Канат Инирбай,
18-02-2013 11:51
(ссылка)
караштар барма
жанибек караштар барма аралары
настроение: Благодарное
Байбол Жуматов,
31-12-2012 16:03
(ссылка)
Без заголовка
Ассалаумағалейкум маңғыстаулыктар! Келе жаткан жаңа-жылдарыңызбен кұттыктаймын! Дендеріңе саулык, отбасыларыңа бакыт, жұмыстарыңызга табыс тілеймін! Жылан жылы тек толшылығымен келсін деген тілегім бар! Жана-жыл кұтты болсын ағайындар!
Акмурат Мекеев,
08-10-2011 18:14
(ссылка)
Без заголовка
Ай аттарын білетін адамдар барма (АДАЙША)
настроение: Благодарное
МАҢҒЫСТАУ МҰНАЙШЫЛАРЫНЫҢ ЕРЕУIЛI ШИЕЛ
Қасиеттi Маңғыстаудың топырағынан шығып жатқан мұнай қазақтiкi болғанымен, қожайындары – шетелдiктер. Маңғыстаудың мұнайын аюдай ақырып орыс алды, айдаһардай ысқырып Қытай жұтты, Америка мен Еуропа елдерiн былай қойғанда, үндемейдi-ау деп жүрген үндiстердiң өзi қазақтың қазанының құлағын ұстады. Ал жергiлiктi халық өз жерiнде өзгелердiң жалдамалы жұмысшысына айналды. Олар тiптi қожайындарынан өздерiнiң ақ адал еңбектерiнiң ақысын сұрай алмайтын дәрежеге жеттi. Мұнайшылардың жазған арыздарына олар пысқырып та қарамады. Ашынған жұмысшылар аштық жариялап, жұмыстарын тоқтатқаннан басқа амал таппады. Бұрын дәл осылай наразылық танытқан кезде, жоғарыдағылар мұнайшылардың мұңына аз да болса құлақ асатын едi. Бұл жолы олай бола қойған жоқ. Жұмысшылар мен қожайындарының арасындағы текетiрес ұзаққа созылып барады. Ал жергiлiктi билiк пен мемлекеттiк құқық қорғау орындары қарапайым халықтың емес, қытайлықтар мен “ҚазМұнайГаз” алпауыттарының сойылын соғып кеттi. Еңбекақысын талап еткен мұнайшыларға “ерiккен ереуiлшiлер, масайған мұнайшылар” деген айдар тақты. Мұнайшылардың iшiнен бас көтерiп шыққан белсендiлерiн соққыға жығып сабады, “арандатушылар” деп абақтыға қамады, үйлерiн өртеп, жұмыстарынан шығарды. Жергiлiктi халық билiктiң бұл әрекетiне наразылық танытып отыр.
Қарақия ауданында орналасқан “Ерсай каспиан контрактор” ЖШС мекемесiнiң жұмысы тоқтағанына бүгiн жиырма күн. Сегiз жүзден аса жұмысшы айдалада ереуiлдетiп тұр, оннан аса жiгiт аштық жариялады. Жұмысшылар қойған талаптардың орындалар түрi көрiнбейдi. Жергiлiктi билiк өкiлдерi шетелдiктердiң сөзiн сөйлеуде. Қарақия аудандық соты жұмысшылардың ереуiлiн заңсыз деп шешiм шығарды. Халықтың құқын қорғайды-ау деген аудан прокуроры құқықтық көмек сұраған жұмысшыны елдiң көзiнше соққыға жықты. Прокурордың қолынан дене жарақатын алған жiгiт заңға жүгiндi. Ал заң орындары оның шағымын қараудан бас тартты. Ереуiлшiлердiң iшiнде белсендiлiк танытқан бес адамды бес тәулiкке түрмеге қамады.
Бұған ашынған жергiлiктi халық наразылық танытып “Ерсай” мекемесiне баратын жолды жауып тастады. Құрық ауылының үш жүзге жуық тұрғыны жетi күннен берi жолдың үстiнде наразылығын бiлдiрiп жатыр. Көпшiлiгi әйелдер мен балалар, тiптi араларында аяғы ауыр аналар мен жастары жетпiстен асқан әжелерге дейiн бар. Бәрiнiң талабы бiреу, ол – жұмысшылардың талаптарын тез арада орындау. Бiрақ олармен де келiсiмге келiп сөйлесiп жатқан жанды көрмедiк. Жергiлiктi билiк өкiлдерi мен “ Ерсай каспиан контрактор” ЖШС мекемесiнiң қожайындары шиленiскен жағдайды дер кезiнде шешпесе, арты жаппай халықтың наразылығына ұласып кетуi мүмкiн екендiгiне көзiмiз жеттi. Бұл наразылыққа Ақорданың әзiрше құлақ асар түрi байқалмайды.
Ал “Қаражанбасмұнай” АҚ-ның мұнайшыларының ереуiлiн газетiмiздiң өткен санында жаздық. 17 мамыр күнi басталған мұнайшылардың ереуiлi әлi тоқтаған жоқ. Оқиға күннен-күнге шиелiнiсiп барады. Ереуiлшiлердiң қойған талабының бiреуi де орындалмады. Мұнайшылардың құқын қорғап жүрген заңгер Н.Соколованы сегiз тәулiкке абақтыға қамады. Онымен бiрге мұнайшылардың белсендi өкiлi Е.Қойбағаров та бес тәулiкке қамалды. Отыздан аса мұнайшы жұмыстан шығарылды. Мамырдың 20-сы күнi Қаражанбас мұнайшыларының белсендi мүшесi А.Айдарбаевтың жаңадан салып, жақында кiремiн бе деп отырған үйiн белгiсiз бiреулер қасақана өртеп жiбердi. Өрт сөндiрушiлер “қолдан өртенген” деген шешiм шығарды. Себебi ол үйге ток та, газ да келе қоймаған болатын. Ал, А.Айдарбаев ол үйдi банктен несие алып үш жылда әрең тұрғызған едi. Ол мұнайшылардың “Бiтiмгерлiк-келiсiм” комиссиясына мүше болып кiрген едi. Мұнайшылардың құқын қорғағаны үшiн, 2011 жылдың 30 қаңтарында жұмыс iстеп жатқан жерiнде қарулы қарақшылық топ соққыға жыққан болатын. Жергiлiктi полиция мен прокуратура бұзақылардың аттарын атап, түстерiн түстеп берсе де, бұзақылардың үстiнен iс қозғаған жоқ. Қылмыскерлер әлi ұсталмады. Бұл да мұнайшылардың ашу-ызасын туғызуда.
20 наурыздан берi “Қаражанбас” кен орнындағы екi мыңға жуық мұнайшы ас-сусыз жатыр. “Қаражанбас” мұнай кәсiпорын басшылары кен орындағы жұмысшылардың асханасын, ұсақ-түйек сататын буфетiн әдейi жауып тастады. Мыңдаған жұмысшылар iшетiн тамақ түгiлi, бiр жұтым суға зар болды. Тамақ алатын жақын маңда елдiмекен жоқ. Осы жағдайға байланысты демалыста жатқан мұнайшылар өз әрiптестерiне әр ауылдан ақша жинап, Қаражанбас кен орнына тамақ тасуға мәжбүр болды. Халықтың бұл әрекетiне ызаланған билiк өкiлдерi “Қаражанбас” кен орнына баратын күре жолдардың бойына қарулы полиция жасақтарын орналастырды. Олар мұнайшыларға тамақ алып бара жатқан көлiктердi жiбермей ұстап отырды. Ашыққан жұмысшылардың көбi аштан жығылып, ауруханаларға жiберiлдi. Кен орнында жатқан мұнайшылардың көпшiлiгiне дәрiгерлiк көмектiң өзi дұрыс көрсетiлмедi. Ақтаудан жұмысқа баратын мұнайшылар жұмысқа жiберiлген жоқ. Олардан “ереуiлге шықпаймын, жұмыстан қалмаймын” деген өтiнiш толтыруын талап еттi. Бiрақ мұнайшылар бұл талапқа келiскен жоқ. Олар Ақтау қаласының 15-шағынауданында орналасқан “Қаражанбасмұнай” АҚ кеңсесiн бiрнеше күннен берi 300-400 адам қоршап тұр. Қазiр Қаражанбас кен орнында 200-ге жуық жұмысшы қалды. Олар да екi-үш күннен кейiн үйлерiне қайтады. Сонымен, төрт мыңдай адам қызмет ететiн, күнiне 5000 тоннадан аса мұнай өндiретiн алып кен орын өз жұмысын тоқтатты. “ ҚазМұнайГаз” басшылары мен қытайлық қожайындар “керек десеңiздер, жұмысшылардың бәрiн орындарынан босатамыз, олардың орнына жаңадан мұнайшылар қабылдаймыз” деп шалқайып отыр. Елдiң iшi гу-гу әңгiме. Кейбiреулер “қытайдан адам әкелу үшiн әдейi жасалып жатқан жымысқы әрекет” десе, ендi бiрi “бұл халықты ашындыру үшiн арнайы жасалған жоспар” дейдi. Қазiр не де болса, екi жақ текетiреспен тұр.
Ал 26 мамырдан берi Жаңаөзен мұнайшылары жұмысын 70 пайызға тоқтатты. Алғашқы күндерi УОС-5, УОС-2 мекемелерi тоқтаса, қазiр “ӨзенМұнайГаз” ӨФ-нiң барлық өндiрiстiк техникалары тоқтады. Оннан аса адам аштық жариялап жатыр. Басты талаптары: еңбекақы төлеудiң жаңа жүйесiн енгiзу; мұнайшылардың заңгерi Н.Соколованы абақтыдан босату. Жаңаөзендiктер талаптары орындалмаса, жұмысқа шықпаймыз деп бекiнген. Жаңаөзендiк мұнайшыларға соңғы екi-үш айдан берi жоспар орындалмады деген желеумен сыйақылары берiлмей қалған едi. Ал мұнайшылар мұнайдың жоспары орындалмады дегенге сенбеймiз дейдi. Олар мұнай ұрланып жатыр дейдi. Оған дәлел: Иранға кеткелi тұрған 57 вагон мұнай ұрлығын айғақ ретiнде айтып жүр.
Жаңаөзендiк мұнайшылардың ереуiлi де қаншаға созылатыны белгiсiз. “Қойшы көп болса, қой аштан өледi” демекшi, жаңаөзендiк мұнайшылардың үстiнен күнелтiп отырған шенеунiктер өте көп. Сенбесеңiз, саусағыңызды бүгiп санап көрiңiз. “ӨзенМұнайГаз” ӨФ, “БӨ” АҚ, “ҚазМұнайГаз” ұлттық компаниясы, Мұнай және газ министрлiгi, “Самұрық-Қазына” әл-ауқат қоры – осылардың бәрi де, бiрiнiң жұмысын бiрi қайталайтын мекемелер. Олардың жалақысы қарапайым мұнайшылардан ондаған, тiптi жүздеген есе көп. “БӨ” АҚ – министрлердiң, парламент депутаттарының, әкiмдердiң, байлардың балаларына қолдан құрып берген акционерлiк қоғамы. Онда отырған қызметкерлердiң көпшiлiгi өмiрiнде өндiрiс орнын көрмеген, тiптi керек десеңiз мұнайдың түсiн бiлмейтiн байдың балпаң балалары. Егер үкiмет халық пен мемлекетке шынайы түрде жаны ашыса, “ӨзенМұнайГаз” ААҚ етiп қайта құрып, тiкелей мұнай және газ министрлiгiне бағындырылуы қажет. Сонда Жаңаөзен мәселесi түбегейлi шешiлетiн болады. Жалпы, мемлекетiмiз мұнайшылар туралы заң қабылдамаса, мұндай жағдайлар жыл өткен сайын қайталана беруi әбден мүмкiн. Ал қазiргi жергiлiктi билiк орындары мен мұнай қожайындарының ұстанған бағыты мүлдем қате. Текетiрестiң арты жақсылыққа әкелiп соқпасы белгiлi.
Қарақия ауданында орналасқан “Ерсай каспиан контрактор” ЖШС мекемесiнiң жұмысы тоқтағанына бүгiн жиырма күн. Сегiз жүзден аса жұмысшы айдалада ереуiлдетiп тұр, оннан аса жiгiт аштық жариялады. Жұмысшылар қойған талаптардың орындалар түрi көрiнбейдi. Жергiлiктi билiк өкiлдерi шетелдiктердiң сөзiн сөйлеуде. Қарақия аудандық соты жұмысшылардың ереуiлiн заңсыз деп шешiм шығарды. Халықтың құқын қорғайды-ау деген аудан прокуроры құқықтық көмек сұраған жұмысшыны елдiң көзiнше соққыға жықты. Прокурордың қолынан дене жарақатын алған жiгiт заңға жүгiндi. Ал заң орындары оның шағымын қараудан бас тартты. Ереуiлшiлердiң iшiнде белсендiлiк танытқан бес адамды бес тәулiкке түрмеге қамады.
Бұған ашынған жергiлiктi халық наразылық танытып “Ерсай” мекемесiне баратын жолды жауып тастады. Құрық ауылының үш жүзге жуық тұрғыны жетi күннен берi жолдың үстiнде наразылығын бiлдiрiп жатыр. Көпшiлiгi әйелдер мен балалар, тiптi араларында аяғы ауыр аналар мен жастары жетпiстен асқан әжелерге дейiн бар. Бәрiнiң талабы бiреу, ол – жұмысшылардың талаптарын тез арада орындау. Бiрақ олармен де келiсiмге келiп сөйлесiп жатқан жанды көрмедiк. Жергiлiктi билiк өкiлдерi мен “ Ерсай каспиан контрактор” ЖШС мекемесiнiң қожайындары шиленiскен жағдайды дер кезiнде шешпесе, арты жаппай халықтың наразылығына ұласып кетуi мүмкiн екендiгiне көзiмiз жеттi. Бұл наразылыққа Ақорданың әзiрше құлақ асар түрi байқалмайды.
Ал “Қаражанбасмұнай” АҚ-ның мұнайшыларының ереуiлiн газетiмiздiң өткен санында жаздық. 17 мамыр күнi басталған мұнайшылардың ереуiлi әлi тоқтаған жоқ. Оқиға күннен-күнге шиелiнiсiп барады. Ереуiлшiлердiң қойған талабының бiреуi де орындалмады. Мұнайшылардың құқын қорғап жүрген заңгер Н.Соколованы сегiз тәулiкке абақтыға қамады. Онымен бiрге мұнайшылардың белсендi өкiлi Е.Қойбағаров та бес тәулiкке қамалды. Отыздан аса мұнайшы жұмыстан шығарылды. Мамырдың 20-сы күнi Қаражанбас мұнайшыларының белсендi мүшесi А.Айдарбаевтың жаңадан салып, жақында кiремiн бе деп отырған үйiн белгiсiз бiреулер қасақана өртеп жiбердi. Өрт сөндiрушiлер “қолдан өртенген” деген шешiм шығарды. Себебi ол үйге ток та, газ да келе қоймаған болатын. Ал, А.Айдарбаев ол үйдi банктен несие алып үш жылда әрең тұрғызған едi. Ол мұнайшылардың “Бiтiмгерлiк-келiсiм” комиссиясына мүше болып кiрген едi. Мұнайшылардың құқын қорғағаны үшiн, 2011 жылдың 30 қаңтарында жұмыс iстеп жатқан жерiнде қарулы қарақшылық топ соққыға жыққан болатын. Жергiлiктi полиция мен прокуратура бұзақылардың аттарын атап, түстерiн түстеп берсе де, бұзақылардың үстiнен iс қозғаған жоқ. Қылмыскерлер әлi ұсталмады. Бұл да мұнайшылардың ашу-ызасын туғызуда.
