Амангали Кальжанов,
16-10-2015 12:24
(link)
ШЫРАҚ
Есімнен мәңгі кетпес күндердің бірі – қыркүйек айының он сегізінші жұлдызы.
Бұл қазақ поэзиясының хас жүйрігі, ақтаңгер ақын Жұматай Жақыпбаевтың өмірден озған күні, ғарыш төріне жұлдыз болып қонған күні! Дәлірек айтсақ, жамбасы жерге тиген, жүрегі Күнді сүйген күні!
Мен Жұма ағам туралы ойға батсам болды, әманда, екі түрлі қалыпта боламын. Біріншісі – жер ортасы жасқа да жетпей, бұл жалғаннан ертерек көшіп кеткен ерен сезімді, ер жүректі ақынның кермек татыған келте ғұмырына деген өкінішке де, өкпеге де ұқсамайтын, тым сызды, тым сазды, ауыр, бейдауа сезімге бөленетінім. Ал, екіншісі – көзі тірісінде-ақ көпшілік жұрттың көкейіне жыр-жауһарын қондырып, «нағыз ақын» деген сөзге ие болғанына жан жұбатып, жақсы бір ойларға кенелетінім.
Жұматай ақынның тірі кезіндегі атақ-даңқы ресми түрдегі көтермелеу көрмесе де, сол кездегі сыншылар да оның ақындық қуатын біле тұра көңіл бөлмесе де, жаны таза, жүрегі пәк жас ақындар оны «көзі тірі ұлы ақын» деп бағалады. Бас иді. Қошеметтеді. Олар өздерінің гүлдей нәзік, нұрдай таза өлеңдерінен өріп, лапылдаған жүрек оттарынан ұшқын шашып, лағыл тағып, тәж кигізді, қайыңның қапталындай қайсарлықтары мен еменнің иір бұтағындай мәрттіктерінен арнап соғып тақ мінгізді. Ал, Жұматай Жақыпбаевтай жампозға одан өткен бақыттың қажеті де жоқ болатын. Иә, бір шоғыр дара ақын ағалары оған қамқорлық көрсеткенін, қатарына алып жүргенін естен шығаруға болмайды.
Қазір ойыма екеуміздің арамыздағы бір сәт түсіп отыр.
Жұма ағам бір қысқа өлеңін оқыды.
«Басында – тәж, алтын қамқа кигені,
Қаны – қара, қатал еді не деген! –
Азияны Ақсақ Темір биледі,
Тірісінде ешкім «ақсақ» демеген.
Сары шөлде, далада өтіп сан күні,
Ғазал жазған, жаны сірі не деген! –
Азияда Сағди шәйір қаңғыды,
Тірісінде ешкім «ұлы» демеген.
Жұмыр жерге кімдер келіп, қайтпаған,
Сөзі жетпей қалған жоқ қой, теңесе.
Шындықты жұрт қорыққанынан айтпаған,
Мүлде, тіпті, білмеген соң немесе».
Өлеңін оқып болып, ағамыз менің бетіме сынай қарады.
поэзия
Сонан соң әңгіме бетін өз өлеңінен тез бұрып, Сағди туралы айтып кетті. Оның шерге толы шеменді өмірін, ел кезіп, жоқшылық, қайыршылық көргенін, ақырында еліне оралып, «Бустан», «Гүлстан» атты үлкен шығармаларын жазғанын, сөйтіп, мәңгілік ұлы ақын болып қалғанын бие сауым уақыт баяндап берді. Менің өзім де Сағди туралы азын-аулақ болса да білуші едім, ал Жұма ағамның әңгімесінен кейін ұлы ақынның құпия жатқан қыр-сырларына қаныға түскендей болдым.
Жақсы өлеңге жанымен, жүрегімен қуанатын ақындар көп. Жалпы, ақындар деген ақкөңіл халық қой. Ал, Жұма ағамның ондай сәттегі райы, жоғарыда айтып өткенімдей, беті мен көзінен білінетін. Қатты риза болғанда, «чеканный» деп, бас бармағын шошайтатын. Біз, жас ақындар, сол бір оймақтай ғана кішкене аузынан шығатын «чеканный» мен шошайған бас бармақты көру үшін жақсы өлең жазуға тырысушы едік. «Чеканный» – әсемдік пен әдеміліктің әтуірленген түрі, анықтап айтқанда, «мықты өлең» дегенді білдіретін бір түйір алтын сөз болған соң, қалай өйтпеске?!.
Жұма ағамның жас ақындарға ұстаздық етуі, ақыл-кеңес беруі, жүріс-тұрыс, киім-киіс мәдениетіне дағдыландыру үрдісі басқалардан мүлде бөлек еді. Мәселен, жаңа өлеңіңді оқып берсең, ол өлең өзіне онша ұнамаса да, соның ішінен бір «жылтырағын» дөп басып тауып алады да, айтар пікірін содан бастап, көңіліңді көтеріп тастайды, содан кейін ғана әлгі «жылтырақты» қалай шекіп, қалай шетіп әсемдеп шығу керек екеніне ерінбей, жалықпай тоқталады. Сол кезде ғана бұл өлеңіңнің болашағы бұлдыр екенін түсініп, іштей күрсініп, ерніңді тістеп отырасың. «Чеканный» болмағанын білесің.
Жұматайдай өлең көркемдігіне тым қатты назар аударатын ақын кем де кем. Ол өлеңінің сыртқы пішіміне ғана емес, ішкі үйлесім мен терең тебіреністің көркем көрінісіне де қатты назар аударатын.
Ұлы Абай:
«Өлеңге әркімнің-ақ бар таласы,
Сонда да солардың бар таңдамасы.
Іші – алтын, сырты күміс сөз жақсысын,
Қазақтың келістірер қай баласы?» –
демеп пе еді. Осы бір аңсаулы да, шаршаулы, салмақты да салиқалы сауалға келіп тірелгенде, қалам ұстаған қай ақын болса да, тоқталып-ақ қалады. Ал, меніңше, «іші – алтын, сырты күміс сөз жақсысын» – нағыз өлеңді келістіре білген аз ғана ақынның бірі – Жұматай Жақыпбаев!
Өлең өрнегін айшықтау кілем тоқудан көп қиын болар, сірә. Әрине, мен бұл жерде өлеңнің де өлеңі, кілемнің де кілемі бар екендігін ескермей отырған жоқпын, шебер, епті саусақтардың құдіретімен тоқылған кілем тінінен гөрі жан жылуынан, жүрек лүпілінен жаралған өлең өрнектері әсем де, өміршең болатынын ескерткім келіп отыр. Өлмейтін мәңгілік өлең – тума таланттың ғана туындысы. Жұматай Жақыпбаев – сондай талант. Олай дейтін себебіміз, бұл ақында, бұл ақынның шығармашылық үрдісінде өлеңге келу, машықтану, даму, толысу, өз шыңына жету деген сияқты баспалдақтар, асу бел-белестер деген мүлде жоқ. Бейнебір ғажап ақын болып, сол күйінде туыла салғандай.
Ақынның өзі де дәл осыны сезінгендей, Ләйлаға арнаған алғашқы бір өлеңінде былай дейді:
«Қуаныштан күліп, ойым бар шалқып, билемек,
Кеттім мен сонсоң күнәсіз арман сүйрелеп.
Қап-қара шашты бала ақын болып тұр екем,
Қабырғадағы айнаны көрсем үйге кеп».
Осы бір шумақтың өзінде ғана ақынның періште сезімінің тасасында әулиелігі тұрғандай.
Әттең, сол «қап-қара шашты бала ақын» кейіннен «шашым да шәлкез тағдырмен шатыраш ойнап, ағарды» деп жазуға мәжбүр болды. Оның ғарыш жаққа ертерек кетуіне де қоғамның, адамның, заманның, өмірдің, тіпті, өлеңнің ыстық оты орайынан өтіп, өзегін өртеп, жүрегіне түсіп кеткені себеп болған шығар. Егер ол жағалыға жағынып, талайлыға табынып жүрер болса, өмірден тым ерте кетпес пе еді деп те ойлаймын. Бұлай деп болжам жасауыма, ең бірінші, ақын ағамның тастай ауыр мінезі мен гүлдей нәзік жүрегін түсінгендігімнен, екіншіден, оның ішке жасырған көп мұңы мен қасіретін «өлең деген өсекшіге» айтып қойып, жұртқа жайылып кеткендігінен болар деген ойым жетелейді.
Осы бір тұста ақынның мынау бір өлең шумақтарына назар аудармаса болмайды:
«Жандарға дос та, дұшпан да болған,
Құмар да болған, құштар да болған,
Көзімнен бұлбұл ұшқанда арман,
Иттен де қалған, құстан да қалған,
Көңілім менің, көңілім!
Кетсем де кейде күйіктен қаңғып,
Үміткер едің биіктен барлық.
Жақсылық айтар адамға құрбан,
Жомарт та қылған, сараң да қылған,
Көңілім менің, көңілім».
* * *
«Ғашықтық тәмәм болды ма, еркелік тәмәм?
Қарардай әлем, Сен құсап жеркеніп маған.
Намыс пен мұңнан Мысырға халифа болған
Ұбақ Қыпшақтай ызадан өртеніп барам.
Тағдырға мынау таусылды ақылым, демім,
Ақырым қорлық болды ма, ақырым өлім?
Тәуіптей емдеп, Тәңірдей жарылқа мені,
Ару ақ Күнім, жұлдыздай жақыным менің!»
* * *
«Қайда ақылым, қайда күшім,
Жеп бітіпті қиял-мұңым.
Сен жұпардай пайдалысың,
Мен арақтай зияндымын.
«Ғашықтардың» өткірі мен –
Деуші ем бұрын бұла өнерлі.
Мәжнүнге көп күліп ем,
Ол мені аяп жылар енді.
Көрді талай күйіп те ішім,
Күйген ішім: «Езбін!» дейді.
Сен – әлемге сүйіктісің,
Ал мені ит те көзге ілмейді».
Ақынның осы іспеттес өлеңдерін оқып отырғанымда, алағай да бұлағай сезімдердің селіне көміліп, жан-жүрегімнің егіліп кететіні бар…
Өз арамызда жиі болған соң, Жұма ағамның кісі күлерлік қызық қылықтарына да сан рет куә болдық. Кей кезде жас балаға ұқсап кететін. Түкке тұрмайтын нәрсеге мәз болып қуанып, кісі ренжімейтін нәрсеге ашуланып та қалатын.
Бірде біз, бір топ жас ақын, ол кісінің үйінде отырғанымызда, Зайда жеңешеміз ақын ағамыздың өзіне арнап жазу үстелін сатып әкелді. Бәріміз қол соғып қуанысып жатырмыз. Сонда ең қатты шаттанған үй иесінің өзі болды. Әлгі үстелді сүйрелеп, ана бұрышқа да, мына бұрышқа да қойдық. Ең ақырында ағаның бұйрығымен әлгі үстел бөлменің орта шеніне таман орналасты.
– Осылай тұрғаны тамаша емес пе? – деді отағасы мұртынан күліп. Шын масайрап тұр.
– Өзінің «фигурасы» жақсы екен, – дедім мен. Расында да өзіндік бір ерекшеліктері бар үстел еді.
– Иә, Зайданың фигурасы сияқты, – деп Жұма ағам да бәйбішесіне «реплика» лақтырды.
Ақынның сол бір сәттік қана қуанышы түн ортасына дейін созылған думанға айналып, керемет бір кеш ретінде мәңгі есімізде қалып қойды.
Бірде Мейірхан көкем (Ақдәулетов) екеуміз үйіне бара қалсақ, аға кеудесін жалаңаштап тастап, төрт қабатты сары резеңкені созғылап жатыр екен. Сірә, дене шынықтырып, бұлшық етін ширатуға кірісіп кеткен сияқты. Мейірхан:
– Үлкен басыңызбен қайдағы бір жаман резеңкені созғылап жатқаныңыз не?! – деп қалжыңдап еді, мен де қарап тұрмай:
– Пружина болса бір сәрі, – дедім.
Ағамыз басын көтеріп, бізге онша жақтырмай қарады. Әдетте, Мейірхан екеумізді бірге көрсе, «Екі илханның бірге жүргені қандай жарасымды!» деп мәз болып қалатын. (Ол бізді «екі илханым – оң қолым, сол қолым» дейтін).
Мейірхан көкемді шайтан түртті ме, білмеймін:
– Әкеліңізші бері, көрейін, – деп резеңкесін сұрап алды. Алды да, орта тұстан қос қолдап ұстап, бар күшімен тартып кеп қалды. Резеңке «бырт» етіп үзіліп кетті де, тіпті, түкке жарамсыз болып қалды.
Жұма ағамның сондағы ашуланғаны да есімізден кетпейді. Балаша бұртиып, біраз сөздерді де айтып тастады. Біз «бұдан да кереметін әкеліп береміз», деп зорға құтылдық. Бірақ сөзімізде тұрмай кеттік. Ағамыз да содан кейін «спортпен айналысуын» доғарды-ау деймін. Ол кісінің кей-кейде көтергіштеп қоятын гирлері де бар еді…
Ұмытылмас тағы да тамаша сәтім – Жұматай ағамды ең соңғы рет көрген күнім. Мен онда ауырыңқырап қалып, ауруханада жатқанмын. Бір күні көңілімді сұрай Жұма ағам мен Мейірхан көкем келді.
Үшеуміз сыртқа шығып, аурухана бағының ішін араладық, бір жерде жылғаланып су ағып жатыр екен. Жұма ағам топылиын шешіп, әлгі суға аяғын малып отыра қалды. Біз де сөйттік. Қазан айы орталап қалған кез, су салқын екен.
– Күз – ең қасиетті мезгіл. Бұл кезде судың да шарапаты молаяды, – деді ол. Суды аяғымен сылдырлатып қояды. Сонан соң маған қарап:
– Әбіш, ауырмау керек. Ауырмау үшін осындай табиғи емдерді білу керек, – деді.
Маңайымыз сыңсыған сары жапырақ. Сол жапырақтарға қарап отырып, Жұма ағамның «Күзгі бақ. Темір шарбақ.» деген өлеңін есімізге алдық.
«Қараша айы. Ақшам. Аспанда ай.
Алтын мен көкке жақшаны ашқандай.
Шытырлайды бақ сәл аяңдасаң,
Аяқпен бопыр ақшаны басқандай» –
деген шумағын оқып, «осы жапырақтар бопыр ақша болып кетсе, байып кеткендей екенбіз», деп күлістік. Мен:
– Осы біз күз туралы керемет бір өлең неге жазбаймыз? Ағамыздың «Күзгі ауылда» деген ұзақ өлеңі бар. Ал менің өзімнің Мұқағалиға арнаған «Күз де келді-ау…» деген өлеңім былай басталады:
Күз де келді-ау күлбеттеніп, қарысып,
Қар да жауар жаңбырменен жарысып.
Қайтқан қаздай тізбектелген бұл күндер,
Жатар әлі жас көктеммен табысып,
Сол үшін, дос, жіберейік тағы ішіп! – дедім.
– Сен күз туралы жазшы. Осы бүгін-ақ жаз. Жақсы шығады, – деді Мейірхан…
Осыдан бес-алты күн өткеннен кейін-ау деймін, аурухана фойесінде теледидар көріп отыр едім. Үстіндегі ақ халаты желбіреп, Бауыржан бауырым (Жақыпов) менің палатама қарай тез-тез басып өте шықты. Өңі сұп-сұр. Жүрегім бір жамандықты сезгендей қобалжып, орнымнан тұрдым. Әке-шешем қарт еді. Соларға бірдеңе болып қалды ма деймін. Бауыржан мені далаға ертіп шығып, оңашаға апарды да, бас салып құшақтап: «Жұма ағаңнан айырылып қалдық», деді еңіреп.
Төбемнен жай түскендей болды.
Мен жағдайды айтып, ауруханадан сұранып шықтым. Жұматай ағамның рухына арнап «Сен – Рухсың, сен – Арсың» деген өлең жазып, оны зират басында, қабір қасында оқыдым. Ол өлең былай аяқталады:
Арамызда сен – Рухсың,
Сен – Арсың.
Ұйықтағанда түсімізде боларсың.
Көзімізге жас та болып толарсың.
Кеудемізге құс та болып қонарсың.
Топырағың торқа болсын,
Қымтаншы,
Күз келді ғой,
Қыс та келер…
Тоңарсың.
«Сен күз туралы жазшы», деп еді Мейірхан көкем. Менің сол күзде жазған өлеңім осы болды…
Өзімнің кеудемде жарқырай жанып, сөнбестей сәулеленіп тұрған ерекше бір шырағым бар еді. Сол шырақ лып етіп сөнді. Кеудемнің іші қап-қараңғы түнекке айналды. Бағыма қарай, әлгі шырақ үрлеп жандырған қоламтадай қайта тұтанды. Бұл шырақ бұрынғысынан да сәулелі, бұрынғысынан да нұрлы. Өйткені, ол шырақ – Жұматай ақынның өлмес өлеңі мен сөнбес нұры, рухы ғой…
Әбубәкір ҚАЙРАН,
ақын, халықаралық «Алаш»
сыйлығының лауреаты.
Амангали Кальжанов,
30-07-2015 14:00
(link)
ЖҰМАТАЙДЫҢ КЕНЕЖИРЕНІ
ЖҰМАТАЙДЫҢ КЕНЕЖИРЕНІ
Жұматай Жақыпбаевтың 2005 жылы «Раритет» баспасынан шыққан кітабы «Кенежирен» деп аталды. Оны құрастырып, алғы сөзін жазған Байбота Серікбайұлы Қошым-Ноғай мен редакторлық еткен Есенбай Дүйсенбайұлы қазақ поэзиясының ХХ ғасырдағы ірі өкілінің бұл бір томдығын осындай есім-атпен жарасымды үкілеп еді.
Сәл әрі жылжысақ, 1981 жылы қолымызға тиген Төлеген Айбергеновтің кітабы «Бір тойым бар» деп аталуы да осы тәріздес әсерлі тапқырлық болатын. Сондай-ақ 1983 жылы «Жазушы» баспасы ұсынған Ізтай Мәмбетовтің бір томдық жыр-мұрасын «Ақпан» деп атағанда құрастырушылар әйгілі «Мен туыппын ақпандатқан боранда» деген өлеңді негізге алғаны дау тудырмаса керек.
Сол «Бір тойым бар», сол «Мен туыппын ақпандатқан боранда» секілді Жұматайдың «Шора Кенежиренді сатып жібергенде» деп аталатын өлеңі де кейінгі талай жылдарда да тап қазіргідей шуағын төгіп тұра бермек. Тағы бір рет оқып шығайық.
КЕНЕЖИРЕНДІ ШОРА САТЫП ЖІБЕРГЕНДЕ
Жирен тұлпар — іштен туа қасқа бас,
Молда мінсе, дұғасынан тастамас.
Бермейтін-ақ атым еді, қайтейін,
Бес моторлы самолетке баспа-бас.
Таңда өзі ашып тақтай қақпа есігін,
Шыбынға да тигізбейтін кесірін.
Жабағыдай жатағандау болғасын,
Кенежирен қойып едім есімін.
Шоңайнаның мөрін жалға басып ап,
Бақша кірсе, қумайтын ел тасын ап.
Қорықшы да қамамай-ақ жүретін
Өзін-өзі беделімен асырап.
Митыңдатып мінгенім бе енді есек?!
Бүйтер болсақ, бұл өмірге келмес ек.
Жұбымызды неге жаздың, бауырым,
Екеуміз де бәйгемізде теңдес ек.
Жер бетімен жирен жұлдыз ағарда,
Жұрт жаутаңдап иесіне қарар ма?
Сал Қуандық сан жырлаған Сарноқай
Енді мені есті жігіт санар ма?
Құбыладан қайтқан атты тосарда
Қуаныштан көңіл енді босар ма?
Аламанға ат қосқанда жігіттер,
Жиренім жоқ, қара итті енді қосам ба?
Көрмегенің жұрттан қалған мал білем,
Жиренім жоқ, енді менің қалды нем?
Жұрт ағасын айырбастай бастаса,
Шөке, сені өткізер ем алдымен.
Алғашқы жолдан бастап-ақ Жұматайдың әр атауға мүмкіндігінше бояуды анық етіп жағатын ерекшелігі және бір мәрте байқалады: «Жирен тұлпар — іштен туа қасқа бас». Осы жолдың әрін келтіріп тұрған, керек десеңіз, санаға бірден сіңіп қалуын қамтамасыз ететін анықтама — «іштен туа» деген тұрақты сөз тіркесі. Рас, құлынның (әрине, балапанның да) өсе келе сыртқы түгі, жүні өзгеретіні дау туғызбас. Әйтсе де жылқы (басқа түліктер де) ешуақытта аяқ астынан қасқа бас бола салмаса керек, іштен солай болып туатын шығар. Бірақ Жұматай «іштен туа» деген артық қосымша түсіндірме секілді һәм поэзияға тиесілі еместей, ауызекі сөзге ғана лайықты сияқты көрінетіндей осы тіркес арқылы осы бастапқы жолды құлпыртып-ақ жіберген. Себебі «жирен тұлпар — қасқа бас» дей салсаңыз немесе оған, мейлі, «әуелден, баяғыдан» деген сөздерді қосып қолдансаңыз да, бұл жол дәл осындай әсерлі болмас еді. Соншама бай қазақ тілін талғамсыз ысыраптамай, керек сөзіңді адаспай теріп алудың бір үлгісі — осы. «Іштен туа» — алдыңғы сөз бен кейінгі сөзді сәнді жалғап тұрған көркем ұстын.
Ал «Молда мінсе, дұғасынан тастамас» — осы алғашқы жолға іле-шала қисынды түрде жалғанған, кейінге қалдыра тұру қиянат болатындай, Кенежиреннің шынында да тұлпар екендігіне сендіретін қолма-қол айғақ-дәлел. Бұл өлең жазылған шақта молда социалистік елдің атеистік тұрғыдағы көзқарасы бойынша ұнамсыз қызмет иесі болғанымен, ел арасында есім-жөнін өз ауылы түгілі көршілес жұрттар да танып, біліп жүретін әжептәуір сирек бедел иесі еді. Молданың сөзіне нағашылы-жиендігі бар әлдекімдер әйтпесе әбден құдайдан безгендер қыжырту айтқаны болмаса, мына жалған дүниеде қиямет-қайым барын есте ұстайтын көпшілік, әсіресе, діннің адамгершілік негізі туралы әңгімелерге құлақ асатындар түгелге жуық ден қойған. Жұматайдың молданы дәлелге ұсынып отырған себебі осы болса керек. Әрине, молда Кенежиренді дұғасынан тастамауы, тіпті дұғасына енгізуі екіталай шаруа, дегенмен ақынның оқырманды бұл ықыластың өтеуі басқаша емес, дәл солай болғанына сендіргісі келетіні, өлеңді оқып отырғанда өзің де сенгің келетіні қызық. Поэзияның екі жердегі екі төрт болмайтындығын да дәлелдеп шығуға қуаты жететіндігінің бір мысалы — осы.
«Бермейтін-ақ атым еді, қайтейін» — зор өкініштің ащы тынысы. Ақын «сатпайтын-ақ атым еді» демейді, себебі бекзат адам қымбат дүние-мүлкін (күміс шақшасын, жүйрік атын, құмай тазысын, қыран бүркітін) сатпауы мүмкін, бірақ дос, сыйластық көңілдің белгісі ретінде атымтай жомарттықпен бере салуы бек мүмкін. Жұматай бере салғысы да келмейді екен. «Қайтейін» деп күрсіне бармақ тістейтіні де, күйзелісі еселене түсетіні де содан. Бұл ретте Абайдың «…Ыза қылдың қолыма бір тигізбей» дегені мүлдем басқаша опыныс. Мектепте қазақ тілі мен әдебиетінен сабақ берген мұғаліміміз осы «Шоқпардай кекілі бар, қамыс құлақты…» түсіндіргенде: «Ақын «ыза қылдың қолыма бір тигізбей» дегенде кедейлердің атынан сөйлеп отыр, әйтпесе байдың баласы болған Абайдың мұндай жылқыға қолы жетпеуі мүмкін емес» дегені есте қалыпты. Оны бүгін саясат араласқан (Абайдың өлеңіне саясат қазір де араласпай жатқан ештеңесі жоқ) тұрпайы түсінікке балап, әр саққа жүгіртуге де болар еді. Бірақ әйгілі Мұхтар Әуезовтің өзі де бұл өлеңді талдағанда таптық көзқарас болуы керектігі жөніндегі талаптан шылбыр үзіп кете алмаған ғой. Ұлы жазушының былай дейтіні бар: «…Жалғыз-ақ атап айтатын бір жәй: осы атты сынап отырушы адамның кейбір салт-саналық көзқарасы турасында болу керек. Ақын осы атты еңбекші көпшіліктің күнделікті тіршілігіне қажет болған күш есебінде жырламайды. Және жорықта жан серігі ететін жауынгер көзімен де қарамайды. Өзі жүйрік, өзі берік, жуан, жуас, қолға түспес, жақсы атқа қарап отырған көз өзі де еңбекші адамның көзі. Атты, оның іс-әрекетінің үстінде көрсетпей, «белдеуде тыныш тұрса байлап көрсек» деп тек қана көлденең тұрғызып қойып, созерцание түрінде, тыныш қана тамашалап отырған ақын көзін көреміз».
Дегенмен Абайдың неліктен «Ыза қылдың қолыма бір тигізбей» дейтіні бәрібір түсініксіз. Бәлкім, ұлы ақын мұндай дүлдүлдің қол жетпес армандай асыл жаратылыс екенін айтқысы келген шығар. Ал Жұматай қол жеткен сондай асыл жаратылыстан жазықсыз айырылып қалғанына қалайша одан арттыра назаланбасын?!
Төртінші жолда ақын Кенежиренге қайтадан тікелей оралып, «Бес моторлы самолетке баспа-бас» дейді. Келісті-ақ теңеу. Заманында Иса Байзақовтың да «Екпінім самолеттей заулайтұғын» дегенін ұмытқан жоқсыз. Рас, самолеттің (қазіргіше айтсақ, ұшақтың) моторы бесеу болмайтыны түсінікті. Дегенмен біздің аймақтағы секілді су-нуы аздау құрғақшылық өлкеде туып-өскен адамдарға халық әніндегі «Сен есіме түскенде, беу, қарағым, Кемесіндей дарияның бұраңдаймын» деген жолдар қандай таңсық әсер етсе, бес моторлы самолетпен қиыстырылған мына жол да кәдімгідей еліктіріп-ақ жібереді.
Қайтадан оқылық:
Жирен тұлпар — іштен туа қасқа бас,
Молда мінсе, дұғасынан тастамас.
Бермейтін-ақ атым еді, қайтейін,
Бес моторлы самолетке баспа-бас.
Міне, бір шумақ, төрт жолдан қаншама сөз туындап жатыр. Ал әр шумақты, әр жолды осылай талдай берсек ше? Солай етсек те әбес болмайтындай. Өйткені осы өлеңде басы артық лепес жоққа тән. «Мүлде жоқ» деп кесіп айту, әрине, тым көңілшектікке (ессіз табынушылыққа) соқтырар еді. Мысалы, «Аламанға ат қосқанда жігіттер, Жиренім жоқ, қара итті енді қосам ба?» дейтін жолдар су төгілмес жорға мініп келе жатқан мырзаның аяқ астынан іш түсірер шоқыраққа тап болғанын елестететіндей. Себебі аламанға ат орнына ит қосу дәстүрде болған емес. Ал, қобыз қосу — ерекше оқиға. Бұл ретте Мағжанның қаламынан туған «Қойлыбайдың қобызы» еске түсер еді. Бұл — бір. Екіншіден, итті аламанға қосу түгілі, өзара таластырудың өзі — ерсі ермек, өнерді емес, өлермендікті насихаттау. Үшіншіден, неге қара ит, неге қызыл ит немесе сұр ит емес, жауабы жоқ сауал. Әрі-беріден соң, қара иттің орнына жылқыға лайықталған шобыр, мәстек тәріздес синоним атаулардың бірін шебер кіріктіре салу Жұматайдың қолынан келмейтін еді дегенге кім сенер?!
