жоспарлады. «Қазақстандық ұлт» өзінің негізін «американдық ұлттан», яғни көп ұлттан бір ұлт жасау идеясынан алатыны белгілі. «Қазақстандық ұлтқа» енсек, бүкіл ұлттық мүддеден мақұрым қаламыз. Ол кезде «Мен қазақпын», «Мен ұйғырмын», «Мен орыспын» деп айтсаңыз, жауапқа тартыласыз. Біз, зиялы қауым өкілдері, бұл ұлтсыздандыру шарасына түбегейлі қарсы тұрдық. Аштық жарияламақшы болдық. Республика бойынша 4 мыңнан астам адам бізбен бірге аштыққа жатуға ниет білдірді. Билік амалсыздан біздің талап-тілегімізге құлақ асты. Қазақстан Халқы Ассамблеясы ұсынған «Ел бірлігі» доктринасынан «Қазақстандық ұлт» түбегейлі алынып тасталынды және оған «Қазақстанның әрбір азаматы мемлекеттік тілді білуге міндетті» деген сөйлем ендірілді. Бұл зиялы қауым өкілдерінің демократия саласындағы елеулі жеңісі еді. Осыдан біраз уақыт бұрын билік тағы да болашақта «қазақстандық ұлтқа» көшетінімізді ескертті. Енді бұрынғы текетірес қайтадан басталмақ па?
Біз ешқашан, еш жерде қазақ тілін зорлықпен үйретуді жақтаған емеспіз. Қазақ тілі мемлекеттік мәртебе иеленген 1989 жылдың 22-қыркүйегінен есептесек, содан бері 22 жыл уақыт өтіпті. Осы мереке құрметіне орай біз жыл сайын «Мемлекеттік тілді қолдау» акциясын өткізіп келеміз. Алайда, билік бұл шараға өз құзырындағы қызметкерлер мен жұмысшыларды, жастарды және мектеп оқушыларын қатыстырмауға күш салып, теріс көзқарас танытумен келеді. Биыл мемлекеттік тілді қолдау акциясын 25-қыркүйек күні сағат 11-де өткізу жоспарланды. Осы жылы билік жылдағы көзбояушылық мінезін доғарып, тәуелсіздігіміздің 20 жылдығы құрметіне өткізілгелі тұрған бұл аса маңызды істе бізбен бірге болады деп сенеміз.
Үкімет, яғни Мәдениет министрлігі дайындаған заң жобасындағы бапты мемлекеттің тіл саясатына қарсы қайдағы бір «сарапшылардың» өре түрегелгеніне бола жобадан алып тастау – биліктің де солармен ымыралас екендігін бағамдатады. Неге мемлекеттік тілді 22 жылдан бері әдейі үйренгісі келмеген, тәуелсіз Қазақстан мемлекетіне ашық қарсылық танытып келе жатқан Марат Нұрпейіс (бүркеншік ат болуы да мүмкін) секілді өз ұлтына қарсы шыққан «заңгерлер» үшін, Крамаренко секілді «ладтық» арандатушылар үшін біз, яғни тұтас ел, мемлекеттік мүддеден бас тартуға тиіспіз!
Біз Үкіметтің – Мәдениет министрлігінің алғашқы заң жобасын қуаттаймыз. Мәдениет министрлігі Конституцияның 7-бабы мен 93-бабын басшылыққа алып отыр. 93-бапта: Конституцияның 7-бабын жүзеге асыру мақсатында Үкiмет, жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдар, арнаулы заңға сәйкес, Қазақстан Республикасының барлық азаматтары мемлекеттiк тiлдi еркiн әрi тегiн меңгеруi үшiн қажеттi ұйымдастырушылық, материалдық және техникалық жағдайдың бәрiн жасауға мiндеттi, – деп айқын жазылған.
Конституцияның 7-бабында «Мемлекеттік тіл – қазақ тілі» деп бадырайып жазылып тұрса да, екінші тармағындағы «орыс тілі ресми түрде мемлекеттік тілмен тең қолданылады» деген сөз – «ресми тіл» дегенді білдірмейтінін және орыс тілі екінші мемлекеттік тіл бола алмайтынын Конституциялық Кеңес дәлелдеп берсе де, сол бір 7-баптың екінші тармағы жұртты әлі шатастырып, орыс тілі заңсыз мемлекеттік тіл рөлін атқарып келе жатыр. Сондықтан Конституцияның 7-бабының екінші тармағын алып тастау керек. «15 жылдан бері мемлекеттік тілді аю да үйреніп алатын уақыт болды» – деп Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың өзінің ащы шындықты жайып салғаны да орыстілділерді ойландыра алмаса, не шара?! Сондай-ақ біз үш тұғырлы тіл идеясының балабақшадан бастап қолданысқа енуіне де түбегейлі қарсымыз. Мұндай үстірт қадам педагогикалық, психологиялық заңдылықтарға қайшы. Мәселен, Жапондарда бала 12 жасқа дейін тек өз ана тілінде тәрбиеленіп, өз ана тілі қуатын бойына сіңіруі қажет екен. Одан кейін жүз тіл үйренсе де өз еркі. Біз тіл үйренуде теледидардың мүмкіндігін пайдалана алмай келеміз. Қазір республикалық телеарналардың бәрі дерлік орыс тіліне қайтадан басымдық бере бастады. Тілдік қолданыс 50 де 50 болсын деген бұрынғы ұстанымға да қол жетпей қалды.
Бір сөзбен айтқанда мемлекеттік тілге қарсы тосқауылдардың осылайша қойыла беруінің басты себебі – Мемлекеттік тіл туралы заңның әлі күнге дейін қабылданбауы. Соған орай саяси және қоғамдық ұйымдар мен зиялы қауым өкілдерінен құрылған жұмысшы тобы «Мемлекеттік тіл туралы» заң жобасын әзірлеуде. Заң жобасының қабылдануына билік те мүдделілік танытуы қажет.
Мемлекеттiк тiл мүддесіне оралар болсақ, ең басты кемшілік басшыларға жүктелетіні айқын. Бұған кездесулерде көбiнесе тек орысша сөйлейтiн, мемлекеттік тілді менсінгісі келмейтін, үкiмет отырыстарын орыс тiлiнде өткiзудi бұлжымас дәстүрге айналдырған, министрлiктердегi iс-қағаздарын мемлекеттiк тiлде жүргiзу бағдарламасын көрнеу көзге ілмей отырған билік кінәлі деп есептейміз. Тiл бағдарламасын жасауда, тіл туралы заң жобаларына түзетулер енгiзуде тиянақтылық пен табандылық танытпаған Мәдениет министрлігінің босаңдығына да қайранбыз!? Егер билік таяу арада мемлекеттік тілдің жағдайын түзетуге пәрмендi шаралар белгiлеп, оны iске асыруға ұйытқы болмаса онда біз қатаң шараларға баруға дайын екендігімізді ескертеміз.
Жоғарыда көтерілген мәселелерді саралай келе біз, Қазақстанның саяси партиялары мен қоғамдық ұйымдары, зиялы қауым өкілдері Қазақстан Үкіметіне, алғашқы кезекте, мынадай талаптар қоямыз:

1. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекеттік тіл саясаты мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасына «2012 жылдан бастап бірте-бірте мемлекеттік органдарда тек мемлекеттік тіл пайдаланылып, іс-қағаздары қазақ тілінде жүргізілсін» деген норма қосылсын;
2. ҚР Конституциясының 7 бабының орыс тіліне байланысты екінші тармағы алынып тасталсын;
3. Қазақстанның кейбір саяси күштері мен қоғамдық ұйымдарының қатысты-рылуымен жасалып жатқан Мемлекеттік тіл туралы заң жобасы Парламенттің биылғы күзгі сессиясында қаралып, 2012 жылға дейін қабылдануы тиіс;
4. Бөгде ел және отандық ақпарат құралдарының арандатушылық мақалалары Тәуелсіз Қазақстанның ішкі ісіне нұқсан келтірушілік деп танылсын! Мемлекеттік жоғарғы билік органдары (Үкімет) тарапынан мұндай басылымдар қаржыландырылмасын. Қазақстанның Ұлттық ақпарат қауіпсіздігін қамтамасыз ететін шаралар тез арада іске қосылсын;

М.ШАХАНОВ, «Тәуелсіздікті қорғау» және Республикалық «Мемлекеттiк тiл» қоғамдық қозғалыстарының төрағасы, Қазақстанның халық жазушысы, Қырғызстанның Халық ақыны; Ә.НҰРПЕЙІСОВ, Қазақстанның халық жазушысы, КСРО мемлекеттік сыйлығының лауреаты; А. ӘШІМОВ, КСРО және Қазақстанның Халық әртісі, ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты; Т.КӘКІШЕВ, филология ғылымдарының докторы, профессор,Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген ғылым қайраткері; Ш.МҰРТАЗА, Қазақстанның халық жазушысы, ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты; С.ҚИРАБАЕВ, академик, филология ғылымдарының докторы; Т.ӘУБӘКIРОВ, Кеңес одағының батыры, «Халық Қаһарманы», Қазақстан Республикасының тұңғыш ғарышкер-ұшқышы; Б.ТӨЛЕГЕНОВА, Еңбек Ері, КСРО халық әртісі; М.ӘЛІМБАЕВ, Қазақстанның Халық жазушысы, ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты;Д.ИСАБЕКОВ, жазушы, ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты; Р.СӘРСЕНБАЙ, қоғам қайраткері, «Жас Алаш» газетінің бас редакторы;Е.ХАСАНҒАЛИЕВ, Қазақстанның халық әртісі, ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты; Қ.ЖҰМАДIЛОВ, Қазақстанның халық жазушысы, ҚР Мемлекеттiк сыйлығының лауреаты;Т.ӘБДІКҰЛЫ, жазушы, ҚР Мемлекеттiк сыйлығының лауреаты;Ғ.ҚАБЫШҰЛЫ, жазушы, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты, Қазақстанның құрметтi журналисi; Т.МЕДЕТБЕК, ақын, ҚР Мемлекеттiк сыйлығының лауреаты; Ж.ТҰЯҚБАЙ, «Азат» ЖСДП тең төрағасы; Б.ӘБIЛЕВ, «Азат» ЖСДП тең төрағасы;Ғ.АЛДАМЖАРОВ, Саясаткер; С.МӘМБЕТӘЛИН, «Руханият» Жасылдар партиясы төрағасы;А.ПЕРУАШЕВ, «Ақ жол» ҚДП төрағасы; А.АЙТАЛЫ, «Ақ жол» ҚДП Ақылдастар алқасы төрағасы; Н.НҮСІПЖАНОВ, Қазақстан Республикасының халық әртісі, ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты; М.ҚҰЛКЕН, жазушы, «Өлке» баспасы президенті; Қ.СӘРСЕКЕЕВ, «Қазақ» газетiнiң бас редакторы; Қ.ИСА, «Жас қазақ үні» газеті бас директоры, ақын, халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты, ҚР Мәдениет қайраткерi; «Ақ жол» ҚДП Президиумы мүшесі; С.ҚҰТТЫҚАДАМ, қоғам қайраткері; Е.АЙҒАЛИҰЛЫ, «Қазақстан-Заман» газетiнiң бас редакторы; М.ТОҚАШБАЕВ, «Президент және халық» газетiнiң бас редакторы, ҚР Мәдениет қайраткерi;Е.БӘПИ, «Тасжарған» газетiнiң бас оқырманы; С.МҰХТАРБЕК, «Қазақстан» газетiнiң бас редакторы; А.САРЫМ, саясаттанушы; Д.ҚУАТ, «Абай.kz» ақпараттық порталының бас редакторы; А. СОЛДАТБАЙ «masa.kz» инетрнет газетінің шеф-редакторы Ө.ӘБДІХАЛЫҚ, «Абай.kz» ақпараттық порталының шеф-редакторы; Ш.ҚҰРАҚБАЙ, «Правда Казахстана» газеті қазақ редакциясы редакторы; Ж.ҚАЛЫБАЙ, «Жұлдыздар отбасы» журналының бас редакторы; Қ.ҚҰРМАНӘЛI, Ш.Қалдаяқов атындағы ән фестивалi дирекциясының директоры, «Шәмшi» журналының бас редакторы;А.ОСМАН, «Мемлекеттік тілге құрмет» бірлестігі төрайымы; К.ХАН, «КОРЕЙ достық орталығының» вице-президенті; Х.ҒАБЖАЛИЛОВ, «Алаш» тарихи-зерттеу орталығының президентi; М.ТАЙЖАН, Болатхан Тайжан атындағы қордың президентi, экономика ғылымдарының кандидаты; Д.БАБАМҰРАТОВ, «Болашақ» республикалық жастар қозғалысының лидерi; С.БАТЫРШАҰЛЫ, экономика ғылымдарының кандидаты, Астана қалалық «Мемлекеттiк тiл» республикалық қоғамдық қозғалысының төрағасы; М.БӨТЕЕВ, «Аллажар-қолдау» қоғамдық қорының төрағасы; С.СМАТАЕВ, жазушы, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты; М.МЫРЗАХМЕТОВ, Филология ғылымының докторы, профессор,«Бауыржантану» ғылыми-зерттеу орталығының директорыҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты; С.ҒАББАСОВ, жазушы, медицина және педагогика ғылымдарының докторы,КСРО денсаулық сақтау ісінің үздігі; С.ЕЛУБАЙ, жазушы, ПЕН-Клубының вице-президенті; А.ӘЛІМ, ақын, М.Мақатаев атындағы сыйлығының лауреаты; Ө.АЙТБАЕВ, Халықаралық Қазақ тілі қоғамының төрағасы, Ұлттық ғылым Академиясының академигі; Д.КӨШІМ,«Ұлт тағдыры» бірлестігі төрағасы; Қ.БIЛӘЛ, жазушы, ҚР Мәдениет қайраткерi; И.САПАРБАЙ, ақын, «Тарлан-Платина» сыйлығы лауреаты, «Ақ жол» партиясы ОК мүшесі; И.ИСАЕВ, ақын, «Ақ жол» партиясы ОК мүшесі; С.ТҰРҒЫНБЕКОВ, ақын, «Ақ жол» партиясы ОК мүшесі; Э.ТӨРЕХАНОВ, Алматы қалалық «Қазақ тiлi» қоғамының төрағасы; Ж.ӘКІМ, саясаттанушы, биология ғылымдарының кандидаты; Б.ЕРҒАЛИЕВА, Қазақстанның «Демократия және құқық» халықаралық тарихи-құқық орталығының төрайымы; Ә.ҚАЛАМБАЕВ, КСРО халық ағарту ісінің үздігі, Сарыағаш ауданының құрметті азаматы; Т.АЙТПАЙҰЛЫ, жазушы, «Жыл он екі ай» балалар журналының бас редакторы; М.АСПАНДИЯРОВА, «Азат» ЖСДП президиум мүшесі;Қ.ҒАБДОЛЛА, «Жұмадағы жүздесу» газетінің бас редакторы, Тіркелудегі «қазақ елі» қоғамдық қозғалысының ұйымдастыру тобының төрағасы; Ә.ҒАЛИ, саясаттанушы, тарих ғылымдарының докторы;Б.СӘДУҰЛЫ, «Желтоқсан ақиқаты» қоғамдық бiрлестiгiнiң төрағасы;М.АБАҒАН, «Кенесары хан» қоғамдық қоры төрағасы; Т.ІРГЕБАЕВ, «Қабанбай батыр» атындағы қордың төрағасы; К.ҚАПТАҒАЙ, «Халық дабылы» қозғалысының төрағасы;Б.МЕРГЕНБАЕВ, «Аманат» қоғамдық қорының төрағасы; С.СЕЙІТМАН, ақын, Халықаралық «Шабыт» фестивалінің 1-дәрежелі лауреаты; Ш.ӘБДІКӘРІМОВ, ақын, Қызылорда қалалық «Қоғам ТВ» телеарнасының төрағасы; Р.АЙЫПҰЛЫ, «Жебеу» республикалық қоғамдық бiрлестiгiнiң атқарушы директоры; С.САПАРҒАЛИ, «Жұмысшылармен мен жұмыссыздар» одағының төрағасы; Е.РАҚЫШЕВ, «Жас Ұлан» киностудиясының директоры; Ж.КЕНЕБАЙ, «Таным» пiкiрсайыс клубының жетекшiсi; Ө.АҚЖІГІТ, «Жас қазақ үні» газеті бөлім редакторы; Д.ЕЛДЕСОВ, «Жас қазақ үні» газеті бөлім редакторы; Г.ҚЫСТАУБАЕВ, ұлт патриоты;Ж.АШУҰЛЫ, Қазақстан саяси қуғын-сүргiнге ұшырағандар қауымдастығының төрағасы; Ж.МАМАЙ, «Рух пен Тiл» клубының жетекшiсi; И.ИМАНБАЙ, тәуелсіз журналист Б.БӨТЕЕВ, «Алаш үні» қоғамдық бірлестігі төрағасы; Қ.ӘБЕН, «Аллажар» фильмінің авторы және қоюшы режисері; I.БАЙЖАНОВ, Шымкент қалалық «Тәуелсiздiктi қорғау» ХДҚ ұйымдастыру комитетiнiң төрағасы; Ж.ШЫМШЫҚОВ, экономика ғылымдарының кандидаты; Ө.КЕНЖЕБЕК, журналист, саяси шолушы; А.КӨШЕРБАЙ, публицият, «Еркін интернет үшін» қозғалысының мүшесі; С.КЕНЖЕБАЕВ, философия ғылымының докторы, профессор; М.АХМЕТОВА, зейнеткер, бұрынғы ҚазКСР Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары; Н.ҚАНАФИЯ, филология ғылымдарының кандидаты; М.КҮЛӘШБЕКҰЛЫ, зейнеткер, публицист; Н.ОШАНБЕКОВ, қоғам қайраткері; Ж.ДӘУЛЕТ, сазгер, ҚР Мәдениет қайраткерi; Б.ӘБIШ, жазушы, Ғ.Мүсiрепов атындағы сыйлықтың лауреаты; Б.ӘЛҚОЖА, ақын, Т.Айбергенов атындағы сыйлықтың лауреаты; Е.КЕНЕХАН, ақын, Т.Айбергенов атындағы сыйлықтың лауреаты; О.ҚАСЫМ, ақын, Республикалық жыр-мүшәйраларының жүлдегері Қ.АШАНҰЛЫ, жеке кәсiпкер; Е.МҰҚАНҒАЛИЕВ, зейнеткер, өміртанушы; М.ИЛЯСОВА, әнші, ҚР еңбек сіңірген әртісі; Б.СӘМЕДИНОВА, Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген әртісі; У.ӘБДІРАЙЫМОВ, «Шаншар» театрының директоры; З.КӨПБОСЫНҰЛЫ, әнші, композитор; Қ.БОЛМАНОВ, «Демеу» продюсерлер мен орындаушылар Одағының төрағасы; К.СҰЛТАН, әнші, «Серілер» тобының мүшесі; Ж.АБЗЕЛБЕКҚЫЗЫ, «Сағым» тобы...


Ашық хатқа 138 адам қол қойды. Қол қою әлі де жалғасуда

Казак тiлiн дамытудын ен тиiмдi жолы

Қазақ тілін дамытудың ең тиімді жолы автобустарда, таксилерде, парктерде, ресторандарда, кафелерде, асханаларда, авто және теміржол вокзалдардарында, яғни халық көп жиналатын, жүретін жерлерде ҚАЗАҚ ТЕРМЕЛЕРІН қосып қою.

КАЗАКТЫ НАМЫСЫ КАМШЫЛАСЫН

Қазақ ұлтына өз намысын қорғайтын заман туды. Израйльде Ресейден келген еврейлер саналы түрде орыс тілінен бас тартқан, балаларын иврит тілінде сөйлеуге мәжбүр еткен. Ал Балтық жағалауы елдеріндегі халықтар орыс тілін білсе де, тәуелсіздік алғаннан кейін ол тілде әдейі сөйлемей отыр. Осындай намыс қазақтарды да қамшылайды деп сенеміз. Біз отаршылық елден тәуелсіз елге өтіп бара жатқан кезеңдегі өтпелі мемлекетпіз. Сондықтан біздің елімізде отаршылықтың салдары да көрініп тұр, жаңа мемлекеттің де нышандары бар. Осының қайсысы жеңеді, оны уақыт көрсетді. Дәл қазір отаршылықтан шыққысы келмей отырған екі республика бар, ол - Беларуссия мен Қазақстан. Кеше ғана бір эстондық танысыммен сөлестім, әрине тіл туралы әңгіме болды. Ол: «бұрын 9 эстондық 1 орыс отырса орысша сөйлейтін едік, қазір Құдайға шүкір, 9 орыс 1 эстондық отырса эстонша сөйлейміз» деді. Ол қырсықтық емес, ол намыс, ол патриотизм, ол ұлттық деңгейді жоғары қою. Кеше Путинге: «Сіз президенттіктен кеткенде орыс идеясы әлсіреп қалмай ма?» - дегенде, бүкіл әлемнің алдында: «Медведьев такой-же националист как я» - деді, «патриот» деген жоқ, «националист» деді. Президенттен бастап біз де сондай ұлтшыл болуымыз керек. Амангелді АЙТАЛЫ, «Ана тілі» газеті, №16, сәуір 17-сі – 23-і, 2008 жыл.