20 наурыздан берi “Қаражанбас” кен орнындағы екi мыңға жуық мұнайшы ас-сусыз жатыр. “Қаражанбас” мұнай кәсiпорын басшылары кен орындағы жұмысшылардың асханасын, ұсақ-түйек сататын буфетiн әдейi жауып тастады. Мыңдаған жұмысшылар iшетiн тамақ түгiлi, бiр жұтым суға зар болды. Тамақ алатын жақын маңда елдiмекен жоқ. Осы жағдайға байланысты демалыста жатқан мұнайшылар өз әрiптестерiне әр ауылдан ақша жинап, Қаражанбас кен орнына тамақ тасуға мәжбүр болды. Халықтың бұл әрекетiне ызаланған билiк өкiлдерi “Қаражанбас” кен орнына баратын күре жолдардың бойына қарулы полиция жасақтарын орналастырды. Олар мұнайшыларға тамақ алып бара жатқан көлiктердi жiбермей ұстап отырды. Ашыққан жұмысшылардың көбi аштан жығылып, ауруханаларға жiберiлдi. Кен орнында жатқан мұнайшылардың көпшiлiгiне дәрiгерлiк көмектiң өзi дұрыс көрсетiлмедi. Ақтаудан жұмысқа баратын мұнайшылар жұмысқа жiберiлген жоқ. Олардан “ереуiлге шықпаймын, жұмыстан қалмаймын” деген өтiнiш толтыруын талап еттi. Бiрақ мұнайшылар бұл талапқа келiскен жоқ. Олар Ақтау қаласының 15-шағынауданында орналасқан “Қаражанбасмұнай” АҚ кеңсесiн бiрнеше күннен берi 300-400 адам қоршап тұр. Қазiр Қаражанбас кен орнында 200-ге жуық жұмысшы қалды. Олар да екi-үш күннен кейiн үйлерiне қайтады. Сонымен, төрт мыңдай адам қызмет ететiн, күнiне 5000 тоннадан аса мұнай өндiретiн алып кен орын өз жұмысын тоқтатты. “ ҚазМұнайГаз” басшылары мен қытайлық қожайындар “керек десеңiздер, жұмысшылардың бәрiн орындарынан босатамыз, олардың орнына жаңадан мұнайшылар қабылдаймыз” деп шалқайып отыр. Елдiң iшi гу-гу әңгiме. Кейбiреулер “қытайдан адам әкелу үшiн әдейi жасалып жатқан жымысқы әрекет” десе, ендi бiрi “бұл халықты ашындыру үшiн арнайы жасалған жоспар” дейдi. Қазiр не де болса, екi жақ текетiреспен тұр.
Ал 26 мамырдан берi Жаңаөзен мұнайшылары жұмысын 70 пайызға тоқтатты. Алғашқы күндерi УОС-5, УОС-2 мекемелерi тоқтаса, қазiр “ӨзенМұнайГаз” ӨФ-нiң барлық өндiрiстiк техникалары тоқтады. Оннан аса адам аштық жариялап жатыр. Басты талаптары: еңбекақы төлеудiң жаңа жүйесiн енгiзу; мұнайшылардың заңгерi Н.Соколованы абақтыдан босату. Жаңаөзендiктер талаптары орындалмаса, жұмысқа шықпаймыз деп бекiнген. Жаңаөзендiк мұнайшыларға соңғы екi-үш айдан берi жоспар орындалмады деген желеумен сыйақылары берiлмей қалған едi. Ал мұнайшылар мұнайдың жоспары орындалмады дегенге сенбеймiз дейдi. Олар мұнай ұрланып жатыр дейдi. Оған дәлел: Иранға кеткелi тұрған 57 вагон мұнай ұрлығын айғақ ретiнде айтып жүр.
Жаңаөзендiк мұнайшылардың ереуiлi де қаншаға созылатыны белгiсiз. “Қойшы көп болса, қой аштан өледi” демекшi, жаңаөзендiк мұнайшылардың үстiнен күнелтiп отырған шенеунiктер өте көп. Сенбесеңiз, саусағыңызды бүгiп санап көрiңiз. “ӨзенМұнайГаз” ӨФ, “БӨ” АҚ, “ҚазМұнайГаз” ұлттық компаниясы, Мұнай және газ министрлiгi, “Самұрық-Қазына” әл-ауқат қоры – осылардың бәрi де, бiрiнiң жұмысын бiрi қайталайтын мекемелер. Олардың жалақысы қарапайым мұнайшылардан ондаған, тiптi жүздеген есе көп. “БӨ” АҚ – министрлердiң, парламент депутаттарының, әкiмдердiң, байлардың балаларына қолдан құрып берген акционерлiк қоғамы. Онда отырған қызметкерлердiң көпшiлiгi өмiрiнде өндiрiс орнын көрмеген, тiптi керек десеңiз мұнайдың түсiн бiлмейтiн байдың балпаң балалары. Егер үкiмет халық пен мемлекетке шынайы түрде жаны ашыса, “ӨзенМұнайГаз” ААҚ етiп қайта құрып, тiкелей мұнай және газ министрлiгiне бағындырылуы қажет. Сонда Жаңаөзен мәселесi түбегейлi шешiлетiн болады. Жалпы, мемлекетiмiз мұнайшылар туралы заң қабылдамаса, мұндай жағдайлар жыл өткен сайын қайталана беруi әбден мүмкiн. Ал қазiргi жергiлiктi билiк орындары мен мұнай қожайындарының ұстанған бағыты мүлдем қате. Текетiрестiң арты жақсылыққа әкелiп соқпасы белгiлi.
Батыстағы толқу толастамай тұр
Батыста он мыңдаған мұнайшы жұмыс орнын тастап, ереуiлдi жалғастырып жатыр. Бiрақ “Қаражанбас” пен “Өзенмұнайгаз” жұмысшыларының талаптарын негiзсiз, ал митингiсiн заңсыз деп тапқан компания басшылығы мiз бақпастан наразылыққа қатысып, аштық жариялағандарын бiртiндеп жұмыстан шығаруда. Мамырдың 17-сiнен берi ереуiлдеп жатқан “Қаражанбасмұнай” жұмысшылар кәсiподағының заңгерi Наталья Соколованың үстiнен Қылмыстық кодекстiң 164-бабы бойынша қылмыстық iс қозғалып, үйiне тiнту жүргiзiлдi. Кәсiподақ заңгерiне “әлеуметтiк араздықты қоздырды” деген айып тағылып отыр.
Осы аптаның басында Алматыға келiп баспасөз мәслихатын өткiзген мұнайшылардың айтуына қарағанда, Қаражанбаста митингiге шыққан жұмысшылардың саны 4,5 мыңға жуықтаса, 150 адам аштық жариялапты. Жаңаөзендегi “Өзенмұнайгаздың” 8 мың жұмысшысы Қаражанбас мұнайшыларын қолдап, наразылық шарасын өткiзiп жатыр. “Өзенмұнайгаздықтар” да басшылыққа жалақыға қатысты бiрқатар талап қойды. Компанияның 17 жұмысшысы аштық жариялаған. Социалистiк қозғалыстың ақпаратына қарағанда, “Ерсай” мұнайшыларын қосқанда, қазiр бас-аяғы 15 мыңға жуық жұмысшы ереуiлге шыққан. “Өзенмұнайгаз” директоры Киiкбай Ешманов заңсыз ереуiлге шыққан жұмысшыларды жұмыстан шығаруға толық құқығы бар екенiн мәлiмдедi.
Мұнайшылар еңбекақыға салалық және аймақтық коэффициенттердiң қосылуын үш аптадан берi талап етiп жатқаны белгiлi. Алайда “Қаражанбасмұнай” басшылығының бұл талапты орындайтын түрi жоқ. Мұнай компаниясы басшылығы жұмысшылардың бұл талабы негiзсiз деп есептейдi. Ал сот қаражанбастықтардың ереуiлiн заңсыз деп тапты.
Қазiр Жаңаөзен мен Қаражанбастағы ереуiлшiлерге қатты қысым көрсетiлiп жатқан көрiнедi. Социалистiк қозғалыстың ақпаратына сенсек, “Өзенмұнайгазда” аштық жариялаған 17 адам жұмыстан шығарылыпты. Жұмыстары толық тоқтап қалғандықтан шарасыз күй кешкен “Өзенмұнайгаз” директоры: “Бюджет қызметкерлерi 30 мың теңге алса да, үндемейдi. Ал мұнайшылар 300 мың алса да, оны қанағат көрмейдi” деп бiртүрлi мәлiмдеме жасапты. Бұл мұндай айлықты түсiнде көрмеген мұнайшылардың ашу-ызасын одан бетер асқындырып жiбердi.
Десек те, мұнайшылар компания талапты орындамайынша, ереуiлдi тоқтатпаймыз деп тас-түйiн бекiнген. Сондай-ақ “Өзенмұнайгаз” бен “Қаражанбасмұнай” жұмысшылары 1-2 маусым күндерi Н.Соколованың үстiнен қозғалған қылмыстық iске қарсы жаппай наразылық шарасын өткiземiз дейдi.
“Қаражанбасмұнай” компаниясы таратқан баспасөз мәлiмдемесiнде ереуiлдiң нәтижесiнде компания 240 миллион теңге көлемiнде шығын шеккенi жөнiнде айтылған. Сондай-ақ онда “жұмысшылар жалақысын екi-үш есе көбейту компанияны банкротқа ұшыратады” делiнген.
“Қаражанбасмұнайдың” 50 пайыз акциясы “ҚазМұнайГаз” Барлау Өндiруге”, қалған 50 пайызы қытайлық CNPC-ге тиесiлi. “ҚазМұнайГаз” БӨ” таратқан баспасөз мәлiмдемесiнде Қаражанбастағы ереуiлге кәсiподақтың өз iшiндегi талас-тартыс түрткi болды деген ақпарат келтiрiлген. Осы тартыс еңбек ұжымын екiге бөлдi-мыс. Сондай-ақ баспасөз мәлiмдемесiнде Н.Соколова ай сайын 1,5 миллион теңге көлемiнде айлық алғаны, келiсiмшарт мерзiмi бiткен соң ол 86 миллион теңге көлемiнде өтемақы талап еткенi турасында жазылған. “Жұмыс берушi одан бас тартты. Соколованың талабын сот та заңсыз деп тапты. Осы сәттен бастап оның жұмысшылар “мүддесiн қорғау” жөнiндегi белсендi жұмысы басталды”, – делiнген онда.
Алайда Наталья Соколованың адвокаты Серiкқали Мусин заңгердiң бар кiнәсi – мұнайшылардың еңбекақысын көтерудi басшылықтан талап еткенi дейдi. “Мұнда Соколованың ешқандай жеке мүддесi жатқан жоқ. 2010 жылдың басында қазiргi жұмыс берушi оған: “Сен қызметкерлермен жұмыс бойынша департаменттi басқарасың. Еңбекақыны төлеу жүйесiн қайта қара. Салалық, аймақтық 1,7 және 1,8 коэффициенттерi керек емес”, – дептi. Бiрақ Н.Соколова Еңбек кодексiн, үкiметпен арада жасалған келiсiмшарт, жұмыс берушi, кәсiподақпен арадағы келiсiмдердi, басқа да заңдарды алға тартып, басшылықтың талабын орындаудан бас тартыпты. Ол кәсiподақ арқылы жұмысшыларға дұрыс еңбекақы төленуiне қол жеткiзуге тырысты. Президент әкiмшiлiгi, Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау министрлiгiне хат жазды”, – дейдi адвокат.
Мұнайшылардың зарын жеткiзген С.Мусин мұнай компаниясы жұмысшыларды аяусыз қанап жатыр деген пiкiр айтты. “Қаражанбастағы” 5-разрядты маман 120 мың теңге көлемiнде еңбекақы алады. Неше ұңғыма ашылып, мұнай өндiру көлемi артып жатса да, қосымша жұмыс күшiн тартпайды. Осының кесiрiнен бе, былтырғы жылдың өзiнде 9 жұмысшы қайтыс болыпты. Күнi бойы жұмыс iстеп келiп, кешкiлiк үйiне барып ұйқыға кетедi де, ертесiнде оянбай қалады. Мұны компания “денсаулығы нашар” дегенге апарып тiрейдi. Бiрақ 23 жасар жiгiт өзiнен-өзi қайтыс бола ма? Бұл мұнай компаниясы жұмысшыларды аяусыз қанап жатыр деген сөз”.
Алматыда баспасөз мәслихатын өткiзген Қаражанбас мұнайшылары компанияға иелiк ететiн Қытай жағы да, Қазақстан жағы да жұмысшыларға қарсы деген пiкiрде. Бұл әсiресе, Қаражанбасмұнай басшыларының бiрi Юань Мудың әрекетiнен анық көрiнедi.
Жаңаөзен мен Қаражанбаста ереуiлге шыққан жұмысшылардың саны 12,5 мың адамнан асты. Алайда “Қаражанбасмұнайдың” одан сескенетiн түрi жоқ. Мұнайшылар жаппай наразылыққа көшсек, ереуiлшiлер саны 30 мыңға жетедi деп есептейдi. Олай болса, мұнай компаниясы мұндай күштен нелiктен именбей отырғаны түсiнiксiз. Мұнайшылардың өзi мұның бiрнеше себебiн тiзедi.
Жұмысшылар ереуiлi кесiрiнен жұмыс тоқтап тұр. Сәйкесiнше биржадағы “ҚазМұнайГаз” акцияларының құны түсiп кеткен. Егер бұлай жалғаса берсе, акция құны тiптi құлдырауы мүмкiн. Осы мезетте үкiмет акцияларды сатып алмақ. Жақында “Самұрық-Қазынаға” кiретiн компаниялар халықтық IPO өткiзетiнiн ескерсек, акцияны арзан бағаға сатып алған үкiмет халықтық IPO өткiзiп, оны жұртқа саттық дегендi жамылып, акцияларды өзара бөлiске салуы ықтимал.
Мұнайшылардың бiрiншi болжамына сенсек, наразылықты белгiлi бiр топтар пайдаланып отырған болуы мүмкiн. Өйткенi “ҚазМұнайГаз” ұлттық компаниясының жалғыз акционерi – “Самұрық-Қазына” қоры. Ал оны президенттiң күйеубаласы Тимур Құлыбаев басқарады. Бәлкiм, Т.Құлыбаевтың қарсыластары наразылықты пайдаланып, күйеубаланы аттан аударып түсiргiсi келетiн шығар? Қазiр Т.Құлыбаевтың мұнайшылармен iсi жоқ. Ол “Газпром” директорлар кеңесi мүшесiнiң орынтағын көксеп жүр дейдi.
Тағы бiр болжамға қарағанда, Қаражанбасмұнайдың 50 пайыз акциясын иеленген қытайлық CNPC шенеунiктерге пара берiп, аузын майлап отыр. Бұған дейiн Қаражанбаста жұмыс iстеген канадалық және одан кейiнгi қытайлық компаниялар анағұрлым ашық болатын. Күнiне 7 мың тонна мұнай өндiретiн. Бұл “ҚазМұнайГаздың” ыңғайына жақпаған соң ол бұл компаниялардың қызметiнен бас тартқан. Ал қазiргi қытайлық компания неше ұңғыма ашылып, мұнай өндiру көлемi артып жатса да, өз есебiнде 5 мың тонна мұнай өндiрдiк деп көрсетедi. Өндiрiлген мұнайдың қалған бөлiгi сыртқа кетiп жатыр дедi.