Рас, Жұматайдың бұл өлеңіндегі бір атауды бұдан бұрын да, тым ертеректе сынағанбыз. Тілектестік рәуіште жазылған мақалалардың біреуінің авторы ақынның «Жабайы аттай жатағандау болғасын, Кенежирен қойып едім есімін» деген қайырымына тоқталып, «жабайы ат» деген сөздің шындыққа жанаспайтынын айтқан еді де, кейін бұл сөз өзгеріске ұшыраған. Әлде Жұматайдың өзі «көп айтса көнді, жұрт айтса болды» (Абай) деген қағидаға бас ие салды ма, әлде әлгі ескертуді оқыған кітап редакторы батылдық көрсетті ме, әйтеуір кейін осы қайырым «Жабағыдай жатағандау болғасын» делініп кетті. Нағыз жүйріктің сыртқы тұрпаты сырт көзге тым қораш болып көрінетіні туралы әпсаналарға құлағымыз қанық. Дегенмен жабағыңыз — құлын мен тайдың арасын жалғастырып тұрған түлік. Ендеше оның ірі жылқыларға қарағанда шағын, жатаған болмасқа шарасы жоқ, бұл — табиғи заңдылық. Ал жабайы аттың жөні басқа. Ірі кітаптарды былай қойғанда, 1986 жылы жарық көрген, төменгі сынып оқушыларына арналған «Ол кім? Бұл не?» деп аталатын энциклопедияда мынандай деректер бар: «Жабайы жылқылар жер бетінде тіпті аз қалды, оның өзінде де тек Азияда ғана сақталған. Ол осы жабайы жылқыны алғаш кездестіріп әрі сипаттап жазған әйгілі саяхатшының атымен Пржевальский жылқысы деп аталады. Жабайы жылқы жатаған (!), мығым, басы үлкендеу, тікірейген тарақ жалды, мүлдем кекілсіз болып келеді». Көрдіңіз бе, жатағанның түпкі негізі қайда жатыр? Журналист Қарагөз Сімәділге берген сұхбатында ғалым Бірлікбай Есжановтың: «Керқұлан немесе түзат. Пржевальский жылқысы дегенді мүлдем ұнатпай¬мын… Ғылыми орта көрген, Пр¬же¬вальский атып алған уақытқа дейін ол жануар сайын даланы ешқандай атаусыз кезіп жүрмеген болар?! Ол — түзат. Немесе керқұлан…» дейтінін қоссақ, қосымша кең арнаға түсіп кетеміз. Сол сияқты академик Игорь Нечаевтың: «…Ағылшын ғалым¬да¬ры жылқының шежіресін жасапты. Шежіре¬ге қазақтың жылқылары енбепті. Біз оны кіргіздік. Бұдан кейін ағылшындық пен Бүкіл-одақтық ресейлік жылқы шаруашылығымен айналысатын институт ғалымдары біздің жа¬бы, адай, мұғалжар және басқа жылқы¬мыз¬дан қан алып тексерді. Біз де тексеріп көр¬дік. Тек¬серу кезінде ағылшындардың қатты таңғал¬ғаны бар. Жер жүзіндегі жыл¬қы¬лардың ішінде қазақ жылқыларында, мұғал¬жарда алғаш¬қы жабайы жылқы тұқымының бірінші гені ба¬рын анықтаған. Басқа тұқым¬дарда бұл ген жоқ. Қазақ жылқысының шы¬дам¬дылығы сол — алғашқы жабайы жылқының генінің барлы¬ғы сақталған. Ол тарпаңнан қалған. Ертеде қазақтар жабайы тарпаңдарға бие қосып, тұқым алған. Сол жабайы жылқы¬лар¬дан қал¬ған қазіргі қазақ жылқылары» дейтіні де (Жексен Алпартегі, «Қазақ жылқысынан артық жануар жер жүзінде жоқ») ғылым тереңіне тартатын пікір. Әрине, мұндай деректерге өзі де жылқының жайын ешкімнен кем білмеген Жұматай біршама қанық болғаны даусыз. Ал жабайы жылқыны жабайы ат (түзат) деп атауда тұрған ешқандай сорақылық жоқ-ақ. Ақынның болашақ кітаптарында осы қате түзетіліп жатса, нұр үстіне нұр болар еді. Әділін айта кету керек, осы сөзді жатырқамағандардың бірі, мысалы, Есенғали. «…Кенежирен ат жабайы аттай жатағандау тұрқымен тақтай қақпаны өзі ашып (қазақтың қара өлеңінің қақпасын деп түсінеміз) кіріп келді» — деп жазды ол «Өлеңнің Кенежирені» деп аталатын мақаласында (22 желтоқсан 2005 жыл, «Әдебиет айдыны»). Міне, кейде үстірт айтыла салған бір пікірге байланысты бұзылған өрнекті қалпына келтіру үшін бірнеше еңбекке үңілуді қажет ететін осындай реттер де болады. Орайы келгенде ескерте кетелік, Жұматайдың өлеңдеріне енгізілген басқа да бірер «түзетулер» туралы айту — басқа әңгіменің еншісі.
Үшінші шумаққа тоқталайық:
Шоңайнаның мөрін жалға басып ап,
Бақша кірсе, қумайтын ел тасын ап.
Қорықшы да қамамай-ақ жүретін
Өзін-өзі беделімен асырап.
Бұл шумақта Жұматай мен Кенежиреннің туған, өскен өлкесінің ерекшелігі, осыған параллельді түрде келтірсек, бақша өсіруді құнт етпеген біздің ауыл-аймақтың өзгешелігі көзге түсіп тұрады. Сондай, яғни бау-бақшасыз өңірде ержеткен біздің өлеңдеріміздің беріден тартқанда, мысалы, жабайы бүлдіргенмен, әріге кеткенде базар-дүкеннен сатып алынатын алмамен өгейлене жасауланып тұратыны сондықтан. Өтежанның балладаларында («Тағы да Сағындық туралы», «Жылдарға сапар») негізінен әлі де жалғасып келе жатқан, әр үй жеке бақша отырғызбайтындығы себепті ұжымшардың (кеңшардың) ортақ бақшасы балалардың көзінің құртын жейтіні дәл бейнеленген: «Құнарлы еді-ау Қаратөбе бауыры, Семіз тайдай жалтырайтын сауыры. Үш баланың көз алдында бал құсап Пісіп жатты Сағындықтың қауыны». Ал мына ауылдың көрінісі («Бақша кірсе, қумайтын ел тасын ап») жеміс-жидекке бай тірлікті байқатады. Бір ғана гәп — осыны айта отырып та ақын Кенежиренге жерлестері қандай құрметпен қарайтынын сыналай құлаққа құйып кетеді.
Қорық пен қорықшы туралы да осыны айтуға болады. Ертеректе Кеңшілік Мырзабековтің кейінгі ақындық жолын кінәратсыз айқындаған алғашқы өлеңдерінің біріндегі «Менің әкем мазасыз қорықшы еді», одан соңғы «Қорық болмай әне бір шалғын табан Өріске өткен көп малға өткел боп тұр… Қорық көрген құнандар көп келмейді, Құлын-тайға қайырусыз өкпем кеп тұр» дейтін жолдарын оқығанда қорық пен қорықшы туралы сәл іркіле ойланғанымыз бар. Кейін жалпы Жетісуды, оның ішінде, әсіресе, Жұматай туған Жетісу ауылындағы (курстасымыз Мұрат Талдыбаевтың да туған ауылы осы болғаны себепті) ырғын көкөніс алқаптары мен бітік шалғындарды көргенде барып бақшашы мен қорықшы туралы тереңірек пікір түйгеніміз бар. Біздің жақта осы қорықшылық кәсіппен салыстыруға келетін әбиетшік (объездчик) деген қызмет иесінің міндеті, біздің түсінігімізше, жайлауға көшіп кеткен шопандардың қыстауларындағы үй-қоралардың бүтіндігін бақылаумен (әрине, анда-санда ғана) шектелетін тәрізді еді.
Бір шумаққа соншама қадалып отырған себебіміз мынау. Жұматай оқырманды өз ауылының көркем пейзажымен талай мәрте тамсанта таныстырды. Кенежиренді дәріптеуді жалғастыратын осы шумақта сол жасыл әлем, қайтадан суреттелмесе де, бізге тағы да бір рет ту сыртымыздан жасырын көз салып тұрғандай сезіледі екен.
Келесі шумаққа ауысайық. Кенежиренінің даусыз даралығын ғана емес, сол даусыз даралықты сол ауылдың адамдары (молда, бақша өсірген жұрт, қорықшы) қалайша риясыз түсінетінін ризашылықпен баяндайтын сырбаз ақын, әрине, өзін де ұмытпайды: «Жұбымызды неге жаздың, бауырым, Екеуміз де бәйгемізде теңдес ек». Әдетте біз ұйқас құрайтындардың барлығын өлең бәйгесінде жүр деп есептейміз. Сонымыз дұрыс па? Қазақ бәйгеге жел жетпес сәйгүліктерді немесе сондай атақтан үміткерлерді ғана қоспаушы ма еді. Ал мініс аттары жемін жеп, шөбін тістеп, ауыл сыртында аман-есен жайылып жүре беруші еді ғой. Қазіргі мүшәйралар мен жыр бәйгелерінің сорақылығы — сондай талғамның адыра қалғаны. Үп-үлкен басымызбен өзімізден әлдеқайда жас, енді көктеп келе жатқан Бағашар Тұрсынбайұлынан: «Біздің конкурстар, үл¬кенді-кішісі болсын, әділет жолын ұс¬танбаған. Сондықтан да шын жүйрік озбайды. Жәркенді мүшәйралардың жеңімпазы деп көп естімейтініміз де сондықтан болар» дейтіндей сөз естуіміз ұят-ақ («Қазақ әдебиеті» газеті, 2014 жыл, №19). Кеңестік Қазақстанда пәленбай жылға созылған жалғыз конкурс — «Жалын» баспасы ұйымдастырған жабық бәйгенің соңына сөз еріп көрмегені осы жұртқа түгел мәлім. Түптеп келгенде, аса кеще болмаса, қалам ұстаған жан өзгелермен салыстырғанда өзінің өнер-өрістің қай маңайында жүргенін анық аңғарады-ақ. Жұматайдың «Екеуміз де бәйгемізде теңдес ек» дейтіні содан және солай айтуға оның толық құқы да бар еді. Ал біздің біраз өлеңдеріміздегі өзімізді дәріптеуіміз, асабалардан естігеніміздей, «Алашқа аты мәлім Серік едім, Айтысқа бірінші рет келіп едім» деген сияқты болып келетіні бар.
Одан кейінгі шумақтағы «Сал Қуандық сан жырлаған Сарноқай Енді мені есті жігіт санар ма?» деген күйініш-сауалдың астарында да автордың өз бейнесінің негізі жатыр. Біріншіден, жай ғана Сарноқай емес, сал Қуандық сан жырлаған Сарноқай. Расында да Қуан аға Шаңғытбаевтың осы тақырыпқа жазылған әсем өлеңдері бар: «Сарноқайдағы түн», «Сарноқай-Сатылы», «Сарноқайдың жайлауына бармаққа…». Екіншіден, жақсы өлең жазып, жүйрік ат мінген жас мырзаны есті жігіт демегенде не дейміз?! Демек, айдың күні аманында Кенежирендей асыл тұяқтыдан айырылып қалу сондай мінсіз беделге түскен кешірілмес дақ емес пе?!
Міне, осындай да осындай жағдайлардан кейін езу тарттыратын мына соңғы шумақтың жазылмайтын да реті жоқ екен-ау:
Көрмегенің жұрттан қалған мал білем,
Жиренім жоқ, енді менің қалды нем?
Жұрт ағасын айырбастай бастаса,
Шөке, сені өткізер ем алдымен.
Шын болған оқиға ма, әлде қиялдан туған қисын ба, әйтеуір осы өлеңнен соң Шора ағамыз Кенежиренді үстеме бәс беріп қайтадан кейін сатып алғаны туралы әңгіме айтылады. Бірақ, қалай болғанда да, жұрт жапырыла оқыған өлең жазылып қойып еді.
Ал біздің қаламымызға бұл өлеңнің жеке дара іліккен себебі неде?
Ең әуелгі айтар жайт, «Кенежиренді Шора сатып жібергенде» өлеңі — Жұматайдың Кенежиренді қатыстырып жазған бұған дейінгі барлық туындыларының қорытындысы іспетті. Ақынның «Саратан» атты алғашқы кітабындағы «Ат жаратқанда» дейтін өлеңі «Елпең-елпең желеді, Елден бөлек жан қинап. Кенежирен дегенің — Тұлпарлыққа кандидат» деп аяқталатыны бар. Бұған әр кезеңдерде қағазға түскен «Кенежирен», «Кенежирен. Түн», «Топты жарып әлеміш жаяу қалың…», «Айдарбекте. Сауал», «Менің атым», «Ала аяқтарға құранды ер, жабу салдырып…», «Көмкеріп маусым біткенде қырқаны гүлмен…», «Ақ тастары кем емес сұлтандардың тағынан…», «Қорлық» тәрізді өлеңдерді қоссаңыз, Кенежиренді тұтас танып шығасыз және Кенежиреннің сатылып кеткеніне Жұматаймен бірге сіздің де ішіңіз удай ашиды.
Рас, ақынның бұған дейінгі өлеңдеріндегі секілді бұл өлеңде де Күреңбай тәрізді сыншылардан қалған үлгі, яғни аттың сыны жоқ. Әрине, Абай мен Ілиястан соң бұл үрдісті жалғастыру оңай да емес екені белгілі. Дегенмен осы жеті шумақ Кенежиренді жеткілікті танытады. Жоғарыдағы талдауымызға енген мысалдарға Кенежиреннің қақпаның есігін өзі ашып кіретін сезімталдығын, шыбынға да кесірін тигізбейтін тәрбиелілігін қоссаңыз, мына жирен жылқыны тіпті де жат тұта алмайсыз, асырып айтсақ, осындай дүлдүл «қолыңызға бір тимегеніне ыза болуыңыз» да мүмкін.
Және бір ерекшелік, бұл өлеңде тосын өкініш бар, бірақ шексіз күйреуік шер жоқ. Тіпті өкініштің өзі әлдебір әзіл-юморға бүйрек бұра беретін секілді. Әсіресе, өлеңнің аяқталар жолдары («Жұрт ағасын айырбастай бастаса, Шөке, сені өткізер ем алдымен») түптің түбінде жақсы адамның ашуы шәйі орамал кепкенше екеніне мегзеп тұрғандай-ақ.
Ал өлеңнің басты тарту күші, әрине, сол баяғы жұматайлық қолтаңба. Жоғарыда сөз болған көркемдік нақты детальдарға қоса, ешбір жүк көтермейтін саяқ сөздің енуіне рұқсат етілмейтін татаусыз талғампаздық, бір шумақты екінші шумаққа жарасымды жалғап тұратын жалпы тұтастық, «Жер бетімен жирен жұлдыз ағарда» немесе «Сал Қуандық сан жырлаған Сарноқай» деген жолдардағы тәрізді ұнасымды дыбыс қайталамалары бұл өлеңнің де шаңырағын биік ұстап тұр.
Тек оқырманды ешуақытта бейтарап қалдырмайтын осындай үздік өлең жазу әркімге бұйыра бермейтіні неткен қатал заңдылық екені ғана шешілмейтін жұмбақ күйінде қала бермек.
Ертай АШЫҚБАЕВ.
Жұматай Жақыпбаевтың 2005 жылы «Раритет» баспасынан шыққан кітабы «Кенежирен» деп аталды. Оны құрастырып, алғы сөзін жазған Байбота Серікбайұлы Қошым-Ноғай мен редакторлық еткен Есенбай Дүйсенбайұлы қазақ поэзиясының ХХ ғасырдағы ірі өкілінің бұл бір томдығын осындай есім-атпен жарасымды үкілеп еді.
Сәл әрі жылжысақ, 1981 жылы қолымызға тиген Төлеген Айбергеновтің кітабы «Бір тойым бар» деп аталуы да осы тәріздес әсерлі тапқырлық болатын. Сондай-ақ 1983 жылы «Жазушы» баспасы ұсынған Ізтай Мәмбетовтің бір томдық жыр-мұрасын «Ақпан» деп атағанда құрастырушылар әйгілі «Мен туыппын ақпандатқан боранда» деген өлеңді негізге алғаны дау тудырмаса керек.
Сол «Бір тойым бар», сол «Мен туыппын ақпандатқан боранда» секілді Жұматайдың «Шора Кенежиренді сатып жібергенде» деп аталатын өлеңі де кейінгі талай жылдарда да тап қазіргідей шуағын төгіп тұра бермек. Тағы бір рет оқып шығайық.
КЕНЕЖИРЕНДІ ШОРА САТЫП ЖІБЕРГЕНДЕ
Жирен тұлпар — іштен туа қасқа бас,
Молда мінсе, дұғасынан тастамас.
Бермейтін-ақ атым еді, қайтейін,
Бес моторлы самолетке баспа-бас.
Таңда өзі ашып тақтай қақпа есігін,
Шыбынға да тигізбейтін кесірін.
Жабағыдай жатағандау болғасын,
Кенежирен қойып едім есімін.
Шоңайнаның мөрін жалға басып ап,
Бақша кірсе, қумайтын ел тасын ап.
Қорықшы да қамамай-ақ жүретін
Өзін-өзі беделімен асырап.
Митыңдатып мінгенім бе енді есек?!
Бүйтер болсақ, бұл өмірге келмес ек.
Жұбымызды неге жаздың, бауырым,
Екеуміз де бәйгемізде теңдес ек.
Жер бетімен жирен жұлдыз ағарда,
Жұрт жаутаңдап иесіне қарар ма?
Сал Қуандық сан жырлаған Сарноқай
Енді мені есті жігіт санар ма?
Құбыладан қайтқан атты тосарда
Қуаныштан көңіл енді босар ма?
Аламанға ат қосқанда жігіттер,
Жиренім жоқ, қара итті енді қосам ба?
Көрмегенің жұрттан қалған мал білем,
Жиренім жоқ, енді менің қалды нем?
Жұрт ағасын айырбастай бастаса,
Шөке, сені өткізер ем алдымен.
Алғашқы жолдан бастап-ақ Жұматайдың әр атауға мүмкіндігінше бояуды анық етіп жағатын ерекшелігі және бір мәрте байқалады: «Жирен тұлпар — іштен туа қасқа бас». Осы жолдың әрін келтіріп тұрған, керек десеңіз, санаға бірден сіңіп қалуын қамтамасыз ететін анықтама — «іштен туа» деген тұрақты сөз тіркесі. Рас, құлынның (әрине, балапанның да) өсе келе сыртқы түгі, жүні өзгеретіні дау туғызбас. Әйтсе де жылқы (басқа түліктер де) ешуақытта аяқ астынан қасқа бас бола салмаса керек, іштен солай болып туатын шығар. Бірақ Жұматай «іштен туа» деген артық қосымша түсіндірме секілді һәм поэзияға тиесілі еместей, ауызекі сөзге ғана лайықты сияқты көрінетіндей осы тіркес арқылы осы бастапқы жолды құлпыртып-ақ жіберген. Себебі «жирен тұлпар — қасқа бас» дей салсаңыз немесе оған, мейлі, «әуелден, баяғыдан» деген сөздерді қосып қолдансаңыз да, бұл жол дәл осындай әсерлі болмас еді. Соншама бай қазақ тілін талғамсыз ысыраптамай, керек сөзіңді адаспай теріп алудың бір үлгісі — осы. «Іштен туа» — алдыңғы сөз бен кейінгі сөзді сәнді жалғап тұрған көркем ұстын.
Ал «Молда мінсе, дұғасынан тастамас» — осы алғашқы жолға іле-шала қисынды түрде жалғанған, кейінге қалдыра тұру қиянат болатындай, Кенежиреннің шынында да тұлпар екендігіне сендіретін қолма-қол айғақ-дәлел. Бұл өлең жазылған шақта молда социалистік елдің атеистік тұрғыдағы көзқарасы бойынша ұнамсыз қызмет иесі болғанымен, ел арасында есім-жөнін өз ауылы түгілі көршілес жұрттар да танып, біліп жүретін әжептәуір сирек бедел иесі еді. Молданың сөзіне нағашылы-жиендігі бар әлдекімдер әйтпесе әбден құдайдан безгендер қыжырту айтқаны болмаса, мына жалған дүниеде қиямет-қайым барын есте ұстайтын көпшілік, әсіресе, діннің адамгершілік негізі туралы әңгімелерге құлақ асатындар түгелге жуық ден қойған. Жұматайдың молданы дәлелге ұсынып отырған себебі осы болса керек. Әрине, молда Кенежиренді дұғасынан тастамауы, тіпті дұғасына енгізуі екіталай шаруа, дегенмен ақынның оқырманды бұл ықыластың өтеуі басқаша емес, дәл солай болғанына сендіргісі келетіні, өлеңді оқып отырғанда өзің де сенгің келетіні қызық. Поэзияның екі жердегі екі төрт болмайтындығын да дәлелдеп шығуға қуаты жететіндігінің бір мысалы — осы.
«Бермейтін-ақ атым еді, қайтейін» — зор өкініштің ащы тынысы. Ақын «сатпайтын-ақ атым еді» демейді, себебі бекзат адам қымбат дүние-мүлкін (күміс шақшасын, жүйрік атын, құмай тазысын, қыран бүркітін) сатпауы мүмкін, бірақ дос, сыйластық көңілдің белгісі ретінде атымтай жомарттықпен бере салуы бек мүмкін. Жұматай бере салғысы да келмейді екен. «Қайтейін» деп күрсіне бармақ тістейтіні де, күйзелісі еселене түсетіні де содан. Бұл ретте Абайдың «…Ыза қылдың қолыма бір тигізбей» дегені мүлдем басқаша опыныс. Мектепте қазақ тілі мен әдебиетінен сабақ берген мұғаліміміз осы «Шоқпардай кекілі бар, қамыс құлақты…» түсіндіргенде: «Ақын «ыза қылдың қолыма бір тигізбей» дегенде кедейлердің атынан сөйлеп отыр, әйтпесе байдың баласы болған Абайдың мұндай жылқыға қолы жетпеуі мүмкін емес» дегені есте қалыпты. Оны бүгін саясат араласқан (Абайдың өлеңіне саясат қазір де араласпай жатқан ештеңесі жоқ) тұрпайы түсінікке балап, әр саққа жүгіртуге де болар еді. Бірақ әйгілі Мұхтар Әуезовтің өзі де бұл өлеңді талдағанда таптық көзқарас болуы керектігі жөніндегі талаптан шылбыр үзіп кете алмаған ғой. Ұлы жазушының былай дейтіні бар: «…Жалғыз-ақ атап айтатын бір жәй: осы атты сынап отырушы адамның кейбір салт-саналық көзқарасы турасында болу керек. Ақын осы атты еңбекші көпшіліктің күнделікті тіршілігіне қажет болған күш есебінде жырламайды. Және жорықта жан серігі ететін жауынгер көзімен де қарамайды. Өзі жүйрік, өзі берік, жуан, жуас, қолға түспес, жақсы атқа қарап отырған көз өзі де еңбекші адамның көзі. Атты, оның іс-әрекетінің үстінде көрсетпей, «белдеуде тыныш тұрса байлап көрсек» деп тек қана көлденең тұрғызып қойып, созерцание түрінде, тыныш қана тамашалап отырған ақын көзін көреміз».
Дегенмен Абайдың неліктен «Ыза қылдың қолыма бір тигізбей» дейтіні бәрібір түсініксіз. Бәлкім, ұлы ақын мұндай дүлдүлдің қол жетпес армандай асыл жаратылыс екенін айтқысы келген шығар. Ал Жұматай қол жеткен сондай асыл жаратылыстан жазықсыз айырылып қалғанына қалайша одан арттыра назаланбасын?!
Төртінші жолда ақын Кенежиренге қайтадан тікелей оралып, «Бес моторлы самолетке баспа-бас» дейді. Келісті-ақ теңеу. Заманында Иса Байзақовтың да «Екпінім самолеттей заулайтұғын» дегенін ұмытқан жоқсыз. Рас, самолеттің (қазіргіше айтсақ, ұшақтың) моторы бесеу болмайтыны түсінікті. Дегенмен біздің аймақтағы секілді су-нуы аздау құрғақшылық өлкеде туып-өскен адамдарға халық әніндегі «Сен есіме түскенде, беу, қарағым, Кемесіндей дарияның бұраңдаймын» деген жолдар қандай таңсық әсер етсе, бес моторлы самолетпен қиыстырылған мына жол да кәдімгідей еліктіріп-ақ жібереді.
Қайтадан оқылық:
Жирен тұлпар — іштен туа қасқа бас,
Молда мінсе, дұғасынан тастамас.
Бермейтін-ақ атым еді, қайтейін,
Бес моторлы самолетке баспа-бас.
Міне, бір шумақ, төрт жолдан қаншама сөз туындап жатыр. Ал әр шумақты, әр жолды осылай талдай берсек ше? Солай етсек те әбес болмайтындай. Өйткені осы өлеңде басы артық лепес жоққа тән. «Мүлде жоқ» деп кесіп айту, әрине, тым көңілшектікке (ессіз табынушылыққа) соқтырар еді. Мысалы, «Аламанға ат қосқанда жігіттер, Жиренім жоқ, қара итті енді қосам ба?» дейтін жолдар су төгілмес жорға мініп келе жатқан мырзаның аяқ астынан іш түсірер шоқыраққа тап болғанын елестететіндей. Себебі аламанға ат орнына ит қосу дәстүрде болған емес. Ал, қобыз қосу — ерекше оқиға. Бұл ретте Мағжанның қаламынан туған «Қойлыбайдың қобызы» еске түсер еді. Бұл — бір. Екіншіден, итті аламанға қосу түгілі, өзара таластырудың өзі — ерсі ермек, өнерді емес, өлермендікті насихаттау. Үшіншіден, неге қара ит, неге қызыл ит немесе сұр ит емес, жауабы жоқ сауал. Әрі-беріден соң, қара иттің орнына жылқыға лайықталған шобыр, мәстек тәріздес синоним атаулардың бірін шебер кіріктіре салу Жұматайдың қолынан келмейтін еді дегенге кім сенер?!