ОЙЫЛЫМ МЕНIН - ОЙДАГЫ ЕЛIМ

ОЙЫЛЫМ МЕНІҢ – ОЙДАҒЫ ЕЛІМ
Кезінде әсем қала аса мықты,
Тарихы қыш дуалда қашалыпты,
Қазақтың даласында бір жәрменке,
«Көкжар» деп ел-жұртынан ат алыпты.
Қайырмасы:
Ойылым менің – ойдағы елім,
Ғасырын жаңа тойлады елім.
Ойылым – арнам ағысы қатты,
Ойылым – арман жайнаған өңір.
Жерұйық Күн - Ананың нұрын алған,
Куә боп Асан қайғы жыры қалған,
Батысқа жібек жолын жалғаған жер,
Құт мекен бабамыздың ізі қалған.
Қайырмасы:
Ойылым менің – ойдағы елім,
Ғасырын жаңа тойлады елім.
Ойылым – арнам ағысы қатты,
Ойылм – арман жайнаған өңір.
Шұбалып керуен жол қырқаны асып,
Ойылым сұлулықпен тұр таласып,
Бойына шежіресін жатыр бүгіп,
Ежелгі Ақжайықтың бір саласы.
Қайырмасы:
Ойылым менің – ойдағы елім,
Ғасырын жаңа тойлады елім.
Ойылым – арнам ағысы қатты,
Ойылм – арман жайнаған өңір.
Ел-жұртым сүйе білген даланы кең,
Әйгілі ақтарылы алабымен,
Бұл күнде тыныстайды өскен өңір,
Барқынның баяу өскен самалымен.

Қайырмасы:
Ойылым менің – ойдағы елім,
Ғасырын жаңа тойлады елім.
Ойылым – арнам ағысы қатты,
Ойылм – арман жайнаған өңір.

Әні мен сөзін жазған Жолдыбай Айтқұлов.

Азамат бол !

Жеке куәлігің қазақ тілінде болмаса, сен қандай қазақ азаматысың?

Нағыз қазақ азаматы қандай болу керек? Басына бақ қонса, бай, бастық, батыр болу оңай, бірақ, азамат болу қыйын дейді. Азамат деген сөзге ер адам да, әйел адам да кіреді. Азамат - дұрыс адам деген мағына береді. Нағыз қазақ азамат болу үшін адам бірінші өзінен бастау керек, сосын балалары мен тума-туысқандарына, ұжымы, көрші-көлем, ағайындары, алыс-жақын тумаларына үлгі көрсетіп, ақыл кеңес беруі қажет.
Ол үшін аты-жөнін, яғни, атын, әкесінің атын, тегін қазақ тілінде Жеке куәлігін жаздырудан бастайды.
Тәуелсіз Қазақ елі, Қазақстан Республикасы болғаннан бері ов, ев, ин дерді алып тастап, Қазақ азаматтарына аты-жөнін, тегін қазақ тілінде жазуға Заң бойынша ұрықсат етілген.
Не істеу керек:
1. Халыққа қызымет көрсету орталығына барып, өтініш жазып, Туу туралы куәлігіңді таза қазақ тілінде жаздырасың,
2. Қазақ тілінде жазылған Туу туралы куәлік негізінде Жеке куәлік аласың,
3. Сосын, салық төлеу куәлігін(РНН) қайта аласың,
4. Әлеуметтік жеке код(СИК) бергенде аты-жөнің қазақ және орыс тілінде жазып беріледі.
5. Басқа құжаттарыңды қазақ тіліне аудармауыңа да болады, бәрі жарамды, заңды болып есептелінеді, неге десеңіз әлеуметтік жеке кодта бұрынғы, қазіргі аты-жөнің екі тілде жазылып тұр.
Бүгінгі күннен бастан, әр азамат, түгел отбасы, ауыл, аудан, қала, облыс болып Қазақ елінің нағыз азаматы атына лайық жұмыс жасайық, өмір сүрейік, балаларымыз бен немерелерімізге қазақ екенімізді іспен көрсетейік.
Әкеңнің атын ұмыттырам деген заман өтті, әкеңнің, атаңның, бабаңның, яғни, аты-жөніңді, тегіңді Жеке куәлігіңе қазақ тілінде жаздырсаң, Алла тағала да, ата-баба әруағы да сені қолдайды, ризашылығын береді деп ойлаймын.
Сенің Жеке куәлігіңді біреу келіп қазақ тілінде жазып бермейді, әрбір кеудесінде намысы бар адам соны ескеруі керек.

Ақтөбе қаласы, Нұрлан Ізденұлы ЕСЕНҒАЗЫ,

Бауыржан Момышұлы өмірбаяны


Бауыржан Момышұлы – Кеңес Одағының батыры, халық
қаһарманы, әскери шенді қызметкер, даңқты қолбасшы, қазақтың көрнекті жазушысы
.

Бауыржан Момышұлы 1910 жылы 24-желтоқсан күні Жамбыл облысы, Жуалы ауданы,
Көлбастау ауылында қарапайым, мал бағатын шаруа отбасында дүниеге келді.
Балалық шағының он үш жылын өзінің кіндік қаны тамған ауылында өткізіп, одан
кейін кеңестік дәуірдегі интернатта тәрбие алады. 1929 жылы ”Әулие Ата” тоғыз
жылдық мектебін бітіреді. Мектепті тәмамдағаннан соң шалғай аудандардың
біріндегі ауылға (Бетпақдала) мұғалім болып барады. Коллективтендіру кезеңінде
кеңестік мекемелерде қызмет етеді. 1932 жылдың қаңтары мен қарашасы аралығында
мансапты қызмет атқарады. Кейін әскерге шақырту алады.

Әскери өмір мен соғыс жылдары

1932 жылы әскерге шақырылғаннан кейін Отан алдындағы борышын өтейді. Әскери
машықтану кезінде білім алып, мергендік өнерге машықтанады. 1933 жылы полктық
мектепті бітіреді.1934 жылы әскерден келгенде запастағы командир болады. Одан
кейінгі уақыттарында білімін жетілдіріп (Ленинградтық қаржы академиясында қысқа
мерзімдік курстан өтеді), банк саласында қызмет етеді.

1936 жылы Қызыл Армия қатарына командир ретінде қайта шықырылып әскери
қызметтер атқарады. Ол ортаазиялық әскери округтың 315-ші атқыштар полкына командир
болып тағайындалады. Бір жылдан кейін оның полкы ерекше Қызылтулы Қиыр Шығыс
Армиясының бөліміне қосылады. Ал Бауыржан жарты ротаның командирі болады.

Ұлы Отан Соғысының басталмай тұрған кезінде Бауыржан Момышұлы 105-ші атқыштар
дивизиясының қарамағындағы артиллериялық атқыштар бөлімшесінің командирі
қызметінде болады. 1940 жылы Украинаның Житомир қаласындағы 202-ші арнаулы
танкке қарсы шабулдайтын дивизионның командирі болып тағайындалады. Алайда,
1941 жылдың қаңтарына тәжірибелі сардар Алматыға қайтарылады. Сол жылдың жаз
айларынан бастап жаңадан құрылған 316-шы атқыштар дивизиясының штабына
Қазақстан мен Қырғызстан елінен сарбаздарды жинай бастайды. Бауыржан қайта
жасақталған дивизияның 1073-ші атқыштар полкының атқыштар батальонына командир
болып тағайындалды. Ары қарай қайнаған соғыс майданы басталып кетеді.

Ержүрек сардардың батырлығын танытқан майдандар аз емес. Солардың ең ерекшесі
1941 жылдың күзінен басталған Мәскеуді қорғау шайқасы болатын. Ол кезде ол
19-шы гвардиялық атқыштар полкына командир болады. Оның полкы жұдырықтай
жұмылып, фашистерді Мәскеуге қарай жібермейді. Жасаған ерлігі мен батырлығы
үшін, өзіне жүктелген міндеттерді абыроймен атқарғаны үшін, шешуші кездерде
жылдам түрде нақты шешім қабылдай білгені үшін ол Ленин Орденімен марапатталады.
1942 жылдың тамызынан бастап Панфиловшылар дивизиясында командир болады.
Мәскеуді қорғау майданының Клюкова шайқастарында жарақат алып, біраз уақыт
госпитальда жатады.

1945 жылдың ақпаны мен наурызында Латвия жеріндегі Приекуле станциясы маңында
болған шайқаста ол басқарған дивизияның солдаттары қарсыластарының қорғаныс
шебін тасталқан етеді. Сондай-ақ, ұрыстың нәтижесінде 15 елді-мекен жаудан азат
етіліп, жаудың әскеріне солдаттар жағынан және әскери техника жағынан үлкен
шығын келтіреді.

Бауыржан Момышұлының шендері мен марапаттары.

1942 жылдың қазанында Бауыржан подполковник шенін алады. Ал сегіз айдан соң
полковник шеніне көтеріледі.

1945 жылдың 21-қаңтарында Бауыржан Момышұлы Бірінші Балтық жағалауы фронтының
6-шы гвардиялық әскерінің 9-шы гвардиялық атқыштар дивизиясының командирі болып
тағайындалады. 1946 жылы К.Е.Ворошилов атындағы әскери академиясының бірінші
дәрежелі Суворов Жоғарғы Орденімен марапатталды.

Бірінші дәрежелі «Қызыл Ту Ордені (2 рет)», «Ленин Ордені» мен «Отан Соғысының
Ордені», «Әскери шайқастағы еңбегі үшін», «Мәскеуді қорғағаны үшін», «Қызыл
жұлдыз», «Еңбек Қызыл Туы», «Халықтар достығы» және «Германияны жеңгені үшін»
медальдарымен марапатталған. 1990 жылы 11-желтоқсанда Кеңес Одағы құламай тұрып
ел президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың ұсынысымен ”Бауыржан Момышұлына
Ұлы Отан Соғысында атқарған орасан зор еңбегі үшін «Кеңес Одағының Батыры»
атағын тағайындау туралы” жарлық шықты. Негізінде, Бауыржан Момышұлына бұл
атақты беру жайлы 1942 жылы Мәскеу түбіндегі ұрыстардан кейін ұсыныс жасалынған
болатын. Алайда, ол ұсыныс ол кезде көздеген мақсатына жете алмады. Ел
тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті
Н.Назарбаевтың жарлығымен оған «Халық қаһарманы» деген атақ берілді.

Соғыстан кейінгі жылдардағы Бауыржан Момышұлы

Ұлы Отан Соғысы аяқталып, Кеңес үкіметі жеңіске жетіп, фашистік Германия тізе
бүкеннен соң Б.Момышұлы Қазақ КСР-нің Қарулы Күштерінде әскери қызметтерді
атқарады. 1948 жылы Генералдық штабтың әскери академиясын аяқтады. 1950 жылдан
бастап ”Тыл және Кеңес Армиясын қамтамасыз ету” әскери академиясында аға
оқытушы болып қызмет етті. 1955 жылдың желтоқсанынан бастап запастағы
полковник. Б.Момышұлы Қазақ КСР Жазушылар одағының мүшесі болды.

1982 жылы 10-маусымда Алматыда батыр Бауыржан дүниеден өтті.

Бауыржан Момышұлының әдебиетке араласуы

Ол қазақ және орыс тілдерінде бірдей жазып, өз өмірінде көрген білгендерін
арқау етеді. Оның қаламынан туған, өмір шындығын арқау еткен тамаша романы мен
әңгіме, повестері қалың оқушының іздеп оқитын шығармаларына айналады.

Бауыржан Момышұлы әдебиетке ерекшелікпен келген екен. Оқырман қауым батырды
алдымен шығармалардың автор ретінде емес, шығармадағы ержүрек кейіпкер ретінде
таныды. Дәлірек айтар болсақ, Александр Бектың «Волоколамск тас жолы» («Волоколамское
шоссе») повесті арқылы танылған болатын. Повестің басты кейіпкері панфиловшы
офицер, Мәскеуді қорғауға қатысқан батыр – Бауыржан Момышұлы – болатын. А.Бек
бұл еңбегін батырдың әңгімелері мен еске түсірулерінің желісімен жазған
болатын.

Бауыржан Момышұлы — «Офицердің күнделігі», «Бір түннің тарихы», «Артымызда
Мәскеу» әңгімелерінің, генерал И.В.Панфилов туралы «Біздің генерал» өмірбаяндық
повестінің, «Біздің отбасы» атты повестер мен әңгімелер жинағы кітабының
авторы. «Біздің отбасы» туындысы үшін 1976 жылы Қазақ КСР-нің Мемлекеттік
Сыйақысына ие болады. 1965 жылы «Кубалық кездесулер» атты очерктік шығармасын
жазды. «Артымызда Мәскеу» шығармасы А.Бектің «Волоколамск тас жолы»
шығармасының жалғасы болып табылады.

Батыр Бауыржанның қайсар мінезі мен шындықты сүйгіштігі, т.б.

Ел аузындағы әңгімелер Б.Момышұлының мінезінің тік болғандығын айтады. Ол кісі
өте қайсар болған. Шындықты жаны сүйетін, өтірікшілер мен қорқақтарды жек
көретін ержүрек адам болды. Оның бойында қазақы қасиеттер молынан болды. ”Момышұлы”
деген тегінің өзі үлкен бір қайсарлықтың арқасында солай аталды. Кеңес
заманында қазақтың тегіне шектеу қойып, -ев немесе -ева деген жалғауларды
жалғатып қойған шақта Бауыржан Момышұлының қайсарлығы ғана өзінің қалаған тегін
алып жүруге мүмкіндік берді.

Бірде әскери қызметтермен жүріп, үлкен лауазымды адамдардың алдында мәлімдеме
жасайды екен. Сол кезде Кеңес Одағының талай мансапты қызметтерін атқарған
Анастас Микоянның: ”Неге тегіңіз Момышев емес Момышұлы?” деген сұрағына ”Сіздің
тегіңіз неге Микоев емес Микоян?” — деп, қарсы сұрақ қою арқылы жауап қайырады.
Бұл дегеніміз нағыз өжеттік, қайсарлық. ”Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ”
деген халық нақылына келтірілген өмірдің мысалы.

Бауыржан батыр шындықты жақсы көретін адам болған. Онымен бірге болған
әріптестері Бауыржанның шындықты сүйгіштігін аңыз қылып айтады.

Б.Момышұлы А.Бектің «Волоколамск тас жолы» повесті жазылған кезде басты
кейіпкер болады. Оның әңгімелері мен еске түсірген оқиғаларын қағазға түсірген
Бек болған шайқастар мен оқиғаларды қатты әсерлеп, тіпті, Кеңес Әскерінің
жеңіліске ұшыраған кездерін жазбай қойса керек. Сөйтіп қолжазбасын Б.Момышұлына
оқытады. Оқып болғаннан А.Бекпен болған келесі бір әңгімесінде оның
жазғандарының кей жері шындыққа жанаспайтындығын және шындықты шындық етіп жазу
керек екендігін айтады.

Отан соғысының ардагері Алексей Абрамов Момышұлы жайлы былай дейді: ”Тарихқа
Клочковтың «Ресей ұлан- ғайыр, артымызда Мәскеу, шегінерге жер жоқ» деген сөзі
кірген. Осындай ұлы сөзді Бауыржан Момышұлы айтқан. Ол, алдында жатқан картаны
өртеп жіберіп, «Бізге карта керек емес, не жаудың бетін қайтарамыз, не осы
жерде өлеміз» деген. Бұл, Ұлы жауынгердің қасиетті сөзі”.


http://malimetter.org  http://malimetter.org/?p=2907 сайтынан алынган

Наурыз

Алдағы уақытта Ұлыстың Ұлы күні Наурыз мерекесін(яғни, Қазақ халқының Жаңа жылын) қарсы алу жөнінде ұсыныс!

Ұлыстың Ұлы күні Наурыз мерекесін қазақ халқы атам заманнан бері наурыздың 14-де тойлаған. Барлық үйлер 14-не дейін «шеке» беріп, ата-баба әруағына құран бағыштап, 14-не көрісуге, наурызды қарсы алуға дайындалған. Наурыздың 14-не барлық үйлер қазан көтеріп, бір-бірімен көріскен. Наурыздың 14-е көрісу, жаңа жылды 14-де қарсы алу осы күнге дейін жалғасын табуда.
Ғұламалардың айтуынша, Үкіметтің Қаулысы негізінде Ұлыстың Ұлы күні Наурыз мерекесін қарсы алу Қазақстан Республикасында наурыздың 22-і болып өзгерді.
Ендігі мәселе Ұлыстың Ұлы күні Наурызды қалай қарсы алған дұрыс. Той тойлауды емес, ой ойлауды ақылдасайық ағайын.
Ұсыныс:
1. Ағаш(киіз) үйді тез, сапалы құру, тігу, оны әсемдеу т.б. мәселелері бойынша ауылдан бастап, аудан, облыс аралық, Республика деңгейінде шет елдегі қазақ ағайындарды да қатыстырып жарыстар ұйымдастыру;
2. Қазіргі өмір талабына сай, дініміз бен салт-дәстүрімізді ескеріп Ұлттық киімдер(бүлдіршіндердің, ұлдардың, қыздардың, жастардың, орта жастағы, үлкендерге т.б.) тігетін мамандарға, кәсіпкерлерге т.б. тапсырма беріп конкурстар ұйымдастыру;
3. Мешіттердегі дін жолындағы мамандарға, ақындарға, мұғалімдерге т.б. арасында Бата беруден жарыс ұйымдастыру;
4. Ақындар айтысы;
5. Ән, күй, жыраулар концерті;
6. Ұлттық билер жарысы;
7. Ұлттық спорттық жарыстары;
8. Т.б. қазақ жастарының намысын оятатын жарыстар ұйымдастыру.
Ол үшін:
1. қаржы мәселесін шешу,
2. қазақ халқына деген ниеті түзеу мамандардан комиссия құру,
3. қазақ халқының салт-дәстүрін, қазақ тілін, тарихын, дінін, өнерін, жерін, елін, ұлттық тағамдарын сыйлайтындай қатаң тәртіп болу.

Ақтөбе қаласы, Нұрлан Ізденұлы.

24.03.2011 жыл.

"Фамилиясы жоқ адамның монологы" Алия Даулетбаева



Мен жайлы жазамын деймісің...


 


Ең улы үрейдің уысы,


Ең көзсіз құмарлық құшағы.


Ғаламның ең жанды қуысы,


Адамның ең қанды пышағы.


 


Оқ пенен темекі түтіні,


Ыстаған сап-сары сағыныш.


Албасты түндердің үкімі,


Аспанда, жерде де жарылыс.


 


Жарыңның шашының жұпары,


Жейдеңнің тер сіңген иісі.


Өксітіп бәрін де жұтады,


Өлімнің ыстықтау сүйісі.


 


Оңай ма бұл жайлы толғану,


Секундтар бәрін де күйреткен.


Тірінің инстинкті қорғану,


Табиғат анамыз үйреткен.


 


Ал Парыз... Парыз ше кәдімгі,


Майданда қымбаттап кетеді.


Сұм дұшпан сындырар сағыңды,


Арыңның түрілсе етегі.


 


Сол Парыз – парыздың ұлысы,


Өзгесі әшейін далбаса.


Күн кешіп жүрсің сен кім үшін,


Өмірлік мақсатың болмаса.


 


Әрбір кеш ақырғы кешіңдей,


Майданда тағдырлар талайсыз.


Сол сәтті басыңнан кешірмей,


Жазғалы отырсыз қалай Сіз?


 


Ажалға ажал боп атылып,


Бұрқанып өтті рас бүкіл күн.


Мінезім қиындау тақырып,


Даңқсыз даңқыңа түкірдім.


 


 


Шындықтың көбесін сөккендей,


Аңызға айналған ғұмырым.


Сондықтан фамилия жоқ менде,


Сондықтан Момыштың ұлымын.


 


Мен солай сөйлеймін ғарыштан,


Көк жүзін көк жасын тілгенде.


Өртеніп кеткенмін намыстан,


Өңшең ит іргемнен үргенде.


 


Тентектің жанын кім түсінген,


Қуыршақ қоғамның құлы көп.


«Овтар» мен «евтердің» ішінде,


Мен солай қалғанмын «Ұлы» боп.


 


Сыры осы Момыштың ұлының,


(Талантсыз пақырға тақпақ көп)


Қанменен жазылған ғұмырым,


Қайтесің сиямен шатпақтап.


 


Мен жайлы жазамын дейсің-ау...


 


МОМЫШҰЛЫНА СӘЛЕМ БЕРЕ БАРҒАН ТӨРТ ШАЙ

 
ҚазМУ – набыт…
Төрт ақынбыз өр кеуде,
Алатауды қалған шақ ед алып боп.
«Момышұлын көрсетем, — деп, — сендерге», —
Ертіп барды ағайымыз Мамытбек.

Несін бүгін жасырайын, халайық,
Желке шашым көрсететін сес-айбар;
«Бауыржан ба?..
Сәлем бере салайық»…—
Айтпасақ та ішімізде осы ой бар.

Сәл дарылдап,
кірсек керек жалындап,
Кірпігінен «Ұлы Отанның» қаны ұшқан,
Алдымыздан шыға келді арындап,
Бейне тордан босап кеткен арыстан.

Төрт ақын ек бөрі болып жортатын,
Мысық болдық…
Сондай да бір өтті шақ.
Түк пайдаға аспай қалды төрт ақын,
Танк тапап, талқан қылған доп құсап.

Сәлеміміз су тигендей божырап,
Сауалымыз у тигендей қожырап;
Бас — кеудеден,
тілім жақтан ажырап,
Қарсы алдымда арыстан тұр азынап.

Өз ұямда —
тіреп жатар аспанды
Сыйрағым да.., тырнағым да бар еді.
Баршын бүркіт бас салғанда қашты әлгі,
Қос қанат қып
Үрей менен Зәрені.

Арман болды ал аман қайту енді елге,
Ағай жақтан күтіп едік бір тірек.
«Ұстаздарың мынау болса,
Сендер де
Оңбайсыңдар!» — деп тастады күркіреп.

Түк қайрансыз күле беред далбаса —
Бонапарттың жанындағы Талейран.
Мынадан соң,
Хақтан жәрдем болмаса,
Қайран жоғын байқап қалдық ағайдан.