Компания басшылығының әрекетсiздiгiне қарағанда, мұнайшылар келтiрген жоғарыдағы үш болжамның да негiзi болуы мүмкiн. Жаңаөзендiк және қаражанбастық мұнайшылар жұмыс берушi жақын арада қойылған талаптарды орындамаса, баршамыз отбасымызды ертiп барып, Ақтауда жаппай наразылық шарасын өткiземiз дейдi.
Осы аптаның басында Алматыға келiп баспасөз мәслихатын өткiзген мұнайшылардың айтуына қарағанда, Қаражанбаста митингiге шыққан жұмысшылардың саны 4,5 мыңға жуықтаса, 150 адам аштық жариялапты. Жаңаөзендегi “Өзенмұнайгаздың” 8 мың жұмысшысы Қаражанбас мұнайшыларын қолдап, наразылық шарасын өткiзiп жатыр. “Өзенмұнайгаздықтар” да басшылыққа жалақыға қатысты бiрқатар талап қойды. Компанияның 17 жұмысшысы аштық жариялаған. Социалистiк қозғалыстың ақпаратына қарағанда, “Ерсай” мұнайшыларын қосқанда, қазiр бас-аяғы 15 мыңға жуық жұмысшы ереуiлге шыққан. “Өзенмұнайгаз” директоры Киiкбай Ешманов заңсыз ереуiлге шыққан жұмысшыларды жұмыстан шығаруға толық құқығы бар екенiн мәлiмдедi.
Мұнайшылар еңбекақыға салалық және аймақтық коэффициенттердiң қосылуын үш аптадан берi талап етiп жатқаны белгiлi. Алайда “Қаражанбасмұнай” басшылығының бұл талапты орындайтын түрi жоқ. Мұнай компаниясы басшылығы жұмысшылардың бұл талабы негiзсiз деп есептейдi. Ал сот қаражанбастықтардың ереуiлiн заңсыз деп тапты.
Қазiр Жаңаөзен мен Қаражанбастағы ереуiлшiлерге қатты қысым көрсетiлiп жатқан көрiнедi. Социалистiк қозғалыстың ақпаратына сенсек, “Өзенмұнайгазда” аштық жариялаған 17 адам жұмыстан шығарылыпты. Жұмыстары толық тоқтап қалғандықтан шарасыз күй кешкен “Өзенмұнайгаз” директоры: “Бюджет қызметкерлерi 30 мың теңге алса да, үндемейдi. Ал мұнайшылар 300 мың алса да, оны қанағат көрмейдi” деп бiртүрлi мәлiмдеме жасапты. Бұл мұндай айлықты түсiнде көрмеген мұнайшылардың ашу-ызасын одан бетер асқындырып жiбердi.
Десек те, мұнайшылар компания талапты орындамайынша, ереуiлдi тоқтатпаймыз деп тас-түйiн бекiнген. Сондай-ақ “Өзенмұнайгаз” бен “Қаражанбасмұнай” жұмысшылары 1-2 маусым күндерi Н.Соколованың үстiнен қозғалған қылмыстық iске қарсы жаппай наразылық шарасын өткiземiз дейдi.
“Қаражанбасмұнай” компаниясы таратқан баспасөз мәлiмдемесiнде ереуiлдiң нәтижесiнде компания 240 миллион теңге көлемiнде шығын шеккенi жөнiнде айтылған. Сондай-ақ онда “жұмысшылар жалақысын екi-үш есе көбейту компанияны банкротқа ұшыратады” делiнген.
“Қаражанбасмұнайдың” 50 пайыз акциясы “ҚазМұнайГаз” Барлау Өндiруге”, қалған 50 пайызы қытайлық CNPC-ге тиесiлi. “ҚазМұнайГаз” БӨ” таратқан баспасөз мәлiмдемесiнде Қаражанбастағы ереуiлге кәсiподақтың өз iшiндегi талас-тартыс түрткi болды деген ақпарат келтiрiлген. Осы тартыс еңбек ұжымын екiге бөлдi-мыс. Сондай-ақ баспасөз мәлiмдемесiнде Н.Соколова ай сайын 1,5 миллион теңге көлемiнде айлық алғаны, келiсiмшарт мерзiмi бiткен соң ол 86 миллион теңге көлемiнде өтемақы талап еткенi турасында жазылған. “Жұмыс берушi одан бас тартты. Соколованың талабын сот та заңсыз деп тапты. Осы сәттен бастап оның жұмысшылар “мүддесiн қорғау” жөнiндегi белсендi жұмысы басталды”, – делiнген онда.
Алайда Наталья Соколованың адвокаты Серiкқали Мусин заңгердiң бар кiнәсi – мұнайшылардың еңбекақысын көтерудi басшылықтан талап еткенi дейдi. “Мұнда Соколованың ешқандай жеке мүддесi жатқан жоқ. 2010 жылдың басында қазiргi жұмыс берушi оған: “Сен қызметкерлермен жұмыс бойынша департаменттi басқарасың. Еңбекақыны төлеу жүйесiн қайта қара. Салалық, аймақтық 1,7 және 1,8 коэффициенттерi керек емес”, – дептi. Бiрақ Н.Соколова Еңбек кодексiн, үкiметпен арада жасалған келiсiмшарт, жұмыс берушi, кәсiподақпен арадағы келiсiмдердi, басқа да заңдарды алға тартып, басшылықтың талабын орындаудан бас тартыпты. Ол кәсiподақ арқылы жұмысшыларға дұрыс еңбекақы төленуiне қол жеткiзуге тырысты. Президент әкiмшiлiгi, Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау министрлiгiне хат жазды”, – дейдi адвокат.
Мұнайшылардың зарын жеткiзген С.Мусин мұнай компаниясы жұмысшыларды аяусыз қанап жатыр деген пiкiр айтты. “Қаражанбастағы” 5-разрядты маман 120 мың теңге көлемiнде еңбекақы алады. Неше ұңғыма ашылып, мұнай өндiру көлемi артып жатса да, қосымша жұмыс күшiн тартпайды. Осының кесiрiнен бе, былтырғы жылдың өзiнде 9 жұмысшы қайтыс болыпты. Күнi бойы жұмыс iстеп келiп, кешкiлiк үйiне барып ұйқыға кетедi де, ертесiнде оянбай қалады. Мұны компания “денсаулығы нашар” дегенге апарып тiрейдi. Бiрақ 23 жасар жiгiт өзiнен-өзi қайтыс бола ма? Бұл мұнай компаниясы жұмысшыларды аяусыз қанап жатыр деген сөз”.
Алматыда баспасөз мәслихатын өткiзген Қаражанбас мұнайшылары компанияға иелiк ететiн Қытай жағы да, Қазақстан жағы да жұмысшыларға қарсы деген пiкiрде. Бұл әсiресе, Қаражанбасмұнай басшыларының бiрi Юань Мудың әрекетiнен анық көрiнедi.
Жаңаөзен мен Қаражанбаста ереуiлге шыққан жұмысшылардың саны 12,5 мың адамнан асты. Алайда “Қаражанбасмұнайдың” одан сескенетiн түрi жоқ. Мұнайшылар жаппай наразылыққа көшсек, ереуiлшiлер саны 30 мыңға жетедi деп есептейдi. Олай болса, мұнай компаниясы мұндай күштен нелiктен именбей отырғаны түсiнiксiз. Мұнайшылардың өзi мұның бiрнеше себебiн тiзедi.
Жұмысшылар ереуiлi кесiрiнен жұмыс тоқтап тұр. Сәйкесiнше биржадағы “ҚазМұнайГаз” акцияларының құны түсiп кеткен. Егер бұлай жалғаса берсе, акция құны тiптi құлдырауы мүмкiн. Осы мезетте үкiмет акцияларды сатып алмақ. Жақында “Самұрық-Қазынаға” кiретiн компаниялар халықтық IPO өткiзетiнiн ескерсек, акцияны арзан бағаға сатып алған үкiмет халықтық IPO өткiзiп, оны жұртқа саттық дегендi жамылып, акцияларды өзара бөлiске салуы ықтимал.
Мұнайшылардың бiрiншi болжамына сенсек, наразылықты белгiлi бiр топтар пайдаланып отырған болуы мүмкiн. Өйткенi “ҚазМұнайГаз” ұлттық компаниясының жалғыз акционерi – “Самұрық-Қазына” қоры. Ал оны президенттiң күйеубаласы Тимур Құлыбаев басқарады. Бәлкiм, Т.Құлыбаевтың қарсыластары наразылықты пайдаланып, күйеубаланы аттан аударып түсiргiсi келетiн шығар? Қазiр Т.Құлыбаевтың мұнайшылармен iсi жоқ. Ол “Газпром” директорлар кеңесi мүшесiнiң орынтағын көксеп жүр дейдi.
Тағы бiр болжамға қарағанда, Қаражанбасмұнайдың 50 пайыз акциясын иеленген қытайлық CNPC шенеунiктерге пара берiп, аузын майлап отыр. Бұған дейiн Қаражанбаста жұмыс iстеген канадалық және одан кейiнгi қытайлық компаниялар анағұрлым ашық болатын. Күнiне 7 мың тонна мұнай өндiретiн. Бұл “ҚазМұнайГаздың” ыңғайына жақпаған соң ол бұл компаниялардың қызметiнен бас тартқан. Ал қазiргi қытайлық компания неше ұңғыма ашылып, мұнай өндiру көлемi артып жатса да, өз есебiнде 5 мың тонна мұнай өндiрдiк деп көрсетедi. Өндiрiлген мұнайдың қалған бөлiгi сыртқа кетiп жатыр дедi.
Компания басшылығының әрекетсiздiгiне қарағанда, мұнайшылар келтiрген жоғарыдағы үш болжамның да негiзi болуы мүмкiн. Жаңаөзендiк және қаражанбастық мұнайшылар жұмыс берушi жақын арада қойылған талаптарды орындамаса, баршамыз отбасымызды ертiп барып, Ақтауда жаппай наразылық шарасын өткiземiз дейдi.
Без заголовка
Маңғыстау мұнайшыларының ереуiлге шыққанына бiр айдан аса уақыт өттi. Компания қожайындары мен мұнайшылар арасындағы текетiрестiң әзiрге тоқтайтын түрi көрiнбейдi. Қазiрге дейiн “Ерсай” Каспиан контрактор, “Өзенмұнайгаз” ӨФ, “Қаражанбасмұнай” АҚ мекемелерiнен қазiрге дейiн 500-ден аса адам жұмыстан шығарылды, 100-ден аса мұнайшы әкiмшiлiк жазаға кесiлдi. 70-ке жуық жұмысшы бiрнеше тәулiк абақтыға жатып шықты. Мұнайшылардың заңгерi Н.Соколова әлi түрмеде жатыр. Полициға наразылық ретiнде өз-өзiне қол жұмсаған Қ.Сисембаев ауруханадан үйiне шығарылды. Қазiр оны да полиция тергеуге алуда. Жаңаөзендiк мұнайшы Жак Аминовтiң үстiнен қылмыстық iс қозғалып, тергеу амалдары жүруде. Ал мұнайшылардың қойып жатқан талаптарының бiреуi де орындалған жоқ. Халықты осындай жағдайға жеткiзген өндiрiс басшылары мен жергiлiктi билiк өкiлдерiне ешқандай шара қолданылған жоқ. Олар сүттен ақ, судан таза болып, барлық жауапкершiлiктен жалтарып, Ақордаға бiр жақты мәлiметтер берiп, барлық кiнәнi қарапайым жұмысшылар мен мұнайшылардың үстiне үйiп-төгуде.
Маңғыстаудың жергiлiктi халқы билiктiң әдiлетсiз әрекетiне жаппай қарсылық бiлдiрiп жатыр. 20 маусым күнi сағат 10-дар шамасында Маңғыстау ауданының орталығы Шетпе кентiнде Аудандық әкiмшiлiк ғимаратының алдында 200-ден аса халық жиналды. Олардың iшiнде зейнеткерлер, мұғалiмдер, дәрiгерлер, мұнайшылар бар. Жиналған халықтың алдына Маңғыстау ауданының әкiмi Қ.Боқанов барлық орынбасарларын, аудан басшыларын ертiп келдi. 10-нан аса митингiге қатысқан адамдар сөз сөйледi.
Жармыш ауылының тұрғыны Қибас ақсақал: “Жиналған жұрттың басты талабы: Ереуiлге шығып жатқан мұнайшылардың талабын тез арада шешсiн. Қазiргiдей қиын жағдайда ешкiм жұмыстан шығарылмасын. Жұмыстан шыққан мұнайшылар қайта орнына қабылдансын. Балаларымыз да, бiз де әбден шаршадық. Мұнайшылардың құқығын қорғап жүрген Н.Соколованың ешқандай жазығы жоқ. Бар жазығы – мұнайшылардың құқығын қорғағандығы. Оған бостандық берiлсiн. Халықтың шыдамы әбден таусылды. Бiздiң осы талаптарымызды тиiстi орындарға жеткiз” деп әкiмге талап қойды. Ал Шетпе кентiнiң тұрғыны Ғ.Айдарбаева “Менiң iнiм Асланбектiң үйiн мұнайшылардың белсендiсi болғаны үшiн қасақана өртеп жiбердi. Кiнәлiлер ұсталған жоқ. Өзiн сабаса, үйiн өртесе, қаптаған мына полиция не бiтiрiп жүр. Тапсын қылмыскерлердi!” Онды ауылының тұрғыны Т.Озғанов ақсақал: “Мұнайшылардың мәселесiн тез арада шешiңдер. Сiздер қалталарыңның қамын осы кезге дейiн ойладыңдар. Ендi халықты да ойлайтын мезгiл жеттi”. Тоймекен зейнеткер ауылдағы жұмыссыздық, бағаның қымбатшылығы, кәсiпкерлердi қолдаудағы әдiлетсiздiк жөнiнде сөз қозғады. Бұдан кейiн де бiрнеше адам өз пiкiрлерiн айтты.
Тоқсан ауыз сөздiң тобықтай түйiнi, жиынға қатысқан халықтың талаптары төмендегiдей болды: Мұнайшылардың қойып отырған талаптары орындалсын; ереуiл кезiнде ешкiмдi жұмыстан шығармасын; жұмыстан шығарылған мұнайшылар орнына қайта қабылдансын; Н.Соколоваға бостандық берiлсiн; Шетпе кентiндегi жаңадан салынып жатқан цемент зауытының экологиялық жағдайы қаралсын; Шетпеге қытай келмесiн, жергiлiктi халық жұмысқа қабылдансын; азық-түлiк бағаларының қымбаттауына жол берiлмесiн; Мұнайшыларды осындай ереуiлге шығуға мәжбүр еткен басшылар заң алдында жауапкершiлiкке тартылсын; мұнайшының үйiн өртеген қылмыскерлердi тез арада тапсын, халық алдында әшкерелесiн. Наразылық митингiсiнде халықтың қойған талаптары мен сұрақтарына Маңғыстау ауданының әкiмi Қ.Боқанов өз мүмкiндiгiне қарай жауап бердi. Жиналған халық қойған талаптарымыз орындалмаса, осылайша жинала беремiз деп ескерттi.
Иә, жағдай осылайша ушыға берсе Маңғыстау халқы жаппай ереуiлге шығатын түрi бар. “Су тасыса, бөгерсiң, Халық толқыса, не дерсiң?” Әттең, Маңғыстаудың жанайқайын билiк мойындамаса да, басқа аймақтың ағайындарының үн қоспай отырғаны өкiнiштi-ақ!