Рас, Жұматайдың бұл өлеңіндегі бір атауды бұдан бұрын да, тым ертеректе сынағанбыз. Тілектестік рәуіште жазылған мақалалардың біреуінің авторы ақынның «Жабайы аттай жатағандау болғасын, Кенежирен қойып едім есімін» деген қайырымына тоқталып, «жабайы ат» деген сөздің шындыққа жанаспайтынын айтқан еді де, кейін бұл сөз өзгеріске ұшыраған. Әлде Жұматайдың өзі «көп айтса көнді, жұрт айтса болды» (Абай) деген қағидаға бас ие салды ма, әлде әлгі ескертуді оқыған кітап редакторы батылдық көрсетті ме, әйтеуір кейін осы қайырым «Жабағыдай жатағандау болғасын» делініп кетті. Нағыз жүйріктің сыртқы тұрпаты сырт көзге тым қораш болып көрінетіні туралы әпсаналарға құлағымыз қанық. Дегенмен жабағыңыз — құлын мен тайдың арасын жалғастырып тұрған түлік. Ендеше оның ірі жылқыларға қарағанда шағын, жатаған болмасқа шарасы жоқ, бұл — табиғи заңдылық. Ал жабайы аттың жөні басқа. Ірі кітаптарды былай қойғанда, 1986 жылы жарық көрген, төменгі сынып оқушыларына арналған «Ол кім? Бұл не?» деп аталатын энциклопедияда мынандай деректер бар: «Жабайы жылқылар жер бетінде тіпті аз қалды, оның өзінде де тек Азияда ғана сақталған. Ол осы жабайы жылқыны алғаш кездестіріп әрі сипаттап жазған әйгілі саяхатшының атымен Пржевальский жылқысы деп аталады. Жабайы жылқы жатаған (!), мығым, басы үлкендеу, тікірейген тарақ жалды, мүлдем кекілсіз болып келеді». Көрдіңіз бе, жатағанның түпкі негізі қайда жатыр? Журналист Қарагөз Сімәділге берген сұхбатында ғалым Бірлікбай Есжановтың: «Керқұлан немесе түзат. Пржевальский жылқысы дегенді мүлдем ұнатпай¬мын… Ғылыми орта көрген, Пр¬же¬вальский атып алған уақытқа дейін ол жануар сайын даланы ешқандай атаусыз кезіп жүрмеген болар?! Ол — түзат. Немесе керқұлан…» дейтінін қоссақ, қосымша кең арнаға түсіп кетеміз. Сол сияқты академик Игорь Нечаевтың: «…Ағылшын ғалым¬да¬ры жылқының шежіресін жасапты. Шежіре¬ге қазақтың жылқылары енбепті. Біз оны кіргіздік. Бұдан кейін ағылшындық пен Бүкіл-одақтық ресейлік жылқы шаруашылығымен айналысатын институт ғалымдары біздің жа¬бы, адай, мұғалжар және басқа жылқы¬мыз¬дан қан алып тексерді. Біз де тексеріп көр¬дік. Тек¬серу кезінде ағылшындардың қатты таңғал¬ғаны бар. Жер жүзіндегі жыл¬қы¬лардың ішінде қазақ жылқыларында, мұғал¬жарда алғаш¬қы жабайы жылқы тұқымының бірінші гені ба¬рын анықтаған. Басқа тұқым¬дарда бұл ген жоқ. Қазақ жылқысының шы¬дам¬дылығы сол — алғашқы жабайы жылқының генінің барлы¬ғы сақталған. Ол тарпаңнан қалған. Ертеде қазақтар жабайы тарпаңдарға бие қосып, тұқым алған. Сол жабайы жылқы¬лар¬дан қал¬ған қазіргі қазақ жылқылары» дейтіні де (Жексен Алпартегі, «Қазақ жылқысынан артық жануар жер жүзінде жоқ») ғылым тереңіне тартатын пікір. Әрине, мұндай деректерге өзі де жылқының жайын ешкімнен кем білмеген Жұматай біршама қанық болғаны даусыз. Ал жабайы жылқыны жабайы ат (түзат) деп атауда тұрған ешқандай сорақылық жоқ-ақ. Ақынның болашақ кітаптарында осы қате түзетіліп жатса, нұр үстіне нұр болар еді. Әділін айта кету керек, осы сөзді жатырқамағандардың бірі, мысалы, Есенғали. «…Кенежирен ат жабайы аттай жатағандау тұрқымен тақтай қақпаны өзі ашып (қазақтың қара өлеңінің қақпасын деп түсінеміз) кіріп келді» — деп жазды ол «Өлеңнің Кенежирені» деп аталатын мақаласында (22 желтоқсан 2005 жыл, «Әдебиет айдыны»). Міне, кейде үстірт айтыла салған бір пікірге байланысты бұзылған өрнекті қалпына келтіру үшін бірнеше еңбекке үңілуді қажет ететін осындай реттер де болады. Орайы келгенде ескерте кетелік, Жұматайдың өлеңдеріне енгізілген басқа да бірер «түзетулер» туралы айту — басқа әңгіменің еншісі.
Үшінші шумаққа тоқталайық:
Шоңайнаның мөрін жалға басып ап,
Бақша кірсе, қумайтын ел тасын ап.
Қорықшы да қамамай-ақ жүретін
Өзін-өзі беделімен асырап.
Бұл шумақта Жұматай мен Кенежиреннің туған, өскен өлкесінің ерекшелігі, осыған параллельді түрде келтірсек, бақша өсіруді құнт етпеген біздің ауыл-аймақтың өзгешелігі көзге түсіп тұрады. Сондай, яғни бау-бақшасыз өңірде ержеткен біздің өлеңдеріміздің беріден тартқанда, мысалы, жабайы бүлдіргенмен, әріге кеткенде базар-дүкеннен сатып алынатын алмамен өгейлене жасауланып тұратыны сондықтан. Өтежанның балладаларында («Тағы да Сағындық туралы», «Жылдарға сапар») негізінен әлі де жалғасып келе жатқан, әр үй жеке бақша отырғызбайтындығы себепті ұжымшардың (кеңшардың) ортақ бақшасы балалардың көзінің құртын жейтіні дәл бейнеленген: «Құнарлы еді-ау Қаратөбе бауыры, Семіз тайдай жалтырайтын сауыры. Үш баланың көз алдында бал құсап Пісіп жатты Сағындықтың қауыны». Ал мына ауылдың көрінісі («Бақша кірсе, қумайтын ел тасын ап») жеміс-жидекке бай тірлікті байқатады. Бір ғана гәп — осыны айта отырып та ақын Кенежиренге жерлестері қандай құрметпен қарайтынын сыналай құлаққа құйып кетеді.
Қорық пен қорықшы туралы да осыны айтуға болады. Ертеректе Кеңшілік Мырзабековтің кейінгі ақындық жолын кінәратсыз айқындаған алғашқы өлеңдерінің біріндегі «Менің әкем мазасыз қорықшы еді», одан соңғы «Қорық болмай әне бір шалғын табан Өріске өткен көп малға өткел боп тұр… Қорық көрген құнандар көп келмейді, Құлын-тайға қайырусыз өкпем кеп тұр» дейтін жолдарын оқығанда қорық пен қорықшы туралы сәл іркіле ойланғанымыз бар. Кейін жалпы Жетісуды, оның ішінде, әсіресе, Жұматай туған Жетісу ауылындағы (курстасымыз Мұрат Талдыбаевтың да туған ауылы осы болғаны себепті) ырғын көкөніс алқаптары мен бітік шалғындарды көргенде барып бақшашы мен қорықшы туралы тереңірек пікір түйгеніміз бар. Біздің жақта осы қорықшылық кәсіппен салыстыруға келетін әбиетшік (объездчик) деген қызмет иесінің міндеті, біздің түсінігімізше, жайлауға көшіп кеткен шопандардың қыстауларындағы үй-қоралардың бүтіндігін бақылаумен (әрине, анда-санда ғана) шектелетін тәрізді еді.
Бір шумаққа соншама қадалып отырған себебіміз мынау. Жұматай оқырманды өз ауылының көркем пейзажымен талай мәрте тамсанта таныстырды. Кенежиренді дәріптеуді жалғастыратын осы шумақта сол жасыл әлем, қайтадан суреттелмесе де, бізге тағы да бір рет ту сыртымыздан жасырын көз салып тұрғандай сезіледі екен.
Келесі шумаққа ауысайық. Кенежиренінің даусыз даралығын ғана емес, сол даусыз даралықты сол ауылдың адамдары (молда, бақша өсірген жұрт, қорықшы) қалайша риясыз түсінетінін ризашылықпен баяндайтын сырбаз ақын, әрине, өзін де ұмытпайды: «Жұбымызды неге жаздың, бауырым, Екеуміз де бәйгемізде теңдес ек». Әдетте біз ұйқас құрайтындардың барлығын өлең бәйгесінде жүр деп есептейміз. Сонымыз дұрыс па? Қазақ бәйгеге жел жетпес сәйгүліктерді немесе сондай атақтан үміткерлерді ғана қоспаушы ма еді. Ал мініс аттары жемін жеп, шөбін тістеп, ауыл сыртында аман-есен жайылып жүре беруші еді ғой. Қазіргі мүшәйралар мен жыр бәйгелерінің сорақылығы — сондай талғамның адыра қалғаны. Үп-үлкен басымызбен өзімізден әлдеқайда жас, енді көктеп келе жатқан Бағашар Тұрсынбайұлынан: «Біздің конкурстар, үл¬кенді-кішісі болсын, әділет жолын ұс¬танбаған. Сондықтан да шын жүйрік озбайды. Жәркенді мүшәйралардың жеңімпазы деп көп естімейтініміз де сондықтан болар» дейтіндей сөз естуіміз ұят-ақ («Қазақ әдебиеті» газеті, 2014 жыл, №19). Кеңестік Қазақстанда пәленбай жылға созылған жалғыз конкурс — «Жалын» баспасы ұйымдастырған жабық бәйгенің соңына сөз еріп көрмегені осы жұртқа түгел мәлім. Түптеп келгенде, аса кеще болмаса, қалам ұстаған жан өзгелермен салыстырғанда өзінің өнер-өрістің қай маңайында жүргенін анық аңғарады-ақ. Жұматайдың «Екеуміз де бәйгемізде теңдес ек» дейтіні содан және солай айтуға оның толық құқы да бар еді. Ал біздің біраз өлеңдеріміздегі өзімізді дәріптеуіміз, асабалардан естігеніміздей, «Алашқа аты мәлім Серік едім, Айтысқа бірінші рет келіп едім» деген сияқты болып келетіні бар.
Одан кейінгі шумақтағы «Сал Қуандық сан жырлаған Сарноқай Енді мені есті жігіт санар ма?» деген күйініш-сауалдың астарында да автордың өз бейнесінің негізі жатыр. Біріншіден, жай ғана Сарноқай емес, сал Қуандық сан жырлаған Сарноқай. Расында да Қуан аға Шаңғытбаевтың осы тақырыпқа жазылған әсем өлеңдері бар: «Сарноқайдағы түн», «Сарноқай-Сатылы», «Сарноқайдың жайлауына бармаққа…». Екіншіден, жақсы өлең жазып, жүйрік ат мінген жас мырзаны есті жігіт демегенде не дейміз?! Демек, айдың күні аманында Кенежирендей асыл тұяқтыдан айырылып қалу сондай мінсіз беделге түскен кешірілмес дақ емес пе?!
Міне, осындай да осындай жағдайлардан кейін езу тарттыратын мына соңғы шумақтың жазылмайтын да реті жоқ екен-ау:
Көрмегенің жұрттан қалған мал білем,
Жиренім жоқ, енді менің қалды нем?
Жұрт ағасын айырбастай бастаса,
Шөке, сені өткізер ем алдымен.
Шын болған оқиға ма, әлде қиялдан туған қисын ба, әйтеуір осы өлеңнен соң Шора ағамыз Кенежиренді үстеме бәс беріп қайтадан кейін сатып алғаны туралы әңгіме айтылады. Бірақ, қалай болғанда да, жұрт жапырыла оқыған өлең жазылып қойып еді.
Ал біздің қаламымызға бұл өлеңнің жеке дара іліккен себебі неде?
Ең әуелгі айтар жайт, «Кенежиренді Шора сатып жібергенде» өлеңі — Жұматайдың Кенежиренді қатыстырып жазған бұған дейінгі барлық туындыларының қорытындысы іспетті. Ақынның «Саратан» атты алғашқы кітабындағы «Ат жаратқанда» дейтін өлеңі «Елпең-елпең желеді, Елден бөлек жан қинап. Кенежирен дегенің — Тұлпарлыққа кандидат» деп аяқталатыны бар. Бұған әр кезеңдерде қағазға түскен «Кенежирен», «Кенежирен. Түн», «Топты жарып әлеміш жаяу қалың…», «Айдарбекте. Сауал», «Менің атым», «Ала аяқтарға құранды ер, жабу салдырып…», «Көмкеріп маусым біткенде қырқаны гүлмен…», «Ақ тастары кем емес сұлтандардың тағынан…», «Қорлық» тәрізді өлеңдерді қоссаңыз, Кенежиренді тұтас танып шығасыз және Кенежиреннің сатылып кеткеніне Жұматаймен бірге сіздің де ішіңіз удай ашиды.
Рас, ақынның бұған дейінгі өлеңдеріндегі секілді бұл өлеңде де Күреңбай тәрізді сыншылардан қалған үлгі, яғни аттың сыны жоқ. Әрине, Абай мен Ілиястан соң бұл үрдісті жалғастыру оңай да емес екені белгілі. Дегенмен осы жеті шумақ Кенежиренді жеткілікті танытады. Жоғарыдағы талдауымызға енген мысалдарға Кенежиреннің қақпаның есігін өзі ашып кіретін сезімталдығын, шыбынға да кесірін тигізбейтін тәрбиелілігін қоссаңыз, мына жирен жылқыны тіпті де жат тұта алмайсыз, асырып айтсақ, осындай дүлдүл «қолыңызға бір тимегеніне ыза болуыңыз» да мүмкін.
Және бір ерекшелік, бұл өлеңде тосын өкініш бар, бірақ шексіз күйреуік шер жоқ. Тіпті өкініштің өзі әлдебір әзіл-юморға бүйрек бұра беретін секілді. Әсіресе, өлеңнің аяқталар жолдары («Жұрт ағасын айырбастай бастаса, Шөке, сені өткізер ем алдымен») түптің түбінде жақсы адамның ашуы шәйі орамал кепкенше екеніне мегзеп тұрғандай-ақ.
Ал өлеңнің басты тарту күші, әрине, сол баяғы жұматайлық қолтаңба. Жоғарыда сөз болған көркемдік нақты детальдарға қоса, ешбір жүк көтермейтін саяқ сөздің енуіне рұқсат етілмейтін татаусыз талғампаздық, бір шумақты екінші шумаққа жарасымды жалғап тұратын жалпы тұтастық, «Жер бетімен жирен жұлдыз ағарда» немесе «Сал Қуандық сан жырлаған Сарноқай» деген жолдардағы тәрізді ұнасымды дыбыс қайталамалары бұл өлеңнің де шаңырағын биік ұстап тұр.
Тек оқырманды ешуақытта бейтарап қалдырмайтын осындай үздік өлең жазу әркімге бұйыра бермейтіні неткен қатал заңдылық екені ғана шешілмейтін жұмбақ күйінде қала бермек.
Ертай АШЫҚБАЕВ.
Амангали Кальжанов,
05-05-2015 09:39
(link)
БАҚЫТ ЖАЙЛЫ БАЛЛАДА
БАҚЫТ ЖАЙЛЫ БАЛЛАДА
...Бiр күлермiн ғарыш жаққа кетерде,
Көп кещеге мен несiне кектенем.
Бiзге бақтың сiрә қолы жетер ме,
Мұқағали, Төлегенге жетпеген.
Жұматай Жақыпбаев
Тағдыр..
билiк еркiндiгiн шектеген,
Ғарыш жаққа олар босқа кетпеген.
Бақыт, бағың керек емес маған да,
Қолы кеше Жұматайға жетпеген.
Өткен күндер көз алдымда көлбеген,
Сағыныштың саздарымен тербеген.
Пәтерiңдi,
қызметiңдi неғылам,
Қасым менен Жұматайға бермеген.
Құлазумен Кеңсай жаққа қарадым,
Iздегенмен таппай өтiп барамын.
Ұлт бақытын таба алмадым шарқ ұрып,
Бәлкiм түбi, сен табарсың, қарағым.
Жадымда әлi алыс қалған кез де ескi,
Сезiп өстiм тiрi пенде сезбестi.
Он алтымда мөлдiреген қыз болып,
Бақыт маған бiр-ақ рет кездестi.
Ол ақырын ұзай бердi қасымнан,
Ұзай бердi...
iздеп келем жасымнан.
Маған қайтып жолықпады сол бақыт,
Жан-жағына шуақ болып шашылған.
Елес болды сан сәулелi шақтарым,
Бәрiн жиып көкiрегiмде сақтадым.
Сыйлар едiм о, адамдар, сендерге,
Бақытты iздеп жер бетiнен таппадым.
Өмiр – майдан,
шатыласың, шатасың,
Тағдыр жолы…
кетiп бара жатасың.
“Бақытты бол,
бақытты бол, балам”, – деп,
Шалдар маған берiп жатты батасын.
Ащысын да,
тұщысын да татасың,
Жазықсыздан таяқ жеп те жатасың.
“Өмiр жолың ұзақ болсын, балам”, – деп,
Әжелерiм берiп жатты батасын.
Түп-түзу деп айта алмаймын жолдарым,
Қара қайғы көкiрегiмдi торладың.
Адамдарға тек жақсылық тiлеген,
Қалқам неге мен бақытты болмадым?
Ойша шолып өмiрiмнiң жолдарын,
Сырлас болған дарындарды қолдадым.
“Бақытты бол” дедi маған қанша адам,
Қалқам неге, мен бақытты болмадым?
Қиял шiркiн қияларға шарқ ұрды,
Ұстап өттiм әдет, ғұрып, салтымды.
Бақытсыздық себебiн сен сұрасаң,
Бақытты деп кiм айта алар халқымды.
Бiр аңыздан құралады бiр аңыз,
Бақытсыздық себебiн сiз сұраңыз.
Бақытты деп кiм ойлайды мына қыз,
Не сыйлайды бiлесiз бе мына күз?
Қитұрқылау сұрақ қойды, қағытты,
Дарынсыздар бар билiкке жағыпты.
Туған елi болса егер бақытсыз,
Шын ақындар бола алмайды бақытты.
Өттi бастан қанша көктем, қанша ақпан,
Тiршiлiк бұл құлазытқан, шаршатқан.
Жұматайды оқығандар бiледi,
Биiкпiз бiз байлық пенен мансаптан.
Уақыт түбi барлығынан шектейдi,
Осы бiр ой көкейiмнен кетпейдi.
Бiр-ақ рет берiлетiн өмiрде,
Бақытыңның қолы маған жетпейдi.
Қасымхан БЕГМАНОВ
...Бiр күлермiн ғарыш жаққа кетерде,
Көп кещеге мен несiне кектенем.
Бiзге бақтың сiрә қолы жетер ме,
Мұқағали, Төлегенге жетпеген.
Жұматай Жақыпбаев
Тағдыр..
билiк еркiндiгiн шектеген,
Ғарыш жаққа олар босқа кетпеген.
Бақыт, бағың керек емес маған да,
Қолы кеше Жұматайға жетпеген.
Өткен күндер көз алдымда көлбеген,
Сағыныштың саздарымен тербеген.
Пәтерiңдi,
қызметiңдi неғылам,
Қасым менен Жұматайға бермеген.
Құлазумен Кеңсай жаққа қарадым,
Iздегенмен таппай өтiп барамын.
Ұлт бақытын таба алмадым шарқ ұрып,
Бәлкiм түбi, сен табарсың, қарағым.
Жадымда әлi алыс қалған кез де ескi,
Сезiп өстiм тiрi пенде сезбестi.
Он алтымда мөлдiреген қыз болып,
Бақыт маған бiр-ақ рет кездестi.
Ол ақырын ұзай бердi қасымнан,
Ұзай бердi...
iздеп келем жасымнан.
Маған қайтып жолықпады сол бақыт,
Жан-жағына шуақ болып шашылған.
Елес болды сан сәулелi шақтарым,
Бәрiн жиып көкiрегiмде сақтадым.
Сыйлар едiм о, адамдар, сендерге,
Бақытты iздеп жер бетiнен таппадым.
Өмiр – майдан,
шатыласың, шатасың,
Тағдыр жолы…
кетiп бара жатасың.
“Бақытты бол,
бақытты бол, балам”, – деп,
Шалдар маған берiп жатты батасын.
Ащысын да,
тұщысын да татасың,
Жазықсыздан таяқ жеп те жатасың.
“Өмiр жолың ұзақ болсын, балам”, – деп,
Әжелерiм берiп жатты батасын.
Түп-түзу деп айта алмаймын жолдарым,
Қара қайғы көкiрегiмдi торладың.
Адамдарға тек жақсылық тiлеген,
Қалқам неге мен бақытты болмадым?
Ойша шолып өмiрiмнiң жолдарын,
Сырлас болған дарындарды қолдадым.
“Бақытты бол” дедi маған қанша адам,
Қалқам неге, мен бақытты болмадым?
Қиял шiркiн қияларға шарқ ұрды,
Ұстап өттiм әдет, ғұрып, салтымды.
Бақытсыздық себебiн сен сұрасаң,
Бақытты деп кiм айта алар халқымды.
Бiр аңыздан құралады бiр аңыз,
Бақытсыздық себебiн сiз сұраңыз.
Бақытты деп кiм ойлайды мына қыз,
Не сыйлайды бiлесiз бе мына күз?
Қитұрқылау сұрақ қойды, қағытты,
Дарынсыздар бар билiкке жағыпты.
Туған елi болса егер бақытсыз,
Шын ақындар бола алмайды бақытты.
Өттi бастан қанша көктем, қанша ақпан,
Тiршiлiк бұл құлазытқан, шаршатқан.
Жұматайды оқығандар бiледi,
Биiкпiз бiз байлық пенен мансаптан.
Уақыт түбi барлығынан шектейдi,
Осы бiр ой көкейiмнен кетпейдi.
Бiр-ақ рет берiлетiн өмiрде,
Бақытыңның қолы маған жетпейдi.
Қасымхан БЕГМАНОВ
Амангали Кальжанов,
29-12-2014 07:09
(link)
ШАТЫРАШ. ЖҰМАТАЙДЫ АҢСАУ
Жуғам жоқ ащы жаңбырмен,
Жасыған, мұңды жанарды.
Шашым да шәркез тағдырмен,
Шатыраш ойнап ағарды
Жұматай
Сайрағанмен ер көңілі құс тілде,
Сарноқайға саратанда қар түсіп,
«Өмір» деген шаршы тақта үстінде,
Өтті көкем тағдырменен тартысып.
Қара өлеңнің қағаны еді өзі де,
Сарай салған сөздің теріп естісін.
Тура қарап корольдардың көзіне,
Тегін берсе алмайтынды пешкісін.
Қиял-тұлпар құс жолына ауғанда,
Сөзден саумал сіміретін бір қанбай.
Оңай олжа іздемейтін жаудан да,
Сетер атқа сейдін мінген Бұрхандай.
Ат жалында, атан түйе қомында,
Кетпесін деп жамиғатқа бермегім.
Тақта үстіне шығаратын соңында,
Илхан, саид, гоан, ноян ерлерін.
Жанды көрсе белі қыпша, көзі гүл,
Хан басымен кетпес еді елемей.
Жаны – көктем, ойы – мұхит, сөзі – мір,
Көбе сөгер қозыжауырын жебедей.
Керме айналып Кенежирен желгенде,
Ұмытатын ұпай, есеп, пайдасын.
Жан-жағынан тағдыр қысып бергенде,
Жалау етіп көтеретін Ләйләсін.
Қара өлеңнің қонып ерге құт, әрі
Қасоқ ойын қоса қолдап Жаратқан.
Шұғынықтың жайылғанда жұпары,
Шетсіз-шексіз шер төгетін шанақтан.
Мәңгі сарын мұңға балап мың сырын,
Арда жырға «ар гүлі» деп ат қойып.
Тағдыр иттің быт-шыт қылып тұмсығын,
Кетті көкем күйкі күнге «мат» қойып.
Темірғали КӨПБАЕВ
Жасыған, мұңды жанарды.
Шашым да шәркез тағдырмен,
Шатыраш ойнап ағарды
Жұматай
Сайрағанмен ер көңілі құс тілде,
Сарноқайға саратанда қар түсіп,
«Өмір» деген шаршы тақта үстінде,
Өтті көкем тағдырменен тартысып.
Қара өлеңнің қағаны еді өзі де,
Сарай салған сөздің теріп естісін.
Тура қарап корольдардың көзіне,
Тегін берсе алмайтынды пешкісін.
Қиял-тұлпар құс жолына ауғанда,
Сөзден саумал сіміретін бір қанбай.
Оңай олжа іздемейтін жаудан да,
Сетер атқа сейдін мінген Бұрхандай.
Ат жалында, атан түйе қомында,
Кетпесін деп жамиғатқа бермегім.
Тақта үстіне шығаратын соңында,
Илхан, саид, гоан, ноян ерлерін.
Жанды көрсе белі қыпша, көзі гүл,
Хан басымен кетпес еді елемей.
Жаны – көктем, ойы – мұхит, сөзі – мір,
Көбе сөгер қозыжауырын жебедей.
Керме айналып Кенежирен желгенде,
Ұмытатын ұпай, есеп, пайдасын.
Жан-жағынан тағдыр қысып бергенде,
Жалау етіп көтеретін Ләйләсін.
Қара өлеңнің қонып ерге құт, әрі
Қасоқ ойын қоса қолдап Жаратқан.
Шұғынықтың жайылғанда жұпары,
Шетсіз-шексіз шер төгетін шанақтан.
Мәңгі сарын мұңға балап мың сырын,
Арда жырға «ар гүлі» деп ат қойып.
Тағдыр иттің быт-шыт қылып тұмсығын,
Кетті көкем күйкі күнге «мат» қойып.
Темірғали КӨПБАЕВ
Амангали Кальжанов,
21-10-2014 12:24
(link)
АҚЫН РУХЫМЕН СЫРЛАСУ
Жұматай Жақыпбаевқа
Ақындар кеткен заман ба, өлеңші келіп,
Осынша сұп-сұр боламыз неден шіреніп?
Қадамын жұрттың баққандар қай жерден шыққан,
Біз, қазақ, ақын халықпыз демеуші ме едік?.
(Жұматай Жақыпбаев)
Кімге айтамын...Кімге айтамын өзге енді?
Бостан босқа талай кездім боз белді!
Көңілімнен көктем кетті алыстап,
Көре-көре көре алмайтын көздерді!
Мұның бәрі емес білем жайт жаңа,
Уайым қалды уақыт көші қайтса да!
Жырын біреу құралы етті құлқынның,
Нағыз ақын сөйте ала ма, айтшы аға!?
Шайыр ма екен жазғаны үшін құн алар?
Адасады болмаған соң сірә да ар!
Сезіміңнен сөз өріп ең мөп-мөлдір,
Сөзбен сезім өрем дейді мыналар!
Реңсіздер ірітті кеп іргемді,
Ғарыш жаққа жетіп алып күлме енді!
Қалай ғана ақын дейсің,балшыққа
Батып жатып, су кешкенге күлгенді!
Біреу дарын...Біреу бағың кем дейді,
Жан ағам-ау!Жанымды кім емдейді?
Жыр жазуды сөз құрау деп жүргендер,
Өлең деген өмір десем сенбейді!
Сіз боп өмір сүріп келед... Сүред те!
Мөлдір өлең жарық берген түнекке!
Бар сұлулық Ләйләда емес, анығы,
Сол Ләйләні сүйе білген жүректе!
Арасында арбаса да шер-нала,
Сезімім бар ең әдемі, ең дара!
Бұл жалғанға не істей алам дәл қазір?
Кетерімде бір күлермін мен де аға...
Рахат ӘБДІРАХМАНОВ
Ақындар кеткен заман ба, өлеңші келіп,
Осынша сұп-сұр боламыз неден шіреніп?
Қадамын жұрттың баққандар қай жерден шыққан,
Біз, қазақ, ақын халықпыз демеуші ме едік?.
(Жұматай Жақыпбаев)
Кімге айтамын...Кімге айтамын өзге енді?
Бостан босқа талай кездім боз белді!
Көңілімнен көктем кетті алыстап,
Көре-көре көре алмайтын көздерді!