Шығарға есік, тесік те жоқ кіретін,
Нұр да қашып, жауып қалды бетті күл.
Жайшылықта бұлтты шайқап жүретін
Мүйіміз киіз болды көк тұқыл…

«Қарақтарым.. —
Сенбейін бе, сенем бе?» —
«Арыстаннан» кенет жылы үн шықты, —
Дастарқанға жақындаңдар», — дегенде,
Шөже-жүрек ұясында тұншықты.

«Меймандардың» байқап көріп әр қырын,
Шешілді-ай бір шемен-шерлі шежіре.
Қан кешуден өткен қазақ тағдырын
Сол күйінде әкеп қойды көзіме.

«Соғыс жайлы сұрамаңдар, ақылым,
Соғыс жайын енді ешкімге үйретпен.
Талай сары генералдың қатынын,
Бар болғаны, жігітпін мен билеткен!

…Атағым да бар адаммын.., шатағым,
Менің жанды жарама көп соқпаңдар.
Бермей жүрген маған «батыр» атағын,
Шамаң жетсе, ЦК-ны анау соттаңдар!

…Қазақ жатыр табанында Тажалдың,
Соңғы демін суырған жоқ Алла әзір.
Жиырмаға кеп — үйленбесең, ажалдым,
Осы жерден қуып шығам дәл қазір.

Көбейіңдер!
Бос жүрмеңдер ырбаңдап!..
Нешедесің? —
Маған назар бұр, бала!..»
Әлгі жерде қол-аяғым тырбаңдап,
Жаным қалды —
Жасым жетпей жиырмаға.

Бұлбұл қонған бұтағындай ағаштың
Көкіректен керуен-керуен төкті-ай жыр.
Әсіресе,
Арыстарын Алаштың
Жоқтағанда күңіреніп кетті-ай бір.

«…Оңашада жатқанды ұнатамын,
Елімді ел қылмасын ерте сезіп.
Жауға — қатын, жақынға — жалмауыздар
Жалықпай көк малтасын жүрсін езіп!..» —

«Бұл – Шәкәрім!
Ұлы Абайдың тұнбасы,
Құдайды іздеп, бөлек кеткен тобынан.
Құлап түскен оның таудай тұлғасы
Қарасартов-қарақшының оғынан».

«Қайғыдан, Қарқаралы, жуылмаған,
Айдай бер, қалса адамың қуылмаған»! —

«Бұл Ахмет!
Ұлт көсемі — кемеңгер,
Жұтты басын —
өткізбеді аран-шеп…
Академик Қосақбаев дегендер
Орынына өскен соның арам шөп».

«Міржақып — төменгінің аласасы,
Сөзімнің бар ма, жоқ па, тамашасы?
Жылтырап тесік моншақ жерде қалмас,
Қазақша бір роман жаза салшы!..» —

«Бұл — Міржақып! —
Қызыл тілдің шешені,
Бар қазақты қаңғып жүріп оятқан.
Біздің тұңғыш романның иесі еді,
Өтті өмірден, басы айырылмай таяқтан».

«Сұм өмір абақты ғой саналыға,
Сондықтан жаным менің жаралы да.
Ақында адамзаттан дос болмайды,
Жалғыз-ақ сүйенеді қаламына!..» —

«Бұл — Мағжан ғой! —
Назым сөздің зергері,
Антына да берік болды, Даңқына.
Айды алқа ғып, жұлдыз-жақұт тергені
Бұйырмаған өзін туған халқына».

«Сыртынан көреміз де, сүйінеміз,
Жүсіпбеков жолдастың үйіне біз.
Қашан түсіп қалғанша хатшы болмай,
Ақын болып туғанға күйінеміз!..» —

«Бұл — Қасым ғой!
Сом Қасым ғой!
Сол Қасым! —
Алматыда сүрді өмірін қан жұтып.
Сөзі де ерік, өзі бөлек болғасын,
Құл-қазақтар қойған оны қаңғытып!..

Қарақтарым!
Ұлттың ары — осылар,
Намысыңды тұтат Ардың отымен.
Ақтап алар келеді ұрпақ есі бар,
Оттай берсін қазіргі көп көкіген…»

…Төрт ақынды жібергендей түзеп сын,
Алты сағат мазалаған Атасын.
«Ар мен Намыс болғай, — деп, — қос күзетшің», —
Берді батыр бізге сонда батасын.

Қоштасарда: «Затыңда емес, атыңда
Кінәрәт бар… —
маған қарап оқталды, —
Жараспай тұр қазаққа да, ақынға,
«Жарқынғали» атанарсың!» — деп қалды…

Шықтық, сөйтіп, батыр-шалдан бата алып,
Қалашыққа жеттік жаяу демалмай.
«Бауыржаннан бата алғандар» атанып,
Көпке дейін өзімізге келе алмай.

…Батыр жайлы естелік бұл Ең Соңғы,
Бізден кейін кезіккен жоқ ешкіммен.
Жиырма алты жыл өткеннен соң
Еңсемді
Көтеріп ап, шақта жаздым Ес кірген.

Жасаттырмай жан қуырған Дертіне ем,
Ұлт алдында барлық ісін атқарып;
«Қазақстан Ресейге «еркімен»
Қосылған» күн кетті Еліне аттанып…

Кетпейді естен келе жатқан «ісініп»,
Төрт ақынның шайтандарын шалған күн.
Ұлт Ары үшін шын шайқасқа пісіріп,
Өз қолымен қайран Баукең салған күн.

Ылайықты іс қылмасам да Даңқына,
Марқаямын көргеніме батырды…
…Ия, айтпақшы, осы жырдың артына
«Жарқынғали» деп жазайын атымды…

Бауыржанмен кездесу

Бойы бар бізден гөрі биігірек,
Тіп-тік боп абыройын тұрған тіреп.
(Қасым Аманжолов)

Бірінші курста оқитын ботатірсек төрт студент бақыттан басымыз айналып, масайрағанымыз соншалық, жер-көкке сыймай отырмыз. Ортамызда асқар таудай болып жайғасқан Бауыржан Момышұлы атамыз шылымын дамылсыз сорып, әңгімесін ауық-ауық жалғастырып қояды. Демімізді ішке тартып, құлақ қақпай тыңдап отырмыз. Ара-тұра сұрақ қойған боламыз. Оның өзі сұрақ деуге келмейтін қиқы-жиқы бірдеңелер…
Бұл сексен бірінші жылғы желтоқсанның он тоғызы еді. Жатақханада жолыққан кураторымыз, жазушы Мамытбек Қалдыбаев ағамыз: «Бауыржан аталарыңды көргілерің келе ме? Ол кісі бүгін біздің үйде болады», — деп қалғаны. Мамытбек ағаның батырмен араласып-құраласып тұратынын бұрыннан білетінбіз.
— Көргіміз келгенде қандай! Бірақ, әйгілі Баукең біз құсаған бірінші курстың бақа-шаяндарын қайтсін? Әзілхан Нұршайықовтың өзі роман жазып жүргенде ол кісімен абайлап сөйлескен ғой.
— Жоқ, Баукең сендер ойлағандай емес. — Мамытбек ағай жымиып қойды. — Келбеті сұсты болғанымен, мейірбандығы шексіз. Жүріңдер. Өзінің көңілі қаласа, сендермен шешіліп әңгімелесуі де әбден мүмкін.
Мәкеңді айнала қоршап тұрған төрт студент — өмірден ерте кеткен талантты ақын Бауыржан Үсенов, бүгінде жұртшылыққа есімі кең танымал ақын Светқали Нұржанов, қазір Алматы облысында қызмет істейтін журналист Нүсіп Әбдірахимов және мен — бір бірімізге қарадық. Барсақ па, бармасақ па? Барсақ па дейтініміз, мұндай мүмкіндікке ие болу бақыты екінің бірінің маңдайына жазыла бермес. Астананы өмір бойы мекен еткенімен Баукең атамызбен тілдеспек түгілі, өзін мүлде көрмегендер де бар ғой. Қиялымызда Қобыланды мен Алпамыстан кем көрінбейтін батыр атамызға сәлем беріп шығудың реті келіп тұрғанда кім тартынсын? Бармасақ па екен дегеніміз, бірінші курсқа түспей жатып арсалаңдап, алты алашқа белгілі ақсақалдың алдына баруға жүрегіміз дауаламай тұр. Баукеңнің «Ұшқан ұясын», Әз-ағаңның «Ақиқат пен аңызын», Александр Блоктың «Арпалысын» оқуға түспей тұрып оқып үлгергеніміз көңілге медеу.
— Әй, барасыңдар ма, жоқ па? Ал, мен кеттім.
Мамытбек ағай мол денесімен бұрыла берді.
— Ойбай, көке! Қалдыра көрмеңіз.
Жатақхананың бесінші қабатында тұрған біз баспалдақтардың үш-төртеуін бір-ақ аттап, төмен қарай зуладық…
Шыға берісте Мамытбек аға:
— Әлгі Жақыпов қайда жүр екен? Баукеңе журфактағы үш Бауыржанды ертіп барғаным дұрыс болар еді, — деп қалды.
Бүгінгі белгілі ақын Бауыржан Жақыпов ол кезде балауса жырларымен ел-жұртты елеңдете бастаған екінші курстың студенті еді. Жатақхананы қайта бір сүзіп шықтық. Бауыржан табыла қоймады.
Пәтерінің есігіне маңдайымыз тірелгенде, Мамытбек ағай сәл кідірді.
— Тұра тұрыңдаршы, мен қазір Баукеңнен рұқсат сұрап келейін!
Буын-буынымыз былқ-сылқ етеді. Келуін келіп алып, қара терге түстік. Төртеуміздің де шашымыз желкемізді қабады. Сол жылдарда ұзын шаш өсіру үрдіс еді ғой. Баукеңнің шашы жауырынын жапқан бір журналисті қуып жібергені есіме түсіп, жүрегім су ете қалды. Аналарға қараймын. Байқаймын, жетісіп тұрған жоқ. Масқара болғанда…
Мамытбек ағай үйінен көңілді шықты.
— Жолдарың болды. Баукең сендерге кірсін деді.
Деміміз бітіп қалды. Есіктің тұтқасы қайда кеткен? 61-ші автобустың ішіндегі желдей ескен сөзуарлығымыздың ізі де жоқ. Бұтаның түбін паналаған торғайдай бүрісіп, бір-бірімізге «сен кір, жоқ, сен кір» десіп, есік алдында үрпиісіп, сәл бөгелдік.
Бауыржан Момышұлы диванда отыр екен. Үстінде көкшіл көйлек. Кірерімізді кіріп алып, босағада состиып тұрып қалған бізге Мамытбек ағай «Баукеңнің жанына жайғасыңдар» дегендей ишарат жасады. Қашаннан еті тірі Бауыржан Үсенов батылдық танытып, батыр атамыздың қасына барып қонжиды. Ілби басып, одан сәл төменірек мен орын алдым. Светқали мен Нүсіп қарсы алдымызға отырды.
— Әй, Мекемтас (Мамытбек ағайымызды айтқаны), бұларың кім?
Баукеңнің даусы гүр ете түсті.
— Бұлар — бірінші курстың студенттері. Сізге сәлем береміз деп… Мына жаныңызда отырған екеуінің аты — Бауыржан…
Баукең көк түтінді құшырлана сорып, бізге қарады. Батырдың өткір жанары кірпігімізді күйдіріп жіберді.
— Сонда сендердің аттарыңды менің құрметіме қойған ба? А-а!
Үнсіз бас шұлғыдық. Тіл қатайық десек, көмейімізге тобық тіреліп тұрғандай дыбысымыз шықпайды.
— Әке-шешелеріңнің ниетіне рахмет. Мына мен нөмірі бірінші Бауыржанмын. Бауыржан номер пер-вый! Солай. Ал, сендердің нөмірлерің нешінші?
Бізде үн жоқ. Не дейік? Өмірге жаңа қадам басып жатқанымызда нөмірімізді қайдан білейік. Төмен қарап, жанарымызбен жер шұқимыз.
— Сендердің нөмірлерің «энінші» болады, яғни, әзірге белгісіз деген сөз. — Бауыржан атамыз мол денесімен бізге бұрылды, — Өмірдегі өз нөмірлеріңді тауып алыңдар.
Бағанағыдай емес, Баукеңе бойымыз үйрене бастады. Енді бурыл тартқан шашына, қыран қабағына, семсердей мұртына көз тоқтатып қарадым. Не деген сесті кісі еді!
— Сенің атың кім? — деп сұрады қарсы алдында бұйра шашы дудырап отырған ақын досымыздан.
— Светқали.
— Е-е, сенің атың Жарқынғали болды ғой.
Содан соң Бауыржанға бұрылды.
— Әй, мұрт, сенің қанша әйелің бар?
— Әйелім жоқ, аға. Бойдақпын.
— Әй, мынау не дейді? Әп-әдемі жігітсің, неге әйелің жоқ?
Баукең жорта қабағын түйіп, Бауыржанды ұрып жібердей оқыс қимыл танытты.
— Е-е, университетте оқимын деңдер. Дұрыс. Қазақтың Ахмет Байтұрсынов деген мықты ғалымы болған. Осы күнгі мүйізі қарағайдай тіл мамандары сол кісінің еңбектерін пайдаланып жүр.
Баукең сөзінің соңына ащы тұздық араластырып жіберді.
Міне, қызық! Өмірі есімін естімеген кісіміз. Атағы мәшһүр ғалым болса, еңбектері қайда? Оқу орындарының бағдарламасына шығармалары неге кірмеген? Санамызда осындай сауалдар сапырылысып жатты. Ол кезде бұл сұрақтардың жауабын білмейтін едік. Ахмет Байтұрсыновтың ардақты есімі ақталып, асыл мұрасы алты алашқа кеңінен тарайтын күндер ол кезде үш ұйықтасаң түсіңе кірмейтін. Сондықтан, ғұлама ғалымның атын алғаш рет аңыз адам — Бауыржан Момышұлының өз ауызынан естігенімізді мақтаныш көреміз.
Баукең әр сөзін нығарлап отырып, бір ауыз өлең оқыды.

Міржақып, төмендердің аласасы,
Сөзімнің бар ма, жоқ па, тамашасы.
Жылтырап тесік моншақ жерде қалмас,
Қазаққа бір роман жаза салшы.

Бізге бұл өлең де таныс емес. Байыбына толық барғанымыз жоқ. Курстастарыма қараймын. Байқаймын, олар да аң-таң болып отырған сияқты. Елдің рухын оятатын осы бір жолдар Міржақып Дулатовтың жүрекжарды сөзі екенін, әйгілі «Бақытсыз Жамал» романы осы беташар өлеңмен басталатынын кейін білдік қой.
— Қасым үйден көп қиындық көрді. Ғаламат ақын ол. Жүсіпбековке шығарған өлеңін білесіңдер ме?
Бұл туралы енді еміс-еміс естігенбіз. Жалпы, әдебиетші студенттер арасында ауыздан-ауызға көшіп, жылдар бойы айтылып жүретін белгілі шумақтар, тұрақтар тіркестер болады. Жарты ғасырға жуық уақыт бойы ұмытылмаған әңгімелер де бар. Біздің тұсымызда да студенттер Қасым Аманжоловтың бір кезде қаланың басшысын сынап-мінеп шығарған:

Бермесең бермей-ақ қой баспанаңды,
Сонда да тастамаймын астанамды.
Өлеңнің отын жағып жылытамын,
Үйдегі бір қатын мен жас баламды, —

деп басталатын өлеңін жатқа білетін. Сондықтан, батыр атамыздың сауалына басымызды шұлғыдық.
Баукеңнің жүзінде ептеп күлкі жүгірді. Енді ол «Қаракесектің» әуеніне салып, әндете бастады:

Сыртынан көреміз де сүйінеміз,
Жүсіпбеков жолдастың үйіне біз.
Қашан түсіп қалғанша хатшылықтан,
Туғанға ақын болып күйінеміз…

Мұны бұрын естімеген едік. Баукең әр сөзін шегелеп айтқан соң, миымызда жатталды да қалды.
— Жақсы ақындар бар ғой. Қазіргілердің ішінен Сағидың өлеңдерін тәуір көрем.
Баукең одан әрі өзінің офицерлік қызметіндегі қызықты оқиғалар туралы әңгімеледі. Батырдың жастық шағы көз алдымызға елестеді. Аты аңызға айналған қаһарман қазақтың әскери қызметтегі әмірлі даусы құлаққа келгендей болды.
Ол тарамыс саусақтарына темекі талын қыстырды да, бір сәт үнсіз қалды.
— Әй, Мекемтас, бұлардың маған қоятын сұрақтары жоқ па?
— Кәне, балдар, сұраңдар, — деп Мамытбек ағамыз қалбалақтап жатыр.
Сұрақ қойған болдық. Біріміз бірінші курстың студентіне тән балаңдықпен келеңсіздеу сауал бердік.
— Это — глупый вопрос! — деді батыр даусы қатқылданып. Жанары ұшқындап, мұрты жыбырлап кетті.
Жым болдық. Бұдан әрі сұрақ қоймақ түгілі, тіліміз байланып қалды.
Баукең тағы да бірер үзік әңгіме айтты. Арасында: «Мен атағым да, шатағым да бар адаммын», — деп нығыздап қойды.
Біз отырғалы бірер сағат болды. Бөлменің іші буалдыр. Баукең темекінің тағы бір талын саусағына қыстырды. Мәкең сіріңкеге ұмтылды. Қою түтін бұрқ етті. Әлі де отыра бергіміз бар еді. Баукеңе бойымыз енді-енді үйреніп, ептеп әңгімеге араласа бастағанбыз. Батыр атамыз шаршады деді ме, әлде, бірінші курстың студенттеріне осының өзі жетер деп ойлады ма, Мамытбек ағамыздың:
— Бауке, рұқсат болса… Бұлардың қазір сабағы бар еді,.. — деп қалғаны.
Баукеңнің мұрты жыбыр ете түсті. Қап!
— Мен не, осыларды ұстап отыр ма едім. Әйда, барсын!
Батыр атамызбен асығыс-үсігіс қоштасып, іркес-тіркес шыға жөнелдік. Сөйтіп, бар-жоғы бір-екі сағаттық жүздесуге құмарымыз қанбай қалды. Қымбат қазынаны қолымызбен ұстап тұрып, айырылып қалғандай күй кешіп, көңіліміз қоңылтақсып жүрген. Студенттік өміріміздің алғашқы көктемі ұзамай бәрін де ұмыттырып жіберді.
Сол жазда Баукең дүние салды. Дәл сол күні астана жұртшылығы «Медеу» мұзайдынына жиналып, Қазақстанның Ресейге қосылғанының 250 жылдығын мерекелеп жатыр еді…

* * *
Тағдырымыздың бізге ұсынған сыйындай болған сол бір ұмытылмас кездесуден бері жиырма сегіз жыл өтіпті.
Ұмытпасам, сол жылы Баукеңді тағы бір рет көрдік-ау деймін. Ол кісі университет студенттерімен кездесуге келді. Төралқада отырған оны жиі нысанаға алып, түсіру аспабының тұмсығын тақай берген киношы ағайымызға кіжініп, қолын көтеріп қалғаны есімізде.
Мамытбек ағайымыздың арқасында Баукеңнің алдына барып, қолын алып, аз-кем әңгімелескен бір кездегі төрт студенттің қай-қайсысы да кейін өмірден өз орнын тапты.
Танымал ақын, талантты әнші, сыршыл сазгер Бауыржан Үсеновтің ғұмыры қысқа болды. Бар-жоғы отыздан енді ғана асқанда дүниеден өтті. Бірақ сол қамшының сабындай ғана өмірлік сапарында айрықша із қалдырды. Жұрттың жүрегінде жатталатындай жауһар жырлар жазды. Бірнеше кітаптары жарық көрді. Оның өлеңдерін қазіргі жастар да жатқа оқиды. Бәлкім, Баукеңмен сол жүздесудің әсері болар, Бауыржан ол тұста ауызға алуға тиым салынған жабық тақырыптар жөнінде жыр жазуды жиілетті. Оңаша сәттерде отыз жетінші жылдың зобалаңы туралы туралы әйгілі «Қара машина» деген өлеңін оқитын.
Оқуды бітіргелі мұнайлы Маңғыстауды мекендейтін Светқали Нұржанов қазір қазақ поэзиясының орта буын өкілдерінің санатына ілікті. Жас күнінен талайды таң қалдырып, ешкімге ұқсамайтын ақындық болмысымен әдеби ортаны дүр сілкіндірген ол бүгінде елге белгілі жыр жүйрігіне айналды. «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығын иеленді. Шынашақтай кезінде студент ақындардың айтысына қатысып, «Бір бала алдарыңда жыр бастады, Бітпейді мұнымен де шын дастаны. Каз ГУ-ім елудегі аман болсын, Сау жүрсін Каз ГУ-імнің құрдастары!», — деп жырлаған Светқалидың өзі де қазір қырықтың қысқасынан асып, елудің еңсесіне қарай ентелеп келеді. (Оның осы кездесу туралы жазған «Момышұлына сәлем бере барған төрт шайыр жайлы хикаясы» бүгінгі санда жарияланып отыр).
Бірнеше кітаптары жарық көрген белгілі ақын, жүйрік журналист Нүсіп Әбдірахимов қазір Алматы облыстық «Жетісу» газетінің жауапты хатшысы болып қызмет істейді. Баспасөздегі жемісті еңбегі үшін бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы Президент грантын иеленді.
Аллаға шүкір, біз де жаман болғанымыз жоқ. Журналистика мен әдебиеттанудың ауылына қазық қағып, ат байладық. Қастерлі шаңырақтың үрдісін ырым көріп, бір ұлымыздың атын Бақытжан деп қойдық.
Мамытбек ағаның осы кездесуге арнайы ертіп апарғысы келіп, сол күні сонша іздеп таба алмаған тағы бір студенті Бауыржан Жақып —бүгінгі баспасөз бен әдебиеттегі белді тұлғалардың бірі. Қарымды ақын. Ғибратты ғалым. Филология ғылымдарының докторы, профессор. Бірнеше жыл Каз ГУ-дің журналистика факультетінің деканы қызметін атқарып, бәріміз түлеп ұшқан қара шаңырақтың бесігін тербетті. Қазір еліміздің бас баспасы — «Қазақ энциклопедиясы» ЖШС-ның бас директоры.
Сол жолы бірнеше Бауыржанның басын құрап, Баукеңмен жолықтыруға ниет қылған ақжүрек Мамытбек ағамыз бүгінде ауызы дуалы, сөзі уәлі қаламгер ақсақалдардың санатында.