Маңғыстаудың жергiлiктi халқы билiктiң әдiлетсiз әрекетiне жаппай қарсылық бiлдiрiп жатыр. 20 маусым күнi сағат 10-дар шамасында Маңғыстау ауданының орталығы Шетпе кентiнде Аудандық әкiмшiлiк ғимаратының алдында 200-ден аса халық жиналды. Олардың iшiнде зейнеткерлер, мұғалiмдер, дәрiгерлер, мұнайшылар бар. Жиналған халықтың алдына Маңғыстау ауданының әкiмi Қ.Боқанов барлық орынбасарларын, аудан басшыларын ертiп келдi. 10-нан аса митингiге қатысқан адамдар сөз сөйледi.
Жармыш ауылының тұрғыны Қибас ақсақал: “Жиналған жұрттың басты талабы: Ереуiлге шығып жатқан мұнайшылардың талабын тез арада шешсiн. Қазiргiдей қиын жағдайда ешкiм жұмыстан шығарылмасын. Жұмыстан шыққан мұнайшылар қайта орнына қабылдансын. Балаларымыз да, бiз де әбден шаршадық. Мұнайшылардың құқығын қорғап жүрген Н.Соколованың ешқандай жазығы жоқ. Бар жазығы – мұнайшылардың құқығын қорғағандығы. Оған бостандық берiлсiн. Халықтың шыдамы әбден таусылды. Бiздiң осы талаптарымызды тиiстi орындарға жеткiз” деп әкiмге талап қойды. Ал Шетпе кентiнiң тұрғыны Ғ.Айдарбаева “Менiң iнiм Асланбектiң үйiн мұнайшылардың белсендiсi болғаны үшiн қасақана өртеп жiбердi. Кiнәлiлер ұсталған жоқ. Өзiн сабаса, үйiн өртесе, қаптаған мына полиция не бiтiрiп жүр. Тапсын қылмыскерлердi!” Онды ауылының тұрғыны Т.Озғанов ақсақал: “Мұнайшылардың мәселесiн тез арада шешiңдер. Сiздер қалталарыңның қамын осы кезге дейiн ойладыңдар. Ендi халықты да ойлайтын мезгiл жеттi”. Тоймекен зейнеткер ауылдағы жұмыссыздық, бағаның қымбатшылығы, кәсiпкерлердi қолдаудағы әдiлетсiздiк жөнiнде сөз қозғады. Бұдан кейiн де бiрнеше адам өз пiкiрлерiн айтты.
Тоқсан ауыз сөздiң тобықтай түйiнi, жиынға қатысқан халықтың талаптары төмендегiдей болды: Мұнайшылардың қойып отырған талаптары орындалсын; ереуiл кезiнде ешкiмдi жұмыстан шығармасын; жұмыстан шығарылған мұнайшылар орнына қайта қабылдансын; Н.Соколоваға бостандық берiлсiн; Шетпе кентiндегi жаңадан салынып жатқан цемент зауытының экологиялық жағдайы қаралсын; Шетпеге қытай келмесiн, жергiлiктi халық жұмысқа қабылдансын; азық-түлiк бағаларының қымбаттауына жол берiлмесiн; Мұнайшыларды осындай ереуiлге шығуға мәжбүр еткен басшылар заң алдында жауапкершiлiкке тартылсын; мұнайшының үйiн өртеген қылмыскерлердi тез арада тапсын, халық алдында әшкерелесiн. Наразылық митингiсiнде халықтың қойған талаптары мен сұрақтарына Маңғыстау ауданының әкiмi Қ.Боқанов өз мүмкiндiгiне қарай жауап бердi. Жиналған халық қойған талаптарымыз орындалмаса, осылайша жинала беремiз деп ескерттi.
Иә, жағдай осылайша ушыға берсе Маңғыстау халқы жаппай ереуiлге шығатын түрi бар. “Су тасыса, бөгерсiң, Халық толқыса, не дерсiң?” Әттең, Маңғыстаудың жанайқайын билiк мойындамаса да, басқа аймақтың ағайындарының үн қоспай отырғаны өкiнiштi-ақ!
Erkin Kalau,
01-07-2011 15:16
(ссылка)
Без заголовка
Adai bauyrlar KARAJANBAS jumysshylaryna koldau korsetin!!!!!!!!
Nurlan Izdenuly Esenǵazy,
26-03-2011 07:07
(ссылка)
Ер Алаш
Қазақтың «Алаш» - ортақ ұраны да,
Еділ, Алтай, Сыр, Тобыл — тұрағы да.
Түрлі атпен сан мың жыл ғұмыр сүріп,
Туы да сан жығылып, тұрмады ма.
Сақ, Үйсін, Қаңлы, Қыпшақ, Оғыз, Қимақ,
Түрік, Түркеш тарихта ізі — жатқан сайрап.
Қыш бітіг, тас бәдіздер — көне көзі,
Мазар соққан Қозы мен Баянға арнап.
Мың жарым жыл бұрынғы заман екен,
Естеми, Білге, Бумын қаған өткен.
Йоллығ тегін жырлары-Хөшөө Цайдам,
Бүгінде Түп халхаға қалған екен.
3Үш кітап- «Тәурат», «Забур» және «Інжіл»,
Мұса, Дәуіт, Исаға түскен әр жыл.
Исадан алты ғасыр бізге қарай,
Құйылған жер бетіне бір ізгі нұр.
Төртінші, соңғы кітап-«Құран» түсті.
Уахи кеп, Расулаллах Мұхаммедке.
Бұл күнде адамзаттың төрттен бірі,
Айтады құбылам деп —Қағба, Мекке.
Ислам бірте-бірте бізге келген,
Жауынгер сахабалы- араб елден.
Ислам, Тәңір дінмен бақас болып,
Біздіңше, Қорқыт содан қашқан екен.
Қорқыттай дана абыз бақсы өткен,
Қашумен өлім — ғайып, тақсіреттен.
Су жылан кейпіне еніп ақыр ажал,
Қорқытты мәңгілікке алып кеткен.
Ислам- бір Алланың сара жолы,
Ұстанды ислам жолын түркі ұлы.
Ұмытып, ата түркі Тәңір дінін,
Ұйитыны – бақсы емес- молда болды.
Дегенмен, ұмытылмай Тәңірі елес,
Қазағым, шаман салтын тыйған емес.
Сыйынып, Айға, отқа, тұмар тағып,
Бал ашып, жылқы жеуін қойған емес.
Беріліп жан-тәнімен исламға,
Ғылымды жетілдіріп, сүйреп алға.
Түркілерден көп ғалым туып шыққан,
Әбу-Насыр Фарабтық болған дара.
Арабтың сол заманда ғылымы озық,
Ол күндегі ащылым-бұл күнге азық.
Дінмен бірге тіл келді араб-парсы,
Мың сан жыл арабшамен келдік жазып.
Қарахан дәуірі өрлеп тұрған кезде,
Керуен көп жүріпті жиһанкез де,
Бүгінгі көп рулар жеке дара,
Хандық құрды делінед дәл сол кезде.
Қашқари, Йгүнеки, Баласағұн,
Ныспысы — өзі шыққан қала — мағлұм.
Иассауи Қожа Ахмет- сопы пірі,
Тарихта аты қалған бәрі дарын.
Жолында Ұлы Жібек елім көшкен.
Мал баққан, қала салып, егін де еккен.
Сол заманның танкісі, ұшағындай,
Тұлпар тұяқ — әлемді тітіреткен.
Арырақта ғұндардың зор патшасы,
Аттылы (Еділ) Римге атпен жеткен.
Көшпендінің Еуропада іздері бар,
Аспарухтың Дунайға келгені бар.
Мадияр қыпшақтары сонда қалған,
Түп бауыр болғар, венгер елдері бар.
Арасы Қара теңіз, Хинган тауы,
«Ол да біздің барған дер — Балқантауы»,
Көшпенді елдің бесігі-Ұлы дала,
Жайлаған түркі — мұңғыл рулары.
Кентайды түп мұңғылдар қылған мекен,
Бұйра көл татарымен көршілескен.
Қырқысқан көп рулар нелер заман,
Тайчудтан Темужин ер шыққан екен.
Керей ел сол заманда Қаңғай тауда.
Бағынған Ер Тұғырыл-Уаң ханға.
Алтайдағы көршісі қалың найман,
Жайлаған сегіз суды Даян хан да.
Мұңғылды жұдырықтай жұмылдырып,
Бақталас Жамуханың туын жығып,
Аз мұңғылды іргелі ел етпекке,
Темужин алға ұмтылды, бұзып-жарып.
Керейдің күшін қосып Уаң ханымен,
Темужин айналасын жаулай білген.
Суытып жылы орнын бостырады,
Меркітті қоса және Найманымен
Күшілік, Бұйрықпенен Алтай асты,
Меркіттің Тоқтабегі ол да қашты.
Керейді де ебімен қалды басып,
Тозғындап содан керей оңалмапты.
Он сан керей бір тобы Сібірге өтті,
Сахиат- саха-якут болып кетті.
Қарақас, хақас, деген түбі бір ел,
Барша түркі халқына тарап жетті.
Керейіт – деп ойлаймыз сонда кетті.
Кіші жүз Жетіру дер — шежіреші.
Шыңғыспен өле-өлгенше кек қуысқан,
Өр керейден табасыз үш Меркітті.
Керей менен Найманнан дәурен кетті,
Бас көтерсе, Темужин талқан етті.
Ұлы қаған жолына күш-қуатын,
Арнап енді бетке алды батыс бетті.
Жаңа есеппен мың екі жүз алтыншы жыл,
Темужин шақырған-ды Ұлы құрыл.
«Шыңғыс хан» - деп атанған сол жиыннан,
Басталған-ды жаугерлік, ұлы дүбір.
Таптамаққа табанда әлемді алып,
Қарсыласса қырғындап, қанға малып.
Өрмегейті, Шүй әлде Қызыл кезең,
Ойымызша сол әскер асқаны анық.
Ат мінген соң әскерге от- су керек.
Сол себепті аңғармен жүрген дер ек.
«Соғақ судың бойында соғыс болды.»
«Шежіреден» табасыз сондай дерек.4
Хан атында Арқада Шыңғыстау бар,
Хан көтерген жер дейді он екі би.
Ішінде сол он екі Майқы би бар,
Көрсеткен Хан Шыңғысқа ерекше сый.
«Қарсылассақ халқымыз қырғын табар.
Бағынған ең дұрысы»,- деген шығар.
Қасиетті Шыңғыстау, қасіретті —
Туған жер бұл — ұлы Абай, дана Мұхтар.
«Майқы би-түгел сөздің түп атасы,»
Деген сөз бұрынғыдан бізге жеткен.
Майып болған кісі дер, аяғы ақсақ,
Шындық болмас, сәйкескен, мұнан өткен.
«Мәйғы» - сөзі- мұңғылша қисық аяқ,
Дегендей ғой кәдімгі –Балуан Шолақ.
Нұрмағанбет секілді аты жетпей,
Бізге жеткен сөзі мен даңқы ғана — ақ.
Бұл күндері Шыңғысқа қылған талас,
Мұңғыл емес, дейтұғын түбі қазақ.
Тарихты бұрмалау — бұл жарамас,
Бұлай деуің- өзіңді қылу мазақ…
Шыңғыс ісін арнаған Мұңғыл үшін,
«Мұңғыл үшін — сөзі бар — билік күшім»
Сансыз елді жаулаған аз мұңғылдың,
Жаулаушы елге сіңісіп кеткені шын.
Жошы,Төле, Өгедей, Шағатайдан,
Ақ сүйек, төре тұқым ұрпақ жайған.
Жошының түбі шикі – дейді тарих-
Шыңғыстың Меркіттерде өші қалған.
Керейдің арғы тегі мұңғыл емес,
Несториан болғаны — бұлдыр елес.
Таңбамыз — ашамай мен абақ кіреш,
Кей салтымыз, ұқсастау, бекер емес.
Төгілгенде байқаусыз сауған сүті,
Кетпесін деп, әжелер малдың құты,
Сүтті малып, тигізіп маңдайына,
Сипайтұғын және де екі иықты.
Тарихтың уақыт жеген таты қалды,
Оқиға сан құбылып айтылады.
(Менің бабам шабуылмен алған болар,
Қайыр хан қамал қылған Отырарды.)
Отырар болдым сонау қамалында,
Арыстың гүлжазира алабында.
Қиратқан жермен-жексен ең соңғы рет,
Жоңғардың Ғалдан Бошигт заманында.
Шыңғыс хан тірісінде көп жауларды.
Тізелетіп, сан талай елге барды.
Мың екі жүз жиырма жетінші жыл,
Ажал жетіп қағанның жанын алды.
Өгедей әке орнына таққа отырды,
Әскерлер тағы жорық сапқа тұрды.
Франкіге жеткен кезде оба шығып,
Бату хан аттың басын кері бұрды.
Құбылай Қытайды да жаулап алды,
Көршісі Кореяны және алды.
Аралдағы жапонға жеткен кезде,
Көп кеме тайфун соғып қирап қалды.
Заңы еді Их Ясаа-Шыңғыс түзген,
Орындамас-жанынан күдер үзген.
Жалғасты кейінірек Қасым салған,
Қасқа жол, Есім салған ескі ізбен.
Мұңғылдар тоғыз түмен әуелден аз,
Өткенде жұрттан кетіп талай қыс-жаз.
Мирас, даңқтан басқаның бәрі өзгеріп,
Хандары имамдарды қылды ұстаз.Бреке,
Өзбектер исламдық жолын қуды,
Тұран жері ежелден сулы — нулы.
Көшпенді түркі еліне соңына ерген.
Өзбек ханның есімі дарып қонды.
Отырықшы сартпенен араласып,
Тоқсан екі бауланып, тарамдасып,
Қазақтың қаласы еді бір заманда,
Ташкентті өзекеңдер қалды басып.
Ноғай да Шыңғыс ханнан тараған ер,
Алтын Орда тірегі саналған ер.
Түркінің бір еліне атын беріп,
Тарихта аты қалуға жараған ер.
Баласы Шыңғыс қаған — Жошы хан-ды.
Даласын қыпшақтардың мирасқа алды.
Саят құрған Жошының Ұлытауда,
Ғұмыры мәңгілікке аяқталды.
Жошы өлді Шыңғыстан қырық күн бұрын,
Жүргенде Сарыарқаның жайлап қырын.
Баурында Ұлытаудың мазары тұр,
Бойына тоғыз ғасыр бүгіп сырын.
Ұмытып Жошы ұрпағы ескі қалпын.
Ұстанды Алла жолы, ислам салтын,
Алаш үшін жан беріп, жан алатын,
Ерлер шықты сол тектен жүзі жарқын.
Ұрпағы Жошы ханның тым көп еді,
Батудың Алтын Орда құрған елі.
Тоқай темір, Шайбақтан тарғандар,
Таласқа, билік үшін — туған еді.
Алтын Орда бағынбай түп мұңғұлға,
Берке хан қырын болды ұлы ханға.
Бөлінді кезегімен көп хандыққа,
Өзбек, Ноғай, Қазан, Ақ, Көк Ордаға…
Арғы түбі мұңғылдық барлас елі,
Тарағай дейтін сонда бек бар еді.
Темір ер соның ұлы — өз жездесін,
Өлтіріп билікке қол жеткен еді.