Мұның бәрі емес білем жайт жаңа,
Уайым қалды уақыт көші қайтса да!
Жырын біреу құралы етті құлқынның,
Нағыз ақын сөйте ала ма, айтшы аға!?
Шайыр ма екен жазғаны үшін құн алар?
Адасады болмаған соң сірә да ар!
Сезіміңнен сөз өріп ең мөп-мөлдір,
Сөзбен сезім өрем дейді мыналар!
Реңсіздер ірітті кеп іргемді,
Ғарыш жаққа жетіп алып күлме енді!
Қалай ғана ақын дейсің,балшыққа
Батып жатып, су кешкенге күлгенді!
Біреу дарын...Біреу бағың кем дейді,
Жан ағам-ау!Жанымды кім емдейді?
Жыр жазуды сөз құрау деп жүргендер,
Өлең деген өмір десем сенбейді!
Сіз боп өмір сүріп келед... Сүред те!
Мөлдір өлең жарық берген түнекке!
Бар сұлулық Ләйләда емес, анығы,
Сол Ләйләні сүйе білген жүректе!
Арасында арбаса да шер-нала,
Сезімім бар ең әдемі, ең дара!
Бұл жалғанға не істей алам дәл қазір?
Кетерімде бір күлермін мен де аға...
Рахат ӘБДІРАХМАНОВ
Tags: Рахат, Әбдірахманов, ақын, Жұматай, Жақыпбаев
Амангали Кальжанов,
17-10-2014 17:18
(link)
ЖЫР АРҚАУЫ – ЖҰМАТАЙ!
ЖЫР АРҚАУЫ – ЖҰМАТАЙ!
Немесе Жұматай Жақыпбаев туралы ақындар жырлаған өлеңдерге сыр-толғау.)
Жұмағұл-Шора – азан сап қойылғаны,
Мейірімін шешем қосып ойындағы.
«Жұматай» деп атады. Кейін қыздар,
Осы атты керемет деп мойындады.
(Жұматай Жақыпбаев.
Ләйлә. өлеңдер. «Атамұра» баспасы, 2002 ж.)
Иә, ақын есімін жыр сүйер қауым осылай жүректеріне сақтаса керек. Олай дейтініміз ақынның өзі жырлағандай оның есімі Жұматай деп аталып, Жұматай деп мәңгі ел есінде қалды.
Бүгінде арнау жырдың орны бөлек. Кез келген қалам ұстаған жүректердің өзінің пір тұтар адамдарына деген шынайы сүйіспеншілігі мен ыстық махаббаты әрдайым ерекшелініп, бөлектеніп тұрары анық. Ол ақынға деген, жазушыға деген құрмет! Олардың аруағына деген ізгі ілтипат. Олай болса, мен де бүгінгі тақырыбымды ақын рухына арнап, талантына тағзым етіп, есімін ел алдына қайта бір оралту еді.
Қолыма түскен бірнеше ақынның кітаптарын оқып отырып, Жұматай ақынның таланты мен талғампаздығына тәнті болмаған жыр сүйер қауым жоқтың қасы екеніне көзім жетті. Ақын жырларын сонша сүйіп, оған жүректерінен орын беріп, қаншама жырларды неге арнады екен деген сауал көкейімнен кетпей қойды. Өйткені, Жұматай ақынның жүрегінен туындаған жауһар жырлары кез келген оқырманын өзіне тартып, бірден баурап алуында. Оның өлеңдеріндегі көненің көзіндей құйылып тұрған астарлы сөздер, әсем теңеулер тізбегі жаныңды жадыратып, сезіміңе сәуле құйары хақ. Бұл да болса ақынның шеберлігі, асқан білімпаздығы.
Оның үстіне арнау жырлар мен есте қаларлық естеліктер жазу – ерте кезден-ақ орын алған дәстүр. Соның бір айғағы кешегі ақиық ақынымыз Мұқағали Мақатаев жайлы жазылған естеліктер мен арнау жырлар қаншама? Бұл дәстүр бүгін де жалғасын тауып, жас ұрпақпен бірге жанданып, тіптен түрленіп келеді десек, артық айтқандық емес. Бұл құптарлық жай. Біреулер арнау жыр жазу ақындыққа тән емес деген пікірлер айтады. Жо-жоқ, қайта өмірден өткен пенделердің рухын қайта жаңғырту емес пе? Олардың жақсы, асыл қасиеттерін айтып, ұрпаққа үлгі ету емес пе? Бұл жас ұрпақты шынайлылыққа, адамгершілік пен адалдыққа үйретудің бір үлгісі болмақ керек. Олай болса, естеліктер мен арнау жырлар жазылуы тиіс. Сонымен негізгі тақырыбымзға көшелік.
Алғашқы қолыма тиген кітабым: «Зайда – ғұмыр» (2002 ж. «Отандастар Полиграфия» баспасы). Кітаптың авторы ақынның жары, белгілі талантты ақын Зайда Елғондинова. Ақын жеңешеміз бұл жинағын тұтастай Жұматай ақынның рухына арнағанын баса айтқанымыз жөн. Осы кітаптың алғысөзін Қазақстанның Халық Жазушысы, ғұлама ақынымыз Хамаң – Хамит Ерғаливпен болған «Екі дүние елшісі...» атты сұхбатымен ашыпты. Мен де бұл мақаламды сол Хаман ақынның сұхбатымен ашқанды жөн көріп отырмын. Себебі Жұматай ақынға деген Хамит ағаның берген бағасы тайға таңба басқандай көрініп тұр. Алғысөздің бір жерінде: «Маған Жұматайды бір дастарханның басында Асқар Сүлейменов әдейі әкеліп таныстырған. Жас ақын көптеген өлеңдерін жатқа оқып, менен лебіз күткендей ерекше бір жылы жүзбен жымия қараған еді. Бірден құлай кетуді құптай бермуші едім, бұл жолы ойланбастан: «Ақын екенсің, ақын болғанда да арқалының өзі екенсің», – деп салдым. Кейін теледидардағы мүшәйраға қазылық қылған тұстарымда, одан соң да әлгі сөзімді асығыс айтсам да асып айтпағаныма көзім анық жетті» – деп үлкен ағалық бағасын берген екен (5-бет).
Шындығында жүзінен нұры төгілген, жұмбақ күліп, жымиып қана мойылдай қара мұртын бір сипап қойып жүретін Жұматай ақын арқалы ақын еді. Өлеңдерін жатқа оқып, серілік мінезімен мысқылдай сөйлеп, ақындықтың қадірін шынайы жүрегімен сезінетін жан еді.
Зайда жеңешемнің осы жинағындағы мына бір арнау өлеңі жары Жұматайдың жарқын бейнесін аша түскендей. Оқып көрелік:
Жұмбақ күліп, жимиған, жұмбақ басың,
Сұм қара жер қалайша құндақтасын.
Майда самал секілді желпуші едің,
Кісілігің еркекке сымбатқа сын.
Құлағыңды аш, күй тыңда, шу сағынды,
Көктем келді, кең далаң бусанулы.
Шалбарыңның балағын түріп тастап,
Ары-бері кешсеңші Қусағыңды.
Кешкі дала, бейуақтың мұңын ұққын,
Тұрағыңа түссінші сұғынып күн.
Қабіріңе көктемде гүлдесін деп,
Гүлін ектім сен сүйген шұғынықтың.
Бұл өмірдің беті ары, құны кеміп,
Іштен тынып келемін күңіреніп.
Бір-ақ сәтке жымисын десең мені,
Басың көтер, балаша жүгірелік.
Сен кеткелі жүрегім қасаң менің,
Көктем келіп, қаншы рет жасанды өмір.
Кәрі- қыз мұң-қызғаншақ жолатпай жүр,
Дүниенің мастанған масаң демін, –
деп (74-бет) жырлайды Зайда ақын. Жасандылығы жоқ, жүректен шыққан шынайы өлең. Ақынның «Зайда – ғұмыр» жыр кітабы сүйікті жары Жұматай ақынның қадыр – қасиетін, жүріс- тұрысын, ақындық парасаты мен пайымдауын айқындайтын және онымен сырласа отырып жүректегі мұңы мен зарын, махаббаты мен сағынышын жасырмай ақтарып салған тамаша жинақ.
Келесі бір қолыма тиген кітап – Қажытай Ілиясұлының «Таңдамалы шығармалары. 1-том».(Нұр-Астана» баспасы 2008 ж.).
Қажытай ағаның осы жинағын оқып отырып, ақын Жұматай досына арнаған үш бірдей өлеңіне көзім түсті. Олар: «Жұматай жолы», «Жұматай жөні», «Жұматай жерошағы» деп аталады.
Қажытай Ілиясұлы кезінде Жұматай Жақыпбаевпен етене араласып, қасында бірге жүріп, достықтарына сызат түсірмеген азамат еді. Оны Қажытай ағамыздың өз аузынан талай естіген сәттеріміз де есімізде. Досына арнаған «Жұматай жөні» өлеңіне кезек берейік.
Алты атасы оқалы күпіні киген,
Ділмәр тумай, кім туар тұқымы биден?!
Қайын-жұртқа күн сайын аттанардай,
Мұртын басып, қозғалмақ, күтініп үйден.
Тарихқа бойлап, бітпейтін бітімі мимен,
Сауытты ойлап, Сардақ пен Мұқылы киген.
Елдікті ойлап ежелгі, телміре қалса,
Езуінен шылымның тұқылы күйген.
Қасіреттің шыққан соң, түтіні күймен,
Елестейтін сергітіп, үкілі жирен.
Жұматайдай жоғары болғың келсе,
Батыстан бұрын, бақасқа түкіріп үйрен, – (301-бет) деп Қажағаң досын әспеттей жырлайды. Көз алдыңа Жұматай ақынның бет-бейнесін жүрек сүзгісінен өткізіп әкеледі де, әсерлі де әсем тілмен әдіпті өрнектейді. Бұл да марқұм Қажытай ақынның шеберлігі.
Кезінде Жұматай ақын маңайына жас талаттарды көп жиған. Солардың басын қосып «Жұматай қағанатын» құрған. Олардың мақсаты біреу-ақ еді. Жас таланттардың көзін ашып, елге таныту болатын. Ақындықтың асыл қасиеттерін одан әрі дамытып, бойларына сіңіру болатұғын. Әрине, олардың қатарында бүгінде талаттарымен танылған ақын нояндары Есенғали Раушанов, Есенқұл Жақыпбеков (марқұм), Қайрат Әлімбек (марқұм) Мейірхан Ақдәулетов, Маралтай Райымбекұлы, Бауржан Жақып, Байбота Серікбаев, Гүлнәр Салықбай, Әуезхан Қодар, Әбубәкір Қайран, Әділғазы Қайырбеков, Темірғали Көпбаевтардың болғаны рас. Олардың дені ақын ағалары Жұматай жайлы арнау жырлары мен естеліктерін күні бүгінге дейін айтып та, жазып та келеді. Соның бірі талантты ақын інісі Серік Ақсұңқарұлының «Адам Ата – Һауа Ана» ( «Қазақстан» баспасы 2000 ж.) атты рухты кітабы. Бұл жинақта «Ақын Жұматай Жақыпбаев» атты монографиялық жыр-хамсасын айту парыз. Жыр бес өлеңнен тұрады. Соның ішіндегі «Бесінші өлеңінде» ақын Серік інісі былайша толғанады:
Бауырым, келші...
Кенежиренмен шабайық.
Сен жақта не бар,
Мен жақта не бар, санайық.
Арғымақпенен кетейік шауып, алға асып,
адамдар қалсын,
замандар қалсын шаң басып.
Мен жақта Күн бар,
Сен жақта Түн бар, –
арбасып, –
кезек пен кезек тұрады – дейді,
алмасып.
Дүние – кезек.
Дүбірлеп жатыр тасқында.
Қай жақта қалдым қара түнектен қаштым да?
Сен жақта не бар?
Мен жақта Күн бар – һас тұлға,
Жарық пен түнек арбасып жатыр астында... – деп (321-бет) философиялық ой түйеді. (Өлең қысқартылып алынды). Жұматай ақынның өшпес рухын осылайша асқақтатады.
Енді бірде танымал журналист-ақын Төреғали Тәшенов «Сана мен саясат» атты («Таңбалы» баспасы 2011 ж.) кітабында «Мен көрген Жұматай» деген мақаласында: «Менің ғажайып ақын Жұматай Жақыпбаевты алғаш көруім – 1983 жыл. ҚазПИ-дің филология факультетінің 1 курс студентімін. Студент ақындардың «Аудитория» деген топтамасы тасқа басылатын болып, бір топ өзім құралпылас жігіттермен бірге шимай-шатпағымды «Жалын» баспасына өткізуге барғанмын», – деп бастапты мақаласын. Одан әрі Төреғали ақын ағасымен екі-үш рет кездесіп, сол кездесудегі Жұматай ақынның айтқан әзіл әңгімесі мен сөздерін еске түсіреді. Бұл да болса ақын Жұматайға деген інілік ілтипат пен ізгіліктің айқын нышаны десек артық айтпағанымыз болар.
Жалпы кезінде алдыңғы толқын ағалары Қуандық Шаңғытбаев, Олжас Сүлейменов, Өтежан Нұрғалиев, Асқар Сүлейменов, өзіне қамқорлық жасаған Тұманбай Молдағалиев және т.б. аға ақындарымыз Жұматайдың жырлары мен талантына өте жоғары баға берген. Қазір де оның есімін асқақтата естеліктер айтып, арнау жырлар жазғандар қатары көптеп саналады. Олардың қатарында Нұрлан Оразалин, Темірхан Медетбек, Ұлықбек Есдәулет, Ғалым Жайлыбай, Исраил Сапарбай, Ибрагим Исаев,Жүрсін Ерман және т.б. бар. Тіптен кейінгі кезде көзін көрмеген жас толқын інілерінің өзі ақын рухына қаншама жырларын арнады. Онымен қоймай Жұматай ақынның шығармашылығы жайлы кандидаттық дисертациялар да қорғалған көрінеді. Олардың есімдерін шағын мақаламызда атап жатуды жөн көрмедік.
Ақын рухына арналған мақаламды аяқталу сәтін ақынның жары Зайда Елғондинованың «Махаббат пен мұң» атты («Жазушы» баспасы 2003 ж.) қиял-ғажайып хикаяттар кітабімен түйіндеуді жөн санадым. Өйткені Зайданың Жұматай ақынның өшпес рухын асқақтата биікке көтерген төлтумаларына кемеңгер жазушы Әбіш Кекілбаев әділ бағасын бергені баршаңызға аян.
Хикаят былай басталады: « Күн сөнді. Бар әлемді қараңғылық басты. Сенің жарқыраған көзің енді ешқашан да күннің нұрын көрмейді. Сенің жұмсақ алақаның менің шашымнан сипамайды. Мені сен енді ешқашан да «Зеһиде» деп еркелетпейсің. Жүрегім қасіреттен қақ айырылып, қаралы топқа мағанасыз қарап отырдым. Кенет менің көзім сен жатқан қып-қызыл табытқа түсті. Маңдайың айдай жарқырап, сен ұйықтап жаттың.
– Қош, – дедім ішімнен. – Қош, қатты айтқан жерім болса , кешір, – дедім.
– Сен де мені кешір, – дедің сен менің дәл қасымда тұрып. Мен шошып кеттім. Үстіңде көк жейдең, қара шалбарың, сол баяғы мейірімді қалпың – жымиып тұрдың...».
Хикаяттың енді бір жерінде: « ...Ұлы ақындар әлемінің төресі Жұматай ақын (Жұмағұл – Шора), мен саған сәлем беруге келдім. Мен бұл күнде шау тартқан, шаршаған адаммын. Ақындық қазір күллі әлемдегі тәрізді біздің елде де «модыдан» қалған...
Сенің шаршаған, қажыған жүрегің 1990-шы жылдың қыркүйегінің 16-шы жұлдызында , кешкі сағат төрттен қырық бес минут өткенде тоқтады. Содан бері қанша жыл өтті. Сенің асыл ағзаң, тәнің топыраққа айналды. Ал жаның күллі әлемді кезіп, ұшып жүр. Рухың асқақтап, ақша бұлтты кешіп, бізге биіктен қарайсың! Сосын аппақ қана нәзік періште бейнесінде де, көгілдір қанатты көбелек бейнесінде де көктем шыға маған келесің...», – деп жалғасып кете береді. Шындығында ақын рухымен осылайша тілдесіп, осылайша зар мен мұңын шағады. Тек бұл кітапты оқу керек. Сонда ғана адам жанының ашылмаған сырларын жан дүниеңізбен ұғынарыңыз сөзсіз.
Әрине, тарланбоз талант иесі Жұматай Жақыпбаев жарық жұлдыздай жарқ етіп өмірден ерте кетті. Бірақ артына тамаша жырларын қалдырды. Алдағы жылы ақын Жұматай Жақыпбаевтың туғанына 70 жыл толады. Ел болып, жыр сүйер қауым болып ойдағыдай атап өту біздің парызымыз.
Осыдан бірнеше жыл бұрын «Жазушы» баспасынан Жұматай Жақыпбаев туралы қомақты естеліктер жинағы жарық көретін болған. Құрастырушысы Байбота Серікбаев біраз матералдарды жинақтап, суреттерімен шығаратын болып еді. Сол кітап жарық көрмей қалды. Оған қаржы жағы себеп болды ма, білмедім. Қазақстан Жазушылар одағы сол кітаптың шығуына қол үшін берсе, ақын рухы бір аунап қалар еді-ау!..
Тағы бір өкініштісі ақынның туған ауылы Алматы облысы, Ескелді ауданының Жетісу ауылындағы балалық шағы мен есейген шағының куәгері болатын қарашаңырағының тып-типыл етіп құлатылып тастауы. Үйдің орнына бағзы біреулер бақша егіп тастаған. Кезінде мен осы мәселе жайлы «Қазақ әдебиеті» газетінде мәселе етіп көтерген едім. Ешкім селтете қоймады. Амал қанша?!
Шағын мақаламыздың бар мақсаты – ақын рухын аспандату болатын. Жұматай Жақыпбаев сияқты тарланбоз таланттардың рухына бас иіп, шығармаларын болашақ ұрпаққа үлгі ете жүрсек, ертеңіміз нұрлана түсер еді...
Сайлаубай Тойлыбаев,
ақын.
Немесе Жұматай Жақыпбаев туралы ақындар жырлаған өлеңдерге сыр-толғау.)
Жұмағұл-Шора – азан сап қойылғаны,
Мейірімін шешем қосып ойындағы.
«Жұматай» деп атады. Кейін қыздар,
Осы атты керемет деп мойындады.
(Жұматай Жақыпбаев.
Ләйлә. өлеңдер. «Атамұра» баспасы, 2002 ж.)
Иә, ақын есімін жыр сүйер қауым осылай жүректеріне сақтаса керек. Олай дейтініміз ақынның өзі жырлағандай оның есімі Жұматай деп аталып, Жұматай деп мәңгі ел есінде қалды.
Бүгінде арнау жырдың орны бөлек. Кез келген қалам ұстаған жүректердің өзінің пір тұтар адамдарына деген шынайы сүйіспеншілігі мен ыстық махаббаты әрдайым ерекшелініп, бөлектеніп тұрары анық. Ол ақынға деген, жазушыға деген құрмет! Олардың аруағына деген ізгі ілтипат. Олай болса, мен де бүгінгі тақырыбымды ақын рухына арнап, талантына тағзым етіп, есімін ел алдына қайта бір оралту еді.
Қолыма түскен бірнеше ақынның кітаптарын оқып отырып, Жұматай ақынның таланты мен талғампаздығына тәнті болмаған жыр сүйер қауым жоқтың қасы екеніне көзім жетті. Ақын жырларын сонша сүйіп, оған жүректерінен орын беріп, қаншама жырларды неге арнады екен деген сауал көкейімнен кетпей қойды. Өйткені, Жұматай ақынның жүрегінен туындаған жауһар жырлары кез келген оқырманын өзіне тартып, бірден баурап алуында. Оның өлеңдеріндегі көненің көзіндей құйылып тұрған астарлы сөздер, әсем теңеулер тізбегі жаныңды жадыратып, сезіміңе сәуле құйары хақ. Бұл да болса ақынның шеберлігі, асқан білімпаздығы.
Оның үстіне арнау жырлар мен есте қаларлық естеліктер жазу – ерте кезден-ақ орын алған дәстүр. Соның бір айғағы кешегі ақиық ақынымыз Мұқағали Мақатаев жайлы жазылған естеліктер мен арнау жырлар қаншама? Бұл дәстүр бүгін де жалғасын тауып, жас ұрпақпен бірге жанданып, тіптен түрленіп келеді десек, артық айтқандық емес. Бұл құптарлық жай. Біреулер арнау жыр жазу ақындыққа тән емес деген пікірлер айтады. Жо-жоқ, қайта өмірден өткен пенделердің рухын қайта жаңғырту емес пе? Олардың жақсы, асыл қасиеттерін айтып, ұрпаққа үлгі ету емес пе? Бұл жас ұрпақты шынайлылыққа, адамгершілік пен адалдыққа үйретудің бір үлгісі болмақ керек. Олай болса, естеліктер мен арнау жырлар жазылуы тиіс. Сонымен негізгі тақырыбымзға көшелік.
Алғашқы қолыма тиген кітабым: «Зайда – ғұмыр» (2002 ж. «Отандастар Полиграфия» баспасы). Кітаптың авторы ақынның жары, белгілі талантты ақын Зайда Елғондинова. Ақын жеңешеміз бұл жинағын тұтастай Жұматай ақынның рухына арнағанын баса айтқанымыз жөн. Осы кітаптың алғысөзін Қазақстанның Халық Жазушысы, ғұлама ақынымыз Хамаң – Хамит Ерғаливпен болған «Екі дүние елшісі...» атты сұхбатымен ашыпты. Мен де бұл мақаламды сол Хаман ақынның сұхбатымен ашқанды жөн көріп отырмын. Себебі Жұматай ақынға деген Хамит ағаның берген бағасы тайға таңба басқандай көрініп тұр. Алғысөздің бір жерінде: «Маған Жұматайды бір дастарханның басында Асқар Сүлейменов әдейі әкеліп таныстырған. Жас ақын көптеген өлеңдерін жатқа оқып, менен лебіз күткендей ерекше бір жылы жүзбен жымия қараған еді. Бірден құлай кетуді құптай бермуші едім, бұл жолы ойланбастан: «Ақын екенсің, ақын болғанда да арқалының өзі екенсің», – деп салдым. Кейін теледидардағы мүшәйраға қазылық қылған тұстарымда, одан соң да әлгі сөзімді асығыс айтсам да асып айтпағаныма көзім анық жетті» – деп үлкен ағалық бағасын берген екен (5-бет).
Шындығында жүзінен нұры төгілген, жұмбақ күліп, жымиып қана мойылдай қара мұртын бір сипап қойып жүретін Жұматай ақын арқалы ақын еді. Өлеңдерін жатқа оқып, серілік мінезімен мысқылдай сөйлеп, ақындықтың қадірін шынайы жүрегімен сезінетін жан еді.
Зайда жеңешемнің осы жинағындағы мына бір арнау өлеңі жары Жұматайдың жарқын бейнесін аша түскендей. Оқып көрелік:
Жұмбақ күліп, жимиған, жұмбақ басың,
Сұм қара жер қалайша құндақтасын.
Майда самал секілді желпуші едің,
Кісілігің еркекке сымбатқа сын.
Құлағыңды аш, күй тыңда, шу сағынды,
Көктем келді, кең далаң бусанулы.
Шалбарыңның балағын түріп тастап,
Ары-бері кешсеңші Қусағыңды.
Кешкі дала, бейуақтың мұңын ұққын,
Тұрағыңа түссінші сұғынып күн.
Қабіріңе көктемде гүлдесін деп,
Гүлін ектім сен сүйген шұғынықтың.
Бұл өмірдің беті ары, құны кеміп,
Іштен тынып келемін күңіреніп.
Бір-ақ сәтке жымисын десең мені,
Басың көтер, балаша жүгірелік.
Сен кеткелі жүрегім қасаң менің,
Көктем келіп, қаншы рет жасанды өмір.
Кәрі- қыз мұң-қызғаншақ жолатпай жүр,
Дүниенің мастанған масаң демін, –
деп (74-бет) жырлайды Зайда ақын. Жасандылығы жоқ, жүректен шыққан шынайы өлең. Ақынның «Зайда – ғұмыр» жыр кітабы сүйікті жары Жұматай ақынның қадыр – қасиетін, жүріс- тұрысын, ақындық парасаты мен пайымдауын айқындайтын және онымен сырласа отырып жүректегі мұңы мен зарын, махаббаты мен сағынышын жасырмай ақтарып салған тамаша жинақ.
Келесі бір қолыма тиген кітап – Қажытай Ілиясұлының «Таңдамалы шығармалары. 1-том».(Нұр-Астана» баспасы 2008 ж.).
Қажытай ағаның осы жинағын оқып отырып, ақын Жұматай досына арнаған үш бірдей өлеңіне көзім түсті. Олар: «Жұматай жолы», «Жұматай жөні», «Жұматай жерошағы» деп аталады.
Қажытай Ілиясұлы кезінде Жұматай Жақыпбаевпен етене араласып, қасында бірге жүріп, достықтарына сызат түсірмеген азамат еді. Оны Қажытай ағамыздың өз аузынан талай естіген сәттеріміз де есімізде. Досына арнаған «Жұматай жөні» өлеңіне кезек берейік.
Алты атасы оқалы күпіні киген,
Ділмәр тумай, кім туар тұқымы биден?!
Қайын-жұртқа күн сайын аттанардай,
Мұртын басып, қозғалмақ, күтініп үйден.
Тарихқа бойлап, бітпейтін бітімі мимен,
Сауытты ойлап, Сардақ пен Мұқылы киген.
Елдікті ойлап ежелгі, телміре қалса,
Езуінен шылымның тұқылы күйген.
Қасіреттің шыққан соң, түтіні күймен,
Елестейтін сергітіп, үкілі жирен.
Жұматайдай жоғары болғың келсе,
Батыстан бұрын, бақасқа түкіріп үйрен, – (301-бет) деп Қажағаң досын әспеттей жырлайды. Көз алдыңа Жұматай ақынның бет-бейнесін жүрек сүзгісінен өткізіп әкеледі де, әсерлі де әсем тілмен әдіпті өрнектейді. Бұл да марқұм Қажытай ақынның шеберлігі.
Кезінде Жұматай ақын маңайына жас талаттарды көп жиған. Солардың басын қосып «Жұматай қағанатын» құрған. Олардың мақсаты біреу-ақ еді. Жас таланттардың көзін ашып, елге таныту болатын. Ақындықтың асыл қасиеттерін одан әрі дамытып, бойларына сіңіру болатұғын. Әрине, олардың қатарында бүгінде талаттарымен танылған ақын нояндары Есенғали Раушанов, Есенқұл Жақыпбеков (марқұм), Қайрат Әлімбек (марқұм) Мейірхан Ақдәулетов, Маралтай Райымбекұлы, Бауржан Жақып, Байбота Серікбаев, Гүлнәр Салықбай, Әуезхан Қодар, Әбубәкір Қайран, Әділғазы Қайырбеков, Темірғали Көпбаевтардың болғаны рас. Олардың дені ақын ағалары Жұматай жайлы арнау жырлары мен естеліктерін күні бүгінге дейін айтып та, жазып та келеді. Соның бірі талантты ақын інісі Серік Ақсұңқарұлының «Адам Ата – Һауа Ана» ( «Қазақстан» баспасы 2000 ж.) атты рухты кітабы. Бұл жинақта «Ақын Жұматай Жақыпбаев» атты монографиялық жыр-хамсасын айту парыз. Жыр бес өлеңнен тұрады. Соның ішіндегі «Бесінші өлеңінде» ақын Серік інісі былайша толғанады:
Бауырым, келші...