* * *
Бауыржан — қазір қазақ ішінде ең көп тараған есімнің бірі. Соғыстан кейін қалың ел балаларына жаппай осы атты қоя бастады. Бауыржан Момышұлының тұлғасы жұртшылыққа кең танылғанға дейін біздің ұлтымызда мұндай есім болған емес. Алды алпысқа келген Бауыржандардың ішінен бүгінде елге белгілі азаматтар көптен шықты. Бауыржан-министр, Бауыржан-ақын, Бауыржан-әртіс, Бауыржан-әнші, Бауыржан-ғалым, Бауыржан-заңгер, Бауыржан-журналист, Бауыржан-бай-бағлан… Қысқасы, бұл есімді иеленген жігіттер қай саланың да өрісін кеңейтіп, көрігін қыздырып жүр.
Бүгінгі көзқараспен зер салсақ, Бауыржан деген ұғымды түсіндіру оңай. «Бауырмал жан», «Бауыры бүтін жан» деген секілді ойға тез оралатын тіркестермен түйіндей салуға болады. Бірақ бұл есімнің әдепкі мағынасы шынында да осындай болды ма екен? Қазіргі заманға да еркін үйлесе кететіндей Бауыржан деген аттың сонау жиырмасыншы ғасырдың басында қойылуының сыры неде? Бауыржан атамыздың өмірі туралы еңбектерде бұл тақырып кеңінен қозғала бермейді. «Ұшқан ұя» атты ғұмырнамалық шығармасында: «Келген қонақ ең алдымен менің атымды сұрайтын. Сонан соң менің жеті ата жөніндегі білімімді тексеретін. Ел танудың басы ең алдымен осылай басталатынын ол кезде кім білген» деп түйіндеген Баукең одан әрі көп ашыла қоймайды. Сол «Ұшқан ұяда» өзі жақын араласқан отбасы туралы: «Сол күннен бастап Гончаровтар мені іш тартып, еркелете сөйлейтін болды. Бірақ әрқайсысы әртүрлі атап, атымды бүлдіріп бітті. Бірі — Бажан, бірі — Бардан, бірі — Буржан немесе Баржан деп тұрғаны. Ал ақкөңіл кемпір мені тіпті баласындай бауыр тартып, Буроржан дейтін» деп еске алады. Міне, осыдан-ақ бұл аттың басқалар үшін өте тосын болғанын көреміз. Осы есімді Бауыржан Момышұлы атақ-даңқы шыққанға дейін жалғыз өзі иеленіп келген.
Атақты «Ақиқат пен аңыз» роман-диалогының авторы, қадірлі қаламгеріміз Әзілхан Нұршайықовтың қойған сауалына батыр былайша жауап береді:
«Автор: Қазір елде сіздің құрметіңізге қойылған Бауыржан есімді балалар көп. Соларға қандай тілек айтар едіңіз?
Бауыржан: Маған білеміз деген жігіттер «Қазақстанда он үш мыңдай Бауыржан бар екен», — деп хабарлады. Мен әзілдеп, оларға: «Менің атым орыстың Иванындай болып бара жатыр екен ғой», — дедім. Бұл әзілім, әрине. Ал мен ол цифрдың анықтығын білмеймін. Білетінім — мен қазіргі Бауыржандардың ішінде бірінші нөмірлі Бауыржанмын. Міне, мен алпысқа келдім. Мені сыйлап, қадірлеп, сәбилеріне менің атымды қойған ата-аналарға, олардың туған-туысқандарына шын ниетпен алғыс айтамын. Ал Бауыржандарға айтарым: Азамат боп өсіңдер, қарақтарым! Қатарыңнан кем болмаңдар. Бірің болмаса бірің менен асып кетсеңдер, оған ешқандай дауым жоқ. Барлық Бауыржанға, барлық балдырғандарға ақ ниетпен батамды беремін!»
Бұл — жас ұрпақтың бәріне өмірлік бағдар сілтейтін аталы сөз. Барлық Бауыржанның бойтұмар етіп тағып жүретін қасиетті қағидасы. Романдағы әңгіменің осыдан қырық жыл бұрын қозғалғанын ескерсек, сол тұстағы он үш мың Бауыржанның қатарына бүгінде олардың қанша аттасы қосылғанын жобалай беріңіз.

* * *
Кейін әлгі кездесудің әр сәтін ойға алып, қайта саралап отырғанда Баукеңнің мынадай сөз айтқаны есімізге түсті. Көк түтінді құшырлана сорып отырып:
— Бауыржан деген сөз негізінде Баһур-әл Жалил деген атаудан шыққан ғой, — деп еді ол кісі. Бірінші курста оқитын бозөкпелер сол тұста бұған да жете мән беріп жарытпадық. Себебін сұрауға батылдығымыз да, білігіміз де жете қоймады. Содан кейін бірге барған жігіттер Бауыржан Үсенов екеумізді біразға дейін Баһур әл Жалил деп атап жүрді. Кейін бәрін де естен шығардық. Енді міне, ақыл тоқтатқаннан соң сол кездесудің әр мезетін қайта жаңғыртып, көз алдымыздан өткізуге тырыстық. Кей тұсы күнделік дәптерде жазылған, кей сәті миымызда жатталған.
Баһур әл Жалил… Ол кім? Қай Баһур әл Жалил? Бәлкім, Баһадүр шығар? Діни тұлға ма, әлде Шығыстың ғылыми әлемінің өкілі ме? Әзірге жұмбақтау. Дінтанушылармен кеңесіп, шығыстанушылармен тілдесіп көрдік. Белгілі бір тоқтамға келе алмадық. Бұл мәселені әлі де біраз қаузамақпыз. Аңызға айналған атамыздың есіміне тағы бір ұлы тұлғаның аты арқау болды ма екен? Содан қазақы ұғымға бейімделіп, Бауыржан деген атқа айналды ма, кім біледі?.. Құран сөздеріне қарап ат қоятын сол заманғы үрдісті ескерсек, осылай топшылауға болады. Бірақ тарихты хаттауға жетік Баукең бұл туралы неге өзі жазбаған? Сондықтан үзілді-кесілді байлам жасау қиындау. Біздікі тек болжам ғана.
«Ескерткіш боп тұрып қалмай бір жерде, Алшаң басып жүргеніңе қуанам», — деп ақын Сырбай Мәуленов жырлағандай, батыр Баукеңнің рухы үнемі халқымен бірге. Оның тұлғасы әлі де қазақтың руханият көшін өрге бастап келеді.
Бірінші Бауыржанның болмыс-бітімі ұлт ұланына мынау әлемдегі орнын, яғни, өзі айтқандай, өмірдегі нөмірін іздеп табуды үнемі міндеттеп тұрады.

 
Бауыржан ОМАРҰЛЫ
 
 
 
 

Руно жазуы

Руно жазуы
Әл-Фараби атындағы ҚазМҰУ доценті, филология ғылымдарының кандидаты Аманқос Мектеп-тегі осылай дейді
- Сіз руно жазуына көшу керек деген пікірдесіз. Руно жазуы туралы түсіндіріп берсеңіз.
- Біздің жазуымыз да, мәдениетіміз де ерте дамыған. Руно дегеніміз – тасты жасампаздықпен сөйлетудің өзі. «Алтын адам» жанындағы күміс тостағандағы жазуымыз бар. Содан бастап есептегенде біздің жазуымыздың тарихы алты-жеті жүз жылға жетіп тұр. Бұл руно жазуымен есептегенде. Ғұбайдолла Айдаров қазақтың маңдайына біткен рунолог-ғалымы еді. Ол рунология бойынша көптеген кітаптар қалдырды, «Күлтегін», «Тоныкөк» «Білге қаған» – бәрін-бәрін зерттеді.
Руно таңбамен белгіленген. Таңба жай таңба емес, оның бәрінің ортақ жүйесі бар ілім. Ол – ілімнің бір бөлшегі. Барлық таңбаны қосқан кезде біздің ұлттық алфавитіміз шығады. Әрбір таңбада сыр бар, ақпарат бар. Рулық таңбалардың барлығы рунологияның шығуына себеп болды. Осы жазу Еуропаға барды. Атилланың кезінде Еуропа осы жазуды пайдаланды. Содан кейін барып латын, грек жазулары пайда болды.
Түркологтар біздің тарихымызды, жазуымызды көп зерттеді. Бірақ олардың өздерінің мүдделері болды. Радлов: «Екі қазақ кездессе, өлеңдетіп сөйлейді», – деген. Қазір екі қазақ өлеңдетіп сөйлессе, дендері сау ма деп күдікпен қарайтын болдық қой. Ғұбекең хақас, гагауыз, әзірбайжан, грузин, түркімен және басқа бірнеше тілді жақсы білді. Сол кісінің кітаптарын оқыдым, зерттедім. Қазіргі кезде Тайжан Досанов мықты рунолог саналады. 1997 жылы сол жігітпен таныстым. Содан кейін рунологиямен шұғылдануға тура келді. Осы жазуды үйренуіміз керек. Сонда ұлтымыздың тарихын, ертедегі ғылымын зерттей аламыз. Платон, Пифагор, Аристотельдер оқыған осы жазуды.
Жақында Венгриядан ғалымдар келді. Олар руноны біледі екен. Егер осы жазуды енгізетін болсақ, түркі халықтарымен де, қазақтың өз ішінде де рухани жақындық күшейе түседі. Рушылдықтан арыламыз. Трайбализмнен арыламыз.
Біздің жазу-сызуымыздың, мәдениетіміздің, тұтастай идеологиямыздың тарихы әріде жатыр. Алайда біздің мәдениетіміз сыртқы бүліншілікке ұшырады. Араб шапқыншылығы кезінде мәдениетіміз зардап шекті. Арабтардың Әл-Муслим Әл-Кутиба деген қолбасшысы болды. Сол мыңдаған адаммен ондаған жылдар бойы біздің дала толған ескерткіштерімізді қиратты. Қиратқан себебі, біз көшіп-қонып жүрген халықпыз ғой. Біз тұтасымен жауынгер әскерміз. Сол мінез, сол дала өмірінің дағдысы бар бізді басқа дінге өткізу қиын болды. Сондықтан бүкіл мәдениетімізді қирату арқылы, бүкіл білікті адамдардың көзін жою арқылы осы дінді қабылдатты. Діннің өзінің де қаупі көп.
- Сонда бізге дін керек пе, керек емес пе?
- Қай діннің де өзінің саясаты бар. Қазіргі Ислам дінінің де өзінің саясаты бар. Шетелден оқып келіп, біздің ғасырлар бойы тәжірибеден, сынақтан өткен салт-дәстүрімізді бұзатын, шариғат былай дейді деп соғатын молда, имамдардың қажеті жоқ. Біз – көзіміз ашық, көңіліміз ояу халықпыз.
- Ұлттық идеология туралы пікіріңізді білсек…
- Идеология – кең ұғым. Адам мен макрокосма, микрокосма, адам мен табиғат арасындағы үйлесімді, сәйкестікті, үндестікті насихаттау керек. Суға түкірме, құдыққа түкірме, күлді баспа, көкті жұлма, жерді шұқыма деген тыйымдар – осының бәрі идеологияға жатады. Табиғат-Ананы әлдилей білуіміз керек. Сонда басқаша қарайды. Экологияны қорғауымыз керек. Алдында айттым ғой, анау ана жақтан, шетелден оқып келді деп еліктей бермеуіміз керек. Миссионерлерден сақтану қажет.
Мемлекеттің идеологиядағы қазіргі ұстанып отырған басты бағыты – халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру. Бұл тұрғыда біршама жұмыстар атқарылуда. Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуы қарқын ала түсуде. Бірақ біздің мүмкіндігіміз әлі көп. Тек соны халық игілігіне жарата білу – басты мақсат. Қазақстан алпауыт мемлекеттермен шектесіп жатыр. Сондықтан бүгінгі билік шекарада келіспеушілік болмауы үшін жұмыс істеуде. Сыртқы саясатта татулық, бейбітшілік болуы керек. Біреудің айдап салғанынан сақтану қажет. Ынтымақтастық қажет. Бізді геноцид, репрессияның екі рет машинасы тапап өтті. Ашаршылық пен соғысты бастан өткердік. Мысалы, Байғанин ауданы территориясында отызыншы жылдары 68 мың халық болыпты. Кеңес үкіметінің кемелденген деген уақытында 28 мың адам болған. Демек, қырылған халықтың орнын толтыра алмай жүрміз. Қытайға, Ресейге қашты. Тартылған өзен-көл сияқтымыз. Көлдің де кемеліне келетін кезі болады. Біз өзен-көлдің кемеліне келуі үшін күресуіміз керек. Қазір Байғанин ауданының тұрғындары 20 мыңға да жетпейді. Қазақтың қаймағы, алтын басты адамдар ауылда еді.
Мемлекеттің ішкі саясатында сыртқы және ішкі миграцияға көңіл бөлініп, ғылыми тұрғыдан баға беру керек. Тағдырдың тәлкегімен ел ауып кеткен бауырларымызды отандастарымыз деп бауырымызға тарту керек. Солтүстік облыстардағы сулы-нулы жерлерге орналастырып, жағдай жасаса, олар еңбектеніп, сырттан алған тәжірибесін біздің тәжірибемен ұштастырып, жүзеге асыра алады. Сондай-ақ, ішкі миграцияда халықтың көші-қонын зерттеп, тиімді жерге орналастыру қажет деп ойлаймын.
Егер қолдан қырып тастамағанда, халқымыз 35-40 миллионға жеткен болар еді. Идеологияның әрісін айтпай-ақ қояйын, берісін Алашордадан іздеу керек. Халел Досмұхамедұлы, Мұстафа Шоқай, Ахмет Байтұрсыновтардың жалғасы үзілмеген болар еді. Әлихандар қандай адам болды! Әлмұхан Ермеков Ленинмен екі сағат сөйлескен. Бұл Әлекеңдердің қаншалықты биік, интеллектуалдық деңгейі жоғары екенін көрсетеді. Солардың тәрбиесін көрген Рысқұловтар қандай болды. Сәкен, Бейімбет, Ілиястар ірі тұлға ғой. Іріден ірі туады. Ірінің көлеңкесі де, жарығы да мол болады. Олардың шапағатын көрген ірі адамдардың ұлтына қашан да пайдасы зор. Өзінің көлеңкесінен қорқатын адамдардан сақтану керек. Бір басшының қабылдауында болдым. Кеңес үкіметінің құлар уағында. Бір телефон шыр ете қалып еді, онша қозғала қоймады. Екінші бір телефон шыр ете қалып еді, әртіс болып шыға келді. Тұтас спектакль көріп шықтым. «Бойы бұлғаң, сөзі жылмаң, кімді көрсең мен сонан», – деп Абай айтқан.
- Қазақ тілі, қазақ баспасөзі туралы не айтасыз?
- Қазақты «Дала уәлаяты» газетімен тәрбиеледі. Қазақтың журналистикасы «Дала уәлаятымен» басталған жоқ. Ол қазақты ұстап отыруға арналған патшаның газеті еді. Біздің санамызды игеру үшін ашқан газет. Шындығы осы. Шындық – қанжар. Дұрыс ұстамасаң, тіліп түседі. Өзін қазақ баспасөзіне арнаған Жиенғали Тілепбергенов секілді ғұламалар өмірден өтіп кетті.
Ахметтер түрлі мысалдармен жазды. Журналистиканы айтқанда, осы кісілердің шеберлігін үйрену керек. Әлихан Бөкейхан жер туралы «Башқұрттың жері» деген мақала жазған. «Қызым, саған айтам, келінім, сен тыңда» дегенді эпиграф қылып алады. Осының өзі шеберлік қой. Қазақ журналистері осындай шеберлікті үйренуі қажет.
- Алаш ардақтыларын зерттеуге қалай келдіңіз?
- ҚазМҰУ-дың филология факультетін бітірдім. Ғылыммен айналысқым келді. Тіл білімі институтына орналастым. Аспирантураға түстім. Бөлім бастығы Жұбаныш Аралбаев рухани жағынан көп қолдау жасады. «Айқап» журналының қоғамдық-саяси лексикасы» деген тақырып алдым. «Айқап» араб графикасымен жазылған ғой. Сол журналды оқу үшін араб графикасын үйрендім. Қазанға бардым. Біраз дүниені қарадым. Журналдың жоқ сандарын іздедім. Ахмет Байтұрсыновтың, Мұхамбетжан Сералиндердің кезіндегі жазбаларды оқыдым. Кандидаттық диссертациямды қорғайын деп жүргенімде 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы болды. Сүйегі қураған Алашты тіріліп жатты деп шықты. Маған Алашты зерттеуші деп жала жапты. Сәл кейін Ахмет Байтұрсыновты ақтауға байланысты комиссия құрылды. Оның құрамында Ісмет Кеңесбаев, Рабиға Сыздықова, Әбдуали Хайдаров, Шора Сарыбаевтар болды. Төте жазуды білетін болғасын маған Ахметтің еңбектерін зерттеу жұмыстары тапсырылды. Екі жылдай Мәскеу, Санкт-Петербург, Қазан, Уфа, Орынбор, Ташкент, Алматы архивтерін қарауға рұқсат берді. Алашты зерттеуге мүмкіндік болды. Алашты тарихтан өшірмек болды ғой бұрын.
Міржақыптың, Ахметтің біраз шығармаларын таптым. Ахметтің қызы Шолпан апайға әкеліп бердім. Міржақыптың қызы Гүлнар апай көзі тірі ғой, қазір 90-нан асып кетті. Оған да біраз материал тапсырдым. Бірқатар шығармаларды өзімде сақтап қалдым. Тек Байтұрсынов туралы қырықтың о жақ-бұ жағында еңбек жаздым. Телжан Шонанұлының еңбектері жинаулы тұр. Енді соны шығарсам деймін.
Алаш қайраткерлері бастық болуды мақсат еткен жоқ, ұлтты алға сүйреді. Олар заңды білді, заңсыздықты баяндап, айта білді. Алаштың мақсаты қалай болғанда да мемлекет құру еді. Әділетсіздіктің жанға батқаны, жергілікті әкімсымақтардың сатқындығы әсер етті. Содан олар қазаққа қорған болғысы келді. Инженер, дәрігер, мұғалімдер қажет еді. Сондай білікті адамдар шықты. Халыққа қызмет етті. Олар бір мамандықпен қалып қойған жоқ, ғылымның бірнеше саласын қамтуға ұмтылды. Халел Петербургтің әскери медициналық академиясына 1903 жылы түсіп, 1909 жылы бітіріп шықты. Оқуға түсер кезде латын тілінен қосымша емтихан тапсыратын болған. Бір айдың ішінде латынды меңгеріп алады. Бұл тума талантты көрсетеді. 1909 жылы «Қанды жексенбіні» көзімен көрген Халел кедейлердің жағдайына төзбеді.
- Кедей, бай дегенге қалай қарайсыз?
- Баяғының байлары табиғи жолмен, ақылмен байыған адамдар. Олар тұтас ауылды асырады. Малды өсіру үшін табиғаттың құбылыстарын зерттеді. Малды баға алатын адамға бақтырды. Өзінің қызметкері ретінде қарады. Ал большевиктер бай-кедей деп бөліп, қазақты байлықтан айырып бақты. Байлардың өзі ілімді, білімді игерген жандар. Жақсы өмір сүру үшін еңбек ету керек.
- Қазақ тарихының жазылуы қандай деңгейде?
- Қазір тарихты жазғыштар көбейіп кетті. Бұл тақырыпты көп созбайын. Біз құжаттар жеткілікті болса да, Алашорданың өзін зерттеп болған жоқпыз. Кезінде билік басына келген большевиктер барлық рухани байлығымызды жойып жібергісі келді. Енді тәуелсіздігімізді нығайтуымыз керек. Тілден айрылып қала жаздадық. Әр елдің ғылымы сол елдің мүддесіне байлаулы. Қазақтың тарихына қазақтың көзімен қарау керек. Мұстафа Шоқайдың, Ахмет Байтұрсыновтардың көзімен қарауымыз керек. Сонда ғана тарихымыз түгелденеді.
- Сіз ақтөбеліксіз ғой?
- 1954 жылы Байғанин ауданында Жарқамыста дүниеге келдім. Жарқамыста 3 сынып орысша оқыдым. Бір орыс қызы үшін мектеп ашылды. Мен мектеп жасына толмаған едім. Орыс мектебінде бала жетпей жатқасын мені қабылдаған. Біз орысша білмейміз, мұғаліміміз қазақша білмейді. Мұндай да қызық болған.
Әкем фотограф болды. Соғыста топограф болған адам. Шешем де фотограф болған. Ол кезде қазақ әйелдерінен фотограф шығуы қызықты жайт қой. Атамыз мектеп ашқан кісі.
Ақтөбелік болғаннан кейін елге алаңдап отырамын. Облыстың басшысына риза боламын. Елеусін Сағындықов елге қажеттің бәрін бітіріп отыр. Рухани саладағы қызметтері қаншама! Бұл кісі қазақша ойлап, қазақша жұмыс істейтін адам екен. Рухани, эстетикалық тәрбиеге көп көңіл бөледі. Бізге осындай басшылар керек. «Қан мен тер» трилогиясы – биік классикалық шығарма. Жақында осы шығарманың кейіпкерлеріне ескерткіш қойды. Керемет емес пе!
Бердібай КЕМАЛ.