Тоқтамыс, Ақсақ Темір жауласыпты,
Орақ-Мамай орысқа салған тісті.
Әмір Темір батысқа жол салады,
Табанға Осман елі ол да түсті.
Баязит жеңіледі Көрегеннен,
Тоқтамысты сол Темір және жеңген.
Ресейдің тарихи сахнаға тез,
Шығуына сол жайлар демеу берген.
Ақсақ Темір жаулады көп елдерді.
Самарқан-астана деп белгіленді.
Өз тұсында сарайлар соқтырған-ды
Алдыртып жер жүзінен шеберлерді.
Сонысымен әмірдің даңқы қалған.
Көреген дейтін атақ-сайыпқыран.
Қожа Ахмет Яссауи кесенесін.
Бізге жеткен жәдігер — ол салдырған.
Көп хандық, кішігірім, жеке дара.
Айбарлы, қуатты ел ед кеше ғана.
Алтын Орда жұртында бұдан былай,
Мәскеу әмір жүргізбек есе ала.
Ноғайлар Ысмайыл, мырза Жүсіп,
Қырқысты бір-бірімен қол жиысып.
Қырым да қарап жатпай тақ таласты,
Түріктің сұлтанына бүйрек бұрып.
Қазан мен Қажы тархан, Сібір ханы,
Оралдық жауынгер ел башқұрттары.
Қырқысып, қырық пышақ болып жатса.
Бірікті ұсақ орыс княздықтары.
Әбілқайыр — көшпелі өзбек ханы,
Ұлытау — мекендеген Сарыарқаны.
Кейіннен осы ханнан бөлінген —ді,
Ақ орда Ұрыс ханның ұрпақтары.
Жәнібек, Керейменен жеке салды,
Екі жүз мың артында елі бар-ды.
Есенбұға ханы еді — Моғолстан,
Қозыбасы ел шеті Шуға барды.
Мың төрт жүз елу алты Шуға барған,
Шеті шөл, қалың қамыс нуға барған.
Жүзінде оншақты жыл ел құралып,
Созақта хандық болып тұлғаланған.
Сол дәуірден аз есім бізге жетті,
Жиренше, Қарашаш, Әз-Жәнібек-ті.
Жырау Асан, Қазтуған, Қодан, Абат,
Қасым, Есім, Марғасқа, Жиембет-ті.
Асан қайғы жер шалған он екі жыл,
Әр өлке қона-жатып тартыпты сыр.
Қазаққа Жерұйық жер табамын деп,
Желмаясын мініп ап толғаған жыр.
Қазтуған жырау ұлы Сүйініштің,
Басшысының біреуі келген көштің.
Жырлары ойлы, отты, мағыналы,
Аңызы Жиренше мен Жәнібектің.
Еділ, Алтай, Сыр, Тобыл — тұрағы да.
Түрлі атпен сан мың жыл ғұмыр сүріп,
Туы да сан жығылып, тұрмады ма.
Сақ, Үйсін, Қаңлы, Қыпшақ, Оғыз, Қимақ,
Түрік, Түркеш тарихта ізі — жатқан сайрап.
Қыш бітіг, тас бәдіздер — көне көзі,
Мазар соққан Қозы мен Баянға арнап.
Мың жарым жыл бұрынғы заман екен,
Естеми, Білге, Бумын қаған өткен.
Йоллығ тегін жырлары-Хөшөө Цайдам,
Бүгінде Түп халхаға қалған екен.
3Үш кітап- «Тәурат», «Забур» және «Інжіл»,
Мұса, Дәуіт, Исаға түскен әр жыл.
Исадан алты ғасыр бізге қарай,
Құйылған жер бетіне бір ізгі нұр.
Төртінші, соңғы кітап-«Құран» түсті.
Уахи кеп, Расулаллах Мұхаммедке.
Бұл күнде адамзаттың төрттен бірі,
Айтады құбылам деп —Қағба, Мекке.
Ислам бірте-бірте бізге келген,
Жауынгер сахабалы- араб елден.
Ислам, Тәңір дінмен бақас болып,
Біздіңше, Қорқыт содан қашқан екен.
Қорқыттай дана абыз бақсы өткен,
Қашумен өлім — ғайып, тақсіреттен.
Су жылан кейпіне еніп ақыр ажал,
Қорқытты мәңгілікке алып кеткен.
Ислам- бір Алланың сара жолы,
Ұстанды ислам жолын түркі ұлы.
Ұмытып, ата түркі Тәңір дінін,
Ұйитыны – бақсы емес- молда болды.
Дегенмен, ұмытылмай Тәңірі елес,
Қазағым, шаман салтын тыйған емес.
Сыйынып, Айға, отқа, тұмар тағып,
Бал ашып, жылқы жеуін қойған емес.
Беріліп жан-тәнімен исламға,
Ғылымды жетілдіріп, сүйреп алға.
Түркілерден көп ғалым туып шыққан,
Әбу-Насыр Фарабтық болған дара.
Арабтың сол заманда ғылымы озық,
Ол күндегі ащылым-бұл күнге азық.
Дінмен бірге тіл келді араб-парсы,
Мың сан жыл арабшамен келдік жазып.
Қарахан дәуірі өрлеп тұрған кезде,
Керуен көп жүріпті жиһанкез де,
Бүгінгі көп рулар жеке дара,
Хандық құрды делінед дәл сол кезде.
Қашқари, Йгүнеки, Баласағұн,
Ныспысы — өзі шыққан қала — мағлұм.
Иассауи Қожа Ахмет- сопы пірі,
Тарихта аты қалған бәрі дарын.
Жолында Ұлы Жібек елім көшкен.
Мал баққан, қала салып, егін де еккен.
Сол заманның танкісі, ұшағындай,
Тұлпар тұяқ — әлемді тітіреткен.
Арырақта ғұндардың зор патшасы,
Аттылы (Еділ) Римге атпен жеткен.
Көшпендінің Еуропада іздері бар,
Аспарухтың Дунайға келгені бар.
Мадияр қыпшақтары сонда қалған,
Түп бауыр болғар, венгер елдері бар.
Арасы Қара теңіз, Хинган тауы,
«Ол да біздің барған дер — Балқантауы»,
Көшпенді елдің бесігі-Ұлы дала,
Жайлаған түркі — мұңғыл рулары.
Кентайды түп мұңғылдар қылған мекен,
Бұйра көл татарымен көршілескен.
Қырқысқан көп рулар нелер заман,
Тайчудтан Темужин ер шыққан екен.
Керей ел сол заманда Қаңғай тауда.
Бағынған Ер Тұғырыл-Уаң ханға.
Алтайдағы көршісі қалың найман,
Жайлаған сегіз суды Даян хан да.
Мұңғылды жұдырықтай жұмылдырып,
Бақталас Жамуханың туын жығып,
Аз мұңғылды іргелі ел етпекке,
Темужин алға ұмтылды, бұзып-жарып.
Керейдің күшін қосып Уаң ханымен,
Темужин айналасын жаулай білген.
Суытып жылы орнын бостырады,
Меркітті қоса және Найманымен
Күшілік, Бұйрықпенен Алтай асты,
Меркіттің Тоқтабегі ол да қашты.
Керейді де ебімен қалды басып,
Тозғындап содан керей оңалмапты.
Он сан керей бір тобы Сібірге өтті,
Сахиат- саха-якут болып кетті.
Қарақас, хақас, деген түбі бір ел,
Барша түркі халқына тарап жетті.
Керейіт – деп ойлаймыз сонда кетті.
Кіші жүз Жетіру дер — шежіреші.
Шыңғыспен өле-өлгенше кек қуысқан,
Өр керейден табасыз үш Меркітті.
Керей менен Найманнан дәурен кетті,
Бас көтерсе, Темужин талқан етті.
Ұлы қаған жолына күш-қуатын,
Арнап енді бетке алды батыс бетті.
Жаңа есеппен мың екі жүз алтыншы жыл,
Темужин шақырған-ды Ұлы құрыл.
«Шыңғыс хан» - деп атанған сол жиыннан,
Басталған-ды жаугерлік, ұлы дүбір.
Таптамаққа табанда әлемді алып,
Қарсыласса қырғындап, қанға малып.
Өрмегейті, Шүй әлде Қызыл кезең,
Ойымызша сол әскер асқаны анық.
Ат мінген соң әскерге от- су керек.
Сол себепті аңғармен жүрген дер ек.
«Соғақ судың бойында соғыс болды.»
«Шежіреден» табасыз сондай дерек.4
Хан атында Арқада Шыңғыстау бар,
Хан көтерген жер дейді он екі би.
Ішінде сол он екі Майқы би бар,
Көрсеткен Хан Шыңғысқа ерекше сый.
«Қарсылассақ халқымыз қырғын табар.
Бағынған ең дұрысы»,- деген шығар.
Қасиетті Шыңғыстау, қасіретті —
Туған жер бұл — ұлы Абай, дана Мұхтар.
«Майқы би-түгел сөздің түп атасы,»
Деген сөз бұрынғыдан бізге жеткен.
Майып болған кісі дер, аяғы ақсақ,
Шындық болмас, сәйкескен, мұнан өткен.
«Мәйғы» - сөзі- мұңғылша қисық аяқ,
Дегендей ғой кәдімгі –Балуан Шолақ.
Нұрмағанбет секілді аты жетпей,
Бізге жеткен сөзі мен даңқы ғана — ақ.
Бұл күндері Шыңғысқа қылған талас,
Мұңғыл емес, дейтұғын түбі қазақ.
Тарихты бұрмалау — бұл жарамас,
Бұлай деуің- өзіңді қылу мазақ…
Шыңғыс ісін арнаған Мұңғыл үшін,
«Мұңғыл үшін — сөзі бар — билік күшім»
Сансыз елді жаулаған аз мұңғылдың,
Жаулаушы елге сіңісіп кеткені шын.
Жошы,Төле, Өгедей, Шағатайдан,
Ақ сүйек, төре тұқым ұрпақ жайған.
Жошының түбі шикі – дейді тарих-
Шыңғыстың Меркіттерде өші қалған.
Керейдің арғы тегі мұңғыл емес,
Несториан болғаны — бұлдыр елес.
Таңбамыз — ашамай мен абақ кіреш,
Кей салтымыз, ұқсастау, бекер емес.
Төгілгенде байқаусыз сауған сүті,
Кетпесін деп, әжелер малдың құты,
Сүтті малып, тигізіп маңдайына,
Сипайтұғын және де екі иықты.
Тарихтың уақыт жеген таты қалды,
Оқиға сан құбылып айтылады.
(Менің бабам шабуылмен алған болар,
Қайыр хан қамал қылған Отырарды.)
Отырар болдым сонау қамалында,
Арыстың гүлжазира алабында.
Қиратқан жермен-жексен ең соңғы рет,
Жоңғардың Ғалдан Бошигт заманында.
Шыңғыс хан тірісінде көп жауларды.
Тізелетіп, сан талай елге барды.
Мың екі жүз жиырма жетінші жыл,
Ажал жетіп қағанның жанын алды.
Өгедей әке орнына таққа отырды,
Әскерлер тағы жорық сапқа тұрды.
Франкіге жеткен кезде оба шығып,
Бату хан аттың басын кері бұрды.
Құбылай Қытайды да жаулап алды,
Көршісі Кореяны және алды.
Аралдағы жапонға жеткен кезде,
Көп кеме тайфун соғып қирап қалды.
Заңы еді Их Ясаа-Шыңғыс түзген,
Орындамас-жанынан күдер үзген.
Жалғасты кейінірек Қасым салған,
Қасқа жол, Есім салған ескі ізбен.
Мұңғылдар тоғыз түмен әуелден аз,
Өткенде жұрттан кетіп талай қыс-жаз.
Мирас, даңқтан басқаның бәрі өзгеріп,
Хандары имамдарды қылды ұстаз.Бреке,
Өзбектер исламдық жолын қуды,
Тұран жері ежелден сулы — нулы.
Көшпенді түркі еліне соңына ерген.
Өзбек ханның есімі дарып қонды.
Отырықшы сартпенен араласып,
Тоқсан екі бауланып, тарамдасып,
Қазақтың қаласы еді бір заманда,
Ташкентті өзекеңдер қалды басып.
Ноғай да Шыңғыс ханнан тараған ер,
Алтын Орда тірегі саналған ер.
Түркінің бір еліне атын беріп,
Тарихта аты қалуға жараған ер.
Баласы Шыңғыс қаған — Жошы хан-ды.
Даласын қыпшақтардың мирасқа алды.
Саят құрған Жошының Ұлытауда,
Ғұмыры мәңгілікке аяқталды.
Жошы өлді Шыңғыстан қырық күн бұрын,
Жүргенде Сарыарқаның жайлап қырын.
Баурында Ұлытаудың мазары тұр,
Бойына тоғыз ғасыр бүгіп сырын.
Ұмытып Жошы ұрпағы ескі қалпын.
Ұстанды Алла жолы, ислам салтын,
Алаш үшін жан беріп, жан алатын,
Ерлер шықты сол тектен жүзі жарқын.
Ұрпағы Жошы ханның тым көп еді,
Батудың Алтын Орда құрған елі.
Тоқай темір, Шайбақтан тарғандар,
Таласқа, билік үшін — туған еді.
Алтын Орда бағынбай түп мұңғұлға,
Берке хан қырын болды ұлы ханға.
Бөлінді кезегімен көп хандыққа,
Өзбек, Ноғай, Қазан, Ақ, Көк Ордаға…
Арғы түбі мұңғылдық барлас елі,
Тарағай дейтін сонда бек бар еді.
Темір ер соның ұлы — өз жездесін,
Өлтіріп билікке қол жеткен еді.
Тоқтамыс, Ақсақ Темір жауласыпты,
Орақ-Мамай орысқа салған тісті.
Әмір Темір батысқа жол салады,
Табанға Осман елі ол да түсті.
Баязит жеңіледі Көрегеннен,
Тоқтамысты сол Темір және жеңген.
Ресейдің тарихи сахнаға тез,
Шығуына сол жайлар демеу берген.
Ақсақ Темір жаулады көп елдерді.
Самарқан-астана деп белгіленді.
Өз тұсында сарайлар соқтырған-ды
Алдыртып жер жүзінен шеберлерді.
Сонысымен әмірдің даңқы қалған.
Көреген дейтін атақ-сайыпқыран.
Қожа Ахмет Яссауи кесенесін.
Бізге жеткен жәдігер — ол салдырған.
Көп хандық, кішігірім, жеке дара.
Айбарлы, қуатты ел ед кеше ғана.
Алтын Орда жұртында бұдан былай,
Мәскеу әмір жүргізбек есе ала.
Ноғайлар Ысмайыл, мырза Жүсіп,
Қырқысты бір-бірімен қол жиысып.
Қырым да қарап жатпай тақ таласты,
Түріктің сұлтанына бүйрек бұрып.
Қазан мен Қажы тархан, Сібір ханы,
Оралдық жауынгер ел башқұрттары.
Қырқысып, қырық пышақ болып жатса.
Бірікті ұсақ орыс княздықтары.
Әбілқайыр — көшпелі өзбек ханы,
Ұлытау — мекендеген Сарыарқаны.
Кейіннен осы ханнан бөлінген —ді,
Ақ орда Ұрыс ханның ұрпақтары.
Жәнібек, Керейменен жеке салды,
Екі жүз мың артында елі бар-ды.
Есенбұға ханы еді — Моғолстан,
Қозыбасы ел шеті Шуға барды.
Мың төрт жүз елу алты Шуға барған,
Шеті шөл, қалың қамыс нуға барған.