Кенежиренмен шабайық.
Сен жақта не бар,
Мен жақта не бар, санайық.
Арғымақпенен кетейік шауып, алға асып,
адамдар қалсын,
замандар қалсын шаң басып.
Мен жақта Күн бар,
Сен жақта Түн бар, –
арбасып, –
кезек пен кезек тұрады – дейді,
алмасып.
Дүние – кезек.
Дүбірлеп жатыр тасқында.
Қай жақта қалдым қара түнектен қаштым да?
Сен жақта не бар?
Мен жақта Күн бар – һас тұлға,
Жарық пен түнек арбасып жатыр астында... – деп (321-бет) философиялық ой түйеді. (Өлең қысқартылып алынды). Жұматай ақынның өшпес рухын осылайша асқақтатады.
Енді бірде танымал журналист-ақын Төреғали Тәшенов «Сана мен саясат» атты («Таңбалы» баспасы 2011 ж.) кітабында «Мен көрген Жұматай» деген мақаласында: «Менің ғажайып ақын Жұматай Жақыпбаевты алғаш көруім – 1983 жыл. ҚазПИ-дің филология факультетінің 1 курс студентімін. Студент ақындардың «Аудитория» деген топтамасы тасқа басылатын болып, бір топ өзім құралпылас жігіттермен бірге шимай-шатпағымды «Жалын» баспасына өткізуге барғанмын», – деп бастапты мақаласын. Одан әрі Төреғали ақын ағасымен екі-үш рет кездесіп, сол кездесудегі Жұматай ақынның айтқан әзіл әңгімесі мен сөздерін еске түсіреді. Бұл да болса ақын Жұматайға деген інілік ілтипат пен ізгіліктің айқын нышаны десек артық айтпағанымыз болар.
Жалпы кезінде алдыңғы толқын ағалары Қуандық Шаңғытбаев, Олжас Сүлейменов, Өтежан Нұрғалиев, Асқар Сүлейменов, өзіне қамқорлық жасаған Тұманбай Молдағалиев және т.б. аға ақындарымыз Жұматайдың жырлары мен талантына өте жоғары баға берген. Қазір де оның есімін асқақтата естеліктер айтып, арнау жырлар жазғандар қатары көптеп саналады. Олардың қатарында Нұрлан Оразалин, Темірхан Медетбек, Ұлықбек Есдәулет, Ғалым Жайлыбай, Исраил Сапарбай, Ибрагим Исаев,Жүрсін Ерман және т.б. бар. Тіптен кейінгі кезде көзін көрмеген жас толқын інілерінің өзі ақын рухына қаншама жырларын арнады. Онымен қоймай Жұматай ақынның шығармашылығы жайлы кандидаттық дисертациялар да қорғалған көрінеді. Олардың есімдерін шағын мақаламызда атап жатуды жөн көрмедік.
Ақын рухына арналған мақаламды аяқталу сәтін ақынның жары Зайда Елғондинованың «Махаббат пен мұң» атты («Жазушы» баспасы 2003 ж.) қиял-ғажайып хикаяттар кітабімен түйіндеуді жөн санадым. Өйткені Зайданың Жұматай ақынның өшпес рухын асқақтата биікке көтерген төлтумаларына кемеңгер жазушы Әбіш Кекілбаев әділ бағасын бергені баршаңызға аян.
Хикаят былай басталады: « Күн сөнді. Бар әлемді қараңғылық басты. Сенің жарқыраған көзің енді ешқашан да күннің нұрын көрмейді. Сенің жұмсақ алақаның менің шашымнан сипамайды. Мені сен енді ешқашан да «Зеһиде» деп еркелетпейсің. Жүрегім қасіреттен қақ айырылып, қаралы топқа мағанасыз қарап отырдым. Кенет менің көзім сен жатқан қып-қызыл табытқа түсті. Маңдайың айдай жарқырап, сен ұйықтап жаттың.
– Қош, – дедім ішімнен. – Қош, қатты айтқан жерім болса , кешір, – дедім.
– Сен де мені кешір, – дедің сен менің дәл қасымда тұрып. Мен шошып кеттім. Үстіңде көк жейдең, қара шалбарың, сол баяғы мейірімді қалпың – жымиып тұрдың...».
Хикаяттың енді бір жерінде: « ...Ұлы ақындар әлемінің төресі Жұматай ақын (Жұмағұл – Шора), мен саған сәлем беруге келдім. Мен бұл күнде шау тартқан, шаршаған адаммын. Ақындық қазір күллі әлемдегі тәрізді біздің елде де «модыдан» қалған...
Сенің шаршаған, қажыған жүрегің 1990-шы жылдың қыркүйегінің 16-шы жұлдызында , кешкі сағат төрттен қырық бес минут өткенде тоқтады. Содан бері қанша жыл өтті. Сенің асыл ағзаң, тәнің топыраққа айналды. Ал жаның күллі әлемді кезіп, ұшып жүр. Рухың асқақтап, ақша бұлтты кешіп, бізге биіктен қарайсың! Сосын аппақ қана нәзік періште бейнесінде де, көгілдір қанатты көбелек бейнесінде де көктем шыға маған келесің...», – деп жалғасып кете береді. Шындығында ақын рухымен осылайша тілдесіп, осылайша зар мен мұңын шағады. Тек бұл кітапты оқу керек. Сонда ғана адам жанының ашылмаған сырларын жан дүниеңізбен ұғынарыңыз сөзсіз.
Әрине, тарланбоз талант иесі Жұматай Жақыпбаев жарық жұлдыздай жарқ етіп өмірден ерте кетті. Бірақ артына тамаша жырларын қалдырды. Алдағы жылы ақын Жұматай Жақыпбаевтың туғанына 70 жыл толады. Ел болып, жыр сүйер қауым болып ойдағыдай атап өту біздің парызымыз.
Осыдан бірнеше жыл бұрын «Жазушы» баспасынан Жұматай Жақыпбаев туралы қомақты естеліктер жинағы жарық көретін болған. Құрастырушысы Байбота Серікбаев біраз матералдарды жинақтап, суреттерімен шығаратын болып еді. Сол кітап жарық көрмей қалды. Оған қаржы жағы себеп болды ма, білмедім. Қазақстан Жазушылар одағы сол кітаптың шығуына қол үшін берсе, ақын рухы бір аунап қалар еді-ау!..
Тағы бір өкініштісі ақынның туған ауылы Алматы облысы, Ескелді ауданының Жетісу ауылындағы балалық шағы мен есейген шағының куәгері болатын қарашаңырағының тып-типыл етіп құлатылып тастауы. Үйдің орнына бағзы біреулер бақша егіп тастаған. Кезінде мен осы мәселе жайлы «Қазақ әдебиеті» газетінде мәселе етіп көтерген едім. Ешкім селтете қоймады. Амал қанша?!
Шағын мақаламыздың бар мақсаты – ақын рухын аспандату болатын. Жұматай Жақыпбаев сияқты тарланбоз таланттардың рухына бас иіп, шығармаларын болашақ ұрпаққа үлгі ете жүрсек, ертеңіміз нұрлана түсер еді...
Сайлаубай Тойлыбаев,
ақын.
Амангали Кальжанов,
30-06-2014 16:02
(link)
Уа! Тұран тұрғандай іргеңде...
Уа!
Тұран тұрғандай іргеңде,
Керім сал болған Кенежиренге тисе тақымы –
Жұматай сері туған бұл жерде, –
Алаштың адуын ақыны.
Айхой, жалған!
Ат ауыздығымен су ішкен күнде де,
Ата Жамбылдың Үйсін болмысын аңсаған, –
Түркі боп келіп дүниеге,
Түркі боп кеткен һәм – содан...
Па,
Шіркін!
Кей кезде батып шерге бір,
Кей кезде қызып шекеміз,
Жұматай сал жүрген жерде бұл
Біз-дағы жүрген екеміз!
Серік АҚСҰҢҚАРҰЛЫ
Тұран тұрғандай іргеңде,
Керім сал болған Кенежиренге тисе тақымы –
Жұматай сері туған бұл жерде, –
Алаштың адуын ақыны.
Айхой, жалған!
Ат ауыздығымен су ішкен күнде де,
Ата Жамбылдың Үйсін болмысын аңсаған, –
Түркі боп келіп дүниеге,
Түркі боп кеткен һәм – содан...
Па,
Шіркін!
Кей кезде батып шерге бір,
Кей кезде қызып шекеміз,
Жұматай сал жүрген жерде бұл
Біз-дағы жүрген екеміз!
Серік АҚСҰҢҚАРҰЛЫ
ҚAЙРАТ САҒЫНТАЙҰЛЫ,
18-04-2014 22:38
(link)
ОЛЕН СУЙЕР КАЗАГЫМ!.
Құрметті өлең сүйер қауым,*Өлеңге әркімнің ақ бар таласы*-деп дана
да дара Абай айтпақшы,сәздерді мынау логинде:
taraktyruy@mail.ru,*Қайрат Сагынтайұлының поэзия мен проза әлемі *
қауымдастыгына шақырамыз.Қауымдастықта поэзияда сырласып, прзада
пікір алмасайық,күтеміз сіздерді өрлі өлеңді сүйер қауым!!!!!!.
Мекен жайымыз:taraktyruy@mail.ru-*Қайрат Сагынтайұлының поэзия
мен проза әлемі*қауымдастыгы.
да дара Абай айтпақшы,сәздерді мынау логинде:
taraktyruy@mail.ru,*Қайрат Сагынтайұлының поэзия мен проза әлемі *
қауымдастыгына шақырамыз.Қауымдастықта поэзияда сырласып, прзада
пікір алмасайық,күтеміз сіздерді өрлі өлеңді сүйер қауым!!!!!!.
Мекен жайымыз:taraktyruy@mail.ru-*Қайрат Сагынтайұлының поэзия
мен проза әлемі*қауымдастыгы.
Амангали Кальжанов,
19-05-2013 16:54
(link)
Реквием емес
Жұматай Жақыпбаевтың аруағына
Ертеректе
Тәңірінен бір үзік мұң ұрлап алып ол деген,
Дауасы жоқ дәруіштер салып кеткен жолменен,
Аулақ қашып атаққұмар елден тым,
Үнсіздіктің құшағына енген-тін.
Сонан кейін
Тіршілікті талақ етіп жары сор да, жары бақ.
Қаламсабын қара түнге малып ап,
Кещелерге кектенем деп несіне,
Өлең жазды ай-арудың төсіне.
Сөйтіп жүріп,
Әлде жасқа, әлде нұрға толды-дағы кірпігі,
Жұлдыздарға жыр оқуға кетіп қалды бір күні.
Қағанаты қалып қойды иесіз,
Қара өлеңі қалып қойды киесіз.
Ал біз болсақ,
Ойдым-ойдым ой қатпары толған мұң,
Ойбайы да ойлы болған сол жанның,
Құлпытасын қайта-қайта аймалап,
Үлкен мұңын ұрлап кеттік майдалап,
Бетсізбіз ғой..
Әділ БОТПАНОВ
Ертеректе
Тәңірінен бір үзік мұң ұрлап алып ол деген,
Дауасы жоқ дәруіштер салып кеткен жолменен,
Аулақ қашып атаққұмар елден тым,
Үнсіздіктің құшағына енген-тін.
Сонан кейін
Тіршілікті талақ етіп жары сор да, жары бақ.
Қаламсабын қара түнге малып ап,
Кещелерге кектенем деп несіне,
Өлең жазды ай-арудың төсіне.
Сөйтіп жүріп,
Әлде жасқа, әлде нұрға толды-дағы кірпігі,
Жұлдыздарға жыр оқуға кетіп қалды бір күні.
Қағанаты қалып қойды иесіз,
Қара өлеңі қалып қойды киесіз.
Ал біз болсақ,
Ойдым-ойдым ой қатпары толған мұң,
Ойбайы да ойлы болған сол жанның,
Құлпытасын қайта-қайта аймалап,
Үлкен мұңын ұрлап кеттік майдалап,
Бетсізбіз ғой..
Әділ БОТПАНОВ
Амангали Кальжанов,
05-05-2013 15:57
(link)
Өте текті адам болатын
Біздің толқында Бауыржан Үсенов, Светқали Нұржан, Бауыржан Жақып, Есжан Айнабеков, Қайрат Әлімбек, Табыл Досымов, бәріміз Жұмағаңның жанында жүрдік. Ол кісі адам ретінде де, ақын ретінде де ешкімге ұқсамайтын. Өте текті адам болатын. "Ақын деп айту ыңғайсыз. Маған ақын деп жатса, ұяламын. Ақынмын деп айтсаң, жақсы адаммын дегендей естіледі", - дейтін. Біреудің соңынан сөз айтпайтын. Ішсе де, ішкенін білдірмейтін. Өте мәдениетті болатын. Отырыстарда өз шамасы жеткенше ішетін де, соңынан "ағылшынша қоштасу" деп ешкімнің мазасын алмай, тайып тұратын. Ол кісінің қалай кетіп қалғанын ешкім білмей қалатын.
Бізді қатты еркелететін. Мысалы, Мейірхан Ақдәулетті - Мираш, мені Гүлнаш дейтін. Қажып жүргенде жастармен жүретіні ол кісіге күш беретіндей көрінетін. Адамның көңіліне қатты қарайтын. Басқа ағалар ішіп отырса, "мынауың өлең емес" деп айта салады ғой. Ал бұл кісі айтар ойын аялап жеткізетін. Осындай сендермен жүздескендей отырыстарда балалар өлең оқиды. Сол кезде өлеңдері ұнағандар болса, "Сен ноянсың! Қабылдандың!" - дейді. Сосын бұрынырақ нояндыққа қабылданған біздердің статусымызды көтере бастайды. Маған, Әбубәкір Қайранға "саидсың!" деп атақ бергені есімде. Сол кезде бәріміз сол Жұматайдың қағанатына сендік, соған қабылдаса, жетістік саналды. Қазір қағанат деген Жұмағаңмен бірге кетті ме деп ойлаймын...
Гүлнәр Салықбай, "Ақ желкен" журналына берген сұхбатынан. 02.05.2013 ж.
Бізді қатты еркелететін. Мысалы, Мейірхан Ақдәулетті - Мираш, мені Гүлнаш дейтін. Қажып жүргенде жастармен жүретіні ол кісіге күш беретіндей көрінетін. Адамның көңіліне қатты қарайтын. Басқа ағалар ішіп отырса, "мынауың өлең емес" деп айта салады ғой. Ал бұл кісі айтар ойын аялап жеткізетін. Осындай сендермен жүздескендей отырыстарда балалар өлең оқиды. Сол кезде өлеңдері ұнағандар болса, "Сен ноянсың! Қабылдандың!" - дейді. Сосын бұрынырақ нояндыққа қабылданған біздердің статусымызды көтере бастайды. Маған, Әбубәкір Қайранға "саидсың!" деп атақ бергені есімде. Сол кезде бәріміз сол Жұматайдың қағанатына сендік, соған қабылдаса, жетістік саналды. Қазір қағанат деген Жұмағаңмен бірге кетті ме деп ойлаймын...
Гүлнәр Салықбай, "Ақ желкен" журналына берген сұхбатынан. 02.05.2013 ж.
Амангали Кальжанов,
23-04-2013 14:08
(link)
Дәндеп жазбай, дәмдеп жазды
...Өлең үшін ғана өмір сүріп, өлең үшін өліп кеткен бір ақынды көзім көрді. Ол - Жұматай Жақыпбаев! Ғашық жүрегінің ғазалдарын ғана жазып өтті Жұма-ағаң. Басқа нәрсеге бас ауыртқан жоқ. Және там-тұмдап, дәмдеп қана жазды. Дәндеп жазған жоқ. Өзін-өзі көрсетуге асыққан жоқ. Сонымен өзін-өзі сыйлата білді. Ал, қазіргілер өзін-өзі сыйлату үшін түрлі пендешілікке барып жүр.
Есенқұл Жақыпбек "Тазқара құстың тағдыры" кітабынан (6-7 беттер)
Есенқұл Жақыпбек "Тазқара құстың тағдыры" кітабынан (6-7 беттер)
Амангали Кальжанов,
19-11-2012 09:41
(link)
ҚАЙРАН АҒА...
Жұматай ЖАҚЫПБАЕВҚА
Ғұмыр бойы шаршап күткен таңы атпай,
Өкініші алды-артына қаратпай...
Ғарыш жаққа кетіп қалды Жұматай,
Көпшіл еді, міншіл орта жаратпай.
Өлеңшінің қайғысы кем, басы аман,
Жұматайлар ұнамайды аса оған...
Бір әдемі Ақын ұшып барады,
Ақын да бір періште ғой, Жасаған.
Бүгінінен қызық еді-ау ертеңі,
Жетімсіреп Зайда бір күй шертеді,
Ғарыш жақтан күлімсіреп тұр ақын,
Бізге жұмбақ, аруларға ертегі.
Көзімде жас, көңілімде нала-мұң,
Кереметі жарқ етті ғой даланың.
Түнде ғажап түс көрдім мен, түсімде
Алатауға қарай кетіп барамын...
Тұрсын ЖҰМАШ
Ғұмыр бойы шаршап күткен таңы атпай,
Өкініші алды-артына қаратпай...
Ғарыш жаққа кетіп қалды Жұматай,
Көпшіл еді, міншіл орта жаратпай.
Өлеңшінің қайғысы кем, басы аман,
Жұматайлар ұнамайды аса оған...
Бір әдемі Ақын ұшып барады,
Ақын да бір періште ғой, Жасаған.
Бүгінінен қызық еді-ау ертеңі,
Жетімсіреп Зайда бір күй шертеді,
Ғарыш жақтан күлімсіреп тұр ақын,
Бізге жұмбақ, аруларға ертегі.
Көзімде жас, көңілімде нала-мұң,
Кереметі жарқ етті ғой даланың.
Түнде ғажап түс көрдім мен, түсімде
Алатауға қарай кетіп барамын...
Тұрсын ЖҰМАШ
Амангали Кальжанов,
24-10-2012 14:44
(link)
Дүниеге ғашық көзбен қараймын
Дүниеге ғашық көзбен қараймын
Қазақ поэзиясында сыршыл ақын Жұматай Жақыпбаевтың орны бөлек. Жұматайдың өзге ақыннан бір ерекшелігі, оның жұбайы Зайданың да ақын болғандығы еді. Ерлі-зайыпты екеу поэзияда да жұптасып, өзара өлеңмен сырласты…
Біз Жұматай ақынның жан жары, ақын Зайда Елғондинамен қос ақынның отбасылық ғұмыры төңірегінде сырласқан едік.
– Зайда апай, жұртшылық Сізді өмірден ерте өткен жүрегі нәзік ақын Жұматай Жақыпбаевтың жары ретінде де таниды…
–Біз Жұматай екеуміз екі кішкентай бала сияқты едік. Әділетсіздіктен біріміз жыласақ, біріміз жұбататынбыз. Арманы көп ақынның аяқ астынан өмірден өтуі маған әділетсіздіктей көрінді. Алла кешірсін, ұзақ жылдар бойы бұл шындықпен келісе алмадым…
– Сөйтіп, өмірге қалың оқырманды таңқалдырған, ерекше құбылыс деп қабылданған «Зайда-ғұмыр» кітабы келді…
–Бұл кітап арпалыспен өткен ондаған жылдардың жемісі еді. Жарын қимаған жалқы жүректің жан тебіренісі еді. Ондаған жылдар маған ешнәрсе де ойлатпай, арманда өткен ерімнің аманатын қалың оқырманға жеткізуге «бұйырды». Кезінде оны біреу түсінді, біреу түсінбеді. Ал, қазір «Зайда-ғұмырға» зор құрметпен қарайтын болды. Аллаға шүкіршілік етемін.
– Егер жастық шақ қайта келетін болса, өміріңізді өлеңнен бастар ма едіңіз?
–Өмірді қайта сүретін болсам, ұдайы қасымда жүретін жарымның болғанын қалар едім. Көп балалы ана болар едім. Әйел адамның бұл дүниедегі басты миссиясы – адал жар, аяулы ана, асыл әже атану ғой.
– Өзіңіз мықты ақын бола тұра, еріңізді алдыға шығаруға тырыстыңыз. Ол үшін өкінбейсіз бе?
– Менің оқырман жылы қабылдаған шығармаларымның тууына аса күрделі тағдырым себепкер болды. Өмір бойы өлеңдегі де, өмірдегі де жан серігім болған қазақтың талантты ақындарының бірі Жұматай Жақыпбаевты қалың оқырманға жақындату үшін тер төктім. Ғұмырымды арнадым. Дүниеден ерте өткен ақынның аманатына адал болдым. Бұл туралы:
Маған енді керегі жоқ көмектің,
Маған енді керегі жоқ өбектің.
Зайда да емес, ақын да емес, кәдімгі,
Жөргегінде жетім қалған бөбекпін, – дегенмін.
– Жұматай ағамыз Сізге қалай «қырындап» еді? Есіңізде ме? Сезімін қалай жеткізді?
– «Ақын ақынға дос болады, ақын ақынға жар болады, Зайда», – деп Жұмекең маған ерекше «қырындап» еді. Біз, екі ақын саналы түрде шаңырақ көтердік.
– Қазіргі жастар агент арқылы табысып жатады. Сіздер қалай таныстыңыздар?
– Біз «Ақынға ақын дос болмайды, ақынға ақын жар болмайды» деген қағидаға қарсы тұрдық. Екеуміз де сері болдық. Көрікті болдық. Домбыра шертуді ұнаттық. Ән шығардық, күй шығардық. Жарысып өлең жаздық. Жарысып кітап оқыдық. Ол мені «кішкентай пионер қызым» дейтін. Жұмекең жастығына қарамай даналыққа ерте жетті. Менің «туған ағамдай» қамқорлық көрсетті. Мен аңғал, бала мінезді едім. Оның әрбір айтқан сөзіне қалтқысыз сенетінмін. Біздің шаңырағымызды Жұматайдың сұңғылалығы мен менің аңғалдығым ұстап тұрған болар. Және бір-бірімізге деген «бала махаббатымыз» да себепші болған шығар. Ол маған «Зайда, сені сүйемін» деген жоқ. Мен оған ешқашан «Жұмеке, сені сүйемін» дегем жоқ. Ол дүниеден өтерінде ғана «Бұл дүниеде қимайтын ешнәрсем жоқ. Зайдашка, сені ғана қимаймын» деп көзіне жас алған еді. Оған арналған барлық өлеңдерім ол дүниеден өткен соң жазылды.
Жастар қалай танысса да, жүрегінде адалдық, адамгершілік, иман болса, өзара тіл табыса алады деп ойлаймын. Аталған қасиеттері болмаса, жалындаған махаббаттың жалп етіп сөнеріне мен ешбір күмән келтірмеймін.
– Сізге арналған тұңғыш өлеңі есіңізде ме?
– Әрине, есімде. «Ақындар» деген өлең жазып, сол өлеңін маған арнаған болатын. «Әлемді ұстап тұрған әйелдердің махаббаты» деген сөзді Жұмекең жиі айтатын. Әлгі өлеңінде осы ой айтылады.
– Үйлену тойы қайда болды?
– Талдықорған қаласындағы «Жетісу» мейрамханасында Жұматай екеуміз үйлену тойымызды атап өттік. Екеуміздің үйлену тойымызға, жүректегі махаббатымызға айлы аспан мен жұмбақ жұлдыздар куә болды.
– Тұңғыш сәбилеріңіздің есімін кім қойды?
– Тұңғышымыз наурыз мерекесі қарсаңында дүниеге келді. Есімін Айкүн деп Жұматай қойды.
– Үй болғаннан кейінгі ең алғаш сатып алған дүниелеріңіз есіңізде ме?
– Есімде. Шырағымыз сөнбесін, болашағымыз жарық болсын деп Жұмекең қалпақты электр шамын сатып алған.
– Ақын ағамыз туған күніңізде немесе әйелдер мерекесі қарсаңында қандай сыйлық тарту етуші еді?
– Жұмекең туған күніме қып-қызыл раушан гүлдерін сыйлайтын. Ал, 8 наурыз мерекесі қарсаңында кітап тарту ететін. 1982 жылы 8 наурызда қазақтың классик жазушысы Ғабит Мүсіреповтің бір томдығын сыйлап, былай деп қолтаңбасын қалдырған екен: «Әкөлектің (Айкүннің) мамасы! Сені қыздар мерекесімен құттықтап, қазақтың ең жасы болмаса да, жақсы жігітінің кітабын әкелдім. Риза бол. Оқы.». Жұматай, 8.03.1982 ж».
– Ақын ағамыздың «Ләйлә» тақырыбындағы жырларын қалай қабылдадыңыз?
– Жұматай «Ләйләға арналған әрбір жырды қаракөз қазақ қыздарына арнадым. Қазақ қыздарының асқақ та намысты болғанын қалаймын. Зайда, сен намыстысың. Сол үшін сені сыйлаймын» дейтін. Сондықтан да мен Ләйлә туралы жырларды жылы қабылдадым. Жұматай дүниеден өткен соң, «жаулары» бас көтерді. Сонда мен ойланып-толғанып, Жұматайдың Ләйләға деген асқақ сезімі мен Ләйлә аруға арнаған өлмес жырлары арқылы оларға «соққы бердім». Сөйтіп, Италияның ұлы ақыны Франческо Петрарканың Лаурасы тәрізді, қазақтың ірі ақындарының бірі Жұматай Жақыпбаевтың Ләйләсі маған көмекке келді. Ақынның ару музасы Ләйләнің есімін халық менің аузымнан естіп таңқалды.
– Алғаш отау тіккенде қиындық та аз кездеспеген болар?
– Біз өміріміздің он екі жылын кісі есігінде «қаңғып» жүріп өткіздік. Үйсіз-күйсіз, жұмыссыз өткен өмір Жұматайдың да, менің де денсаулығымызға кері әсерін тигізді. Шәугімге ет асып жеп, біреудің бір бөлмесінде қонақтаған құстай болып отыратын едік. Арманымыз көп еді. Бір баспанаға зәру едік. Кейде тіпті тұрмыс билеп, ақын екенімізді де ұмытып кететінбіз. Тұрмыс-тіршіліктің ауыр салмағынан бой жаза алмадық. Сол бой жазбаған қалпы Жұматай дүниеден өтті.
– Өткен ғасырдың 90-жылдары «Өркен» республикалық жастар газетінде екеуіңіздің диалогқа құрылған жыр шумақтарыңыз жарық көріп еді. Бүгінде сағыныш жырыңыз қалай басталады?
– Жаңбыр боп тамып сөйлейсің.
Бұлт болып көкте көлбейсің.
Көлеңке болып ілесіп,
Түс болып маза бермейсің.
Сәуле боп күндіз сынасың.
Жұлдыз боп түнде тұрасың.
Сағым боп жазда көшесің,
Даланы құшып құлашың.
Құралай көктем келгенде,
Қызғалдақ қырға өргенде,
Ағыл да тегіл жылайсың.
– «Маған полкым емес, халқым керек» деп жырлаған ақынның ұрпағы туралы да айта кетсеңіз.
– Айкүн деген қызымыз, Аяужан деген немереміз бар.
– Қай өлеңіңіз өзіңізге ерекше ұнайды?
– Жас ұрпақ бабалар салған жолмен болашаққа сапар шегеді. Өмірді өзгерткісі келеді. Жалған дүниеде әділдік орнатқысы келеді. Біз де солай армандағанбыз. Қазір жасым келгенде, махаббат туралы өлең жазамын. Дүниеге ғашық көзбен қараймын. Менің ең сүйікті өлеңім былай басталады:
Қорқам, махаббатыңнан қорқам.