Моде хан

Мөде хан
Мөде(Бөде) Модун хөшөө, Байөлке аумағы, Сақ сай өзені маңында(басында) ескерткіш бар(Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Алматы, 1998 жыл, 1-ші том, 46-58 беттерде).

Тауелсіздік шежіресі

Тәуелсіздік, еркіндік – ежелден ел тілегі. Тәуелсіздік  халқымыздың бостандығы мен дербес даму жолындағы сан ғасырлық күресі, тарихтың нәтижесі.
Бүгінгі Қазақстан - әлем назарында, өзінің болашағынан үлкен үміт  күттіретін жері бай, халқы бай ел.

                     Қазақстан – сан ғасырлық тарихы бар,
                     Қазақстан – бұл озат ел танысыңдар.
                     Көк байрағы, елтаңба, әнұраны,
                     Қазақ елі егеменді, сан ұлты бар.
                     Тәуелсіздік бабалардың ұраны,
                     Бейуақытта бойға таққан тұмары.
                     Тәуелсіздік – түнектерде тұншығып,
                     Ызғар болып жанбай қалған шырағы.

Бүгінгі тәуелсіздікке халқымыз оңайлықпен жеткен жоқ. Ата – бабамыз өз жерін, Отанын, халқын қорғаймын деп талай тарихи оқиғаларды бастарынан кешірді.
1466 жылы қазақ хандығы құрылды. Хандықтың іргесін қалаған қазақтың алғашқы хандары Керей мен Жәнібек.

1723 жылғы «Ақтабан шұбырындыда», Жоңғарлармен болған соғыста
Бір миллион адамнан, яғни, сол кездегі халықтың 40 пайызынан айрылды. Адамдар мал мүлкін тастап, өлімнен қашты.

1916 жылғы ұлт – азаттық көтеріліс пен 1917 жылғы Ақпан және Қазан
төңкерістері кезінде шаруашылық күйзеліске ұшырағандықтан  950 мың қазақ ашаршылыққа ұшырап апат болса, 300 мың қазақ отбасы елден кетуге мәжбүр  болды.

1918 жылы Қазақстанда Кеңес үкіметі құрылды
1937 жылы қазақ халқының зиялы қауымының өкілдері қуғын-сүргінге  ұшырап, халқым, елім деп жүріп «халық жауы» атанды. Олардың  105 мыңы абақтыға жабылып, 27 мыңнан астамы атылды
                        
                Енді  бізге қайта оралды заңғарлар
                Сталиндік тозақтарда жанғандар
                Ахметтер, Жүсіпбектер, Сәкендер,
                Ілиястар, Бейімбеттер, Мағжандар...

Қазақ халқының ең соңғы өліп – тірілуі – біздің халқымыздың қайғы –
қасыретіне, сонымен бірге мақтанышына айналған 1986 жылғы  Желтоқсан оқиғасы.

16 – желтоқсан. Бұл ерлік пен өрлік, қайғы мен қасірет мидай  араласқан әрі жарқын, әрі қаралы, қасыретті күн еді.
                   
1986 жылы Қазақстанда жастардың қозғалысы «Желтоқсан оқиғасы» деген атпен белгілі болды.
 
                  
Тарихым жатыр тасымда,
Тіл қатып келер ғасырда.
Азаттық деген ұғымның
Желтоқсан тұрар басында.

1991 жылы 16 желтоқсан күні  18-сағат 14-минутта еліміздің  тәуелсіздігін жария еткен ұлы заң қабылданды. Ақ түйенің қарны  жарылып, иісі қазақ  тәуелсіздікке қолы жетіп, шаттыққа бөленді. Ел өмірі түгелімен өзгерді.
Қазақ хандығы ХV ғасырда тұңғыш құрылса, арада 535 жыл өткеннен кейін Қазақстанның нағыз тәуелсіз мемлекет екендігі жарияланды. Бізбақытты өмірдің есігін аштық.

                    Дүр сілкінтіп бар әлемді, алапты,
                   Аңсай күткен Тәуелсіздік таңы атты.
                   Күні кеше азап шеккен қазақтар,
                   Дос – дұшпанды таңырқата қаратты.

1991 жылғы 16 желтоқсан қазақ тарихындағы ғасырлар бойы аңсаған арманның орындалған күні болды. Екі ғасыр Ресей империясының отары болған, жетпіс жыл  бойы Кеңес Одағының қысымын көрген Қазақстан үшін бұл күн ұлы мереке. Ғасырлар бойы ұмыт бола  бастаған тілін, салт-дәстүрін қайта жаңғыртып, тәуелсіздік туын биікке  көтерген күн болды. «Тәуелсіздік шежіресі» парақтарын ашайық.

1991 жылы 2 қазанда Қазақстан тарихына ғасырдың тағы бір ұлы  оқиғасы жазылды. Қазақ ұлы Тоқтар Әубәкіров ғарышқа ұшты. Қазіргі  күні авиация генерал-полковнигі, Қазақстан республикасының Халық  қаһарманы.

1991 жылы 12 желтоқсанда Қазақстан президенті «1986 жылғы 17-18  желтоқсан оқиғаларына  қатысқаны үшін жауапқа тартылған  азаматтарды ақтау туралы» Жарлыққа қол қойды.

1992 жылы 2 наурызда Қазақстан Республикасының әлемдегі ең беделді  ұйымдардың бірі – Біріккен  Ұлттар Ұйымына мүшелігін мақтанышпен айта аламыз. Бүгінде Қазақстанды  әлемнің 120 мемлекеті танып, 70-тен астам мемлекетпен елшілік дипломатиялық қатынас орнаған. Бірнеше халықаралық ұйымдардың мүшес

1992 жылы 4 маусымда Қазақстан Республикасы Жоғары Кеңесі
Мемлекттік рәміздерімізді қабылдады.

           Енді бүгін өлген туым тірілді,
           Әнұраным жалғап алды ғұмырды.
           Босағада қалып келген Елтаңба,
           Енді төріме кеп ілінді.

1993 жылы 28 қаңтарда Тәелсіз Қазақстанның тұңғыш Конституциясы  қабылданды. Уақыт өте келе ол заманның талабына сай келмегендіктен өмір сүруін тоқтатып, 1995 жылы 30 тамызда бүкілхалықтық  референдум нәтижесінде Қазақстанның жаңа екінші Конституциясы қабылданды.

1993 жылғы 15 қараша Қазақстан тарихындағы ерекше күн деп айта  аламыз. Себебі ұлттығымызды айғақтайтын тағы бір белгі-теңгеміз айналымға енгізілді.

1994 жылы 1 маусымнан 4 қарашаға дейін «Союз ТМ» ғарыш кемесімен ғарышта болған, екі рет ғарышқа ұшқан қазақтың екінші ғарышкері Талғат Мұсабаев Қазақстан Республикасының Халық Қаһарманы.

1996 жылы Алматыда Тәуелсіздік монументі ашылды. 1997 жылы
«Қазақстан Республикасының Тілдер туралы» Заңы қабылданды.

1997 жылы 10 желтоқсаннан бастап Ақмола Қазақстанның  астанасы болып ресми түрде жарияланды. Ал 1998 жылы 6 мамырда елбасы Н.Ә.Назарбаев Ақмола қаласын Астана деп атауға Жарлық шығарды.

1998 жылы 10 маусымда ресми түрде жаңа астананың тұсаукесер тойы болып өтті.

2000 жылы «Алтын адам» қоры (төрағасы Е. Қанапиянов) арқылы құрылған Ұлттық қоғамдық кеңестің шешімімен «Ғасыр адамы» болып танылғандар: Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Дина Нұрпейісова, Мұқтар Әуезов, Қаныш Сәтбаев, Бауыржан Момышұлы, Дінмұхаммед Қонаев, Нұрсұлтан Назарбаев, Олжас Сүлейменов, Тоқтар Әубәкіров

            Тәуелсіздік – бұл менің Парасатым,
            Күншілмен де тіл тауып жарасатын.
            Қорғайтын Елдігіңді ерлігімен,
            Қазақтың шығаратын Алаш атын.
            Тәуелсіздік – Арымдай аңсар әнім,
            Тау – тасындай аңсаған жан самалы.
            Қазақтың жанына жат пиғылдарға,
            Қамығып қара судай қарсы аламын.

Бүгін қазақ халқы өзінің көптеген аңсаған арманына жетті. Егеменді ел, тәуелсіз мемлекет болды. Халқының ар-намысы үшін қаза болған ұл-қызы ақталды. Өшкені жанып, өлгені тірілді. Тәуелсіздік күні құтты болсын!

http://ojarovaroza.ucoz.kz

Tauelsisdik kuni kutti bolsin!

Қазақ халқы Тәуелсіздікті көп жылдар зарыға күтті. Тәуелсіздікті аңсаған, өз ойларын ортаға салған қаншама қазақ елінің білімді азаматтары құрбан болды. Көзі ашық, көкірегі ояу қазақ жастары 1986 жылы желтоқсан айында Совет Одағының озбыр саясатына қарсы өз наразылықтарын білдірді. Сын болмай мін болмас дегендей. Сол кезде Совет Одағы жастардың талабына мән беріп, оң шешім шығарудың орнына, әскери күшпен жастардың жігерін басып тастауды қолға алды. Қаншама қазақ қыз-жігіттерін соққыға жығып, қудалап, қамап, қорлап, қырып қазақ халқының намысына тиді. Аллаға шүкір Совет Одағы құлап, мемлекет ретінде жойылды, Қазақ елі Тәуелсіздік алды, Қазақ ССР-ен Қазақстан Республикасы болып өзгерді. Ата-бабаларымыз сан ғасырлар бойы аңсап өткен азаттық алдық, елімізге егемендік әкелді. Қазақ елінің Тәуелсіздігі бәріміздің ең басты құндылығымыз. Мың өліп, мың тірілген қазақ халқы, барлық қыйыншылыққа шыдады, сабырлық, төзімділік, салқынқандылық танытты, Алла тағала қолдап, ата-баба әруағы оңдап қазақ халқының бағы ашылды. Қанымызға біткен тектілігіміздің арқасында Тәуелсіздікке қол жеткізгеніміздің өзі қазақ халқы үшін үлкен олжа деседе болады. Ендігі мәселе – Тәуелсіздігімізді бүгінгіденде нығайтып, мемлекеттігімізді бекіте түсу. Қазақстан Республикасы мемлекет, қазақ халқы ұлт ретінде қайта жаңарды. Қазақ халқы үшін Тәуелсіздіктен қымбат еш нәрсе жоқ.
Қазақ халқын алыс- жақын жер бетіндегі барлық мемлекеттер танып білді, Алла тағала қолдап, 19 жылдың ішінде ата-бабамыз армандаған мақсаттарының бәрі орындалды деседе болады. Көрші елдермен шекарамызды белгілеп-бекіту, тілімізді дамыту, тарихымызды түгендеу, әдет-ғұрып, салт-дәстүрімізді сақтау, дінімізге сыйыну, экономикамыздың өркендеуі, ішкі және сыртқы саяси тұрақтылық, халық аралық татулықтарды дұрыс жолға қоя білген Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы қазақ халқының маңдайына біткен бақыт болды. Осындай қыруар еңбегінің арқасында Қазақстан Республикасы ЕҚЫҰ-на төрағалық міндетін атқаруда, Ислам елдері конференциясына төрағалық ету мәртебесіне ие болды. Бұл қазақ халқы үшін үлкен абырой, жоғары, биік мәртебе, елдің атын ер шығарар дегендей емес пе?
Қазақстан Республикасында әртүрлі себептермен қоныс аударып уақытша болсада тұрып жатқан өзге ұлттар Қазақ елін құды бір жерұйыққа бағалайды. Себебі қазақ еліне әр түрлі жағдайға байланысты келген өзге ұлттарды қазақ халқы қонақжайлылығымен, дарқандығымен, мейірмандығымен және қыйналған кездерінде бір үзім нандарын бөліп берген қайырымдылығымен ұлт ретінде аман есен алып қалды. Аштықта жеген құйқаның дәмі кетпес дегендей, Қазақ елінде тұрып жатқан өзге ұлттардың қазақ халқына деген достығы мәңгілік деп айтуға болады. Ендеше Қазақ елінің Тәуелсіздігіне өзге ұлттар да қуанады, елдегі саяси тұрақтылықты, ұлттар арасындағы достықты берік сақтауға міндеттері санайды. Қазақстан Республикасында тұратын өзге ұлт өкілдеріне кәсіпкерліктерін дамытуға, тілін, дінін, тарихын сақтауға мемлекет тарапынан қолдау көрсетуде. Соған қарымта ретінде шет елдерде тұратын қазақтарға да сондай көмектер беріп жатыр деп айта аламыз.
Балаларымызға Қазақ елінің Тәуелсіздігінің қымбат екенін, оны көздің қарашығындай сақтай білудің маңызды екенін әркез айтып отыру керек, 3 жастан бастап жастарына қарай, деңгейіне байланысты Тәуелсіздіктің мағынасы жөнінде сабақ алулары қажет. Болашақ ұрпақтарымызға беретін еншіміз: бірінші тәрбие, екінші білім, үшінші тұрмысқа қажетті заттар екенін ұмытпайық ағайын.
Тәуелcіздік мерекесі желтоқсан айында тойланады, құран оқылады, соған байланысты 1-ші қаңтарда келе жатқан Жаңа 2011 жылды қарсы алу дайындықтарын 22-ші желтоқсаннан кейін бастасада үлгеретінімізді ескергеніміз жөн.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасы өркендей берсін, еліміз абыройлы, айбынды болып, қазақ тілі толық мемлекеттік мәртебесіне ие болсын, қазақ елінің салт-дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, тарихы, өнері, ғылымы дамып биік шыңдардан көрінсін, қазақ елінің атқа мінер азаматтары аман болып, жастрымызға үлгі көрсетсін, жастарымыз қалаған мамандықтарының шебері деңгейіне жетіп, қазақ елінің алдыңғы қатарлы дамыған елдердің алды болуына ат салыссын. Елімізде қой үстіне торғай жұмыртқалаған заман орнасын!
Ақтөбе қаласы, 87014552854, Нұрлан ЕСЕНҒАЗЫ.
07.12.2010 жыл.

Баукең жұлдызды болған күн — халы&#11

— Бақытбек Смағұл, біз сізді Ауғанстандағы әйгілі Хара шайқасында
тұтас ротадан тірі қалғандардың бірі, Ауған соғысының жаужүрек жауынгері
ретінде танимыз. Осы ауған соғысы жөнінде, қазақ жауынгерлерінің от
кешкен тағдыры жайлы «Ауғанның от-жалыны», «Мен көрген соғыс», «Қан
кешкен күндер», «Намыстың құлы, Алаштың ұлы» атты кітаптар жаздыңыз.
Жақында Кеңес одағының Батыры, халқымыздың аяулы ұлы, ұлттық батырымыз
Бауыржан Момышұлының 100 жылдық мерейтойын тойладық. Біздің бүгінгі
әңгімеміз де осы тау тұлға туралы болмақ. Әрине, мұның бәрі —
Тәуелсіздіктің арқасы. Баукең өзі де басы ноқтаға сыймаған тәуелсіз
тұлға еді ғой…

— Еліміздің Тәуелсіздік алғанын халқымыздың аяулы ұлы перзенті,
ұлтымыздың қаһарман ұлы Бауыржан Момышұлы көрген жоқ. Бірақ,
«тәуелсіздік» деген қасиетті ұғым мен Бауыржан Момышұлының есімі тығыз
байланысты.

Қазір біз тәуелсіз еліміздің іргесін нығайту үшін «ұлттық идея»,
«тәуелсіз ұлттық идея» деген ұғымдарға көбірек назар аударып жүргеніміз
де рас. «Көбірек назар аудару» дегенді бұл жерде мен сөздің сірәғысы
үшін айтып отырмын, шын мәнінде, біз енді Тәуелсіздік идеясымен,
Тәуелсіздік мұратымен өмір сүруіміз керек. Ішкі саясатта да, сыртқы
саясатта да, өндірісте де, мәдениетте де, әдебиетте де, өміріміз бен
қоғамымыздың күллі сала-сатыларында осы тәуелсіздік мұратын ту етіп
ұстауымыз қажет.

Дәл қазіргі кезеңде қазақ жастарына жан-жақты үлгі бола алатын ұлы
тұлғаның бірі, әрі бірегейі — сөз жоқ, Бауыржан Момышұлы. Ол кеңес
заманында өмір сүріп, Кеңес үкіметі кезінде қызмет еткенімен, оның бүкіл
іс-әрекеті, қайраткерлігі біздің бүгінімізбен үйлесіп, қабысып жатыр.
Ол — шын мәніндегі тәуелсіз тұлға. Тәуелсіздік идеясын ту етіп ұстаған
тұлға. Өкінішке қарай, оның тәуелсіз ойларының, тәуелсіз пікірлерінің,
аса құнды жазбаларының біразы мұрағатта жатыр. Әлі айналымға түскен
жоқ.

Бір ғана дерек: Бауыржан Момышұлы туралы бұрынғы кітаптар мен
зерттеулерді алып қарасаңыз, оның «батырлығына, ерлігіне, отаншылдығына»
көбірек көңіл бөлінгенін байқайсыз. Ал, Баукеңнің азаматтық тұлғасына,
адамгершілігіне, зиялылығына, тектілік мен кінәздік болмысына жете мән
беріле қоймағанын аңдайсыз. Бауыржан Момышұлы «жоғары жақ осылай деді,
мен соны қайтсем де орындауым керек» деген секілді көзсіздікке ешуақытта
ұрынбаған. Өзінің әрбір ісіне іштей есеп беріп, оны артынан асықпай
парықтап, «осым дұрыс болды ма, жоқ әлде бұрыс болды ма?» деп ой
елегінен өткізіп отырған.

Мұндай қасиет — нағыз зиялыға, ұлттың зиялысына ғана тән қасиет.
Мәселен, Б.Момышұлының көзі тірісінде жарық көрмей, жақында ғана жарық
көрген естелігіне көз жүгіртіңізші. Былай дейді: «Соғыс жүріп жатқан
уақытта менің полкымның бір бөлімшесі шабуылға шықты. Шабуыл барысында
бөлімшенің көпшілігі жараланып қалды. Сол кезде осы бөлімшеге көрші
бөлімшенің бір-екі офицері көмек беруден бас тартыпты. Шайқас біткеннен
кейін маған «осындай адамдар бізге көмек беруден бас тартты» деп
мәлімдеді. Сонда бүкіл полктың алдында әлгі екі офицерді шығарып,
жауынгерлердің көз алдында атқызып тастап едім. Соларды, сол мықты
жігіттерді неге атқыздым? Мүмкін, олар өз қателігін түсініп, түзеліп
кететін бе еді? Ендігәрі мұндай қателік жібермейтін бе еді? «Сонда
асығыстық жасадым-ау» деп әлі күнге өкінемін…»

Қараңызшы, не деген мойындау?! Ештеңені жасырып тұрған жоқ. Рас, соғыс
кезінде қаталдық керек-ақ еді. Әйтсе де, сол соғыс кезіндегі қаталдығына
кеңес әскерінің командирі емес, зиялы ретінде, ұлт зиялысы ретінде
баға бергенінің өзі неге тұрады?!

— «Қырық жыл қырғын болса да, ажалды өледі» деген сөз бар. Құдай да
«сақтансаң — сақтаймын» деген. Бауыржан Момышұлының бәленбай рет
қоршауды бұзып шығып, сан мәрте жауға тойтарыс беріп, дұшпанды тізерлете
жеңіске жетуінде нендей құпия бар? Баукеңнің майдан даласында тек өзіне
ғана тән әскери айла-тәсілдері болған көрінеді. Кубаға барған бір
сапарында олардың әскери соғыс мәнерімен танысады. «Шегіне отырып ұрыс
салу» деген тармақты қызыл қаламмен бір сызып, «сендер шегінсеңдер,
мынау алақандай аралда суға батып өлесіңдер, сендер тек алға қарай
жүрулерің керек!» деген екен. Біз бұдан Бауыржанның соғыс кезінде
географиялық жағдайға да аса мән беретін аңғарымпаздығын байқағандаймыз…

— Жақында ғана білгір ғалымымыз Мәмбет Қойгелдиев «Қазақ әдебиеті»
газетіне былай деп жазды: «Қазіргі күні Ұлы Отан соғысына қазақ
жауынгерлері үйренуші, бағынушы ретінде ғана қатысты деген жел сөз бар.
Бұл — шовинистік пікір. Мұндай пікірлерге сенуге болмайды. Өйткені,
Бауыржан Момышұлын кім үйренуші, тәуелді болды деп айта алады? Ол,
керісінше, үйретуші болды. Майдан даласында орыстардың өзіне соғысудың
тактикасын үйретті…»

Мәмбет Қойгелдиевтің пікіріне екі қолымды көтеріп, толық қосыламын.
Мен — Ауған соғысын өз көзіммен көрген, тек көзіммен көріп қана қоймай,
сол соғыстың бел ортасында жүрген ардагер жауынгермін. Осы ауған
соғысында Бақытжан Ертаев, Әлімжан Ерниязов, Байғали Қоқымбаев, Борис
Керімбаев («қара майор») барша ауғандық жауынгерлерге (орыс, украин,
тәжік, өзбек, қазақ, қырғыз және т.б.) соғысудың, соғыса білудің озық
үлгілерін көрсетті. Ауғанстанда соғысқан офицерлерден (мұнда да түрлі
ұлттың өкілдері бар) бұлардың ойы да, мойны да озық болды. Бұлар
үйренуші болған жоқ, үйретуші болды. Бірақ, наградаға, атақ-марапатқа
келгенде, мәртебесі биік атақ-марапатты Кремльде «крышалары» бар орыс
офицерлері алды да, бұларға жеңіл-желпі марапаттар ғана бұйырды. Қазақ
офицерлерінің Ауған соғысына үйренуші емес, үйретуші болғанын мен
өзімнің «Мен көрген соғыс» атты кітабымда жан-жақты дәлелдеуге тырыстым
да.