Жүзінде оншақты жыл ел құралып,
Созақта хандық болып тұлғаланған.
Сол дәуірден аз есім бізге жетті,
Жиренше, Қарашаш, Әз-Жәнібек-ті.
Жырау Асан, Қазтуған, Қодан, Абат,
Қасым, Есім, Марғасқа, Жиембет-ті.
Асан қайғы жер шалған он екі жыл,
Әр өлке қона-жатып тартыпты сыр.
Қазаққа Жерұйық жер табамын деп,
Желмаясын мініп ап толғаған жыр.
Қазтуған жырау ұлы Сүйініштің,
Басшысының біреуі келген көштің.
Жырлары ойлы, отты, мағыналы,
Аңызы Жиренше мен Жәнібектің.
Nurlan Izdenuly Esenǵazy,
26-01-2011 12:36
(ссылка)
Руно жазуы
Руно жазуы
Әл-Фараби атындағы ҚазМҰУ доценті, филология ғылымдарының кандидаты Аманқос Мектеп-тегі осылай дейді
- Сіз руно жазуына көшу керек деген пікірдесіз. Руно жазуы туралы түсіндіріп берсеңіз.
- Біздің жазуымыз да, мәдениетіміз де ерте дамыған. Руно дегеніміз – тасты жасампаздықпен сөйлетудің өзі. «Алтын адам» жанындағы күміс тостағандағы жазуымыз бар. Содан бастап есептегенде біздің жазуымыздың тарихы алты-жеті жүз жылға жетіп тұр. Бұл руно жазуымен есептегенде. Ғұбайдолла Айдаров қазақтың маңдайына біткен рунолог-ғалымы еді. Ол рунология бойынша көптеген кітаптар қалдырды, «Күлтегін», «Тоныкөк» «Білге қаған» – бәрін-бәрін зерттеді.
Руно таңбамен белгіленген. Таңба жай таңба емес, оның бәрінің ортақ жүйесі бар ілім. Ол – ілімнің бір бөлшегі. Барлық таңбаны қосқан кезде біздің ұлттық алфавитіміз шығады. Әрбір таңбада сыр бар, ақпарат бар. Рулық таңбалардың барлығы рунологияның шығуына себеп болды. Осы жазу Еуропаға барды. Атилланың кезінде Еуропа осы жазуды пайдаланды. Содан кейін барып латын, грек жазулары пайда болды.
Түркологтар біздің тарихымызды, жазуымызды көп зерттеді. Бірақ олардың өздерінің мүдделері болды. Радлов: «Екі қазақ кездессе, өлеңдетіп сөйлейді», – деген. Қазір екі қазақ өлеңдетіп сөйлессе, дендері сау ма деп күдікпен қарайтын болдық қой. Ғұбекең хақас, гагауыз, әзірбайжан, грузин, түркімен және басқа бірнеше тілді жақсы білді. Сол кісінің кітаптарын оқыдым, зерттедім. Қазіргі кезде Тайжан Досанов мықты рунолог саналады. 1997 жылы сол жігітпен таныстым. Содан кейін рунологиямен шұғылдануға тура келді. Осы жазуды үйренуіміз керек. Сонда ұлтымыздың тарихын, ертедегі ғылымын зерттей аламыз. Платон, Пифагор, Аристотельдер оқыған осы жазуды.
Жақында Венгриядан ғалымдар келді. Олар руноны біледі екен. Егер осы жазуды енгізетін болсақ, түркі халықтарымен де, қазақтың өз ішінде де рухани жақындық күшейе түседі. Рушылдықтан арыламыз. Трайбализмнен арыламыз.
Біздің жазу-сызуымыздың, мәдениетіміздің, тұтастай идеологиямыздың тарихы әріде жатыр. Алайда біздің мәдениетіміз сыртқы бүліншілікке ұшырады. Араб шапқыншылығы кезінде мәдениетіміз зардап шекті. Арабтардың Әл-Муслим Әл-Кутиба деген қолбасшысы болды. Сол мыңдаған адаммен ондаған жылдар бойы біздің дала толған ескерткіштерімізді қиратты. Қиратқан себебі, біз көшіп-қонып жүрген халықпыз ғой. Біз тұтасымен жауынгер әскерміз. Сол мінез, сол дала өмірінің дағдысы бар бізді басқа дінге өткізу қиын болды. Сондықтан бүкіл мәдениетімізді қирату арқылы, бүкіл білікті адамдардың көзін жою арқылы осы дінді қабылдатты. Діннің өзінің де қаупі көп.
- Сонда бізге дін керек пе, керек емес пе?
- Қай діннің де өзінің саясаты бар. Қазіргі Ислам дінінің де өзінің саясаты бар. Шетелден оқып келіп, біздің ғасырлар бойы тәжірибеден, сынақтан өткен салт-дәстүрімізді бұзатын, шариғат былай дейді деп соғатын молда, имамдардың қажеті жоқ. Біз – көзіміз ашық, көңіліміз ояу халықпыз.
- Ұлттық идеология туралы пікіріңізді білсек…
- Идеология – кең ұғым. Адам мен макрокосма, микрокосма, адам мен табиғат арасындағы үйлесімді, сәйкестікті, үндестікті насихаттау керек. Суға түкірме, құдыққа түкірме, күлді баспа, көкті жұлма, жерді шұқыма деген тыйымдар – осының бәрі идеологияға жатады. Табиғат-Ананы әлдилей білуіміз керек. Сонда басқаша қарайды. Экологияны қорғауымыз керек. Алдында айттым ғой, анау ана жақтан, шетелден оқып келді деп еліктей бермеуіміз керек. Миссионерлерден сақтану қажет.
Мемлекеттің идеологиядағы қазіргі ұстанып отырған басты бағыты – халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру. Бұл тұрғыда біршама жұмыстар атқарылуда. Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуы қарқын ала түсуде. Бірақ біздің мүмкіндігіміз әлі көп. Тек соны халық игілігіне жарата білу – басты мақсат. Қазақстан алпауыт мемлекеттермен шектесіп жатыр. Сондықтан бүгінгі билік шекарада келіспеушілік болмауы үшін жұмыс істеуде. Сыртқы саясатта татулық, бейбітшілік болуы керек. Біреудің айдап салғанынан сақтану қажет. Ынтымақтастық қажет. Бізді геноцид, репрессияның екі рет машинасы тапап өтті. Ашаршылық пен соғысты бастан өткердік. Мысалы, Байғанин ауданы территориясында отызыншы жылдары 68 мың халық болыпты. Кеңес үкіметінің кемелденген деген уақытында 28 мың адам болған. Демек, қырылған халықтың орнын толтыра алмай жүрміз. Қытайға, Ресейге қашты. Тартылған өзен-көл сияқтымыз. Көлдің де кемеліне келетін кезі болады. Біз өзен-көлдің кемеліне келуі үшін күресуіміз керек. Қазір Байғанин ауданының тұрғындары 20 мыңға да жетпейді. Қазақтың қаймағы, алтын басты адамдар ауылда еді.
Мемлекеттің ішкі саясатында сыртқы және ішкі миграцияға көңіл бөлініп, ғылыми тұрғыдан баға беру керек. Тағдырдың тәлкегімен ел ауып кеткен бауырларымызды отандастарымыз деп бауырымызға тарту керек. Солтүстік облыстардағы сулы-нулы жерлерге орналастырып, жағдай жасаса, олар еңбектеніп, сырттан алған тәжірибесін біздің тәжірибемен ұштастырып, жүзеге асыра алады. Сондай-ақ, ішкі миграцияда халықтың көші-қонын зерттеп, тиімді жерге орналастыру қажет деп ойлаймын.
Егер қолдан қырып тастамағанда, халқымыз 35-40 миллионға жеткен болар еді. Идеологияның әрісін айтпай-ақ қояйын, берісін Алашордадан іздеу керек. Халел Досмұхамедұлы, Мұстафа Шоқай, Ахмет Байтұрсыновтардың жалғасы үзілмеген болар еді. Әлихандар қандай адам болды! Әлмұхан Ермеков Ленинмен екі сағат сөйлескен. Бұл Әлекеңдердің қаншалықты биік, интеллектуалдық деңгейі жоғары екенін көрсетеді. Солардың тәрбиесін көрген Рысқұловтар қандай болды. Сәкен, Бейімбет, Ілиястар ірі тұлға ғой. Іріден ірі туады. Ірінің көлеңкесі де, жарығы да мол болады. Олардың шапағатын көрген ірі адамдардың ұлтына қашан да пайдасы зор. Өзінің көлеңкесінен қорқатын адамдардан сақтану керек. Бір басшының қабылдауында болдым. Кеңес үкіметінің құлар уағында. Бір телефон шыр ете қалып еді, онша қозғала қоймады. Екінші бір телефон шыр ете қалып еді, әртіс болып шыға келді. Тұтас спектакль көріп шықтым. «Бойы бұлғаң, сөзі жылмаң, кімді көрсең мен сонан», – деп Абай айтқан.
- Қазақ тілі, қазақ баспасөзі туралы не айтасыз?
- Қазақты «Дала уәлаяты» газетімен тәрбиеледі. Қазақтың журналистикасы «Дала уәлаятымен» басталған жоқ. Ол қазақты ұстап отыруға арналған патшаның газеті еді. Біздің санамызды игеру үшін ашқан газет. Шындығы осы. Шындық – қанжар. Дұрыс ұстамасаң, тіліп түседі. Өзін қазақ баспасөзіне арнаған Жиенғали Тілепбергенов секілді ғұламалар өмірден өтіп кетті.
Ахметтер түрлі мысалдармен жазды. Журналистиканы айтқанда, осы кісілердің шеберлігін үйрену керек. Әлихан Бөкейхан жер туралы «Башқұрттың жері» деген мақала жазған. «Қызым, саған айтам, келінім, сен тыңда» дегенді эпиграф қылып алады. Осының өзі шеберлік қой. Қазақ журналистері осындай шеберлікті үйренуі қажет.
- Алаш ардақтыларын зерттеуге қалай келдіңіз?
- ҚазМҰУ-дың филология факультетін бітірдім. Ғылыммен айналысқым келді. Тіл білімі институтына орналастым. Аспирантураға түстім. Бөлім бастығы Жұбаныш Аралбаев рухани жағынан көп қолдау жасады. «Айқап» журналының қоғамдық-саяси лексикасы» деген тақырып алдым. «Айқап» араб графикасымен жазылған ғой. Сол журналды оқу үшін араб графикасын үйрендім. Қазанға бардым. Біраз дүниені қарадым. Журналдың жоқ сандарын іздедім. Ахмет Байтұрсыновтың, Мұхамбетжан Сералиндердің кезіндегі жазбаларды оқыдым. Кандидаттық диссертациямды қорғайын деп жүргенімде 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы болды. Сүйегі қураған Алашты тіріліп жатты деп шықты. Маған Алашты зерттеуші деп жала жапты. Сәл кейін Ахмет Байтұрсыновты ақтауға байланысты комиссия құрылды. Оның құрамында Ісмет Кеңесбаев, Рабиға Сыздықова, Әбдуали Хайдаров, Шора Сарыбаевтар болды. Төте жазуды білетін болғасын маған Ахметтің еңбектерін зерттеу жұмыстары тапсырылды. Екі жылдай Мәскеу, Санкт-Петербург, Қазан, Уфа, Орынбор, Ташкент, Алматы архивтерін қарауға рұқсат берді. Алашты зерттеуге мүмкіндік болды. Алашты тарихтан өшірмек болды ғой бұрын.
Міржақыптың, Ахметтің біраз шығармаларын таптым. Ахметтің қызы Шолпан апайға әкеліп бердім. Міржақыптың қызы Гүлнар апай көзі тірі ғой, қазір 90-нан асып кетті. Оған да біраз материал тапсырдым. Бірқатар шығармаларды өзімде сақтап қалдым. Тек Байтұрсынов туралы қырықтың о жақ-бұ жағында еңбек жаздым. Телжан Шонанұлының еңбектері жинаулы тұр. Енді соны шығарсам деймін.
Алаш қайраткерлері бастық болуды мақсат еткен жоқ, ұлтты алға сүйреді. Олар заңды білді, заңсыздықты баяндап, айта білді. Алаштың мақсаты қалай болғанда да мемлекет құру еді. Әділетсіздіктің жанға батқаны, жергілікті әкімсымақтардың сатқындығы әсер етті. Содан олар қазаққа қорған болғысы келді. Инженер, дәрігер, мұғалімдер қажет еді. Сондай білікті адамдар шықты. Халыққа қызмет етті. Олар бір мамандықпен қалып қойған жоқ, ғылымның бірнеше саласын қамтуға ұмтылды. Халел Петербургтің әскери медициналық академиясына 1903 жылы түсіп, 1909 жылы бітіріп шықты. Оқуға түсер кезде латын тілінен қосымша емтихан тапсыратын болған. Бір айдың ішінде латынды меңгеріп алады. Бұл тума талантты көрсетеді. 1909 жылы «Қанды жексенбіні» көзімен көрген Халел кедейлердің жағдайына төзбеді.
- Кедей, бай дегенге қалай қарайсыз?
- Баяғының байлары табиғи жолмен, ақылмен байыған адамдар. Олар тұтас ауылды асырады. Малды өсіру үшін табиғаттың құбылыстарын зерттеді. Малды баға алатын адамға бақтырды. Өзінің қызметкері ретінде қарады. Ал большевиктер бай-кедей деп бөліп, қазақты байлықтан айырып бақты. Байлардың өзі ілімді, білімді игерген жандар. Жақсы өмір сүру үшін еңбек ету керек.
- Қазақ тарихының жазылуы қандай деңгейде?
- Қазір тарихты жазғыштар көбейіп кетті. Бұл тақырыпты көп созбайын. Біз құжаттар жеткілікті болса да, Алашорданың өзін зерттеп болған жоқпыз. Кезінде билік басына келген большевиктер барлық рухани байлығымызды жойып жібергісі келді. Енді тәуелсіздігімізді нығайтуымыз керек. Тілден айрылып қала жаздадық. Әр елдің ғылымы сол елдің мүддесіне байлаулы. Қазақтың тарихына қазақтың көзімен қарау керек. Мұстафа Шоқайдың, Ахмет Байтұрсыновтардың көзімен қарауымыз керек. Сонда ғана тарихымыз түгелденеді.
- Сіз ақтөбеліксіз ғой?
- 1954 жылы Байғанин ауданында Жарқамыста дүниеге келдім. Жарқамыста 3 сынып орысша оқыдым. Бір орыс қызы үшін мектеп ашылды. Мен мектеп жасына толмаған едім. Орыс мектебінде бала жетпей жатқасын мені қабылдаған. Біз орысша білмейміз, мұғаліміміз қазақша білмейді. Мұндай да қызық болған.
Әкем фотограф болды. Соғыста топограф болған адам. Шешем де фотограф болған. Ол кезде қазақ әйелдерінен фотограф шығуы қызықты жайт қой. Атамыз мектеп ашқан кісі.
Ақтөбелік болғаннан кейін елге алаңдап отырамын. Облыстың басшысына риза боламын. Елеусін Сағындықов елге қажеттің бәрін бітіріп отыр. Рухани саладағы қызметтері қаншама! Бұл кісі қазақша ойлап, қазақша жұмыс істейтін адам екен. Рухани, эстетикалық тәрбиеге көп көңіл бөледі. Бізге осындай басшылар керек. «Қан мен тер» трилогиясы – биік классикалық шығарма. Жақында осы шығарманың кейіпкерлеріне ескерткіш қойды. Керемет емес пе!