Қайтадан өртенулерден қорқам.
Сен сыйлар ерке күндерден қорқам.
Жазмыштан қорқам,
Аңыздардан, ертегілерден қорқам.
Қорқам, бәрінен қорқам.
Тағдырдың кәрінен қорқам.
Жылама жүрегім,
Қайтейін, қиялымда өмір сүремін.
…Ол мен еді, мен ол едім.
Ерте көктем, жер езілді.
Мен де езілдім.
Амал жоқ, ізінен жүріп келемін.
– Зайда апай, әңгімеңізге көп рахмет!
– Саған да рахмет!
Гүлшат ХАМИТ, «Нұр Астана» газеті
Қазақ поэзиясында сыршыл ақын Жұматай Жақыпбаевтың орны бөлек. Жұматайдың өзге ақыннан бір ерекшелігі, оның жұбайы Зайданың да ақын болғандығы еді. Ерлі-зайыпты екеу поэзияда да жұптасып, өзара өлеңмен сырласты…
Біз Жұматай ақынның жан жары, ақын Зайда Елғондинамен қос ақынның отбасылық ғұмыры төңірегінде сырласқан едік.
– Зайда апай, жұртшылық Сізді өмірден ерте өткен жүрегі нәзік ақын Жұматай Жақыпбаевтың жары ретінде де таниды…
–Біз Жұматай екеуміз екі кішкентай бала сияқты едік. Әділетсіздіктен біріміз жыласақ, біріміз жұбататынбыз. Арманы көп ақынның аяқ астынан өмірден өтуі маған әділетсіздіктей көрінді. Алла кешірсін, ұзақ жылдар бойы бұл шындықпен келісе алмадым…
– Сөйтіп, өмірге қалың оқырманды таңқалдырған, ерекше құбылыс деп қабылданған «Зайда-ғұмыр» кітабы келді…
–Бұл кітап арпалыспен өткен ондаған жылдардың жемісі еді. Жарын қимаған жалқы жүректің жан тебіренісі еді. Ондаған жылдар маған ешнәрсе де ойлатпай, арманда өткен ерімнің аманатын қалың оқырманға жеткізуге «бұйырды». Кезінде оны біреу түсінді, біреу түсінбеді. Ал, қазір «Зайда-ғұмырға» зор құрметпен қарайтын болды. Аллаға шүкіршілік етемін.
– Егер жастық шақ қайта келетін болса, өміріңізді өлеңнен бастар ма едіңіз?
–Өмірді қайта сүретін болсам, ұдайы қасымда жүретін жарымның болғанын қалар едім. Көп балалы ана болар едім. Әйел адамның бұл дүниедегі басты миссиясы – адал жар, аяулы ана, асыл әже атану ғой.
– Өзіңіз мықты ақын бола тұра, еріңізді алдыға шығаруға тырыстыңыз. Ол үшін өкінбейсіз бе?
– Менің оқырман жылы қабылдаған шығармаларымның тууына аса күрделі тағдырым себепкер болды. Өмір бойы өлеңдегі де, өмірдегі де жан серігім болған қазақтың талантты ақындарының бірі Жұматай Жақыпбаевты қалың оқырманға жақындату үшін тер төктім. Ғұмырымды арнадым. Дүниеден ерте өткен ақынның аманатына адал болдым. Бұл туралы:
Маған енді керегі жоқ көмектің,
Маған енді керегі жоқ өбектің.
Зайда да емес, ақын да емес, кәдімгі,
Жөргегінде жетім қалған бөбекпін, – дегенмін.
– Жұматай ағамыз Сізге қалай «қырындап» еді? Есіңізде ме? Сезімін қалай жеткізді?
– «Ақын ақынға дос болады, ақын ақынға жар болады, Зайда», – деп Жұмекең маған ерекше «қырындап» еді. Біз, екі ақын саналы түрде шаңырақ көтердік.
– Қазіргі жастар агент арқылы табысып жатады. Сіздер қалай таныстыңыздар?
– Біз «Ақынға ақын дос болмайды, ақынға ақын жар болмайды» деген қағидаға қарсы тұрдық. Екеуміз де сері болдық. Көрікті болдық. Домбыра шертуді ұнаттық. Ән шығардық, күй шығардық. Жарысып өлең жаздық. Жарысып кітап оқыдық. Ол мені «кішкентай пионер қызым» дейтін. Жұмекең жастығына қарамай даналыққа ерте жетті. Менің «туған ағамдай» қамқорлық көрсетті. Мен аңғал, бала мінезді едім. Оның әрбір айтқан сөзіне қалтқысыз сенетінмін. Біздің шаңырағымызды Жұматайдың сұңғылалығы мен менің аңғалдығым ұстап тұрған болар. Және бір-бірімізге деген «бала махаббатымыз» да себепші болған шығар. Ол маған «Зайда, сені сүйемін» деген жоқ. Мен оған ешқашан «Жұмеке, сені сүйемін» дегем жоқ. Ол дүниеден өтерінде ғана «Бұл дүниеде қимайтын ешнәрсем жоқ. Зайдашка, сені ғана қимаймын» деп көзіне жас алған еді. Оған арналған барлық өлеңдерім ол дүниеден өткен соң жазылды.
Жастар қалай танысса да, жүрегінде адалдық, адамгершілік, иман болса, өзара тіл табыса алады деп ойлаймын. Аталған қасиеттері болмаса, жалындаған махаббаттың жалп етіп сөнеріне мен ешбір күмән келтірмеймін.
– Сізге арналған тұңғыш өлеңі есіңізде ме?
– Әрине, есімде. «Ақындар» деген өлең жазып, сол өлеңін маған арнаған болатын. «Әлемді ұстап тұрған әйелдердің махаббаты» деген сөзді Жұмекең жиі айтатын. Әлгі өлеңінде осы ой айтылады.
– Үйлену тойы қайда болды?
– Талдықорған қаласындағы «Жетісу» мейрамханасында Жұматай екеуміз үйлену тойымызды атап өттік. Екеуміздің үйлену тойымызға, жүректегі махаббатымызға айлы аспан мен жұмбақ жұлдыздар куә болды.
– Тұңғыш сәбилеріңіздің есімін кім қойды?
– Тұңғышымыз наурыз мерекесі қарсаңында дүниеге келді. Есімін Айкүн деп Жұматай қойды.
– Үй болғаннан кейінгі ең алғаш сатып алған дүниелеріңіз есіңізде ме?
– Есімде. Шырағымыз сөнбесін, болашағымыз жарық болсын деп Жұмекең қалпақты электр шамын сатып алған.
– Ақын ағамыз туған күніңізде немесе әйелдер мерекесі қарсаңында қандай сыйлық тарту етуші еді?
– Жұмекең туған күніме қып-қызыл раушан гүлдерін сыйлайтын. Ал, 8 наурыз мерекесі қарсаңында кітап тарту ететін. 1982 жылы 8 наурызда қазақтың классик жазушысы Ғабит Мүсіреповтің бір томдығын сыйлап, былай деп қолтаңбасын қалдырған екен: «Әкөлектің (Айкүннің) мамасы! Сені қыздар мерекесімен құттықтап, қазақтың ең жасы болмаса да, жақсы жігітінің кітабын әкелдім. Риза бол. Оқы.». Жұматай, 8.03.1982 ж».
– Ақын ағамыздың «Ләйлә» тақырыбындағы жырларын қалай қабылдадыңыз?
– Жұматай «Ләйләға арналған әрбір жырды қаракөз қазақ қыздарына арнадым. Қазақ қыздарының асқақ та намысты болғанын қалаймын. Зайда, сен намыстысың. Сол үшін сені сыйлаймын» дейтін. Сондықтан да мен Ләйлә туралы жырларды жылы қабылдадым. Жұматай дүниеден өткен соң, «жаулары» бас көтерді. Сонда мен ойланып-толғанып, Жұматайдың Ләйләға деген асқақ сезімі мен Ләйлә аруға арнаған өлмес жырлары арқылы оларға «соққы бердім». Сөйтіп, Италияның ұлы ақыны Франческо Петрарканың Лаурасы тәрізді, қазақтың ірі ақындарының бірі Жұматай Жақыпбаевтың Ләйләсі маған көмекке келді. Ақынның ару музасы Ләйләнің есімін халық менің аузымнан естіп таңқалды.
– Алғаш отау тіккенде қиындық та аз кездеспеген болар?
– Біз өміріміздің он екі жылын кісі есігінде «қаңғып» жүріп өткіздік. Үйсіз-күйсіз, жұмыссыз өткен өмір Жұматайдың да, менің де денсаулығымызға кері әсерін тигізді. Шәугімге ет асып жеп, біреудің бір бөлмесінде қонақтаған құстай болып отыратын едік. Арманымыз көп еді. Бір баспанаға зәру едік. Кейде тіпті тұрмыс билеп, ақын екенімізді де ұмытып кететінбіз. Тұрмыс-тіршіліктің ауыр салмағынан бой жаза алмадық. Сол бой жазбаған қалпы Жұматай дүниеден өтті.
– Өткен ғасырдың 90-жылдары «Өркен» республикалық жастар газетінде екеуіңіздің диалогқа құрылған жыр шумақтарыңыз жарық көріп еді. Бүгінде сағыныш жырыңыз қалай басталады?
– Жаңбыр боп тамып сөйлейсің.
Бұлт болып көкте көлбейсің.
Көлеңке болып ілесіп,
Түс болып маза бермейсің.
Сәуле боп күндіз сынасың.
Жұлдыз боп түнде тұрасың.
Сағым боп жазда көшесің,
Даланы құшып құлашың.
Құралай көктем келгенде,
Қызғалдақ қырға өргенде,
Ағыл да тегіл жылайсың.
– «Маған полкым емес, халқым керек» деп жырлаған ақынның ұрпағы туралы да айта кетсеңіз.
– Айкүн деген қызымыз, Аяужан деген немереміз бар.
– Қай өлеңіңіз өзіңізге ерекше ұнайды?
– Жас ұрпақ бабалар салған жолмен болашаққа сапар шегеді. Өмірді өзгерткісі келеді. Жалған дүниеде әділдік орнатқысы келеді. Біз де солай армандағанбыз. Қазір жасым келгенде, махаббат туралы өлең жазамын. Дүниеге ғашық көзбен қараймын. Менің ең сүйікті өлеңім былай басталады:
Қорқам, махаббатыңнан қорқам.
Қайтадан өртенулерден қорқам.
Сен сыйлар ерке күндерден қорқам.
Жазмыштан қорқам,
Аңыздардан, ертегілерден қорқам.
Қорқам, бәрінен қорқам.
Тағдырдың кәрінен қорқам.
Жылама жүрегім,
Қайтейін, қиялымда өмір сүремін.
…Ол мен еді, мен ол едім.
Ерте көктем, жер езілді.
Мен де езілдім.
Амал жоқ, ізінен жүріп келемін.
– Зайда апай, әңгімеңізге көп рахмет!
– Саған да рахмет!
Гүлшат ХАМИТ, «Нұр Астана» газеті
Амангали Кальжанов,
27-08-2012 14:46
(link)
«ЖЫР ҚАҒАНЫ – ЖҰМАТАЙ ЖАҚЫПБАЕВ»
«ЖЫР ҚАҒАНЫ – ЖҰМАТАЙ ЖАҚЫПБАЕВ»
«Аңыз қолдан жасалады» деушілер қателеседі. Ондай болса елдің бәрі бір-бір аңыз тудырып алмай ма. «Мәдениет» телеарнасының кезекті хабары Жұматай Жақыпбаевқа арналғанда миымызда осы ой тұрды. Әдемі хабар «Халық сөзінің» бетіне көшкенде өзінше түрленді. Ақынның жары Заида Елғондинова мен ақын Бауыржан Жақып қатысқан сұхбатқа назар салыңыз ендеше.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Студент кезімде Талдықорған облыстық «Октябрь туы» газетіне өндірістік тәжірибеден өтуге барған едім. Сонда партиялық газеттің бөлім бастығы Жұмақан Майтжанов ағамыз: «Не жазасың?», − деді. «Әңгіме жазамын», – дедім. «Ой-бой, әңгіме жазсаң сен бұл газеттің жұмысына жарамайсың. Сен тұрмақ, осы газеттен ақын Жұматай Жақыпбаевтың өзі жұмыстан шығып кете жаздаған. Егіс алқабына іссапарға жіберген кезімізде мақала, очерк жаза алмай әбден қиналды. Сасқанынан, жұмыстан шығып қалмайын деп, бір күні қарасам өлең-очерк жазып алып келіпті. Оқысам, әй, керемет», – деп маңдай терін сүртіп отырды. Заида әпке, осы оқиғаның бәріне сіз куәсіз. Әңгімені сол кездегі оқиғадан бастаңызшы.
Заида ЕЛҒОНДИНОВА: Сол «Октябрь туы» газетінде төрт ақын жұмыс істедік. Олар: Жұматай Жақыпбаев, Әбен Дәуренбеков, Светлана Буратаева және мен. Басында Жұматайдың өлеңмен жазған очеркіне бәрі басқаша қарап жүрді. Кейіннен ол очерк ұнағаннан кейін: «Жарайды, өлең ғып жазып келсең де қаламақы қоямыз. Жаныңды қинама!» – дейтін болды басшылар.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Сол Талдықорғаннан Алматыға, әдеби ортаға келуінің өзі аңыз сияқты ғой. Қабдеш Жұмаділовтің бір естелігінен оқып қалғанмын...
Заида ЕЛҒОНДИНОВАА: Иә, Жұматайдың Алматыға келуінің өзі аңыз болды. Шерияздан Елеукенов ағамыз сол кезде үлкен бастық болып тұрған уағында Тұманбай Молдағалиев ағамызға: «Қазақтың бір талантты ақынын тапсаңшы» – депті. Сонда Тұмаға: «Талдықорғанда Жұматай Жақыпбаев деген жақсы ақын бар. Соған айтып көрейін», – деген екен. Жұматайға Тұмаға хабарласқанда, Жұматай барғысы келмеді. Өйткені, Талдықорғанда жазда жайлауға шығады, облыстық газетте емін-еркін болатын. Сөйтіп жүргенде Қабдеш Жұмаділов ағамыз бастап, қандыкөйлек сері досы Қажытай Ілиясов қоштап, Егембердиев деген редактордан сұрап, Жұматайды ертіп кетті. Бөрлітөбе ауданына іссапарға барды. Сол жолы Жұматайдың, жалпы біздің өмірімізде үлкен бетбұрыс болды. Қабдеш пен Қажытай ағамыз Жұматайды Алматыға алып келді, әлпештеді, бақты-қақты.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Қабдеш Жұмаділов пен Қажытай Ілиясов Талдықорғанға барғанда қастарына Жұматайды ертеміз десе, Жұматай жоқ екен дейді. Содан іздеп жүріп, бір жерден тауып алады ғой. Ол да бір өзінше хикая...
Заида ЕЛҒОНДИНОВА: Иә, өзінше бір хикая. Сөйтіп Алматыға келгенбіз...
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Осы Алматыға, әдеби ортаға келгеннен кейін жүрген жүрісі де, өлеңі де, өзі өлең арнаған кейіпкері де аңызға айналған ғой. Біраз қызықтарды жастар көп айтып жүреді, Бауке. Осыны өзің әңгімелеп берші.
Бауыржан ЖАҚЫП: Жұматай ағамыздың алғашқы кітабы «Саратан» деген атпен 1979 жылы шықты. Біз содан кейін келіп оқуға түскенбіз. Ол бір біздің студент кезіміздегі аяулы, жанымыздан тастамайтын кітапқа айналды. Қалтаға да сыйып кетеді. Талай қыздарға осы Жұмағаның өлеңдерін оқыған кездеріміз болды. «Жұматай Жақыпбаевтың «Саратан» деген кітабы шығыпты» деген кезде, «осы Жұматай деген қандай кісі екен?», – деп көргіміз келген. Сексенінші жылы «Жалын» баспасының қызметкерлерімен үлкен кездесу болатын болды. «Қызметкерлердің ішінде кімдер бар екен?», – деп сұрастырып жатырмыз. «Жалын» альманағының поэзия бөлімінің меңгерушісі Жұматай Жақыпбаев келеді екен», – десті. «Саратанның» авторы, өзіміз өлеңін жатқа білетін Жұмаға келеді» деп дүр сілкіндік. Үлкен акт залында кездесу өтіп жатыр. Бір уақытта жүргізуші: «Сөз «Жалын» альманағының поэзия бөлімінің меңгерушісі Жұматай Жақыпбаевқа беріледі», – деді. Содан ортамызға Жұмағам шықты. Үстінде қара түсті былғары кәстөм. Шашы бұйра келген, өте көрікті, қияқ мұрты бар, бізге бір қарағанда тәкаппар, паң көрінді. «Мен бірінші кітабымнан бір өлең, екінші кітабымнан екі өлең оқимын», – деді. Зал ду етіп, дүр сілкініп, қол соқтық. Сондағы оқылған өлеңдерінің біреуі:
«Сарғыштау дақ бар бетінде,
Сол үшін өртпен дүрдараз.
Ошақтың қалды шетінде,
«Ләйлә» деп құйттай бір қағаз.
Жұлып кеп алдым ойланбай,
Аз болар бұл сәт ой да тым...
Жүректен өшпей қойғандай,
Отқа да жанбай қойды атың», – деген өлең шумақтарын оқыды. Сосын аудитория қол соғып, керемет қабылдады. Жұмаға өлеңін оқып болды-дағы, сол қайқайған қалпы залдан шығып кетті. Біз де тыныш отыра алмай, өлең жазатын үш-төрт бала зып етіп артынан шықтық. Артынан барып сәлем бердім. Жұмағаны сол кезде бірінші рет көрдім. «Өлең жазасың ба?» – деп сұрады. Мен: «Иә», – деп, кітабын беріп ем, қолтаңба қойып берді. Сонда: «Ана Бауыржаннан да, мына Бауыржаннан да Бауыржанырақ бол!» – деп жазыпты. Сол әлі күнге дейін сақталып тұр. Бірте-бірте біз Жұмағаның қасынан қалмайтын болдық. Сонда қасында еріп жүретіндер Мейірхан Ақдәулет пен Әбубәкір Қайран екеуіне «илхам» деген ат берді. Біз ол кісінің өзін «қаған» сайладық. Тағы біреуімізге «саид» деген ат берді. Ал көбіміз «ноянбыз». Есенқұл Жақыпбеков, Ертай Ашықбаев, Гүлнәр Салықбай, Нұрлан Мәукенұлы, Бауыржан Үсенов, Қайрат Әлімбеков, Светқали Нұржанов, осылай жалғасып кете беретін тізім. Бір отырыста өзім ұнадым ба, әлде өлеңім ұнады ма білмеймін, маған «саид боласың» – деді. Сонда айтқаны: «Біз мына Жазушылар одағынан да мықты қағанат құрамыз» – деді. Кейіннен ойланып қарасам, өлеңдерімізді оқып, талқылап, пікір айту деген бір орта қалыптастырған екен. Жұмаға дүниеден озғаннан кейін, сол ортамыз тарқап, жан-жаққа шашырап кеттік.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Бұл енді Жұмағаның інілерімен араласқаны ғой. Ал енді Қабдеш Жұмаділовтің өзі осы жаққа көшіп келуіне себепкер болыпты, басқа да ағалары себепкер болған екен. Араласқан ортасы туралы сіз жақсырақ білесіз ғой, Заида әпке.
Заида ЕЛҒОНДИНОВА: Әрине, Жұматай інілерімен ғана емес, ағаларымен де араласты. Асқар Сүлейменов, Мұқағали Мақатаев, Жұмекен Нәжімеденовтермен дос болды. Ол кезде біз пәтерде тұратынбыз. Сонда Жұматай: «Бүгін Жұмекен ағаң қонаққа келеді. Сен бір жақсы тамақ пісіріп қой. Ол кісі «айнам» десе жақтырмағаны, егер «қалқам» десе саған рахмет айтқаны», – деді. Содан жүгіріп қызмет істейтінбіз. Жұмекен ағамен күй тартысады. Екеуі де керемет күйші. Бір-бірін қимай, түнімен Жұмекен ағаның үйі мен біздің пәтердің арасында жүретінбіз. Сыйластық ғажайып болды. Жұмекен аға Жұматайды қатты жақсы көретін. Асқар Сүлейменов ағамыз да Жұматайды қатты жақсы көрді. Бірақ менің бір таңқалғаным, қысқаша айтып кетейін, үйге қонақ шақырамыз, Жұматай қонақты төрге отырғызады да, біраздан кейін қонақты ары сырғытып жіберіп, өзі отырып алатын. «Мұның қалай?» дейтінмін. Ал Асекең келгенде Жұматай олай жасамайтын, қыздай сызылып тұратын. Екеуі де күй тартатын. Сонда Асекеңнің керемет, сырбаз, сабаз сері адам екенін байқап қалдым. Ал Мұқағали Мақатаевпен арасындағы достығын көрмедім. Ол кезде Талдықорғанда болдым ғой деймін. Мұқағали ағамызға Марат Отаралиев екеуі барады екен. Сонда Мұқағали ағамыз: «Әй, Лашын жеңгесі, шайыңды дайында, менің қос қанатым келді», – дейді екен. Осындай үлкен таланттардың қасында достығына куә болдым.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Біздің бүгінгі әңгімемізге арқау болып отырған, Жұматай Жақыпбаевтың 2005 жылы шыққан «Кенежирен» деген кітабы. Мұны айтып отырған себебім, осы кітапқа қатысы бар, поэзиядағы музасы деген Ләйләға да қатысы бар, сіздің алдыңыздан бір сурет көріп отырмын. Сол суретті көрсетіп, тарихын айтып берсеңіз. Бұл жерде Жұматай аға шашын алып тастаған, отырған отырысының өзі серінің отырысы. Сосын астына мінген аты сол Кенежирен екен.
Заида ЕЛҒОНДИНОВА: Италияның ұлы ақыны Петрарка Лаура деген қызға ғашық болған ғой. Өмірінде үш-ақ рет көрген екен. Сол сияқты Жұматай да Ләйләға ғашық болған, соның музасы болған. Петрарка Лаураға ғашық болып, өлең жазып, Италияның үлкен ақсүйектерінің құрметіне бөленген. Ал Жұматай Ләйләға ғашық болып, қазақ жастарының махаббатына бөленді. Сол Ләйләні Жұматай да өмірінде үш рет көріпті. Ол былай болған: Жұматай алты айдай Талдықорғанның зооветтехникумында оқиды. Сонда сол техникумға Ләйлә кіріп келеді. Өзі сұлу, тартымды қыз екен. Мектептің жоғары сыныбында оқитын кезі. Би болып жатады, Ләйлә жан-жағына қарап тұрады да, Жұматайды биге шақырады. Жұматай: «Мен би білмеймін», – деп тұра беріпті. Содан әлгі қыз ренжіп қалыпты. «Если он не будеть моим, я не буду жить», – деп, мойнындағы алқызыл бөкебайды Жұматайдың мойнына салып, теріс бұрылып кетіпті. Оған дейін боксер, спортсмен боламын деп жүрген Жұматай айтады: «Жаңағы қыз кеткен кезде қарап қалдым, жүрегім дір ете қалды. Залдан шығып кеттім де, үйге келіп, айнаға қарап тұрып: «Мен енді ақын боламын, Петрарка Лаураны әлемге жайса, мен Ләйләні қазақтың көгіне шығарамын», – деп, Ләйлә туралы өлең жаздым», – дейді. Екінші рет көргені, Ләйлә оқу бітіріп, Мәскеуге оқуға түседі. Ал Жұматай ҚазҰУ-дің филология факультетіне оқуға түседі. Сонда Ләйлә Жұматайды іздеп келеді. Жұматай: «Мен балмұздақ жеп тұр едім. Ләйлә келді, мен бірақ бармадым», – дейді. «Неге бармадың?» – десем, «Мен оны өзіме муза ғып қалдырдым, егер мен оған барсам, Ләйлә маған муза бола алмас еді. Бірақ өкініп қалдым», – деді. Сосын Жұматай Ләйләға бармағанына өкініп, оқуын тастап Талдықорғанға, әке-шешесінің қасына барды. Шашын алдырып тастап, мына Кенежирен деген атты жайлауға барып баптап, көкпарға қатысып жүріп, «Көкпар» деген өлеңін жазыпты. Сол кезде Ләйлә ақ «Волга» мініп, Жұматайды «Жетісу» колхозына іздеп келіпті. Сонда Жұматай қақпадан сығалап тұрыпты. «Неге шықпадың?» – десем, «Басымда шашым болмағаннан кейін ұялып, көрінбедім», – дейді. Сөйтіп Ләйлә Жұматайдың музасына айналды. Алғашқы махаббаты. Өле-өлгенше жүрегіне жылу берген, өмірлік арман-қиялы болып өтті.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Ләйләні жеке кітапқа айналдырыпты. Сол кезде сіздердің араларыңызда аңыз болып жүрген әңгіме ғой. Ұмытылмастай бір ғажап, ғажайып өмір болған шығар. Қазір ондай романтикаға беріліп жүретін жастар жоқ қой. Айта түсіңіз, не есіңізде қалды, Бауке?
Бауыржан ЖАҚЫП: Шын мәнінде, қазақ поэзиясындағы махаббат лирикасын бір биік деңгейге көтерген «Ләйлә» циклы. Тұтас жұлдызды жырлар шоғыры деп айтуға болады. Қазақтың сұлу қызын идеал санап, кіршіксіз махаббаттың символына айналдырып отырып, ғажайып өлеңдер тудырған. Қайрат досымның кітабына Жұмаға былай деп қолтаңба жазыпты:
«Сөнбесе екен оны бір көргенше күн,
Жастайынан соңына ерген сері үн.
Ләйлә еді ғой басында, не боп кетті,
Заида болып кетті ме, жеңгең сенің?» – деп жазыпты. Ал Ләйлә туралы өлеңді әнге салып та, жаттап та айтып жүрдік.
«Траптан түссең алға аттап,
Тәккапар, асқақ түрменен.
Қалың ел сені ардақдап,
Қарсы алса деп ем гүлменен...
Жетпеспін сонау арманға,
Жеткенмен менде құдірет,
Ақынның тілін алған ба,
Ақымақ ғалам бір рет», – деп келетін. Өзі ұзақ та емес, қысқа, шағын болғанымен, соншалықты құдіретті махаббаттың сезімін жеткізе білген өлеңдер деп айтуға болады.
«Жаныма бір мұң жетті де,
Жабығып өтті уақытым.
Тарыдай меңде кетті ме,
Таба алмай қойған бақытым», – дейді. Жоғарыдағы бір өлеңде келтіргендей, жазған хатын отқа жағып жібергенде, «Ләйлә» деген сөз жанбай қалады. Не деген құдіретті сезім? Осының барлығы бізге кезінде махаббаттың тазалығының символындай әсер ететін. 1992 жылы «Көктемгі хаттар» деген кітабы шықты, одан кейін «Атамұра» баспасынан «Ләйлә» деген кітабы шықса, 2005 жылы 60 жылдығына «Кенежирені» жарық көрді. Жалпы Жұмағаның кітаптарын жиі шығарып тұрсақ, одан біз ұтылмаймыз. Қазір таза махаббатқа шөлдеген заман. Сондықтан қазіргі кезде махаббаттың тазалығы өнер үшін жасалған аңыз сияқты болып көрінуі мүмкін. Сондай махаббатты Жұмағаң бастан өткеріп, жырлап өткен. «Ләйлә» циклы Жұмағаңның поэзиясын ерекшелейді, шоқтығы биік.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Заида әпке, өмірде прототипі болған күннің өзінде Ләйлә деген кейіпкердің өмірі бөлек. Кейіпкер оқырманның да, біздің де арамызда отырған сияқты. Бауыржан айтқандай, ол ақынның поэзиясының ерекшелігі. Музасын таза, сұңғыла күйінде қалдырып кетті. Қарап отырсақ, Жұматай Жақыпбаев сынды талантты ақындардың өлеңдеріне ән көп жазылып жатады. Ал Жұмағаңның өлеңдерінің құрылысы күрделі ме екен, «Көкпар» деген өлеңіне ән жазылғаны болмаса, басқа өлеңдеріне ән жазыла қойған жоқ қой деймін.