Осы сияқты, енді біз Бауыржан Момышұлының Ұлы Отан соғысына үйренуші
ретінде емес, үйретуші ретінде қатысқанын жан-жақты, әрі жүйелі түрде
жаңаша дәлелдеуіміз керек. Рас, 1941-1945 жылдары әйгілі қолбасшы
Бауыржан Момышұлының соғыс өнері тарихына бұрын-соңды еш жерде
қолданылмаған тың әскери тәсілді, сол әскери амал-айланы енгізіп кеткені
де белгілі. Мұны, бұл тәсілді әскери ғалым Ким Серікбаев «Спираль
Баурджана» («Бауыржанның серіппесі») деп атады. Бауыржан Момышұлының бұл
әдісі көптеген шетелдердің, атап айтсақ, Израильдің, Венгрияның,
Кубаның және т.б. жоғары әскери оқу орындарында оқытылады. Әлі күнге
дейін! Бауыржан Момышұлының теория жүзінде, яғни, соғыс жағдайында,
қолданылған әдісі, көрдіңіздер ме, әлі күнге ескірмеген! Мұны қалай
мақтаныш етпеске?!

Енді осы ретте мынадай мәселелерді қолға алған жөн сияқты. Бауыржан
Момышұлының соғыс өнеріне енгізген тың, жаңа әдіс-айласы жөнінде белгілі
әскери ғалым Ким Серікбаев жазды да. Десек те, бұл қазіргі тәуелсіздік
жағдайында аздық етеді. Енді осы Бауыржан Момышұлының соғыс өнеріне
енгізген тың тәсілі жөнінде шетелдің әскери ғалымдарының, әскери
мамандарының пікірін сұрап білуіміз керек. Неге Израильдің, Венгрияның,
Кубаның және өзге де елдердің оқу орындары күні бүгінге дейін өз
курсанттарына оқытып жүр? Мұның сыры неде?

Бұл әдіс-тәсілдің ертеде қазақ жауынгерлері қолданған әдіс-тәсілдерімен
белгілі бір дәрежеде байланысы болуы да мүмкін ғой. Мәселен,
тарихшыларымыз Алшын Жалаңтөс баһадүрдің бар болғаны 20 мың қолмен
жаудың 50 мыңдық қолын тас-талқан етіп жеңгенін жазады. Бір емес, екі
емес, бірнеше рет! Бәлкім, Бауыржан Момышұлы өзінің соғыс өнеріне
енгізген тың тәсіліне сол ертедегі қазақ қолбасшыларының кейбір
әдіс-тәсілдерін жаңғыртып, жетілдіріп, өз заманына бейімдеп пайдаланған
да шығар? Не десек те, дәл қазір Бауыржан Момышұлының соғыс өнеріне
енгізген осы тәсіліне кең түрде, әрі ғылыми тұрғыдан байыптау, зерттеу
жүргізуіміз керек-ақ.

Егер жаңылысып кетпесем, «Бауыржанның серіппесі» төмендегідей
іс-қимылдардан тұрады: біріншіден, қоршаудан шығынсыз, тез сытылып шығып
кету, екіншіден, қоршаудан сытылып шыға салып, ес жиғызбастан бұларды
қоршауға алғандардың өзіне күйрете соққы беру. Осындай әдісті ертедегі
түркі жауынгерлері де, сақ жауынгерлері де, әйгілі қазақ-жоңғар
соғысында қазақ жауынгерлері де қолданған. Егер «Бауыржанның серіппесі»
мен ертедегі қазақ жауынгерлерінің соғыс тәсілінен ұқсастық табылып
жатса, бұл да кездейсоқтық емес. Қазақ соғыс өнерінің үзілмей жалғасып
келе жатқанының бір белгісі.

Ауған соғысы ардагерлері ұйымдарының «Қазақ ардагерлері» қауымдастығы
орта мектептерімізде оқытылатын «Алғашқы әскери дайындық» пәні оқу
құралының ескіргенін, қазіргі күнгі талап-тілекке жауап бере алмайтынын
ескере отырып, 2009 жылы осы «Алғашқы әскери дайындық» пәнінің жаңа
мемлекеттік бағдарламасын жасап, оны ҚР Мемлекеттік хатшысы, Сыртқы
істер министрі Қанат Саудабаев пен ҚР Білім және ғылым министрі Жансейіт
Түймебаевқа тапсырдық. Біз осы еңбекке көне түркі әскерлерінің, ежелгі
қазақ жауынгерлерінің, Қазақ ордасы әскерлерінің 16 түрлі соғыс
тәсілдерін енгіздік. Мұның біразынан «Бауыржанның серіппесімен»
ұқсастықтар таптық.

— Сирек бізде бағы ашылған пырақтар,

Бәрінде оның бір себеп бар, сұрақ бар.

Сұңқарлығы сор болды деп басына,

Күбірлейді Кремльдік куранттар.

Мен күрсінем, ішімде өлген сырым көп.

Баукең болса «Идиот» дер ме ед, гүрілдеп.

Алтын жұлдыз тағып жатса табытқа,

Сталиннің саусақтары дірілдеп.

Сыймай-тұғын қалып түгіл, табытқа,

Орден тағу ойсыздық қой алыпқа.

Кенет Баукең атып тұрып орнынан

«Дат!» дейтіндей азып- тозған халыққа…

Бұл — менің Бауыржан Момышұлына арнап жазылған «Сұңқардың соры» деп
аталатын жырымның үзіндісі. Бауыржанды әділетсіздік сындыра алмады.
Халық жүрегіндегі арман-аңсарды Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы заңдастырды.
Елбасының бұл еңбегі Бауыржанның ғана емес, қазақ халқының кеудесіне
тағылған жұлдыз деп ойлаймын…

— Бауыржан Момышұлының тағдырында, өмір тарихында талай
әділетсіздіктердің орын алғаны да мәлім. Бұл туралы да біз әлі күнге
дейін ашық айта алмай келеміз. Әйгілі Саққұлақ шешен «Аспан толы
жұлдыздан жарқырап тұрған ай артық, жабыдан шыққан жүйріктен қазанат
туған тай артық, түйе сойған жиыннан тоқты сойған той артық, ықылассыз
берген етіңнен жайдары ішкен шай артық» деген екен. Сол сияқты,
Бауыржан Момышұлының өмір тарихындағы кішкене ғана эпизод не болмаса
шағын ғана оқиға, тіпті, айтыс-тартыстың өзі кейбіреулердің күллі
ғұмырынан артық. Өйткені, Бауыржан Момышұлы өзі айтты емес пе: «Ер
намысы — ел намысы. Ел намысы — ердің туы. Жақсы жігіт елін өрге,
жаман жігіт елін көрге сүйрейді. Ата күшін, ана сүтін ақтағысы келген
жігіт елін өрге сүйрейді. «Халқымның қалпына қара таңба бастырмаймын, ел
намысына кір жұқтырмаймын, еркіме ен салдырмаймын» деген ниетім өмірдің
талай арпалысында маған медет те, қуат та болды» деп. Осындай ниетпен,
осындай пейілмен, бүгінгі күннің тілімен айтқанда, осындай девизбен
өмір сүрген Бауыржан Момышұлының өмір тарихына біз айрықша
ынта-ықыласпен үңіліп, батырдың жолына кесе-көлденең түсіп жатып алған
әділетсіздіктерді саралап шығуымыз қажет.

«Әділетсіздіктер» дегеннен шығады, Ұлы Отан соғысы кезінде бір жөнсіз
әділетсіздікті қайта қалпына келтіруге Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаев айрықша еңбек сіңірді. Президентіміздің ерік-жігерінің
арқасында Бауыржан Момышұлына (қайтыс болғаннан кейін) «Кеңес Одағының
Батыры» атағы берілді. Бауыржан Момышұлына Кеңес Одағы Батыры атағы
берілген кезде оның ұлы Бақытжан Момышұлын да ең алғаш боп құттықтаған
да Елбасының өзі болыпты. Бұл құттықтау хатты маған Бақытжан Момышұлы
ағамыз бен Зейнеп Ахметова жеңгеміз көрсетті. Енді осы құттықтау хаттың
мәтінін толық келтіре кетейінші:

«Бауырым Бақытжан!

Халқымыздың асыл перзенті Бауыржан Момышұлына Совет Одағының Батыры атағы берілуімен шын жүректен құттықтаймын!

Кешегі сұрапыл соғыста көп ұлтты Отанының намыс туын желбірете ұстап,
жүрек жұтқан ерлігімен, дара бітімімен ұлтымыздың атын дүйім әлемге
жайып, абыройын асқақтата білген Бауыржан ағамыздың тарихымызда алар
орны ерекше. Қан майданда қол бастаған, ал, бейбіт күнде халқының
еркесі болған Баукеңнің абзал азаматтығы, ерлігі, қайталанбас мінезі
туған халқы, келер ұрпақтар үшін өшпес өнеге. Елдің махаббатына
бөленіп, аты аңызға айналған асыл ағамыздың Отан алдындағы еңбегі кеш
те болса әділ бағасын алғаны бүкіл Республика жұртшылығын, исі қазақ
баласын ерекше қуанышқа кенелтіп отыр. БАУКЕҢ жұлдызды болған күн —
ХАЛЫҚТЫҢ жұлдызы жанған күн!

Қуаныш ұзағынан болсын!

Н. Назарбаев».


—«БАУКЕҢ жұлдызды болған күн — ХАЛЫҚТЫҢ жұлдызы жанған күн». Жалпы,
өз басым Елбасымыздың осы сөзін ерекше қадірлеймін. Бауыржан Момышұлын
жаңаша тану, жаңа қырынан тану да Президент Н.Ә.Назарбаевтың осы сөзінен
бастау алатындай. Ал, Елбасының осы құттықтау хаты Бауыржантанудың жаңа
беті, әрі жаңаша бастамасындай болып көрінеді бізге.

http://altyn-orda.com/?p=3706

Открыт памятник Бауыржану Момышулы






В
Алматы в парке имени 28-ми гвардейцев-панфиловцев открылся памятник
Герою Советского Союза Бауржану Момышулы, передает корреспондент
Tengrinews.kz. В мероприятии принимали участие родственники
казахстанского героя, представители городской администрации и
общественные деятели республики.


По словам профессора полковника Серикбаева, этот памятник позволит
молодому поколению помнить образ и облик Бауржана Момышулы. «Сегодня все
казахстанцы переживают огромный праздник. В парке 28-ми гвардейцев в
святом месте Алматы и Казахстана поставлен памятник легендарному сыну
казахского народа, легендарной личности XX века, герою войны,
талантливому писателю, наставнику и философу – Бауржану Момышулы», –
подчеркнул полковник.

Также Серикбаев отметил, что недавно по инициативе акимата города
Тараза был выпущен 30-томник героя войны. «Если вы прочитаете эти книги,
у вас сердце будет биться чаще, сознание станет лучше и тогда Казахстан
будет в надежных руках нашей молодежи», – заключил полковник.

По словам заместителя председателя Ассоциации Союза ветеранов
Казахстана Афганской войны Бахытбека Смагул, образ Бауржана Момышулы
необходим молодому поколению для подражания, поскольку у каждого народа
есть свои герои. «Бауржан – писатель, за которым осталось большое
наследие. Он все силы отдал для народа и объединил золотым мостом Россию
и Казахстан», – подчеркнул Смагул.

Бауыржан Момышулы родился 24 декабря 1910 года в поселке Орак-Балга
(Жуалынского района Жамбылской области). В 1942 году за проявление
мужества и героизма в битве под Москвой гвардии капитан был представлен к
званию Героя Советского Союза, однако, оно было присвоено ему только 11
декабря 1990 года посмертно.

После войны он продолжал службу в Вооруженных Силах СССР. В 1948 году
окончил Военную академию Генерального штаба. С 1950 года был старшим
преподавателем Военной академии тыла и снабжения Советской Армии. Помимо
прочего, Момышулы стал известен как автор тактических маневров и
стратегий, которые изучаются в военных вузах до сих пор.


Источник:  http://tengrinews.kz


БАУЫРЖАННЫҢ СОҒЫС ТАРИХЫНДА БОЛМАҒАН 27 ТАК



БАУЫРЖАННЫҢ СОҒЫС ТАРИХЫНДА БОЛМАҒАН 27 ТАКТИКАЛЫҚ ЖАҢАЛЫҒЫ


Жас сардар Бауыржан Момышұлы Мәскеу түбінің қалың қарына малтыға жүріп, бес
рет қоршауды бұзып, жалпы саны 207 рет қол бастап, ұрысқа кіріп, 27 рет әскери
ғалымдардың айтуынша, соғыс тарихында болмаған тактикалық жаңалық жасады.
Командир Момышұлы жетік стратег, асқан тактик болумен қоса, сұңғыла психолог та
еді.



Момышұлы өмірбаянының осы ең жауапты кезеңінде Мәскеу түбіндегі шайқас
ерекше орын алады.



1941 жылы қазанның он бесі күні таң атар-атпастан панфиловшылардың
И.В.Капров басқарған 1073-полктің қорғаныс шебіне фашистер шабуылын тынымсыз
қайталай берді. Алған жолынан, айтқан сөзінен қайтпайтын қайсар командир
Бауыржан роталардың соғыс қимылын жаңа тактикаға жанастыра отырып, операцияны
орынды басқара білді. Осы күндердегі арпалыс кезеңдерінде жауға қайсарлықпен
қарсы тұрып, майдан даласында ерлік көрсеткендердің ішінде Қ.Шәріпов,
Р.Жанғозин, Б.Жетпісбаев, М.Әлімжанов, Д.Снегин, Е.Таймасов, Т.Ахтановтардың
ерлігі бір төбе.



Алайда аласапыран қысылшаң жағдайға ұшыраған кейбір полктердің батальон,
роталарымен байланысы үзіліп, жауынгерлердің қай жерде, қандай халде екенін
білу қиынға соқты.



Сондай жағдайға ұшырағандардың бірі – Бауыржан басқарған бірінші батальон
еді. Баукең енді шегінудің нақты жоспарын жасады. Батальонның алдында жүретін
он бес адамнан құрылған (алдыңғы жақты барлайтын) барлаушы қойып,
взвод-взводпен бөлек-бөлек болып, бірінің ізімен бірін жүргізе жылжуды ұйғарды.
Батальон алдындағы барлаушыларды аға лейтенант Рахимов пен саяси жетекші
Мұхаметқұл Сләмқұлов басқарды. Күндіз жау көзіне түспеу үшін жауынгерлеріне
түнделетіп жүруді бұйырды. Күндіз қалың тоғайда тыныстап, түнде барлаушылар
арқылы белгіленген бағытпен сақтана жүріп отырды. Қалың қарағайлы тоғай іші қар.
Жауынгерлер шаршады. Әйтсе де табанды төзімділік көрсеткен батальон екі күннен
кейін Новлянск пен Ивановск деревняларының аралығынан шықты. Барлаушылардың
айтуынша, осы Ивановск деревнясында панфиловшылардың 1075-полкінің бірінші
батальоны тұрады екен. Бұлар әлі шайқасқа қатыспапты. Әдісқой, тәжірибелі
комдив И.В.Панфилов бұл полкті уақытша әдейі резервте ұстап тұр екен.
«Б.Момышұлы басқарған батальон түгелдей жау қолынан қаза тауып, жойылып кетті»
деген лақапты естіген олар түгелдей аман оралған жауынгерлерді зор қуанышпен
қарсы алды. Бауыржан бастаған батальон жауынгерлерін көргенде И.В.Панфилов
қуанғаннан көзіне жас алды. Иван Васильевич көптен көрмеген бауырын
кездестіргендей Бауыржанды қаусыра құшақтай алып, бетінен сүйіп: «Жарайсың,
сұңқарым!» деп арқасынан қақты.



Кеңес әскерлерінің 1942 жылғы қаңтар-ақпан айларындағы ұрыстарында
8-гвардиялық дивизияның Бауыржан Момышұлы басқарған полк жауынгерлері ерекше
көзге түсті. Дивизия екі ай ішінде батысқа қарай 500-600 шақырым алға басып,
фашистердің мыңдаған солдаты мен офицерін қырды, көптеген техникасын жойып
жіберді.



Бауыржан Момышұлының қатардағы жауынгерлер жайлы айтқан небір қасиетті
сөздері халқымыздың есінде. Даңқты қолбасшы солдаттың мінез-құлқын, парасатын,
елі үшін шыбын жанын қиятын ерлігін керемет білген. Соның арқасында оларды
ерлік жеңістерге бастап, жігерлендіріп отырған.



Бауыржан Момышұлы соғыс жылдарында адуынды да қатал әскери басшы болып қана
қойған жоқ, сонымен қатар қарамағындағы жауынгерлер мен офицерлердің ақылгөй
жетекшісі, зерделі де білгір, байыпты да мейірман тәрбиешісі де бола білді.



Гвардия полковнигі Бауыржан Момышұлының 1990 жылдың 12 желтоқсанында
туғанына 80 жыл толуына орай Кеңес Одағының Батыры деген жоғары атақ берілді.
Б.Момышұлының «Әділет қашанда жеңеді, ол кешіксе де келмей қоймайды» деген сөзі
шындыққа айналып, ел тілегі орындалды.


Сілтеме: http://business.today.kz/kz...

Бауыржан Момышұлының Жылдар тізбегі


1910 жылы 24-желтоқсан күні дүниеге келді;

1929 жылы ”Әулие Ата” тоғыз жылдық мектебін бітіреді;

1932 жылдың қаңтары мен қарашасы
аралығында мансапты қызмет атқарады;

1932 жылы әскерге шақырылғаннан кейін Отан алдындағы борышын өтейді;

1933 жылы полктық мектепті бітіреді;

1934 жылы әскерден келгенде запастағы командир болады;

1936 жылы Қызыл Армия қатарына командир ретінде қайта шықырылады;

1940 жылы Украинаның Житомир қаласындағы 202-ші арнаулы танкке қарсы
шабулдайтын дивизионның командирі болып тағайындалады;

1941 жылдың қаңтарына тәжірибелі сардар Алматыға қайтарылады;

1941 жылдың күзінен басталған Мәскеуді қорғау шайқасына қатысады;

1942 жылдың тамызынан бастап Панфиловшылар дивизиясында командир болады;

1945 жылдың ақпаны мен наурызында Латвия жеріндегі Приекуле станциясы маңында
болған шайқаста дивизияны басқарады;

1942 жылдың қазанында Бауыржан подполковник шенін алады;

1945 жылдың 21-қаңтарында Бауыржан Момышұлы Бірінші Балтық жағалауы фронтының
6-шы гвардиялық әскерінің 9-шы гвардиялық атқыштар дивизиясының командирі болып
тағайындалады;

1946 жылы К.Е.Ворошилов атындағы әскери академиясының бірінші дәрежелі Суворов
Жоғарғы Орденімен марапатталды;

1948 жылы Генералдық штабтың әскери академиясын аяқтады;

1950 жылдан бастап ”Тыл және Кеңес Армиясын қамтамасыз ету” әскери
академиясында аға оқытушы;

1955 жылдың желтоқсанынан бастап запастағы полковник;

1982 жылы 10-маусымда Алматыда дүниеден өтті.

http://malimetter.org/?p=1148

Александр Бек " Волоколамское шоссе "


" Я отправился к панфиловцам и, еще не ведая ни имени, ни звания человека, который расскажет историю великой двухмесячной битвы, верил: я встречу его.
И действительно встретил.
Это был Баурджан Момыш-Улы, в дни битвы под Москвой старший лейтенант, а теперь, два года спустя, гвардии полковник.

Знакомясь, он назвал себя. Плохо расслышав, я переспросил.
- Баурджан Момыш-Улы, - раздельно повторил он.
В его тоне я уловил странную нотку, которая в тот момент показалась
ноткой раздражения. Должно быть, он любит, подумалось мне, чтобы его понимали мгновенно.
По привычке корреспондента я вынул записную книжку.
- Простите, как пишется ваша фамилия?
Он ответил:
- У меня нет фамилии.
Я изумился. Он сказал, что в переводе на русский Момыш-Улы означает сын Момыша.
- Это мое отчество, - продолжал он. - Баурджан - имя. А фамилии нет.
В его лице не было мечтательной мягкости, свойственной, как принято думать, Востоку. Существует множество лиц, которые кажутся вылепленными - иногда любовно, тщательно, иногда - как говорится - тяп да ляп. Лицо Баурджана Момыш-Улы напоминало о резьбе, а не о лепке. Оно казалось вырезанным из бронзы или из мореного дуба каким-то очень острым инструментом, не оставившим ни одной мягко закругленной линии.
У меня оно вызвало одно детское воспоминание. На твердых синих
переплетах собрания сочинений Майн Рида или Фенимора Купера было вытиснено в профиль худощавое лицо индейца. Профиль Баурджана был похож, чудилось мне, на этот рельефный оттиск.
По-монгольски смуглое, слегка широкоскулое, часто непроницаемо
спокойное, особенно в минуты гнева, оно было украшено на редкость большими черными глазами. Свои блестящие черные волосы, упрямо непокорные гребенке, Баурджан в шутку называл лошадиными.
Слушая, я приглядывался к нему. Этот казах свободно владел богатством русской речи. Даже в минуты волнения он не коверкал слов и оборотов. Лишь некоторая неторопливость речи казалась иногда нарочитой. Впоследствии я подметил: слова текли быстрей, когда он разговаривал по-казахски.
Взяв папиросу и с резким щелканьем захлопнув портсигар, он упрямо
закончил:
- Если вы все-таки когда-нибудь будете обо мне писать, называйте меня по-казахски: Баурджан Момыш-Улы. Пусть будет известно: это казах, это пастух, гонявший баранов по степи; это человек, у которого нет фамилии."