Бердібай КЕМАЛ.
Әл-Фараби атындағы ҚазМҰУ доценті, филология ғылымдарының кандидаты Аманқос Мектеп-тегі осылай дейді
- Сіз руно жазуына көшу керек деген пікірдесіз. Руно жазуы туралы түсіндіріп берсеңіз.
- Біздің жазуымыз да, мәдениетіміз де ерте дамыған. Руно дегеніміз – тасты жасампаздықпен сөйлетудің өзі. «Алтын адам» жанындағы күміс тостағандағы жазуымыз бар. Содан бастап есептегенде біздің жазуымыздың тарихы алты-жеті жүз жылға жетіп тұр. Бұл руно жазуымен есептегенде. Ғұбайдолла Айдаров қазақтың маңдайына біткен рунолог-ғалымы еді. Ол рунология бойынша көптеген кітаптар қалдырды, «Күлтегін», «Тоныкөк» «Білге қаған» – бәрін-бәрін зерттеді.
Руно таңбамен белгіленген. Таңба жай таңба емес, оның бәрінің ортақ жүйесі бар ілім. Ол – ілімнің бір бөлшегі. Барлық таңбаны қосқан кезде біздің ұлттық алфавитіміз шығады. Әрбір таңбада сыр бар, ақпарат бар. Рулық таңбалардың барлығы рунологияның шығуына себеп болды. Осы жазу Еуропаға барды. Атилланың кезінде Еуропа осы жазуды пайдаланды. Содан кейін барып латын, грек жазулары пайда болды.
Түркологтар біздің тарихымызды, жазуымызды көп зерттеді. Бірақ олардың өздерінің мүдделері болды. Радлов: «Екі қазақ кездессе, өлеңдетіп сөйлейді», – деген. Қазір екі қазақ өлеңдетіп сөйлессе, дендері сау ма деп күдікпен қарайтын болдық қой. Ғұбекең хақас, гагауыз, әзірбайжан, грузин, түркімен және басқа бірнеше тілді жақсы білді. Сол кісінің кітаптарын оқыдым, зерттедім. Қазіргі кезде Тайжан Досанов мықты рунолог саналады. 1997 жылы сол жігітпен таныстым. Содан кейін рунологиямен шұғылдануға тура келді. Осы жазуды үйренуіміз керек. Сонда ұлтымыздың тарихын, ертедегі ғылымын зерттей аламыз. Платон, Пифагор, Аристотельдер оқыған осы жазуды.
Жақында Венгриядан ғалымдар келді. Олар руноны біледі екен. Егер осы жазуды енгізетін болсақ, түркі халықтарымен де, қазақтың өз ішінде де рухани жақындық күшейе түседі. Рушылдықтан арыламыз. Трайбализмнен арыламыз.
Біздің жазу-сызуымыздың, мәдениетіміздің, тұтастай идеологиямыздың тарихы әріде жатыр. Алайда біздің мәдениетіміз сыртқы бүліншілікке ұшырады. Араб шапқыншылығы кезінде мәдениетіміз зардап шекті. Арабтардың Әл-Муслим Әл-Кутиба деген қолбасшысы болды. Сол мыңдаған адаммен ондаған жылдар бойы біздің дала толған ескерткіштерімізді қиратты. Қиратқан себебі, біз көшіп-қонып жүрген халықпыз ғой. Біз тұтасымен жауынгер әскерміз. Сол мінез, сол дала өмірінің дағдысы бар бізді басқа дінге өткізу қиын болды. Сондықтан бүкіл мәдениетімізді қирату арқылы, бүкіл білікті адамдардың көзін жою арқылы осы дінді қабылдатты. Діннің өзінің де қаупі көп.
- Сонда бізге дін керек пе, керек емес пе?
- Қай діннің де өзінің саясаты бар. Қазіргі Ислам дінінің де өзінің саясаты бар. Шетелден оқып келіп, біздің ғасырлар бойы тәжірибеден, сынақтан өткен салт-дәстүрімізді бұзатын, шариғат былай дейді деп соғатын молда, имамдардың қажеті жоқ. Біз – көзіміз ашық, көңіліміз ояу халықпыз.
- Ұлттық идеология туралы пікіріңізді білсек…
- Идеология – кең ұғым. Адам мен макрокосма, микрокосма, адам мен табиғат арасындағы үйлесімді, сәйкестікті, үндестікті насихаттау керек. Суға түкірме, құдыққа түкірме, күлді баспа, көкті жұлма, жерді шұқыма деген тыйымдар – осының бәрі идеологияға жатады. Табиғат-Ананы әлдилей білуіміз керек. Сонда басқаша қарайды. Экологияны қорғауымыз керек. Алдында айттым ғой, анау ана жақтан, шетелден оқып келді деп еліктей бермеуіміз керек. Миссионерлерден сақтану қажет.
Мемлекеттің идеологиядағы қазіргі ұстанып отырған басты бағыты – халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру. Бұл тұрғыда біршама жұмыстар атқарылуда. Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуы қарқын ала түсуде. Бірақ біздің мүмкіндігіміз әлі көп. Тек соны халық игілігіне жарата білу – басты мақсат. Қазақстан алпауыт мемлекеттермен шектесіп жатыр. Сондықтан бүгінгі билік шекарада келіспеушілік болмауы үшін жұмыс істеуде. Сыртқы саясатта татулық, бейбітшілік болуы керек. Біреудің айдап салғанынан сақтану қажет. Ынтымақтастық қажет. Бізді геноцид, репрессияның екі рет машинасы тапап өтті. Ашаршылық пен соғысты бастан өткердік. Мысалы, Байғанин ауданы территориясында отызыншы жылдары 68 мың халық болыпты. Кеңес үкіметінің кемелденген деген уақытында 28 мың адам болған. Демек, қырылған халықтың орнын толтыра алмай жүрміз. Қытайға, Ресейге қашты. Тартылған өзен-көл сияқтымыз. Көлдің де кемеліне келетін кезі болады. Біз өзен-көлдің кемеліне келуі үшін күресуіміз керек. Қазір Байғанин ауданының тұрғындары 20 мыңға да жетпейді. Қазақтың қаймағы, алтын басты адамдар ауылда еді.
Мемлекеттің ішкі саясатында сыртқы және ішкі миграцияға көңіл бөлініп, ғылыми тұрғыдан баға беру керек. Тағдырдың тәлкегімен ел ауып кеткен бауырларымызды отандастарымыз деп бауырымызға тарту керек. Солтүстік облыстардағы сулы-нулы жерлерге орналастырып, жағдай жасаса, олар еңбектеніп, сырттан алған тәжірибесін біздің тәжірибемен ұштастырып, жүзеге асыра алады. Сондай-ақ, ішкі миграцияда халықтың көші-қонын зерттеп, тиімді жерге орналастыру қажет деп ойлаймын.
Егер қолдан қырып тастамағанда, халқымыз 35-40 миллионға жеткен болар еді. Идеологияның әрісін айтпай-ақ қояйын, берісін Алашордадан іздеу керек. Халел Досмұхамедұлы, Мұстафа Шоқай, Ахмет Байтұрсыновтардың жалғасы үзілмеген болар еді. Әлихандар қандай адам болды! Әлмұхан Ермеков Ленинмен екі сағат сөйлескен. Бұл Әлекеңдердің қаншалықты биік, интеллектуалдық деңгейі жоғары екенін көрсетеді. Солардың тәрбиесін көрген Рысқұловтар қандай болды. Сәкен, Бейімбет, Ілиястар ірі тұлға ғой. Іріден ірі туады. Ірінің көлеңкесі де, жарығы да мол болады. Олардың шапағатын көрген ірі адамдардың ұлтына қашан да пайдасы зор. Өзінің көлеңкесінен қорқатын адамдардан сақтану керек. Бір басшының қабылдауында болдым. Кеңес үкіметінің құлар уағында. Бір телефон шыр ете қалып еді, онша қозғала қоймады. Екінші бір телефон шыр ете қалып еді, әртіс болып шыға келді. Тұтас спектакль көріп шықтым. «Бойы бұлғаң, сөзі жылмаң, кімді көрсең мен сонан», – деп Абай айтқан.
- Қазақ тілі, қазақ баспасөзі туралы не айтасыз?
- Қазақты «Дала уәлаяты» газетімен тәрбиеледі. Қазақтың журналистикасы «Дала уәлаятымен» басталған жоқ. Ол қазақты ұстап отыруға арналған патшаның газеті еді. Біздің санамызды игеру үшін ашқан газет. Шындығы осы. Шындық – қанжар. Дұрыс ұстамасаң, тіліп түседі. Өзін қазақ баспасөзіне арнаған Жиенғали Тілепбергенов секілді ғұламалар өмірден өтіп кетті.
Ахметтер түрлі мысалдармен жазды. Журналистиканы айтқанда, осы кісілердің шеберлігін үйрену керек. Әлихан Бөкейхан жер туралы «Башқұрттың жері» деген мақала жазған. «Қызым, саған айтам, келінім, сен тыңда» дегенді эпиграф қылып алады. Осының өзі шеберлік қой. Қазақ журналистері осындай шеберлікті үйренуі қажет.
- Алаш ардақтыларын зерттеуге қалай келдіңіз?
- ҚазМҰУ-дың филология факультетін бітірдім. Ғылыммен айналысқым келді. Тіл білімі институтына орналастым. Аспирантураға түстім. Бөлім бастығы Жұбаныш Аралбаев рухани жағынан көп қолдау жасады. «Айқап» журналының қоғамдық-саяси лексикасы» деген тақырып алдым. «Айқап» араб графикасымен жазылған ғой. Сол журналды оқу үшін араб графикасын үйрендім. Қазанға бардым. Біраз дүниені қарадым. Журналдың жоқ сандарын іздедім. Ахмет Байтұрсыновтың, Мұхамбетжан Сералиндердің кезіндегі жазбаларды оқыдым. Кандидаттық диссертациямды қорғайын деп жүргенімде 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы болды. Сүйегі қураған Алашты тіріліп жатты деп шықты. Маған Алашты зерттеуші деп жала жапты. Сәл кейін Ахмет Байтұрсыновты ақтауға байланысты комиссия құрылды. Оның құрамында Ісмет Кеңесбаев, Рабиға Сыздықова, Әбдуали Хайдаров, Шора Сарыбаевтар болды. Төте жазуды білетін болғасын маған Ахметтің еңбектерін зерттеу жұмыстары тапсырылды. Екі жылдай Мәскеу, Санкт-Петербург, Қазан, Уфа, Орынбор, Ташкент, Алматы архивтерін қарауға рұқсат берді. Алашты зерттеуге мүмкіндік болды. Алашты тарихтан өшірмек болды ғой бұрын.
Міржақыптың, Ахметтің біраз шығармаларын таптым. Ахметтің қызы Шолпан апайға әкеліп бердім. Міржақыптың қызы Гүлнар апай көзі тірі ғой, қазір 90-нан асып кетті. Оған да біраз материал тапсырдым. Бірқатар шығармаларды өзімде сақтап қалдым. Тек Байтұрсынов туралы қырықтың о жақ-бұ жағында еңбек жаздым. Телжан Шонанұлының еңбектері жинаулы тұр. Енді соны шығарсам деймін.
Алаш қайраткерлері бастық болуды мақсат еткен жоқ, ұлтты алға сүйреді. Олар заңды білді, заңсыздықты баяндап, айта білді. Алаштың мақсаты қалай болғанда да мемлекет құру еді. Әділетсіздіктің жанға батқаны, жергілікті әкімсымақтардың сатқындығы әсер етті. Содан олар қазаққа қорған болғысы келді. Инженер, дәрігер, мұғалімдер қажет еді. Сондай білікті адамдар шықты. Халыққа қызмет етті. Олар бір мамандықпен қалып қойған жоқ, ғылымның бірнеше саласын қамтуға ұмтылды. Халел Петербургтің әскери медициналық академиясына 1903 жылы түсіп, 1909 жылы бітіріп шықты. Оқуға түсер кезде латын тілінен қосымша емтихан тапсыратын болған. Бір айдың ішінде латынды меңгеріп алады. Бұл тума талантты көрсетеді. 1909 жылы «Қанды жексенбіні» көзімен көрген Халел кедейлердің жағдайына төзбеді.
- Кедей, бай дегенге қалай қарайсыз?
- Баяғының байлары табиғи жолмен, ақылмен байыған адамдар. Олар тұтас ауылды асырады. Малды өсіру үшін табиғаттың құбылыстарын зерттеді. Малды баға алатын адамға бақтырды. Өзінің қызметкері ретінде қарады. Ал большевиктер бай-кедей деп бөліп, қазақты байлықтан айырып бақты. Байлардың өзі ілімді, білімді игерген жандар. Жақсы өмір сүру үшін еңбек ету керек.
- Қазақ тарихының жазылуы қандай деңгейде?
- Қазір тарихты жазғыштар көбейіп кетті. Бұл тақырыпты көп созбайын. Біз құжаттар жеткілікті болса да, Алашорданың өзін зерттеп болған жоқпыз. Кезінде билік басына келген большевиктер барлық рухани байлығымызды жойып жібергісі келді. Енді тәуелсіздігімізді нығайтуымыз керек. Тілден айрылып қала жаздадық. Әр елдің ғылымы сол елдің мүддесіне байлаулы. Қазақтың тарихына қазақтың көзімен қарау керек. Мұстафа Шоқайдың, Ахмет Байтұрсыновтардың көзімен қарауымыз керек. Сонда ғана тарихымыз түгелденеді.
- Сіз ақтөбеліксіз ғой?
- 1954 жылы Байғанин ауданында Жарқамыста дүниеге келдім. Жарқамыста 3 сынып орысша оқыдым. Бір орыс қызы үшін мектеп ашылды. Мен мектеп жасына толмаған едім. Орыс мектебінде бала жетпей жатқасын мені қабылдаған. Біз орысша білмейміз, мұғаліміміз қазақша білмейді. Мұндай да қызық болған.
Әкем фотограф болды. Соғыста топограф болған адам. Шешем де фотограф болған. Ол кезде қазақ әйелдерінен фотограф шығуы қызықты жайт қой. Атамыз мектеп ашқан кісі.
Ақтөбелік болғаннан кейін елге алаңдап отырамын. Облыстың басшысына риза боламын. Елеусін Сағындықов елге қажеттің бәрін бітіріп отыр. Рухани саладағы қызметтері қаншама! Бұл кісі қазақша ойлап, қазақша жұмыс істейтін адам екен. Рухани, эстетикалық тәрбиеге көп көңіл бөледі. Бізге осындай басшылар керек. «Қан мен тер» трилогиясы – биік классикалық шығарма. Жақында осы шығарманың кейіпкерлеріне ескерткіш қойды. Керемет емес пе!
Бердібай КЕМАЛ.
Nurlan Izdenuly Esenǵazy,
12-01-2011 06:29
(ссылка)
12 ата Байулы
Племя Таз(Тастулек) - одно из основных Казахских племенных подразделений Младшего жуза, входящее в поколение Байулы. Байулы (дословно –богатые потомством) - племенной союз, включавший себе 12 руу (родов): Адай, Алаша, Байбакты, Берш, Есентемир, Жаппас-Алтын, Кызылкурт, Маскар, Таз, Тана, Шеркеш, Ысык.
По народным генеиологическим преданиям племя Таз являются прямыми потомками Алшына, сына прородителий всех племен младшего жуза Бекарыса.