Заида ЕЛҒОНДИНОВА: Бауыржан айтып отырған, «Траптан түссең алға аттап» дегенге Бейбіт Құсанбек ән жазған, ол өзі де дүниеден өтіп кетті. Өзі айтып жүретін, ол ән өзімен бірге кетті ме, белгісіз. Оны бір білсе, Қажытай ағамыз білуі керек. Басқа да өлеңдеріне жазылды, бірақ халық аузында айтылып жүрген жоқ. Сондықтан Жұматайдың өлеңдері, өзің айтқандай, бояуы қанық, қою, күрделірек. Жеңіл-желпі әндерге келе бермейді-ау деп ойлаймын. Бірақ осы орайда айтып кетуім керек, Жұматайдың сыныптасы Ақайша «Көкпарға» ән жазды. «Көкпарды» жазардың алдында: «Заидаш, сенің шалың екеуіміздің ортамызға жатып алып, кетпей қойды. Не істейміз?» – дейді. «Информация іздеп жүр ғой. Сен оған ән шығар», – дедім. Содан кейін Ақайша «бес минут ойландым деп», кеңінен танылған «Көкпарды» шығарды. Болашақта Жұматайдың өлеңдеріне ән жазылар деп ойлаймын. Бір ғана сөзін айтып кеткім келеді, 1990 жылы мен демалысқа шықпақшы болдым. «Мәскеуге барайықшы. Ләйләнің мекен-жайын тауып алдым, Заида саған өтінішім болып тұр. Мен соған бір көзіммен сығырайып қарайыншы», – деді. Өйткені сол кезде өзінің жаны құлазып жүрді. Сосын: «Маған қазан айында демалыс береді. Сені сол кезде алып барайын. Екі көзіңмен қарауға болады», – дедім. Бірақ тағдырдың ісі ғой, 16 қыркүйекте дүниеден озып кетті. Жұматай дүниеден озғанда оның төрт жол өлеңі менің көкейімде тұрды:
«Кетер кезім келер, келер ол дағы,
Бір қаралы шеру шығар жолға әлі.
Сол кездері басқа ешкім жыламай,
Ләйлә жалғыз, сен өксісең болғаны», – деп жазған өлеңі болды.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Сөзіңіз аузыңызда, өзім байқаған Ләйлә туралы өлеңдердің сипатын айтып кеткім келеді. Қазақ поэзиясында, қазіргі өлеңдерімізде, неге екені белгісіз, осы махаббат туралы жазылған өлеңдердің бәрі жылаңқы. Адамды күйзелтіп жібереді. Тұнып тұрған қайғы-қасірет. Ал Жұмағаның Ләйлә туралы өлеңдері өзінің қолы жетіп тұрмаса да, жігерлі, қайратты, үмітке толы өлеңдер. Адам таңқалады. Поэзиясы жігерге толып тұрады. Сосын сұрайын деп отырғаным, Жұматай ақынның тілінің өрнегі ешбір ақынның тіліне ұқсамайды. Неліктен?
Заида ЕЛҒОНДИЕВА: Жұматайдың шыққан ортасына байланысты. Әкесі колхоз басқарған, сері болған. Жұматай әкеме ұқсаймын дейтін. Оның отбасына барғанда мен таңқалдым. Аға-інілері, қарындастары ән салады екен. Ағалары гитарада да, баянда да ойнайды, өздерінше бір ансамбль екен. Сондай ғажайып ортаға тап болдым. Сондай ерекше отбасы болды. Сосын Жұматай бала кезінен бастап ақындардың ортасында өскен.
Бауыржан ЖАҚЫП: Қарап отырсаң, поэзиясында әлі де біз білмейтін таңсық сөздер, небір теңеулер бар. Өзі «Сарноқай» деген жайлауда өседі. Кенежирен деген аты болады. Ләйлә деген сұлу қызға ғашық болады. Не деген сері, ақын болған деп ойлайсың. Ешкімге ұқсамайды. Тілі қазақи, көркем тілмен суарылған, жайлаудың қалың шалғынындай мәйекті тіл. Үшінші бір қыры, атты керемет қадірлейтін ақындардың бірі Асқар Сүлейменов болса, екіншісі осы Жұматай ағамыз болатын.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Осыншалықты керемет ақынымызды қаншалықты насихаттап жүрміз?
Бауыржан ЖАҚЫП: Інілерінің ішінде Мейірхан Ақдәулеттің, Есенғали Раушановтың, Әбубәкір Қайранның, Есенқұлдың жазғандары бар. Қажытай Ілиясовтың жазған қаншама дүниелері бар. Жұмағаңның күйшілік қыры туралы Қажекеңнен артық ешкім білмейді.
«Жұматайдың «Жұпбасары»,
Қажытайдың «Қосбасары»,
Ләйлә келген, Заида көрген.
Жұмекеңнің күйлері бар», – деп отыратын. Есенғали Раушанов та Жұмекеңнің өлеңдерін қадірлейтін ақын. Сол кісі өзінің «Өлеңнің Кенежирені» деген мақаласында: «Меніңше, Ілияс Жансүгіровтен кейін тау табиғатын көзбен көріп, қолмен ұстап жырлаған ақын Жұматай болды», – деген баға беріпті.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Жұматай Жақыпбаевтың кітабы шықпай жатыр дейміз, насихаты болмай жатыр дейміз. Бірақ бір қызығы әдебиетте де, өнер саласында да жанкүйері көп. Інілерінің ол кісіге арнаған өлеңдері бар екен. Бауке, сіздің де өлеңіңіз бар-ау шамасы.
Бауыржан ЖАҚЫП: Ол кісінің шын аты Жұмағұл-Шора екен.
Жұмағұл-Шора, азан сап қойылған атың,
Жұматай ағам – ғажайып шайыр болатын.
Қырыққа келген кезінде бекзаттық қонып,
Қырандай еркін қағатын дәйім қанатын.
Көрдім мен оны, жігіттің сұлтаны еді.
Ләйләдай әнін көзінше шырқады елі.
Төркінін бүгін іздейді шұғынық гүлдер,
Қызғалдақ толы қазақтың қырқалы белі.
Қияқ мұртыңыз есімде қиылып тұрған.
Күлкіңіз менің жадымда жымиып тұрған,
Жаратқан тәңірім ертерек алып кеткені-ай,
Жаралған жандай жүруші ең құйылып нұрдан.
Костюм киюші ең жарасты былғары қара,
Өзіңді шыңға шығарып шыңдады дала.
Түтініндей боп шылымның санаңды улап,
Шырмауықтайын жаныңды шырмады қала,
Көрдім мен сені Олжаспен, Асқармен көрдім.
Аласармайтын Өтежан – Аспанмен көрдім.
Қаламын тастап, шарабын сіміріп тұрған,
«Қаламгердегі» әр түрлі бастармен көрдім.
Сен бірақ Төрем, бұзылмас қағанат құрдың,
«Саратаныңмен-ақ» даусыңды даралап тұрдың.
Мейірханменен Әбішті «илхам» деп танып,
«Саид» деген шенді бір кеште маған лақтырдың.
Нояндар және қаншама қасыңа ерген,
Қайтқанда сенің жер құшып, басыңа келген.
Бауыржан, Есжан, Нұрландар жарқырып жанып,
Өз ұшқындарың еді жұлдыздай шашырап өлген.
Кәдірбек, Нұрлан, Қазыбектер нояндарың ғой,
Қызығына мынау өмірдің тоя алмадың ғой.
Мұратбек, Қайрат, Светтер жоқтаса-дағы,
Оянбадың ғой, Қағаным, оянбадың ғой.
Есенқұл, Ертай, Тимурлар нояндарың ғой,
Балына мынау өмірдің тоя алмадың ғой.
Айсұлу, Гүлнәр, Жәния жыласа-дағы
Оянбадың ғой, Қағаным, оянбадың ғой.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Жұматай Жақыпбаевтың аз ғұмырда жазған өлеңдері біздің қазақ поэзиясының шоқтығын өсіретін, деңгейін көтеретін поэзия. Ендеше бұл сөздің басы да емес, соңы да емес болар деп ойлаймын. Әңгімемізге қатысқандарыңызға көп рахмет!
Газеттік нұсқасын әзірлеген – Балжан МҰРАТҚЫЗЫ. "Халық сөзі" газетінен
«Аңыз қолдан жасалады» деушілер қателеседі. Ондай болса елдің бәрі бір-бір аңыз тудырып алмай ма. «Мәдениет» телеарнасының кезекті хабары Жұматай Жақыпбаевқа арналғанда миымызда осы ой тұрды. Әдемі хабар «Халық сөзінің» бетіне көшкенде өзінше түрленді. Ақынның жары Заида Елғондинова мен ақын Бауыржан Жақып қатысқан сұхбатқа назар салыңыз ендеше.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Студент кезімде Талдықорған облыстық «Октябрь туы» газетіне өндірістік тәжірибеден өтуге барған едім. Сонда партиялық газеттің бөлім бастығы Жұмақан Майтжанов ағамыз: «Не жазасың?», − деді. «Әңгіме жазамын», – дедім. «Ой-бой, әңгіме жазсаң сен бұл газеттің жұмысына жарамайсың. Сен тұрмақ, осы газеттен ақын Жұматай Жақыпбаевтың өзі жұмыстан шығып кете жаздаған. Егіс алқабына іссапарға жіберген кезімізде мақала, очерк жаза алмай әбден қиналды. Сасқанынан, жұмыстан шығып қалмайын деп, бір күні қарасам өлең-очерк жазып алып келіпті. Оқысам, әй, керемет», – деп маңдай терін сүртіп отырды. Заида әпке, осы оқиғаның бәріне сіз куәсіз. Әңгімені сол кездегі оқиғадан бастаңызшы.
Заида ЕЛҒОНДИНОВА: Сол «Октябрь туы» газетінде төрт ақын жұмыс істедік. Олар: Жұматай Жақыпбаев, Әбен Дәуренбеков, Светлана Буратаева және мен. Басында Жұматайдың өлеңмен жазған очеркіне бәрі басқаша қарап жүрді. Кейіннен ол очерк ұнағаннан кейін: «Жарайды, өлең ғып жазып келсең де қаламақы қоямыз. Жаныңды қинама!» – дейтін болды басшылар.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Сол Талдықорғаннан Алматыға, әдеби ортаға келуінің өзі аңыз сияқты ғой. Қабдеш Жұмаділовтің бір естелігінен оқып қалғанмын...
Заида ЕЛҒОНДИНОВАА: Иә, Жұматайдың Алматыға келуінің өзі аңыз болды. Шерияздан Елеукенов ағамыз сол кезде үлкен бастық болып тұрған уағында Тұманбай Молдағалиев ағамызға: «Қазақтың бір талантты ақынын тапсаңшы» – депті. Сонда Тұмаға: «Талдықорғанда Жұматай Жақыпбаев деген жақсы ақын бар. Соған айтып көрейін», – деген екен. Жұматайға Тұмаға хабарласқанда, Жұматай барғысы келмеді. Өйткені, Талдықорғанда жазда жайлауға шығады, облыстық газетте емін-еркін болатын. Сөйтіп жүргенде Қабдеш Жұмаділов ағамыз бастап, қандыкөйлек сері досы Қажытай Ілиясов қоштап, Егембердиев деген редактордан сұрап, Жұматайды ертіп кетті. Бөрлітөбе ауданына іссапарға барды. Сол жолы Жұматайдың, жалпы біздің өмірімізде үлкен бетбұрыс болды. Қабдеш пен Қажытай ағамыз Жұматайды Алматыға алып келді, әлпештеді, бақты-қақты.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Қабдеш Жұмаділов пен Қажытай Ілиясов Талдықорғанға барғанда қастарына Жұматайды ертеміз десе, Жұматай жоқ екен дейді. Содан іздеп жүріп, бір жерден тауып алады ғой. Ол да бір өзінше хикая...
Заида ЕЛҒОНДИНОВА: Иә, өзінше бір хикая. Сөйтіп Алматыға келгенбіз...
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Осы Алматыға, әдеби ортаға келгеннен кейін жүрген жүрісі де, өлеңі де, өзі өлең арнаған кейіпкері де аңызға айналған ғой. Біраз қызықтарды жастар көп айтып жүреді, Бауке. Осыны өзің әңгімелеп берші.
Бауыржан ЖАҚЫП: Жұматай ағамыздың алғашқы кітабы «Саратан» деген атпен 1979 жылы шықты. Біз содан кейін келіп оқуға түскенбіз. Ол бір біздің студент кезіміздегі аяулы, жанымыздан тастамайтын кітапқа айналды. Қалтаға да сыйып кетеді. Талай қыздарға осы Жұмағаның өлеңдерін оқыған кездеріміз болды. «Жұматай Жақыпбаевтың «Саратан» деген кітабы шығыпты» деген кезде, «осы Жұматай деген қандай кісі екен?», – деп көргіміз келген. Сексенінші жылы «Жалын» баспасының қызметкерлерімен үлкен кездесу болатын болды. «Қызметкерлердің ішінде кімдер бар екен?», – деп сұрастырып жатырмыз. «Жалын» альманағының поэзия бөлімінің меңгерушісі Жұматай Жақыпбаев келеді екен», – десті. «Саратанның» авторы, өзіміз өлеңін жатқа білетін Жұмаға келеді» деп дүр сілкіндік. Үлкен акт залында кездесу өтіп жатыр. Бір уақытта жүргізуші: «Сөз «Жалын» альманағының поэзия бөлімінің меңгерушісі Жұматай Жақыпбаевқа беріледі», – деді. Содан ортамызға Жұмағам шықты. Үстінде қара түсті былғары кәстөм. Шашы бұйра келген, өте көрікті, қияқ мұрты бар, бізге бір қарағанда тәкаппар, паң көрінді. «Мен бірінші кітабымнан бір өлең, екінші кітабымнан екі өлең оқимын», – деді. Зал ду етіп, дүр сілкініп, қол соқтық. Сондағы оқылған өлеңдерінің біреуі:
«Сарғыштау дақ бар бетінде,
Сол үшін өртпен дүрдараз.
Ошақтың қалды шетінде,
«Ләйлә» деп құйттай бір қағаз.
Жұлып кеп алдым ойланбай,
Аз болар бұл сәт ой да тым...
Жүректен өшпей қойғандай,
Отқа да жанбай қойды атың», – деген өлең шумақтарын оқыды. Сосын аудитория қол соғып, керемет қабылдады. Жұмаға өлеңін оқып болды-дағы, сол қайқайған қалпы залдан шығып кетті. Біз де тыныш отыра алмай, өлең жазатын үш-төрт бала зып етіп артынан шықтық. Артынан барып сәлем бердім. Жұмағаны сол кезде бірінші рет көрдім. «Өлең жазасың ба?» – деп сұрады. Мен: «Иә», – деп, кітабын беріп ем, қолтаңба қойып берді. Сонда: «Ана Бауыржаннан да, мына Бауыржаннан да Бауыржанырақ бол!» – деп жазыпты. Сол әлі күнге дейін сақталып тұр. Бірте-бірте біз Жұмағаның қасынан қалмайтын болдық. Сонда қасында еріп жүретіндер Мейірхан Ақдәулет пен Әбубәкір Қайран екеуіне «илхам» деген ат берді. Біз ол кісінің өзін «қаған» сайладық. Тағы біреуімізге «саид» деген ат берді. Ал көбіміз «ноянбыз». Есенқұл Жақыпбеков, Ертай Ашықбаев, Гүлнәр Салықбай, Нұрлан Мәукенұлы, Бауыржан Үсенов, Қайрат Әлімбеков, Светқали Нұржанов, осылай жалғасып кете беретін тізім. Бір отырыста өзім ұнадым ба, әлде өлеңім ұнады ма білмеймін, маған «саид боласың» – деді. Сонда айтқаны: «Біз мына Жазушылар одағынан да мықты қағанат құрамыз» – деді. Кейіннен ойланып қарасам, өлеңдерімізді оқып, талқылап, пікір айту деген бір орта қалыптастырған екен. Жұмаға дүниеден озғаннан кейін, сол ортамыз тарқап, жан-жаққа шашырап кеттік.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Бұл енді Жұмағаның інілерімен араласқаны ғой. Ал енді Қабдеш Жұмаділовтің өзі осы жаққа көшіп келуіне себепкер болыпты, басқа да ағалары себепкер болған екен. Араласқан ортасы туралы сіз жақсырақ білесіз ғой, Заида әпке.
Заида ЕЛҒОНДИНОВА: Әрине, Жұматай інілерімен ғана емес, ағаларымен де араласты. Асқар Сүлейменов, Мұқағали Мақатаев, Жұмекен Нәжімеденовтермен дос болды. Ол кезде біз пәтерде тұратынбыз. Сонда Жұматай: «Бүгін Жұмекен ағаң қонаққа келеді. Сен бір жақсы тамақ пісіріп қой. Ол кісі «айнам» десе жақтырмағаны, егер «қалқам» десе саған рахмет айтқаны», – деді. Содан жүгіріп қызмет істейтінбіз. Жұмекен ағамен күй тартысады. Екеуі де керемет күйші. Бір-бірін қимай, түнімен Жұмекен ағаның үйі мен біздің пәтердің арасында жүретінбіз. Сыйластық ғажайып болды. Жұмекен аға Жұматайды қатты жақсы көретін. Асқар Сүлейменов ағамыз да Жұматайды қатты жақсы көрді. Бірақ менің бір таңқалғаным, қысқаша айтып кетейін, үйге қонақ шақырамыз, Жұматай қонақты төрге отырғызады да, біраздан кейін қонақты ары сырғытып жіберіп, өзі отырып алатын. «Мұның қалай?» дейтінмін. Ал Асекең келгенде Жұматай олай жасамайтын, қыздай сызылып тұратын. Екеуі де күй тартатын. Сонда Асекеңнің керемет, сырбаз, сабаз сері адам екенін байқап қалдым. Ал Мұқағали Мақатаевпен арасындағы достығын көрмедім. Ол кезде Талдықорғанда болдым ғой деймін. Мұқағали ағамызға Марат Отаралиев екеуі барады екен. Сонда Мұқағали ағамыз: «Әй, Лашын жеңгесі, шайыңды дайында, менің қос қанатым келді», – дейді екен. Осындай үлкен таланттардың қасында достығына куә болдым.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Біздің бүгінгі әңгімемізге арқау болып отырған, Жұматай Жақыпбаевтың 2005 жылы шыққан «Кенежирен» деген кітабы. Мұны айтып отырған себебім, осы кітапқа қатысы бар, поэзиядағы музасы деген Ләйләға да қатысы бар, сіздің алдыңыздан бір сурет көріп отырмын. Сол суретті көрсетіп, тарихын айтып берсеңіз. Бұл жерде Жұматай аға шашын алып тастаған, отырған отырысының өзі серінің отырысы. Сосын астына мінген аты сол Кенежирен екен.
Заида ЕЛҒОНДИНОВА: Италияның ұлы ақыны Петрарка Лаура деген қызға ғашық болған ғой. Өмірінде үш-ақ рет көрген екен. Сол сияқты Жұматай да Ләйләға ғашық болған, соның музасы болған. Петрарка Лаураға ғашық болып, өлең жазып, Италияның үлкен ақсүйектерінің құрметіне бөленген. Ал Жұматай Ләйләға ғашық болып, қазақ жастарының махаббатына бөленді. Сол Ләйләні Жұматай да өмірінде үш рет көріпті. Ол былай болған: Жұматай алты айдай Талдықорғанның зооветтехникумында оқиды. Сонда сол техникумға Ләйлә кіріп келеді. Өзі сұлу, тартымды қыз екен. Мектептің жоғары сыныбында оқитын кезі. Би болып жатады, Ләйлә жан-жағына қарап тұрады да, Жұматайды биге шақырады. Жұматай: «Мен би білмеймін», – деп тұра беріпті. Содан әлгі қыз ренжіп қалыпты. «Если он не будеть моим, я не буду жить», – деп, мойнындағы алқызыл бөкебайды Жұматайдың мойнына салып, теріс бұрылып кетіпті. Оған дейін боксер, спортсмен боламын деп жүрген Жұматай айтады: «Жаңағы қыз кеткен кезде қарап қалдым, жүрегім дір ете қалды. Залдан шығып кеттім де, үйге келіп, айнаға қарап тұрып: «Мен енді ақын боламын, Петрарка Лаураны әлемге жайса, мен Ләйләні қазақтың көгіне шығарамын», – деп, Ләйлә туралы өлең жаздым», – дейді. Екінші рет көргені, Ләйлә оқу бітіріп, Мәскеуге оқуға түседі. Ал Жұматай ҚазҰУ-дің филология факультетіне оқуға түседі. Сонда Ләйлә Жұматайды іздеп келеді. Жұматай: «Мен балмұздақ жеп тұр едім. Ләйлә келді, мен бірақ бармадым», – дейді. «Неге бармадың?» – десем, «Мен оны өзіме муза ғып қалдырдым, егер мен оған барсам, Ләйлә маған муза бола алмас еді. Бірақ өкініп қалдым», – деді. Сосын Жұматай Ләйләға бармағанына өкініп, оқуын тастап Талдықорғанға, әке-шешесінің қасына барды. Шашын алдырып тастап, мына Кенежирен деген атты жайлауға барып баптап, көкпарға қатысып жүріп, «Көкпар» деген өлеңін жазыпты. Сол кезде Ләйлә ақ «Волга» мініп, Жұматайды «Жетісу» колхозына іздеп келіпті. Сонда Жұматай қақпадан сығалап тұрыпты. «Неге шықпадың?» – десем, «Басымда шашым болмағаннан кейін ұялып, көрінбедім», – дейді. Сөйтіп Ләйлә Жұматайдың музасына айналды. Алғашқы махаббаты. Өле-өлгенше жүрегіне жылу берген, өмірлік арман-қиялы болып өтті.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Ләйләні жеке кітапқа айналдырыпты. Сол кезде сіздердің араларыңызда аңыз болып жүрген әңгіме ғой. Ұмытылмастай бір ғажап, ғажайып өмір болған шығар. Қазір ондай романтикаға беріліп жүретін жастар жоқ қой. Айта түсіңіз, не есіңізде қалды, Бауке?
Бауыржан ЖАҚЫП: Шын мәнінде, қазақ поэзиясындағы махаббат лирикасын бір биік деңгейге көтерген «Ләйлә» циклы. Тұтас жұлдызды жырлар шоғыры деп айтуға болады. Қазақтың сұлу қызын идеал санап, кіршіксіз махаббаттың символына айналдырып отырып, ғажайып өлеңдер тудырған. Қайрат досымның кітабына Жұмаға былай деп қолтаңба жазыпты:
«Сөнбесе екен оны бір көргенше күн,
Жастайынан соңына ерген сері үн.
Ләйлә еді ғой басында, не боп кетті,
Заида болып кетті ме, жеңгең сенің?» – деп жазыпты. Ал Ләйлә туралы өлеңді әнге салып та, жаттап та айтып жүрдік.
«Траптан түссең алға аттап,
Тәккапар, асқақ түрменен.
Қалың ел сені ардақдап,
Қарсы алса деп ем гүлменен...
Жетпеспін сонау арманға,
Жеткенмен менде құдірет,
Ақынның тілін алған ба,
Ақымақ ғалам бір рет», – деп келетін. Өзі ұзақ та емес, қысқа, шағын болғанымен, соншалықты құдіретті махаббаттың сезімін жеткізе білген өлеңдер деп айтуға болады.
«Жаныма бір мұң жетті де,
Жабығып өтті уақытым.
Тарыдай меңде кетті ме,
Таба алмай қойған бақытым», – дейді. Жоғарыдағы бір өлеңде келтіргендей, жазған хатын отқа жағып жібергенде, «Ләйлә» деген сөз жанбай қалады. Не деген құдіретті сезім? Осының барлығы бізге кезінде махаббаттың тазалығының символындай әсер ететін. 1992 жылы «Көктемгі хаттар» деген кітабы шықты, одан кейін «Атамұра» баспасынан «Ләйлә» деген кітабы шықса, 2005 жылы 60 жылдығына «Кенежирені» жарық көрді. Жалпы Жұмағаның кітаптарын жиі шығарып тұрсақ, одан біз ұтылмаймыз. Қазір таза махаббатқа шөлдеген заман. Сондықтан қазіргі кезде махаббаттың тазалығы өнер үшін жасалған аңыз сияқты болып көрінуі мүмкін. Сондай махаббатты Жұмағаң бастан өткеріп, жырлап өткен. «Ләйлә» циклы Жұмағаңның поэзиясын ерекшелейді, шоқтығы биік.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Заида әпке, өмірде прототипі болған күннің өзінде Ләйлә деген кейіпкердің өмірі бөлек. Кейіпкер оқырманның да, біздің де арамызда отырған сияқты. Бауыржан айтқандай, ол ақынның поэзиясының ерекшелігі. Музасын таза, сұңғыла күйінде қалдырып кетті. Қарап отырсақ, Жұматай Жақыпбаев сынды талантты ақындардың өлеңдеріне ән көп жазылып жатады. Ал Жұмағаңның өлеңдерінің құрылысы күрделі ме екен, «Көкпар» деген өлеңіне ән жазылғаны болмаса, басқа өлеңдеріне ән жазыла қойған жоқ қой деймін.
Заида ЕЛҒОНДИНОВА: Бауыржан айтып отырған, «Траптан түссең алға аттап» дегенге Бейбіт Құсанбек ән жазған, ол өзі де дүниеден өтіп кетті. Өзі айтып жүретін, ол ән өзімен бірге кетті ме, белгісіз. Оны бір білсе, Қажытай ағамыз білуі керек. Басқа да өлеңдеріне жазылды, бірақ халық аузында айтылып жүрген жоқ. Сондықтан Жұматайдың өлеңдері, өзің айтқандай, бояуы қанық, қою, күрделірек. Жеңіл-желпі әндерге келе бермейді-ау деп ойлаймын. Бірақ осы орайда айтып кетуім керек, Жұматайдың сыныптасы Ақайша «Көкпарға» ән жазды. «Көкпарды» жазардың алдында: «Заидаш, сенің шалың екеуіміздің ортамызға жатып алып, кетпей қойды. Не істейміз?» – дейді. «Информация іздеп жүр ғой. Сен оған ән шығар», – дедім. Содан кейін Ақайша «бес минут ойландым деп», кеңінен танылған «Көкпарды» шығарды. Болашақта Жұматайдың өлеңдеріне ән жазылар деп ойлаймын. Бір ғана сөзін айтып кеткім келеді, 1990 жылы мен демалысқа шықпақшы болдым. «Мәскеуге барайықшы. Ләйләнің мекен-жайын тауып алдым, Заида саған өтінішім болып тұр. Мен соған бір көзіммен сығырайып қарайыншы», – деді. Өйткені сол кезде өзінің жаны құлазып жүрді. Сосын: «Маған қазан айында демалыс береді. Сені сол кезде алып барайын. Екі көзіңмен қарауға болады», – дедім. Бірақ тағдырдың ісі ғой, 16 қыркүйекте дүниеден озып кетті. Жұматай дүниеден озғанда оның төрт жол өлеңі менің көкейімде тұрды:
«Кетер кезім келер, келер ол дағы,
Бір қаралы шеру шығар жолға әлі.