«Казак тілі жайлы» Бақытжан Момышулы



Бала
кезімде, кейін есейе бастағанымда, менің жанымда шешем мен әкем болды, бірақ
тіпті екеуінің көзі тірісінде-ақ өзімді жетім сезіне бастадым. Мен жай жетім болып қалғаным жоқ, ана тілін білмейтін,
тілсіз кеңістікте қолдан жасалған мылқау күйге түстім. Сөйтіп, әке-шешем шыққан
халыққа бөтен саналдым, одан тым алыстап кеттім. Ал өзім баруға талпынған халық
мені өзінің туғаны ретінде қабылдай алмады, одан да шеттеп қалдым.  


Иә, иә, мен бір кезде бөтен
топыраққа отырғызылған, жапырағынан қалыбы бөлек, діңгегі қисық ағаш болдым. Ал
туған топырағым менің қырқылған тамырым - өз халқымның асыл қасиеті мен бал
шырынын бойына сіңіре алмайтынына көзі жетіп, күдерін әлдеқашан үзген еді.
Ертеректе бір данышпан екі мәдениеттің тоғысқан жерінде құбыжық пайда болады деген
екен...


Мен қаладағы асфальт жолдың
баласымын. Егер өзімді тағы да ағашпен салыстырар болсам, арықтың жағасында
бетондалып тасталған ағаш тәріздімін. Тап жанымнан сылдырлап су ағып жатыр,
әттең, одан қанып іше алмаймын. Ана тілім мен мәдениеттің, ұлттық
салт-дәстүрдің, терме-айтыстың дәл қасында тұрсам да шөлімді баса алмаймын.
Өйткені біздер – тілсіз жетімдер едік.


Бірде көшеде мені кеудесі
орден-медальға толы ақ шашты ардагер тоқтатып, әскери қалашыққа қалай баруға
болатынын сұрады. Мен орысша жауап бере бастап едім, сөзімді кілт бөліп, мені
тыңдағысы келмейтінін айтты. Мен ренжіп қалып едім, ол зірк ете түсті:

- Әке-шешесін қорлаған, тілсіз жетімек!..


Осы бір көшедегі әңгімеден
кейін мен өзімді екі дүниенің ортасында ұшып-қонып жүрген тұрақсыз пенде
ретінде сезіне бастадым. Сол күннен бастап өз ұлтымның мен үшін сөніп-өшуге
айналған халықтың асыл көздеріне оралудың ауыр жолы басталды... Тілді
меңгерумен бірге маған қазақ даласының бояуы, туған жердің әуені, өлең-жыры,
қазақ әйелінің әдемілігі бірте-бірте буалдыр сағымдай орала берді.



Ең бастысы, өзімді жетім
санамайтындай халге жеттім.



Қазақстанның кез келген
түкпірінде мені бөтен санамайтын болды. Өз халқыммен әрбір жаңадан қауышқан,
жүздескен, сырласқан сәттерімде, бұдан жарты ғасырға жуық уақыт бұрын көшеде
бақытыма кездескен майдангер ағаға рахмет айтам. Кім біледі, бәлкім, ол кісі
болмағанда, әлі неше жыл адасарымды.


Міне, қазір де арамызда мен
сияқты адасып жүрген балалар болса, жоғарыда баяндалған жай сабақ болар деген
ойдамын.




Бақытжан Момышұлы.


«Ақиқат пен Аңыз»

 
Автор. Мен Сіздің сол қырық екінші жылдың жазында елге жазған бір хатыңызды тауып көшіріп алдым. Соны өзіңізге оқып берейін бе?

                       Бауыржан. Кәне, не деппін?

                      Автор. Өз қолыңызбен түзу сызықты дәптердің екі бетін толтыра арабша жазған хатыңызда былай депсіз, Бауке:
                                                     
«Ардақты Мұхтар аға!


 

                   Жазған хатыңызды алып, өте шаттанып, төбем көкке, қолым қияға жеткендей болып отырмын. Хатыңызға көп рахмет. Мені әсіресе қуантқан жай - Сіз менің хатымды алып, менің жаманды-жақсылы пікіріме толық түсінгенге ұқсайсыз: Отан соғысын тақырыпқа алып еңбек етемін. Ол еңбекті ат үстінен емес, әбден терең мағына-мазмұнына төселіп, біліп алып бастаймын деген ниетіңіз, талабыңыз мені өте қуантады. Сіз сияқты қазақ әдебиетінің полковнигі шынында солай істемеуіне де болмайды. Сырттан қарап, көргенге қызығып, терең тексермей, шын-өтірігін араластыра бес-алты күндік өмірі бар шы ғарма жазу- әдебиет ефрейторлары мен сержанттарының қызметі емес пе? Ал, Сіз, құдайға шүкір, полковниксіз ғой. Талабыңыздың орындалуына тілектеспін. Сіздің қолдан шыққан көркем, тарихи еңбек болашақта жалғыз қазақ әдебиеті ғана емес, барлық әдебиеттің ішінде

төрден орын алып, жалғыз біз емес, біздің немере-шөберелерімізге үлкен үлгі, насихат дастан болып, бірнеше ғасыр өмір сүретініне кәміл сенемін.
                «Абайдың» бірінші кітабының жарыққа шыққанына да өте қуаныштымыз. Ол жайындағы хабар қазақ әдебиетінің тұңғыш ұл баласының қайта туғанындай болып естілді! Амандық болса, оқып, көріп, пікірімізді адал ниетпен айтармыз деген үміттемін.
Әрине, үмітсіз адам баласы болушы ма еді - соғыс бітсе, біз жеңсек, аман-есен, тірі елге қайтып, жақын ағайын-туысқандардың дидарын қуанышпен көрсек дейміз. Ол үшін, жан-тәнімізді аямай, майданға қыза кірісеміз. Егерде ол ниетке жетсек әңгімені дастан-дастан етіп айтып беруден біз қашпаймыз ғой. Бірақ та майдан- өмірдің қыл көпірі емес пе? Ол көпірден жанның барлығы бірдей аман-сау өте бермейді ғой. Сал тар жол, тайғақ кешуде мыңды басқарған өте қиын, ғажайып міндет емес пе ? «Білмеймін қандай асу алда жатыр, құз ба екен, қия ма екен таңдай татыр? Сиынып аруақ пен бір құдайға, ұстадым етегіңнен, баста батыр!» деп өзіңіз сөйлетпеп пе едіңіз қаһарманыңызды? Сол сияқты, біз бастаған бұқара - солдат қауымы өзінің қолбасына осыны айтып, сеніп сиынып артына ілеседі. Ал мыңның істеген ісін ізсіз тастап кету- қолбасыға үлкен сын емес пе? Ол көзі тірі кезінде айтып, жазып беретін іс мойнындағы үлкен борышын орындағаны болып табылмай ма? Сондықтан мен осы борышты орындауға асықтым.

               «Знамя» дейтін журналдан Александр Альфредович дейтін жазушы қайтадан келіп, батальонның бастан кешкенін тағы да қайталап айтып бергін деп, телміріп отырып алды. Зерікпестен жарым ай ілесіп жүрді. Ауызша айтқанның жаман да болса қағаз бетінде қалады ғой деген оймен, мен оған бастан өткен соғыстардың барлығын Мәскеуге дейінгісін толық етіп, әрбір соғысты екі-үш сағаттан баяндадым. Бір жарым ай дегенде Бек менің айтқандарымды бұлжытпай жазып алып, жақында ғана кетті. Екінші бөлімін қайта келіп жазбақ. Бек үлкен жазушы емес - жақсы стенограф, айтқаныңды айтқанша жазады - оның қасиеті сол.

             Кетерінде мен оған былай дедім:

             - Сенің жазатын кітабыңның қысқаша мазмұны мынау:

Мен істедім дегенше - мың істеді десеңші!

Ер істеді дегенше - ел істеді десеңші!

Мен - мыңдікі болмасам,

Ер - елдікі болмаса -

Кім істеді дер едің?

              Қызметіңді, Александр Альфредович, ешкімнен қызғанба, жасырма. Айтқанымның бәрін жазып алдың, бірақ түсінген жоқсың. Себебі сен мен бастаған мыңның кім екенін, менің кім екенімді және қазақтың салт-санасын, әдет-ғұрпын білмейсің. Мен айтқан қазақтың халық мақалдарын жазуға сенің қаламың шорқақ, тілің қысқа. Сондықтан байқа, олардың мазмұнын дұрыс беру үшін тиісті адамдармен ақылдас.

              - Кіммен ақылдасайын? Сіздің ұйқыңызды бөліп жазып алған нәрселерімді қайта түсіндір деп әурелеуге ұялдым, - деді маған Бек.

              - Кіммен ақылдасуыңды Мәлік пен Құрманбектен сұрағын, - дедім мен оған.

            Бақсам, Мәлік пен Құрманбек Сізді ұсынғанға ұқсайды. «Қырық мақал» дейтін бір нәрсе жазып едім. Егерде оны Құрманбек жөн деп тапса Сізге жіберер.

            Уақыт, жағдай белгілі ғой. Ойдағыны түгел жазуға шама қайдан келсін, айып етпеңіз.

         Хатыңызға, талабыңызға бас иіп, сәлем беруші Бауыржан.

18. 8.1942 жыл.

РС. Әбділда мен Әлжаппарға сәлем айтуыңызды сұранам».


 
«Ақиқат пен Аңыз» Әзілхан Нұршайықов (үзінді)
 
http://www.adebiet.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=3198&Itemid=23&limit=1&limitstart=7

Бiтiмi бөлек Баукең




«Қадiрiн бiлмеппiз ғой тiрi кезде»,

Деп жырлар сорлы қазақ мен өлгенде.

Ұрпақ атар сексен мен жүздiгiмдi,

Тарихтың түкпiрiнен сөз келгенде,

— деп 37 жасында-ақ болашағын болжап, өмiрiне
өзi өлшем айтып кеткен бiртуар тұлға, «БАТЫР» деген ұғымның қасиетiне бас иетiн
дәлелдi бүкiл болмыс-бiтiмiмен, тiрлiк-тынысымен түйiндеп кеткен Бауыржан
Момышұлының 100 жылдық мерейтойы қазақ жұртының ғана емес, дүйiм дүниенiң
дүбiрлi тойына айналып отыр.

Баукең жайлы ой толғағанда оны майдан даласында даңқы шыққан қолбасшы, елiн
қорғауда ерлiк көрсеткен қаһарман деп қана тану аз. Ерлiк пен қаһармандықтың
қалтқысыз үлгiсiн ол бейбiт өмiрде де, тiршiлiктiң сан қилы тiресi мен
күресiнде де көрсетiп өткен өр мiнездi, өжет жан.

Туралықтан таймайтын, әдiлдiктен аумайтын, шындықты бетке шыжғырып айтудан
тайынбайтын қайсар қалпы оның тағдырының туы һәм «шуы» болды. «Ноқтаға басы
сыймайтын, бiтiм-қалпын ешбiр қалып өлшемге салып құймайтын» өзгеше тұрпатты
осынау тұлғаның ұлт қасиетiне, ата-баба өсиетiне адалдығы тумысынан тұла бойына
тұмар боп тағылғандай. Ол сұрапыл шайқастың, өлiм мен өмiрдiң ортасында жүрiп,
туған елiнiң жай-күйi, туған тiлiнiң тағдыры үшiн алаңдап, алмастай өткiр
ойларын қазақ елiнiң үкiмет басындағы «үлкендерге» үшбу хатпен жолдап отырған. Ата-баба
дәстүрiнен дәрiс алмай өскен адам өз ұлтына өгей, жатбауыр жан боп қалыптасары
хақ. Туған тiлiнiң нәрi мен арынан алшақ қалған ұрпақ — дүбәра, дiмкәс. Тарихын
танымаған — мәңгүрт. Өз ұлтының рухын исiнбегендер өзгенiң жетегiне жегiлген
жетесiз боп қаларын қадау-қадау ойларымен түйiндеген батыр ұлттық тәрбиенi
осалдатып алмаудың алғышартын айқындайтын жобаларын қан майданда жүрiп-ақ
жасаған. Республика басшылығына жолдаған сол хаттардағы ой-пiкiрлерi бүгiн де
өзiнiң мән-маңызын жойған жоқ. Сол кездiң өзiнде тегiмiздi жазуда орыстың
жалғауын жабыстырған «ов» пен «ев»-тi еншiлемей, «Момышұлы» деген атын
мақтанышпен мәртебе етiп өткен қайсар қазақтың бiрегейi.

Кеңестiк мансапты қызметтiң талай тұтқасын ұстаған, кезiнде Совнарком
төрағасының орынбасары болған Анастас Микоян бiрде:

— Неге сiздiң тегiңiз Момышев емес, Момышұлы? — деп кесiр кекесiнмен сұрақ
қойғанда, батыр Баукең:

— Сiздiң тегiңiз неге Микоев емес, Микоян? — деп мүдiрместен қарсы жауап
қайтарып, жағын қарыстырған екен. Бұл — таутұлғалы батырдың батыл да тапқыр
табиғатын танытатын бiр ғана мысал.

Ол ұлттық рухтың ұранын мәңгi ту етiп ұстады. Сол рух оның патриоттық сезiмiнiң
семсерiндей соғыс даласында да, өмiр саласында да жарқылдап, өн бойынан
өткiрлiктiң һәм өжеттiктiң өрнегiн өшiрмей өттi. «Отан үшiн отқа түс —
күймейсiң!» деген жалынды сөзi жауынгерлердi ерлiкке үндеген армия командирiнiң
бұйрығы ғана емес, ұлт мiнезiнiң ұстанымына айналар ұлағатты ұран едi. Бауыржан
Момышұлы сұрапыл соғыста елiн қорғауды парыз санап, қолына қару ұстаумен бiрге,
халқына аманат сөзiн айтуды қарыз санап, қалам ұштауды да ұмытқан жоқ. Өрлiк
пен ерлiктi егiз еншiлеген хас батыр қан майданда жүрiп, жау қоршауын ғана
бұзған жоқ, кеңестiк империяның ой құрсауын да бұзды. Ол ұлттық рух ең қуатты
қару екенiн айбындана айтатын. Әр ұлт өз тарихының тағылымды тұстарымен,
дәрiстi дәстүрлерiмен, болмысы биiк батырларымен мақтануы керек, бұл
жауынгерлердiң жүрегiне жiгер, қанына қуат бередi деп түйсiнген оны кейбiреулер
«ұлтшыл» деп ұнатпады. Ондайларға «халықты жауынгерлiк асыл қасиеттерге
тәрбиелейтiн дәстүрлерiнен қалай айыруға болады? Игi дәстүрлердi архивтiң
сөрелерiне қаттап қоюға бола ма екен? Бұл бiр ұлттық масштабта ғана емес,
сонымен бiрге, мемлекеттiк масштабта, әлемдiк масштабта да үлкен зиян
келтiредi» деп ашына айтудан тайсалмады. Алмастай мұндай айыптауды қылышынан
қан тамған тоталитарлық режимдегi дәуiрде тек Бауыржандай батыр ғана айта
алатын едi. Оның батырлығы мiрiмен атқан оғында ғана емес, тiлiмен айтқан
сөзiнде де жатыр.

Бiрақ, халықтың өткенi-мен өмiрдiң өткелiн қабыстыру арқылы ұлттық рухты
жаңғыртуға жасаған қадамдары мен әрекеттерi империялық идеологияның иiн тiресiн
туғызып, кеңестiк солақай көзқарастың кедергiсiне ұшырап отырды. Әйткенмен, ол
өзiне тиiстi атақ — «табысын» емес, халқының ар-намысын бәрiнен биiк қойды.
Сондықтан, алдындағы жаумен айқаса жүрiп, артындағы елiнiң тағдырына толғанды.
Қиямет-қайымның күнiнде алдындағы дұшпанға оқ жолдаса, артындағы халқына сөз
жолдады. Осындай алғырлық пен адалдық, қайсарлық пен қайраттылық, батырлық пен
ақылдылық қанында қатар қабысқан дара тұлғаның тұтас бiр портретiн, әрине,
сөзбен сомдаудың өзi қиын. Әйтсе де, қалам шеберi Шерағаңның «Бауыржан
Момышұлын бiз тек қана батыр деп қабылдамауымыз керек. Үңiлiп қарасақ, оның
тұла бойы тұнып тұрған ақыл» деген сөзiнен артық теңеу таба алмаспыз.

Қан майданда да, жай майданда да Құдайдан басқа ешкiмнен қорықпаған, жан
пендеден ықпаған, қиындық түгiлi қиянатқа да сом болаттай сынбаған, намысы
наркескендей өткiр, өжет, аты аңызға айналған осы адамның асқақ тұлғасы ұрпақ
үшiн ұлтын сүйген ұланның ұлық ұстынындай ұлағат болары хақ. Елбасы
Н.Назарбаевтың «Қазақ қаламгерлерiнiң iшiнде Бауыржан Момышұлындай өз ұлтын
сүйген жазушы жоқ» деген сөзi — оның азаматтық асқақ рухын айғақтайтын айшықты
баға.

Халық қайсар ұлын қашаннан-ақ Қаһарман атап, Батыр деп баға берген. Бiрақ,
бiрбеткей, «бас кеспек болса да тiл кеспек жоқ» деген қағидамен өмiр сүрген,
туған халқының ары мен намысының алауындай жалындаған жанкештi Ердi алып
империя саясаты елегiсi келмедi. Болмаса Баукең Кеңес Одағының Батыры атағына
бiр емес, үш рет ұсынылған адам. 1941-1942 жылдың күзi мен қысында Москва
түбiндегi Волоколамск тасжолындағы қиян-кескi ұрыста көрсеткен ерлiгi үшiн
батальон командирi шенiндегi оны 8-гвардиялық атқыштар дивизиясының командирi
Серебряков 1942 жылы Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынған болатын. Бiрақ, бұл
ұсыныс белгiсiз себептермен ескерiлмей қалып кеттi.

1985 жылы Қазақстан Жазушылар одағы майдангер қаламгерлер Б.Момышұлын,
Қ.Қайсенов пен Р.Қошқарбаевты осы атаққа лайық деп тағы да жоғарыға хат
жолдаған. Ол да аяқсыз қалды. Айбынды батырға мәртебелi атақ Жеңiстен кейiн
жарты ғасырға жуық уақыт өткен соң -1990 жылдың 11 желтоқсанында ғана берiлдi. Бiр
өкiнiштiсi, мерейлi сәттi Батыр атамыздың өзi көрмей кеттi. Әкесiнiң ерлiк
iсiне ескерткiштей мәртебенi Президент қолынан баласы Бақытжан алды.

Б.Момышұлының «Ұрпақ атар сексен мен жүздiгiмдi, Тарихтың түкпiрiнен сөз
келгенде» деген көрегендiгiнiң расында да осы оқиғалармен орайласып тұрғанына
таңқаласың. Өйткенi, 80 жылдығында Баукең Кеңес Одағының Батыры атағын алып,
халқы қуанышқа кенелсе, жүз жылдығын бүгiн ел болып тойлап жатырмыз.

Туралықтан тайсақтаған, күштiлерге жалтақтаған базбiреулер оның тектiлiктi ту
еткен, ақиқатты ар тұтқан өршiл мiнезiн мiнеп, Баукеңдi «қоғамның қисық бiткен
бұтағына» балады. Ал, сол қоғам өзiнiң қисық екенiн, сол қисық қалыбымен
халқының перизат перзентiне қиянат жасап келгенiн бiлдi ме?! Батыр қаламгер
жанының жарасын:

«Доктор-ау,

Қабақ түйме ұрсатын боп.

Құрысын дәрiң, ешқандай сырқатым жоқ.

Сырқатым — құздың құршау қиясында,

Қыранның қол жетпейтiн ұясында.

Ауырмай мерт болатын ақиықты,

Емдеуге шыныменен қиясың ба?» — деп астарлы өлеңiмен өрдi.

— Мұны қай дәрiгерiңiзге арнадыңыз? — деп сұрапты бiр шәкiртi осы өлеңдi
оқығанда. Сонда Баукең қырандай саңқ етiп:

— Ой, дурак, ол ешқандай доктор емес, ол анау — ЦК. Олар менi емдей алмайды,
өйткенi, менiң ауруымды бiлмейдi, — деген екен.

Ал, батырдың жанын ауыртатын сырқаты — ұлтының тағдыры, халқының халi, дәстүрi
мен дiнi, тiлi мен дiлi едi. Ол әскери қызметпен қиырда жүрсе де, майдан
даласында от ойнаған құйында жүрсе де қазағының қамын қиялынан қалтарыс
қалдырған жоқ. «Баукеңнiң әскери қызметпен жырақта жүргенi оны 37-нiң
зобалаңынан сақтап қалды. Әйтпесе, турашыл, морт мiнезiмен сол кезде атылып
кететiнi сөзсiз едi» дейдi Бауыржантанушы ғалым Мекемтас Мырзахметов.

Б.Момышұлының басқа жазушылардан айырмашылығы — ол шындық үшiн күресте
жасқанған жоқ. Алаш пен бүгiнгi ұрпақтың арасын жалғастырушы идея —
қазақстандық патриотизм Баукеңнiң шығармаларынан басталады.