Племя Таз имеет в своем составе три подрода: Жастабан, Шарга, Абдал. Огромный интерес здесь представляет родовое название Абдал. По мнению некоторых исследователей корень которого восходит к эфталитам 4-5 в.в. (белым гуннам) игравшим огромную роль в политической жизни средней Азии того времени, а также в этногенизе многих современных тюркоязычных народов. Род Абдал есть среди Туркменов и Узбеков-локайцев, Башкир и Киргизов.
По народным генеиологическим преданиям племя Таз являются прямыми потомками Алшына, сына прородителий всех племен младшего жуза Бекарыса.
Племя Таз имеет в своем составе три подрода: Жастабан, Шарга, Абдал. Огромный интерес здесь представляет родовое название Абдал. По мнению некоторых исследователей корень которого восходит к эфталитам 4-5 в.в. (белым гуннам) игравшим огромную роль в политической жизни средней Азии того времени, а также в этногенизе многих современных тюркоязычных народов. Род Абдал есть среди Туркменов и Узбеков-локайцев, Башкир и Киргизов.
Nurlan Izdenuly Esenǵazy,
03-12-2010 09:26
(ссылка)
Тауелсиздик
Алда келе жатқан 16 желтоқсан Тәуелсіздік күні мерекесі құтты болсын ағайын!
Қазақ халқы Тәуелсіздікті көп жылдар зарыға күтті. Тәуелсіздікті аңсаған, өз ойларын ортаға салған қаншама қазақ елінің білімді азаматтары құрбан болды. Көзі ашық, көкірегі ояу қазақ жастары 1986 жылы желтоқсан айында Совет Одағының озбыр саясатына қарсы өз наразылықтарын білдірді. Сын болмай мін болмас дегендей. Сол кезде Совет Одағы жастардың талабына мән беріп, оң шешім шығарудың орнына, әскери күшпен жастардың жігерін басып тастауды қолға алды. Қаншама қазақ қыз-жігіттерін соққыға жығып, қудалап, қамап, қорлап, қырып қазақ халқының намысына тиді. Аллаға шүкір Совет Одағы құлап, мемлекет ретінде жойылды, Қазақ елі Тәуелсіздік алды, Қазақ ССР-ен Қазақстан Республикасы болып өзгерді. Ата-бабаларымыз сан ғасырлар бойы аңсап өткен азаттық алдық, елімізге егемендік әкелді. Қазақ елінің Тәуелсіздігі бәріміздің ең басты құндылығымыз. Мың өліп, мың тірілген қазақ халқы, барлық қыйыншылыққа шыдады, сабырлық, төзімділік, салқынқандылық танытты, Алла тағала қолдап, ата-баба әруағы оңдап қазақ халқының бағы ашылды. Қанымызға біткен тектілігіміздің арқасында Тәуелсіздікке қол жеткізгеніміздің өзі қазақ халқы үшін үлкен олжа деседе болады. Ендігі мәселе – Тәуелсіздігімізді бүгінгіденде нығайтып, мемлекеттігімізді бекіте түсу. Қазақстан Республикасы мемлекет, қазақ халқы ұлт ретінде қайта жаңарды. Қазақ халқы үшін Тәуелсіздіктен қымбат еш нәрсе жоқ.
Қазақ халқын алыс- жақын жер бетіндегі барлық мемлекеттер танып білді, Алла тағала қолдап, 19 жылдың ішінде ата-бабамыз армандаған мақсаттарының бәрі орындалды деседе болады. Көрші елдермен шекарамызды белгілеп-бекіту, тілімізді дамыту, тарихымызды түгендеу, әдет-ғұрып, салт-дәстүрімізді сақтау, дінімізге сыйыну, экономикамыздың өркендеуі, ішкі және сыртқы саяси тұрақтылық, халық аралық татулықтарды дұрыс жолға қоя білген Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы қазақ халқының маңдайына біткен бақыт болды. Осындай қыруар еңбегінің арқасында Қазақстан Республикасы ЕҚЫҰ-на төрағалық міндетін атқаруда, Ислам елдері конференциясына төрағалық ету мәртебесіне ие болды. Бұл қазақ халқы үшін үлкен абырой, жоғары, биік мәртебе, елдің атын ер шығарар дегендей емес пе?
Қазақстан Республикасында әртүрлі себептермен қоныс аударып уақытша болсада тұрып жатқан өзге ұлттар Қазақ елін құды бір жерұйыққа бағалайды. Себебі қазақ еліне әр түрлі жағдайға байланысты келген өзге ұлттарды қазақ халқы қонақжайлылығымен, дарқандығымен, мейрмандығымен және қыйналған кездерінде бір үзім нандарын бөліп берген қайырымдылығымен ұлт ретінде аман есен алып қалды. Аштықта жеген құйқаның дәмі кетпес дегендей, Қазақ елінде тұрып жатқан өзге ұлттардың қазақ халқына деген достығы мәңгілік деп айтуға болады. Ендеше Қазақ елінің Тәуелсіздігіне өзге ұлттар да қуанады, елдегі саяси тұрақтылықты, ұлттар арасындағы достықты берік сақтауға міндеттері санайды. Қазақстан Республикасында тұратын өзге ұлт өкілдеріне кәсіпкерліктерін дамытуға, тілін, дінін, тарихын сақтауға мемлекет тарапынан қолдау көрсетуде. Соған қарымта ретінде шет елдерде тұратын қазақтарға да сондай көмектер беріп жатыр деп айта аламыз.
Балаларымызға Қазақ елінің Тәуелсіздігінің қымбат екенін, оны көздің қарашығындай сақтай білудің маңызды екенін әркез айтып отыру керек, 3 жастан бастап жастарына қарай, деңгейіне байланысты Тәуелсіздіктің мағынасы жөнінде сабақ алулары қажет. Болашақ ұрпақтарымызға беретін еншіміз: бірінші тәрбие, екінші білім, үшінші тұрмысқа қажетті заттар екенін ұмытпайық ағайын.
Тәуелдіздік мерекесі желтоқсан айында тойланады, құран оқылады, соған байланысты 1-ші қаңтарда келе жатқан Жаңа 2011 жылды қарсы алу дайындықтарын 22-ші желтоқсаннан кейін бастасада үлгеретінімізді ескергеніміз жөн.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасы өркендей берсін, еліміз абыройлы, айбынды болып, қазақ тілі толық мемлекеттік мәртебесіне ие болсын, қазақ елінің салт-дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, тарихы, өнері, ғылымы дамып биік шыңдардан көрінсін, қазақ елінің атқа мінер азаматтары аман болып, жастрымызға үлгі көрсетсін, жастарымыз қалаған мамандықтарының шебері деңгейіне жетіп, қазақ елінің алдыңғы қатарлы дамыған елдердің алды болуына ат салыссын. Елімізде қой үстіне торғай жұмыртқалаған заман орнасын!
Қазақ халқы Тәуелсіздікті көп жылдар зарыға күтті. Тәуелсіздікті аңсаған, өз ойларын ортаға салған қаншама қазақ елінің білімді азаматтары құрбан болды. Көзі ашық, көкірегі ояу қазақ жастары 1986 жылы желтоқсан айында Совет Одағының озбыр саясатына қарсы өз наразылықтарын білдірді. Сын болмай мін болмас дегендей. Сол кезде Совет Одағы жастардың талабына мән беріп, оң шешім шығарудың орнына, әскери күшпен жастардың жігерін басып тастауды қолға алды. Қаншама қазақ қыз-жігіттерін соққыға жығып, қудалап, қамап, қорлап, қырып қазақ халқының намысына тиді. Аллаға шүкір Совет Одағы құлап, мемлекет ретінде жойылды, Қазақ елі Тәуелсіздік алды, Қазақ ССР-ен Қазақстан Республикасы болып өзгерді. Ата-бабаларымыз сан ғасырлар бойы аңсап өткен азаттық алдық, елімізге егемендік әкелді. Қазақ елінің Тәуелсіздігі бәріміздің ең басты құндылығымыз. Мың өліп, мың тірілген қазақ халқы, барлық қыйыншылыққа шыдады, сабырлық, төзімділік, салқынқандылық танытты, Алла тағала қолдап, ата-баба әруағы оңдап қазақ халқының бағы ашылды. Қанымызға біткен тектілігіміздің арқасында Тәуелсіздікке қол жеткізгеніміздің өзі қазақ халқы үшін үлкен олжа деседе болады. Ендігі мәселе – Тәуелсіздігімізді бүгінгіденде нығайтып, мемлекеттігімізді бекіте түсу. Қазақстан Республикасы мемлекет, қазақ халқы ұлт ретінде қайта жаңарды. Қазақ халқы үшін Тәуелсіздіктен қымбат еш нәрсе жоқ.
Қазақ халқын алыс- жақын жер бетіндегі барлық мемлекеттер танып білді, Алла тағала қолдап, 19 жылдың ішінде ата-бабамыз армандаған мақсаттарының бәрі орындалды деседе болады. Көрші елдермен шекарамызды белгілеп-бекіту, тілімізді дамыту, тарихымызды түгендеу, әдет-ғұрып, салт-дәстүрімізді сақтау, дінімізге сыйыну, экономикамыздың өркендеуі, ішкі және сыртқы саяси тұрақтылық, халық аралық татулықтарды дұрыс жолға қоя білген Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы қазақ халқының маңдайына біткен бақыт болды. Осындай қыруар еңбегінің арқасында Қазақстан Республикасы ЕҚЫҰ-на төрағалық міндетін атқаруда, Ислам елдері конференциясына төрағалық ету мәртебесіне ие болды. Бұл қазақ халқы үшін үлкен абырой, жоғары, биік мәртебе, елдің атын ер шығарар дегендей емес пе?
Қазақстан Республикасында әртүрлі себептермен қоныс аударып уақытша болсада тұрып жатқан өзге ұлттар Қазақ елін құды бір жерұйыққа бағалайды. Себебі қазақ еліне әр түрлі жағдайға байланысты келген өзге ұлттарды қазақ халқы қонақжайлылығымен, дарқандығымен, мейрмандығымен және қыйналған кездерінде бір үзім нандарын бөліп берген қайырымдылығымен ұлт ретінде аман есен алып қалды. Аштықта жеген құйқаның дәмі кетпес дегендей, Қазақ елінде тұрып жатқан өзге ұлттардың қазақ халқына деген достығы мәңгілік деп айтуға болады. Ендеше Қазақ елінің Тәуелсіздігіне өзге ұлттар да қуанады, елдегі саяси тұрақтылықты, ұлттар арасындағы достықты берік сақтауға міндеттері санайды. Қазақстан Республикасында тұратын өзге ұлт өкілдеріне кәсіпкерліктерін дамытуға, тілін, дінін, тарихын сақтауға мемлекет тарапынан қолдау көрсетуде. Соған қарымта ретінде шет елдерде тұратын қазақтарға да сондай көмектер беріп жатыр деп айта аламыз.
Балаларымызға Қазақ елінің Тәуелсіздігінің қымбат екенін, оны көздің қарашығындай сақтай білудің маңызды екенін әркез айтып отыру керек, 3 жастан бастап жастарына қарай, деңгейіне байланысты Тәуелсіздіктің мағынасы жөнінде сабақ алулары қажет. Болашақ ұрпақтарымызға беретін еншіміз: бірінші тәрбие, екінші білім, үшінші тұрмысқа қажетті заттар екенін ұмытпайық ағайын.
Тәуелдіздік мерекесі желтоқсан айында тойланады, құран оқылады, соған байланысты 1-ші қаңтарда келе жатқан Жаңа 2011 жылды қарсы алу дайындықтарын 22-ші желтоқсаннан кейін бастасада үлгеретінімізді ескергеніміз жөн.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасы өркендей берсін, еліміз абыройлы, айбынды болып, қазақ тілі толық мемлекеттік мәртебесіне ие болсын, қазақ елінің салт-дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, тарихы, өнері, ғылымы дамып биік шыңдардан көрінсін, қазақ елінің атқа мінер азаматтары аман болып, жастрымызға үлгі көрсетсін, жастарымыз қалаған мамандықтарының шебері деңгейіне жетіп, қазақ елінің алдыңғы қатарлы дамыған елдердің алды болуына ат салыссын. Елімізде қой үстіне торғай жұмыртқалаған заман орнасын!
Nurlan Izdenuly Esenǵazy,
24-11-2010 17:11
(ссылка)
ОНОМАСТИКА
Сақтардың патшасы Тұмар!
Аты жөні: Тұмар Сапарғалиқызы Ішбақай, яғни, аты Тұмар, әкесінің аты Сапарғали, тегі Ішбақай. Негізі қазақ тілінде осылай жазылуы қажет емес пе? Әкесі Сапарғали бірде жаугершілік заманда қоршауда қалған, сол қоршауда жаңа дүниеге келген баласын тастамай, мойынына асып алып қашқан, қоршауды бұзып құтылып шыққан. Бұны жақсылыққа жорып, мені аман алып қалған баламның аты Тұмар болсын депті. Тұмар патшаны кейбіреулер Томирис дейді.
Аты жөні: Тұмар Сапарғалиқызы Ішбақай, яғни, аты Тұмар, әкесінің аты Сапарғали, тегі Ішбақай. Негізі қазақ тілінде осылай жазылуы қажет емес пе? Әкесі Сапарғали бірде жаугершілік заманда қоршауда қалған, сол қоршауда жаңа дүниеге келген баласын тастамай, мойынына асып алып қашқан, қоршауды бұзып құтылып шыққан. Бұны жақсылыққа жорып, мені аман алып қалған баламның аты Тұмар болсын депті. Тұмар патшаны кейбіреулер Томирис дейді.
Без заголовка
Мангыстау жеринде, туып оскениме аллага мында бир шукир! Отанымызды курметтейик ЖАСТАР!!!!!!!!!
настроение: Хорошее
ЖАНЫМ
Кинады жаным, кинады менiн журегiм.
Жуптасуымызды Жаратканан тiледiм.
Журектен ошiре алмай озiндi
Бул омiрден мангi жаным кетермiн.
Сен ойлаумен, журегiм менi кинады,
Сенi ойлаумен, коз жасымды тыимадым.
Ренжiмешi, кешiршi менi отiнем
Мына омiр бiз ойлагандай болмады.
Суйемiн жаным, суйектiм менiн аяулым,
Сагыныштан журекке конды каяу-мун.
Тiлерiм мен бакытты болшы аркашан
Есiмiн тур журекте менiн ардайым.
Жуптасуымызды Жаратканан тiледiм.
Журектен ошiре алмай озiндi
Бул омiрден мангi жаным кетермiн.
Сен ойлаумен, журегiм менi кинады,
Сенi ойлаумен, коз жасымды тыимадым.
Ренжiмешi, кешiршi менi отiнем
Мына омiр бiз ойлагандай болмады.
Суйемiн жаным, суйектiм менiн аяулым,
Сагыныштан журекке конды каяу-мун.
Тiлерiм мен бакытты болшы аркашан
Есiмiн тур журекте менiн ардайым.
Продаю свою машину!
MERCEDES BENS C 180 / Sport / Цвет - черный , обьем 1.8 , титановые диски 16 дм. электро пакет, кандер, ABS, SRS. 7.000 $ Или меняю на автомобиль ниже классом с доплатои! 8 701 45 800 97 
Pierre Cardin,
07-07-2009 11:59
(ссылка)
http://www.facebook.com/pages/Pierre-Cardin-Aktau/116018737602
В этой группе, возможно, есть записи, доступные только её участникам.
Чтобы их читать, Вам нужно вступить в группу
Чтобы их читать, Вам нужно вступить в группу