Сол кездері басқа ешкім жыламай,
Ләйлә жалғыз, сен өксісең болғаны», – деп жазған өлеңі болды.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Сөзіңіз аузыңызда, өзім байқаған Ләйлә туралы өлеңдердің сипатын айтып кеткім келеді. Қазақ поэзиясында, қазіргі өлеңдерімізде, неге екені белгісіз, осы махаббат туралы жазылған өлеңдердің бәрі жылаңқы. Адамды күйзелтіп жібереді. Тұнып тұрған қайғы-қасірет. Ал Жұмағаның Ләйлә туралы өлеңдері өзінің қолы жетіп тұрмаса да, жігерлі, қайратты, үмітке толы өлеңдер. Адам таңқалады. Поэзиясы жігерге толып тұрады. Сосын сұрайын деп отырғаным, Жұматай ақынның тілінің өрнегі ешбір ақынның тіліне ұқсамайды. Неліктен?
Заида ЕЛҒОНДИЕВА: Жұматайдың шыққан ортасына байланысты. Әкесі колхоз басқарған, сері болған. Жұматай әкеме ұқсаймын дейтін. Оның отбасына барғанда мен таңқалдым. Аға-інілері, қарындастары ән салады екен. Ағалары гитарада да, баянда да ойнайды, өздерінше бір ансамбль екен. Сондай ғажайып ортаға тап болдым. Сондай ерекше отбасы болды. Сосын Жұматай бала кезінен бастап ақындардың ортасында өскен.
Бауыржан ЖАҚЫП: Қарап отырсаң, поэзиясында әлі де біз білмейтін таңсық сөздер, небір теңеулер бар. Өзі «Сарноқай» деген жайлауда өседі. Кенежирен деген аты болады. Ләйлә деген сұлу қызға ғашық болады. Не деген сері, ақын болған деп ойлайсың. Ешкімге ұқсамайды. Тілі қазақи, көркем тілмен суарылған, жайлаудың қалың шалғынындай мәйекті тіл. Үшінші бір қыры, атты керемет қадірлейтін ақындардың бірі Асқар Сүлейменов болса, екіншісі осы Жұматай ағамыз болатын.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Осыншалықты керемет ақынымызды қаншалықты насихаттап жүрміз?
Бауыржан ЖАҚЫП: Інілерінің ішінде Мейірхан Ақдәулеттің, Есенғали Раушановтың, Әбубәкір Қайранның, Есенқұлдың жазғандары бар. Қажытай Ілиясовтың жазған қаншама дүниелері бар. Жұмағаңның күйшілік қыры туралы Қажекеңнен артық ешкім білмейді.
«Жұматайдың «Жұпбасары»,
Қажытайдың «Қосбасары»,
Ләйлә келген, Заида көрген.
Жұмекеңнің күйлері бар», – деп отыратын. Есенғали Раушанов та Жұмекеңнің өлеңдерін қадірлейтін ақын. Сол кісі өзінің «Өлеңнің Кенежирені» деген мақаласында: «Меніңше, Ілияс Жансүгіровтен кейін тау табиғатын көзбен көріп, қолмен ұстап жырлаған ақын Жұматай болды», – деген баға беріпті.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Жұматай Жақыпбаевтың кітабы шықпай жатыр дейміз, насихаты болмай жатыр дейміз. Бірақ бір қызығы әдебиетте де, өнер саласында да жанкүйері көп. Інілерінің ол кісіге арнаған өлеңдері бар екен. Бауке, сіздің де өлеңіңіз бар-ау шамасы.
Бауыржан ЖАҚЫП: Ол кісінің шын аты Жұмағұл-Шора екен.
Жұмағұл-Шора, азан сап қойылған атың,
Жұматай ағам – ғажайып шайыр болатын.
Қырыққа келген кезінде бекзаттық қонып,
Қырандай еркін қағатын дәйім қанатын.
Көрдім мен оны, жігіттің сұлтаны еді.
Ләйләдай әнін көзінше шырқады елі.
Төркінін бүгін іздейді шұғынық гүлдер,
Қызғалдақ толы қазақтың қырқалы белі.
Қияқ мұртыңыз есімде қиылып тұрған.
Күлкіңіз менің жадымда жымиып тұрған,
Жаратқан тәңірім ертерек алып кеткені-ай,
Жаралған жандай жүруші ең құйылып нұрдан.
Костюм киюші ең жарасты былғары қара,
Өзіңді шыңға шығарып шыңдады дала.
Түтініндей боп шылымның санаңды улап,
Шырмауықтайын жаныңды шырмады қала,
Көрдім мен сені Олжаспен, Асқармен көрдім.
Аласармайтын Өтежан – Аспанмен көрдім.
Қаламын тастап, шарабын сіміріп тұрған,
«Қаламгердегі» әр түрлі бастармен көрдім.
Сен бірақ Төрем, бұзылмас қағанат құрдың,
«Саратаныңмен-ақ» даусыңды даралап тұрдың.
Мейірханменен Әбішті «илхам» деп танып,
«Саид» деген шенді бір кеште маған лақтырдың.
Нояндар және қаншама қасыңа ерген,
Қайтқанда сенің жер құшып, басыңа келген.
Бауыржан, Есжан, Нұрландар жарқырып жанып,
Өз ұшқындарың еді жұлдыздай шашырап өлген.
Кәдірбек, Нұрлан, Қазыбектер нояндарың ғой,
Қызығына мынау өмірдің тоя алмадың ғой.
Мұратбек, Қайрат, Светтер жоқтаса-дағы,
Оянбадың ғой, Қағаным, оянбадың ғой.
Есенқұл, Ертай, Тимурлар нояндарың ғой,
Балына мынау өмірдің тоя алмадың ғой.
Айсұлу, Гүлнәр, Жәния жыласа-дағы
Оянбадың ғой, Қағаным, оянбадың ғой.
Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: Жұматай Жақыпбаевтың аз ғұмырда жазған өлеңдері біздің қазақ поэзиясының шоқтығын өсіретін, деңгейін көтеретін поэзия. Ендеше бұл сөздің басы да емес, соңы да емес болар деп ойлаймын. Әңгімемізге қатысқандарыңызға көп рахмет!
Газеттік нұсқасын әзірлеген – Балжан МҰРАТҚЫЗЫ. "Халық сөзі" газетінен
Амангали Кальжанов,
19-06-2012 14:44
(link)
Жан азасы
...Бір күні кешке Әділ бөлмеге кіріп келді де үнсіз тұрып қалды. Өзінде өң-түс жоқ. Көзі мөлт-мөлт етеді. Біз шошып кеттік. «Не болдылап?» жатырмыз. «Жұмағаң қайтыс болыпты...», - деді ол.
Шынын айтқанда, мерзімді баспасөздерден өлеңдерін оқығанымыз болмаса, Жұматай Жақыпбаевты біз ол кезде көп біле бермейтінбіз. Жұмағаңның жыр қағанатын құрғанын, оның ең жас сарбазы Әділ болғанын сол күні естідік. Көп өлеңдерін сол түні оқыдық.
Әділ Жұмағаңның қазасына арнап «Жан азасы» деген өлеңін жазды. Мынадай (Бауыржан Бабажанұлы):
ЖАН АЗАСЫ
Құшақтап қайғы жабыққам-ды құр,
Жабықпас жаққа кетермін.
Ұйықтасам қара табыттарды кіл
Аймалап жүрем, нетермін...
Қашанғы енді ғашық балаша
Соза да берем төзімді.
Табыттың ішін ашып қарасам,
Ішінен көрем өзімді.
Үрейім ұшып, үдейіп күмән,
Басқа бір келдім табытқа.
Онда да өзім, не дейін бұған
Қолымды созып жарыққа.
Қолымды созып, жалын деп лаулап,
Өшіріп үнін наланың.
Арманды қуып тәнімнен аулақ,
Алысқа самғап барамын.
Санаға енді бұл да азық па екен,
Тағы аштым табыт, бекеммін.
Ішінде өзім - гүл нәзік өлең,
Былдырлап жатыр екенмін.
Былдырлап жатыр екенмін...
Әділ Ботпанов
Шынын айтқанда, мерзімді баспасөздерден өлеңдерін оқығанымыз болмаса, Жұматай Жақыпбаевты біз ол кезде көп біле бермейтінбіз. Жұмағаңның жыр қағанатын құрғанын, оның ең жас сарбазы Әділ болғанын сол күні естідік. Көп өлеңдерін сол түні оқыдық.
Әділ Жұмағаңның қазасына арнап «Жан азасы» деген өлеңін жазды. Мынадай (Бауыржан Бабажанұлы):
ЖАН АЗАСЫ
Құшақтап қайғы жабыққам-ды құр,
Жабықпас жаққа кетермін.
Ұйықтасам қара табыттарды кіл
Аймалап жүрем, нетермін...
Қашанғы енді ғашық балаша
Соза да берем төзімді.
Табыттың ішін ашып қарасам,
Ішінен көрем өзімді.
Үрейім ұшып, үдейіп күмән,
Басқа бір келдім табытқа.
Онда да өзім, не дейін бұған
Қолымды созып жарыққа.
Қолымды созып, жалын деп лаулап,
Өшіріп үнін наланың.
Арманды қуып тәнімнен аулақ,
Алысқа самғап барамын.
Санаға енді бұл да азық па екен,
Тағы аштым табыт, бекеммін.
Ішінде өзім - гүл нәзік өлең,
Былдырлап жатыр екенмін.
Былдырлап жатыр екенмін...
Әділ Ботпанов
Амангали Кальжанов,
04-05-2012 13:49
(link)
Шығармай жүрдім бір де естен...
Шығармай жүрдім бір де естен,
Ұмытып ұйқы-күлкіні,
Бір рет қана тілдескен
Бейнеңді сенің күн-түні.
Қай жұмыс мейлі істесем,
Қуат боп жүрдің көңілге.
Көзіме менің түспесең,
Не көрдім дер ем өмірде?!
Тәңірім талай түске енген,
Тентек те қылдың ақылды.
Ақындық жолға түскен де ем,
Жыр қылып сұлу атыңды.
Сұлулық – талант, жанымның
Қонған-ды саған дарыны,
Өспірім менің шағымның
Өшпеген жалғыз жалыны.
Ұмытып ұйқы-күлкіні,
Бір рет қана тілдескен
Бейнеңді сенің күн-түні.
Қай жұмыс мейлі істесем,
Қуат боп жүрдің көңілге.
Көзіме менің түспесең,
Не көрдім дер ем өмірде?!
Тәңірім талай түске енген,
Тентек те қылдың ақылды.
Ақындық жолға түскен де ем,
Жыр қылып сұлу атыңды.
Сұлулық – талант, жанымның
Қонған-ды саған дарыны,
Өспірім менің шағымның
Өшпеген жалғыз жалыны.
Амангали Кальжанов,
04-05-2012 13:47
(link)
Жуғам жоқ ащы жаңбырмен...
Жуғам жоқ ащы жаңбырмен
Жасыған мұңды жанарды.
Шашым да шәркез тағдырмен
Шатыраш ойнап ағарды.
Дүние сыртын бергенде,
Мырс еттім бейбіт көңілмен
Боз жусан өскен мен белде
Бозторғай сөзі төгілген.
Төресі қару-жарақтың
Төңкере алмас тақ көрдім.
Орынын қара шанақтың
Ойыма келді ап бергім.
«Жазмыштан» бірақ озбай тұр,
Жанары тауға қараған
Тарлан бір ашқан боздай тіл,
Бауырынан күнде жараған.
Қай гүлін сөздің төкпедім
Жолыңа сенің шын ұлы!
Алқара шашты көктемім,
Арманның жалғыз құлыны
Секілді ең, кеттің ұстатпай...
Жасыған мұңды жанарды.
Шашым да шәркез тағдырмен
Шатыраш ойнап ағарды.
Дүние сыртын бергенде,
Мырс еттім бейбіт көңілмен
Боз жусан өскен мен белде
Бозторғай сөзі төгілген.
Төресі қару-жарақтың
Төңкере алмас тақ көрдім.
Орынын қара шанақтың
Ойыма келді ап бергім.
«Жазмыштан» бірақ озбай тұр,
Жанары тауға қараған
Тарлан бір ашқан боздай тіл,
Бауырынан күнде жараған.
Қай гүлін сөздің төкпедім
Жолыңа сенің шын ұлы!
Алқара шашты көктемім,
Арманның жалғыз құлыны
Секілді ең, кеттің ұстатпай...
Амангали Кальжанов,
04-05-2012 13:43
(link)
Өзі жайлы ойланғасын туғалы...
Өзі жайлы ойланғасын туғалы,
Өлең жолы болғандықтан қуғаны,
Өмір жайлы ойламайтын ақын аз,
Ойламайтын өлімі де туралы.
Армансыз жан көгере ме, көктей ме?
Көз алдында жүрген мынау көп бейне
Ақынымыз, ардағымыз кетті деп,
Ойланады жылар ма екен деп кейде –
Сапарына аттанғанда ақырғы,
Жоғалттық деп қайта тумас ақынды.
Қабіріме қандай белгі қояды ел,
Қай көшеге береді деп атымды?
Қайтқамын жоқ қайда жүрсем бір беттен,
Жоқ мені өмір дөкей де еткен, дүр де еткен.
Дәме етпеймін мен ешқандай жоқтаудан,
Дәме етпеймін мен ешқандай құрметтен.
Кетер күнім... Келер, келер ол дағы,
Бір қаралы шеру шығар жолға әлі.
Сол бір кезде жан баласы жыламай
Ләйлә, жалғыз сен өксісең болғаны.
Өлең жолы болғандықтан қуғаны,
Өмір жайлы ойламайтын ақын аз,
Ойламайтын өлімі де туралы.
Армансыз жан көгере ме, көктей ме?
Көз алдында жүрген мынау көп бейне
Ақынымыз, ардағымыз кетті деп,
Ойланады жылар ма екен деп кейде –
Сапарына аттанғанда ақырғы,
Жоғалттық деп қайта тумас ақынды.
Қабіріме қандай белгі қояды ел,
Қай көшеге береді деп атымды?
Қайтқамын жоқ қайда жүрсем бір беттен,
Жоқ мені өмір дөкей де еткен, дүр де еткен.
Дәме етпеймін мен ешқандай жоқтаудан,
Дәме етпеймін мен ешқандай құрметтен.
Кетер күнім... Келер, келер ол дағы,
Бір қаралы шеру шығар жолға әлі.
Сол бір кезде жан баласы жыламай
Ләйлә, жалғыз сен өксісең болғаны.
Амангали Кальжанов,
04-05-2012 13:36
(link)
Айтқызбай қоймады ғой мұны ұяты
Айтқызбай қоймады ғой мұны ұятым,
Күште жоқ сыр бүгіп қап, жымиятын.
Жаным, сен – ақ кітапсың екі мың жыл
Толғанып тудыра алған Дүние – ақын.
Түрім жоқ мағынаңа сәрі қанар,
Тек сені төбесіне шығарады ар,
Кітапсың, бастан-аяқ жаттай алсам,
Мені де кемеңгер ғып шығара алар.
Көрді өмір кейітіп те сорлатып та,
Қойыным көзден ағар толды ақыққа.
Мен қашан мұқабаңды ашам сенің,
Мен қашан кенелемін сол бақытқа?!
Күште жоқ сыр бүгіп қап, жымиятын.
Жаным, сен – ақ кітапсың екі мың жыл
Толғанып тудыра алған Дүние – ақын.
Түрім жоқ мағынаңа сәрі қанар,
Тек сені төбесіне шығарады ар,
Кітапсың, бастан-аяқ жаттай алсам,
Мені де кемеңгер ғып шығара алар.
Көрді өмір кейітіп те сорлатып та,
Қойыным көзден ағар толды ақыққа.
Мен қашан мұқабаңды ашам сенің,
Мен қашан кенелемін сол бақытқа?!
Амангали Кальжанов,
02-04-2012 15:09
(link)
Бастан өткен ғажайып сәт көбі ұ
Бастан өткен ғажайып сәт көбі ұмыт!..
Жан кіретін кез қайда екен бақтарға.
Ауызыңнан алқызыл гүл төгіліп,
Анадайдан өзің келе жатқанда?!
Өмір – ғажап! Сұлу болсын мұнан да,
Келісімнен тұрады оның күйі ішкі.
Жүректердің билеушісі туарда,
Оны иілтер жан тууға тиісті.
Туар, туар талай ғажап ұл да әлі,
Көш жолымен шайырлар да жиі өтпек.
Жұлдызымен қоса туған тұлғаны
Әкете алмас ешбір шайтан иектеп.
Он жетімде сен жайнаттың көзімді,
Үйрендім мен қарауды өсітп гүлге де.
Нағыз адам санаймын мен өзімді,
Сондықтан да қалай болған күнде де.
Өзі өскенмен суара алмас гүл өзін.
Оны әлпештер туған жердің құшағы.
Аққуларға тартты менің мінезім
Ол да ұнамды қасиеттің нышаны.
Мен қазақтың аққуынша сөйлермін
Гүлдесін деп болашақтың жас елі.
Бәрі-бәрі сенің сұлу бейнеңнің
Тіл жеткісіз, айтып болмас әсері.
Мен өркен боп жайнаған жер құнарлы,
Ол жайында бере алмаспын жазып түк.
Жер астының суы өсірсе шынарды
Мені өсірді елімдегі нәзіктік.
Әңгіме өсер менің әрбір ізіме
Соны көрем мен көре алмас көп күннен.
Қара көзің және нұрлы жүзіңе
Мәңгі – бақи борыштар боп кеттім мен.
Жан кіретін кез қайда екен бақтарға.
Ауызыңнан алқызыл гүл төгіліп,
Анадайдан өзің келе жатқанда?!
Өмір – ғажап! Сұлу болсын мұнан да,
Келісімнен тұрады оның күйі ішкі.
Жүректердің билеушісі туарда,
Оны иілтер жан тууға тиісті.
Туар, туар талай ғажап ұл да әлі,
Көш жолымен шайырлар да жиі өтпек.
Жұлдызымен қоса туған тұлғаны
Әкете алмас ешбір шайтан иектеп.
Он жетімде сен жайнаттың көзімді,
Үйрендім мен қарауды өсітп гүлге де.
Нағыз адам санаймын мен өзімді,
Сондықтан да қалай болған күнде де.
Өзі өскенмен суара алмас гүл өзін.
Оны әлпештер туған жердің құшағы.
Аққуларға тартты менің мінезім
Ол да ұнамды қасиеттің нышаны.
Мен қазақтың аққуынша сөйлермін
Гүлдесін деп болашақтың жас елі.
Бәрі-бәрі сенің сұлу бейнеңнің
Тіл жеткісіз, айтып болмас әсері.
Мен өркен боп жайнаған жер құнарлы,
Ол жайында бере алмаспын жазып түк.
Жер астының суы өсірсе шынарды
Мені өсірді елімдегі нәзіктік.
Әңгіме өсер менің әрбір ізіме
Соны көрем мен көре алмас көп күннен.
Қара көзің және нұрлы жүзіңе
Мәңгі – бақи борыштар боп кеттім мен.
Амангали Кальжанов,
02-04-2012 15:09
(link)
Қара алмас көзді қасың да керік...
Қара алмас көзді қасың да керік,
Қадалмас саған жан қайда?!
«Хамсадан» біздің ғасырға келіп
Қалып ең қалай, паң Ләйлә?!
Жүрегім бұлай бүлінбес еді,
Кетпес те еді ес-түсім.
Хиссадан шыққан күніңде сені
Көрдім мен биде кешкісін.
Жарқылдап жүзің, жайнады өңің,
Қарасам – қайта жоқ бопсың.
Өлеңнен келген Ләйләні менің
Өлеңім қалай тоқтатсын?!
Қадалмас саған жан қайда?!
«Хамсадан» біздің ғасырға келіп
Қалып ең қалай, паң Ләйлә?!
Жүрегім бұлай бүлінбес еді,
Кетпес те еді ес-түсім.
Хиссадан шыққан күніңде сені
Көрдім мен биде кешкісін.
Жарқылдап жүзің, жайнады өңің,
Қарасам – қайта жоқ бопсың.
Өлеңнен келген Ләйләні менің
Өлеңім қалай тоқтатсын?!
Амангали Кальжанов,
02-04-2012 15:09
(link)
Ғажайып сәттің туарын сезіп те керім...
Ғажайып сәттің туарын сезіп те керім,
Күн мінез Ләйлә күлімдеп кезіккен едің..
Ерке жүректі, ер кеуде, ессіз құсыңның
Естімедің бе: «Ләй-лә», - деп ежіктегенін?!
Ойламай жүріп жан бар деп жалғанда керім,
Әлемнен мынау көңілім қалғанда менің
Өзіңді көріп өспірім, көзіңді көріп,
«Ақын болсам, - деп, - атақты», - армандап едім.
Жанымды жаншып жылатқан өңшең де... керім...
Басқаны көңілім баса алмай көксер ме менің?!
Арманым, саған атың мен затыңа лайық
Мәжнүн болып көрнекті, жетсем деп едім.
Тағдырға маған оңай бақ әперме деуші ем,
Ойлаушы ем жұрттың бәрін де әкем деп өңшең...
... Гүл іздеп жүріп күнінен айырылып қалған
Әпенде көрсең, сәлем айт, әпенде көрсең!
Күн мінез Ләйлә күлімдеп кезіккен едің..
Ерке жүректі, ер кеуде, ессіз құсыңның
Естімедің бе: «Ләй-лә», - деп ежіктегенін?!
Ойламай жүріп жан бар деп жалғанда керім,
Әлемнен мынау көңілім қалғанда менің
Өзіңді көріп өспірім, көзіңді көріп,
«Ақын болсам, - деп, - атақты», - армандап едім.
Жанымды жаншып жылатқан өңшең де... керім...
Басқаны көңілім баса алмай көксер ме менің?!
Арманым, саған атың мен затыңа лайық
Мәжнүн болып көрнекті, жетсем деп едім.
Тағдырға маған оңай бақ әперме деуші ем,
Ойлаушы ем жұрттың бәрін де әкем деп өңшең...
... Гүл іздеп жүріп күнінен айырылып қалған
Әпенде көрсең, сәлем айт, әпенде көрсең!
Амангали Кальжанов,
02-04-2012 15:09
(link)
Ләйләң қайда?..
«Ләйләң қайда?» - деді маған күліп күн,
«Ләйләң қайда?» - деді маған күліп түн.
Дүниенің көріп жүрген күллі елін
Көрдім маған күннің қатты күлгенін.
Қатты күлді, әйелдерше күлді кеп:
«Сені тосып жүре ме ол, - деп, - үлбіреп?!»
Құшағы бар аялайтын аялы,
Түн мүсіркеп, түн кеп мені аяды.
Аяды кеп, аялады күлмеді,
Қоңыр үнмен жұбатты кеп түн мені:
«Мәңгі түнге жеткеніңше уақыт көп,
Күлкілі боп жүрісің де бақыт», - деп.
Аямайтын күн болып кел – бәрібір,
Аялайтын түн болып кел – бәрібір.
Сені, Ләйлә, қара көзді киелім,
Қайыспастан қара жерше сүйемін.
«Ләйләң қайда?» - деді маған күліп түн.
Дүниенің көріп жүрген күллі елін
Көрдім маған күннің қатты күлгенін.
Қатты күлді, әйелдерше күлді кеп:
«Сені тосып жүре ме ол, - деп, - үлбіреп?!»
Құшағы бар аялайтын аялы,
Түн мүсіркеп, түн кеп мені аяды.
Аяды кеп, аялады күлмеді,
Қоңыр үнмен жұбатты кеп түн мені:
«Мәңгі түнге жеткеніңше уақыт көп,
Күлкілі боп жүрісің де бақыт», - деп.
Аямайтын күн болып кел – бәрібір,
Аялайтын түн болып кел – бәрібір.
Сені, Ләйлә, қара көзді киелім,
Қайыспастан қара жерше сүйемін.
Амангали Кальжанов,
20-03-2012 13:20
(link)
Алдымнан менің жасыл тау, қызыл таң кү
Алдымнан менің жасыл тау, қызыл таң күлген,
Өспірім күнім, тәуелсіз, тентек шағымда
Қаратал жақта бетпе-бет келіп қалдым мен
Биқасап киген бетінде мең бар сағымға.
Жанымда қалды жанары күндей сол өңі,
Ұмытқан жоқпын ернін де, екі-үш сөзін де.
Тектілік, шаттық, өрліктен басқа жоқ еді
Меңі бар жүзі менмендеу қара көзінде.
Аспанға шықты-ау асқақтап бала көңіл де,
Арнап ол маған аузынан гүлдер төгісін!
Аспанға, Жерге, Ауаға, Баққа, Өмірге
Ақындық күшпен жаудырдым алғыс сол үшін.
Алдияр Өмір! Сағыныш күйін төгіп кіл,
Сарғайған кезім, саяқ та сартап шағымда
Қайтадан бір сәт, бір сәтке ғана жолықтыр
Ақ жүзді, меңді, атынан сұлу сағымға!
Өспірім күнім, тәуелсіз, тентек шағымда
Қаратал жақта бетпе-бет келіп қалдым мен
Биқасап киген бетінде мең бар сағымға.
Жанымда қалды жанары күндей сол өңі,
Ұмытқан жоқпын ернін де, екі-үш сөзін де.
Тектілік, шаттық, өрліктен басқа жоқ еді
Меңі бар жүзі менмендеу қара көзінде.
Аспанға шықты-ау асқақтап бала көңіл де,
Арнап ол маған аузынан гүлдер төгісін!
Аспанға, Жерге, Ауаға, Баққа, Өмірге
Ақындық күшпен жаудырдым алғыс сол үшін.
Алдияр Өмір! Сағыныш күйін төгіп кіл,
Сарғайған кезім, саяқ та сартап шағымда
Қайтадан бір сәт, бір сәтке ғана жолықтыр
Ақ жүзді, меңді, атынан сұлу сағымға!
Амангали Кальжанов,
20-03-2012 13:19
(link)
Айта алмайтын бағасын кейде ерін дәл...
Айта алмайтын бағасын кейде ерін дәл
Мерзімі бар сақталар бейненің де әр.
Күнде естесің – меңің бар ақ жүзіңде,
Биқасап көйлегің бар.
Жадым жақсы, жағымды қинамаймын,
Ибасы да асқақтау, илан, айым;
Көзді жұмсам, шығады бір көрініс
Ғажайып кинодайын.
Адам қатар өсірген айламенен
Айнала ағаш жап-жасыл айнала - емен,
Көлеңкеден шығасың... Басталады
Бір фильм «Ләйлә» деген.
Ғажап фильм осынау өңірдегі ең
Соны көріп мұңаям, көңілденем.
Жазып, қойып, шығарған режиссері
Бірақ оның Өмір деген.
Мерзімі бар сақталар бейненің де әр.
Күнде естесің – меңің бар ақ жүзіңде,
Биқасап көйлегің бар.
Жадым жақсы, жағымды қинамаймын,
Ибасы да асқақтау, илан, айым;
Көзді жұмсам, шығады бір көрініс
Ғажайып кинодайын.
Адам қатар өсірген айламенен
Айнала ағаш жап-жасыл айнала - емен,
Көлеңкеден шығасың... Басталады
Бір фильм «Ләйлә» деген.
Ғажап фильм осынау өңірдегі ең
Соны көріп мұңаям, көңілденем.
Жазып, қойып, шығарған режиссері
Бірақ оның Өмір деген.
This group may contain posts available to members only.
Join the group to read them
Join the group to read them