Қолбасшы-көсемдiк, батырлық, қаламгерлiк қырын айтпағанда Бауыржан Момышұлының
шешендiк өнерiнiң өзi зерттелмеген бiр ғылым десе болғандай. Бiз Тараздағы
М.Мырзахметов жетекшiлiк ететiн Бауыржантану орталығынан стенограммалық жазумен
терiлiп, қалың кiтап түрiнде түптелген үлкен екi томдық жинақты көрдiк. Бұл
Бауыржан Момышұлының 1943 жылы соғыстан елге қысқа мерзiмдiк демалысқа келгенде
С.Мұқанов, Ғ.Мүсiрепов секiлдi iргелi жазушылар, өнер адамдары, мемлекеттiк
құрылым басшылары алдында «Психология войны» деген тақырыпта өткiзген
лекциялары екен. Әскери көзқарастары туралы бес күн бойы оқыған лекцияларының бiрде-бiрiн
ол ешбiр қағазсыз, дүниежүзi картасының алдында тiкесiнен тiк тұрып ауызша
баяндап шығыпты. Оның осыншалықты шешендiгi мен көсемдiгiне таңқалған Қаныш
Сәтбаев «Ертең ол соғыс даласында мерт болып кетсе, бiз мынадай бай мағлұмат
пен мұрадан құралақан қаламыз» деп дереу стенограммалық жазба жасатып алған
екен. «Бұл жазбаның бiрiншi нұсқасы Қ.Сәтбаевтың мұрағатында, ал, мендегi соның
көшiрмесi. Батыр Баукеңнiң сол сөздерi ешқандай өңдеу, өзгертусiз қаз-қалпында
қатталған. Ауызша жасалған бұл баяндама үтiр-нүктесiн түртпей-ақ дайын тұрған
кiтап», — дейдi Мекемтас ағамыз.

Айбынды батырдың айрықша болмысы мен өзгеше қасиеттерi хақында аңызға бергiсiз
әңгiмелер аз емес. Оның бiтiм-болмысын жазушы Тахауи Ахтан: «Он был
нестандартным человеком в стандартном мире» деп тап басып, тауып айтқан.
«Тәртiпке бағынған құл болмайды» деген қағиданы өмiрiнiң қазығы етiп өткен
қаһарман темiрдей тәртiптi өзi де берiк ұстанды, өзгеден де талап еттi. Бұл
талапқа бағынбайтындармен барынша ымырасыз болды.

— Әлгiнде айтқан әскери тақырыптағы лекция кезiнде мынадай бiр оқыс оқиға
болған екен, — дейдi М.Мырзахметов, — алғашқы сабақ ендi бастала бергенде
академик, белгiлi ғалым Нығмет Сауранбаев сәл кешiгiп келiп, iшке ендi. Сол
сәтте Батырдың сұсты жанары жарқ еттi де, қолындағы нұсқағыш таяқшасымен есiктi
меңзеп, «шығып тұрыңыз» деп саңқ ете қалды. Академик аз-кем абдырап қалса да,
кешiрiм өтiнiп, жайғасуға бет алған. «Не сiз шығыңыз немесе мен кетемiн» деп
қысқа қайырған командир жинала бастағанда, залдағылардың зәресi қалмапты. Қаныш
Сәтбаев Сауранбаевқа жалт қараған. Кешiккен академик асығыс есiкке беттегенде,
лектор сөзiн қайта жалғапты.

Осы бiр оқыс жағдаймен-ақ ол отырғандарды тәртiпке үйретiп үлгерген. Әрине, бұл
бiреудi мiнеу емес, бұл — бiртуар мiнез. Бауыржанға ғана тән мiнез.



Туған топырақтағы той



Бауыржандай тектi ұлды талбесiгiнде тербетiп өсiрген қасиеттi мекен — Жамбыл
облысы, Жуалы ауданының орталығы Б.Момышұлы атындағы ауылда бүгiн дүрiлдеген
думан. Алатау мен Қаратаудың түйiскен тұсындағы құйқалы осынау жазық — талай
хан мен қағандардың ордасы болған жер. Исi Алаш ақиық ұлдарының жалғасы,
қазақтың дарабоз перзенттерiнiң бiрi, қаһарман жауынгер, Кеңес Одағының Батыры,
көрнектi жазушы Бауыржан Момышұлының дәл осындай киелi топырақтан түлеп ұшуы
заңды құбылыс тәрiздi.

Жұлдызды тұлғаның жүз жылдық мерейтойына дайындық осыдан бес жыл бұрын-ақ
басталған едi. Момышұлы мұраларын жинап зерттеушi ғалым, филология ғылымдарының
докторы, профессор Мекемтас Мырзахметовтiң қолында майдангер қаламгердiң 1928
жылдан өмiрiнiң соңы — 1982 жылға дейiнгi жеке мұрағаттық қолжазбалары түгелге
дерлiк жинақталған. Баукеңнiң өзi сенiп тапсырып кеткен мол мұраны көп томдық
етiп бастыруды 2005 жылдан бастаған ғалым бүгiнгi мерейтой қарсаңында 30 томдық
жинақты жарыққа шығарды. Оған облыстық бюджеттен 50 млн. теңге қаржы бөлiнiп,
жинақ Алматыдағы «Өнер» баспасында басылып шықты.

— Бұл кiтаптар өте жоғары сапамен, элиталық дүние болды. Күнi бүгiнге дейiн
ешбiр қаламгердiң шығармасы дәл осындай деңгейде шыққан жоқ. Бұған қоса
«Қаһарман Бауыржан Момышұлы» деп аталатын көлемдi фотоальбом жарық көрдi.

Баукеңнiң алпыс жылдық тойынан берi ол кiсiге арналған өлеңдердi мұқият жинап
келемiн. Сол дүниелердiң өзi бес томды құрады. Ол кiтаптар да тойға тарту
ретiнде қолға тидi. Мұндай көлемдегi арнау өлең ешкiмге жазылмаған шығар.

Баукең жайлы әлi топтастырылуға тиiс құжат қоры аз емес. Мәскеудегi әскери
мұрағаттағы материалдардың, Кубаға сапарына орай сол елде сақтаулы мол
дүниелердiң, Баукеңнiң араласқан адамдары жазған естелiктердiң, барлық жанрдағы
әдеби-ғылыми еңбектердiң басын құрап, «Бауыржан әлемi» атты академиялық жүз
томдықты жарыққа шығаруды алдағы бес жылдың еншiсiне қалдырып отырмыз, — дейдi
Мекемтас аға.

Расында, ұрпаққа ұлағат болып қалатын ең қымбат қазына да осы дүниелер екендiгi
даусыз.

Бауыржантану орталығының тағы бiр татымды шаруасы — Момышұлы мұраларын ғылыми
тұрғыда зерттеп, бұл салада 5 адам ғылым кандидаттығын қорғауға дайындалып жүр.
Жалпы, ғылым саласына тағы бiр аясы кең арна қосылғаны анық. Ол — Бауыржантану
iлiмi. Батырдың жүз жылдық мерейтойы Таразда «Бауыржан Момышұлының өмiрi мен
өнегесi» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциямен тұсауын кестi. Бұл
жиында бiрнеше елдiң ғалымдары бас қосты.

Той қарсаңында Жамбыл облысының орталығындағы Б.Момышұлы атындағы Жеңiс саябағы
жаңартылып, абаттандыру жұмыстары атқарылды. Саябақ ортасына орнатылған
биiктiгi 16,4 метр монумент Батырдың тау тұлғалы бейнесiн асқақтата түскендей.
Демалыс аумағындағы қайта құру жұмыстарына облыстық бюджеттен 70 млн. 503 мың
теңге қарастырылыпты.

Тараз қаласында халықтың тарлан ұлының есiмiн ұлықтайтын ұлағатты орындар аз
емес. Қаһарман қаламгердiң тоқсан жылдық торқалы тойында облыстық драма театры
алдынан еңселi ескерткiш бой көтерген едi. Қаладағы ипподромға Батырдың есiмi
берiлген. Ол кiсiнiң атында бұған қоса мектеп-интернат, көше бар.

Ал, Жуалы жұрты төл перзентiнiң жүз жылдығына ерте бастан қамданды. Осыдан үш
жыл бұрын аудан орталығын қақ жарып өтетiн Алматы-Ташкент халықаралық күре
жолының бойынан қаһарман ұлының Қаратаудай тұлғасы сомдалып, ауылдың ажарын
ашты. Мерейтойға дайындық жұмыстары үшiн облыстық қаржы қорынан 200 млн. теңге
бөлiндi. Аудан орталығы Бауыржан Момышұлы атындағы ауылды көрiктендiру,
жолдарды жөндеу, тағы басқа шаруалар шұғыл жүзеге асты.

Осы ауылдағы Батыр атындағы мемориалдық мұражайдың жұмыс iстеп келе жатқанына
он бес жыл болыпты. Бұл ғимараттың да iшi-сырты жаңарып, жабдықталып, айналасы
өзгеше реңге енiптi. Мұражай алдына жаңадан орнатылған Б.Момышұлының биiк те
бедерлi тас мүсiнi бүгiнгi той үстiнде шымылдығын түрдi. Тәрбиелiк тәлiмi
ерекше бұл мекенге де облыстық бюджеттен қомақты қаржы бөлiндi. 37 млн. теңге
талай тiрлiктi түгендеуге татыды.

Бәрiнен де қымбат дүние — биылғы 18 мамыр, мұрағат күнi Батырдың ұлы Бақытжан
мен келiнi Зейнеп, мәскеулiк қызы Елена Коркина мұражайға арнайы келiп,
әкелерiнiң тұтынған заттарын сыйға тартып, барлығы 329 экспонат тапсырып
кетiптi.

Бiз Баукеңнiң кереует-төсегiнен бастап, тiрлiгiнде тұтынған көптеген көзайым
мүлiктерiне көңiл толқи қарадық. Оның әрбiрiнде Батырдың қолының iзi қалғандай
қастерлi көрiнедi.

Мұражай маңындағы кең алаң Батыр атындағы аллеяға айналдырылып, той думаны осы
жерде қызып жатыр. Қазақтың қаһарман ұлының ұлан-асыр мерекесiне 52 киiз үй
тiгiлiп, бұл жиынға жан-жақтан мыңға тарта мәртебелi меймандар қатысуда. Осы
той алаңына бiздiң облыстан Түлкiбас ауданы 12 қанатты екi киiз үй тiгiп,
қадiрлi қонақтар оңтүстiк-қазақстандықтардың берекелi дастарханынан да дәм
татуда. «Бұл той — бәрiмiзге ортақ той» дейдi түлкiбастықтар. Оның үстiне 1939
жылға дейiн Жуалы ауданы Шымкент облысының аумағына қарағанын ескерсек,
Баукеңдi «бiздiң жерлесiмiз» деп мақтан тұтуымызға әбден болады. Әйткенмен,
Баукең — бiр аймақтың емес, исi қазақтың Бауыржаны.

Кемел тұлғаның кiндiгi кесiлген бұрынғы Көлбастау, бүгiнгi Мыңбұлақ ауылынан
басталған жол Бауыржанның тағдырын орыстың жерiмен, соғыстың желiмен
жалғастырып, оның ғұмыры ерлiк жайлы ертегiге, ақиқат жайлы аңызға айналып
кеттi.

Бауыржанды қазақстандықтар ғана емес, ресейлiктер де өз перзентiндей пiр
тұтады. Жеңiстiң 60 жылдығында Волоколамск қаласында генерал И.В.Панфилов пен
Б.Момышұлына ескерткiш орнатылса, биыл Мәскеудегi орта мектеп пен бiр үлкен
көшеге Кеңес Одағының Батыры Б.Момышұлының есiмi берiлгенi ерлiкке көрсетiлген
тағзым. Елiн сүйген ердiң торқалы тойы қарсаңында Ресейден тағы бiр тарту
жеттi. Ол — Мәскеуден жарық көрген «Легендарный Батыр» деген қомақты кiтап.

Иә, Мыңбұлақтан бастау алып, Едiл мен Есiлдiң, Балқаш пен Жайықтың жағасын
бойлап кеткен бұл той Қазақ деген халықтың маңдайына бiткен бiртуар тұлға
Момышұлы Бауыржанның рухын асқақтатып, аспандатып жатыр.



Асхан МАЙЛЫБАЕВА,

Шымкент-Тараз-Жуалы-Шымкент.



http://altyn-orda.com/?p=3263




Омыртқадағы оқ






 


Мен екі рет ауыр жарақаттанған кісімін. Бірақ
екеуінде саптан шыққаным жоқ. 1942 жылы полк командирі кезімде омыртқама оқ
тиді. Санбатқа жеткізгенше ес түсімді білген жоқпын. Есімді жисам, етпетімнен
жатыр екенмін. Жанымды дәрігер бірдеңе деп баж-бұж етіп тұр. Бақсам, сөзі мен
туралы екен. «Бұл кісіні дереу госпиатальга жіберу керек» деп безек қағады.


-         
Сонша не боп қапты? дедім дәрігерге


-         
Омыртқаңызды оқ қадалып тұр, жолдас капитан, деді дәрігер
одан сайын дегбірі кетіп.


Тістеніп,әрең дегенде қолымды жеткізіп, арқамды сипасам, расында да оқ бар
екен.


-         
Скальпелің бар ма? – дедім дәрігерге


-         
Жоқ.


-         
Өткір бәкің бар ма?


-         
Жоқ.


-         
Ұстараның жүзі бар ма?


-         
Бар.


-         
Ендеше соны спиртпен шайда, оқ тұрған жердің етін кес!


-         
Олай етуге болмайды, жолдас капитан...


-         
Болады! Бұйырамын! Орындамасаң – атамын! – деп етпеттен
жатқан күйімде оң жақ жамбасымдағы кабураның аузын ағыта бастадым. Батырға да
жан керек деген емес пе,  дәрігер дереу
айтқанымды істеуге кірісті. Ол арқамды кескілей бастағанда пистолеттің сабын
сындырардай қысып, тісім шақырлап мен жаттым.


Мінеки, жолдас капитан, оғыңыз! деп
дәрігер әлден уақыттан кейін омыртқама тіркелген оқты алып, алақаныма салды. Жарамды
таңдырып алып, арқамнан алынған оқты мені санбатқа жеткізген Блоха деген
жауынгерімнің қолына ұстата салып, жаумен ауыр жұмыс жүргізіп жатқан полкке
қайта жеттім. Бірнеше күн  қатарынан
жаумен жағаласып, жан ұшырып жүргенде арқамдағы жараны ұмытып та кетіппін.


 


 (Әзілхан
Нұршайықов «Ақиқат пен Аңыз» романынан үзінді)



Бауыржанның қорқынышы








Оттан да, оқтан қорықпаған Бауыржан едім. Кейінгі
кезде қорқынышым көбейіп барады.


      Балаларға бесік жырын айтатын
келіндеріміздің азайып бара жатқанынан қорқамын, екінші, немереліне ертегі айтып
беретін әжелердің азайып бара жатқанынан қорқамын. Өйткені бесік жырын естіп,
ертегі тыңдап бойына сіңіріп өспегеннің көкірегі көр бола ма деп қорқам. Ал
көрдің қолына балта берсең, шаба салады, бақыр берсең ала салады, найза берсең
сұға салады, намыстанбай бұға салады. Мен табиғатынан, тағдырынан болған
соқырлықты айтып отырғаным жоқ, тауып алған соқырлықты айтам. Егер ондай
соқырлықтан жазылмасақ, халық болудан қаламыз ба деп қорқамын.


 



( 1- том, 20 бет) Аңыз адам №9



 


Бауыржан Момышұлының қанатты сөздері



- Ердің туы — намыс.


        - Сен
жаудан қашсаң, өмір сенен қашады.


        - Ердің
Еділ тобығынан келмейді.


        - Жаныңнан
күдер үзе соғыспасаң, жауды күйрете алмайсың.


        - Ерлік
— елдің қасиеті, жүректілік — жігіттің қасиеті.


        -
Жауды    өлтірсең — өлімнен    қүтылдың,   
өлтірмесең — өлімге тұтылдың.


        - Атақ -
ерге сауға, олжа  - елге сауға, олжа — елдікі, оған тимегін.


        - Қырағының
өзі де, көзі де батыр.


        - Ерлік
елеусіз қалмасыи.


        - Именіп
жүріп көрген игіліктен қарсыласып жүріп көрген бейнет артық.


        -
Арпалысып жүріп алған абырой — өмірдің ең шырын рақаты.


        - Ерді
ел үшін, жігітті жұрт үшін мақта.


          
- Ежелден ел тілегі — ер тілегі,


           
Адал ұл ер боп туса — ел тірегі.


        - Екі
сырттан қанға батып таласса, қарақұсқа жем болады.


        - Қой  
бастаған   арыстан   тобынан,  
арыстан   бастаған   қой   тобы артық.


        -
Командир — аға, солдат — іні.


        - Айқаймен
ала алмайсың, ақылмен, айламен алғын.


        - Жан
аямай тиіскеннен жау жалт бере жөнеледі.


        -
Айбындана шапқаннан ажал да сескенеді.


        - Екі сөзді
— ер емес, серт — ер серігі.


- Ту сыртыңнан тиген дұшпанды торға түсір, өршеленген
жаудың үнін өшір.


- Сабырлылық   алдында   дұшпан  
сасады,   сабырсыздан   береке қашады.


- Ер бақыты ел қолында, ел бақьггы ерлер қолыида.


        - Өз қадірін
білмеген — ер қадірін білмейді. Ер қадірін білмеген — ел қадірін білмейді.


- Қорқақ қаққа шөгіп өледі.


             
-  Белдескеннің белін сындыр,


               
Тірескеннің тізесін бүктір.


               
Қайратыңа әдісіңді жолдас ет,


              
Әдісіңе ақылыңды жолдас ет.


 


             
- Әдіссіздік — әлсіздік, Ептілік те — ерлік.


             
- Қара бет болып қашқанша,   Қайрат көрсетіп өлген артық!


     
- Таяқтан тайсалмасаң,  Семсерден сескенбесең,  Жеңдім дей бер...


-Өтіріктің балын жалап тірі жүргенше,


Шындықтың уын ішіп өлген артық!


-Сын-
ерді щыңдайды, қорқақты қинайды


 


Тексізден
тезек артық, Арсыздан айуан артық.


 


Көп тұрған
су сасиды, Ойламаған ми сасиды


 


Бақаның
бағынан сұңқардың соры артық


 


Тізе
бүгіп тірі жүргеннен, тіке тұрып өлген артық.


Биография Бауыржана Момышулы




Родился 11 (24) декабря 1910 года в посёлке
Урак-Балва ныне Джувалинского района Джамбульской области Республики Казахстан
в крестьянской семье. Казах. В 1929 году окончил 9 классов. Работал экономистом
промбанка, секретарём райисполкома, начальником районной милиции, инструктором
Алма-Атинского горвоенкомата Казахской ССР.



В Красной Армии с 1932 по 1934 годы и с 1936
года. В 1933 году окончил полковую школу.



В боях Великой Отечественной войны с сентября
1941 года в составе легендарной дивизии под командованием генерал-майора
Панфилова И.В. Член ВКП(б)/КПСС с 1942 года.



В должности командира батальона 1073-го
стрелкового полка (316-я, с ноября 1941 - 8-я гвардейская стрелковая дивизия,
16-я армия, Западный фронт) старший лейтенант Момыш-улы при обороне Москвы
участвовал в 27-и боях.



Во время второго генерального наступления
вермахта на Москву с 16 по 18 ноября 1941 года батальон старшего лейтенанта
Момыш-улы в отрыве от дивизии героически сражался на Волоколамском шоссе у
деревни Матронино. Умелое руководство комбата позволило на 3 дня задержать
фашистов на данном рубеже. После чего старший лейтенант Момыш-улы вывел
батальон из окружения боеспособным.



Будучи командиром 19-го гвардейского стрелкового
полка, 26-30 ноября 1941 года гвардии капитан Момыш-улы в районе деревни
Соколово Московской области вместе со своим полком в течение четырёх суток вёл
упорные бои, успешно отбивая атаки противника. 5 декабря 1941 года Б. Момыш-улы
был ранен, но поля боя не покинул. В ходе боя в деревне Дубровка Московской
области он вновь был тяжело ранен и до марта 1944 года находился в госпитале. В
том же году окончил Курсы усовершенствования офицерского состава при Военной
академии Генерального штаба.



С 21 января 1945 года гвардии полковник Баурджан
Момыш-улы командовал 9-й гвардейской стрелковой дивизией 2-го гвардейского
стрелкового корпуса 6-й гвардейской армии 2-го Прибалтийского фронта. В феврале
- марте 1945 года северо-западнее станции Приекуле (Литва) части умело
руководимой им дивизии прорвали три полосы сильно укрепленной обороны
противника. В результате наступления дивизии было освобождено 15 населённых
пунктов, нанесён значительный урон врагу в живой силе и боевой технике.



За проявленные мужество и героизм в битве под
Москвой гвардии капитан Бауржан Момыш-улы в 1942 году был представлен к званию
Героя Советского Союза, но оно было присвоено ему лишь 11 декабря 1990 года
посмертно...



После войны отважный офицер продолжал службу в
Вооружённых Силах СССР. В 1948 году он окончил Военную академию Генерального
штаба. С 1950 года - старший преподаватель Военной академии тыла и снабжения
Советской Армии. С декабря 1955 года полковник Момыш-улы - в запасе. Член Союза
писателей СССР. Скончался 10 июня 1982 года.



Награждён орденом Ленина, 2-я орденами Красного
Знамени, орденами Отечественной войны 1-й степени, Трудового Красного Знамени,
Дружбы народов, Красной Звезды, "Знак Почета", медалями.



В Казахстане имя Героя носят улицы в городах
Алма-Ата, Тараз, Гурьев (ныне - Атырау), Семее (ранее - Семипалатинск, бывшая
улица Горького), в посёлке Асса Джамбульской области; спорткомплекс в районном
центре Бурное Джамбульской области; средние школы в городах Алматы (№ 131),
Джамбул (№ 44), Шымкент (№ 42); Военная школа-интернат в городе Алматы; совхоз
в Джувалинском районе. Памятник Бауыржану Момыш-улы установлен перед зданием
школы Министерства Внутренних Дел Республики Казахстан (город Шымкент).



В честь Бауыржана Момыш-улы был назван районный
центр Жамбылской области — село Бауыржан-Момыш-Улы.



В этой группе, возможно, есть записи, доступные только её участникам.
Чтобы их читать, Вам нужно вступить в группу