Откройте свой Мир!

     ШАРБҰЛАҚ АУЫЛЫНДАҒЫ БЕЛГІСІЗ НЫСАН
      Интернет ақтарып үйренген біз үшін www.google.com-ның картасы өте қызықты. Ауданымыздың картасын толықтыруды хобби еткелі біраз болды. Түрлі нысандарды, ақпараттарды енгізуге асығамыз. Қазақ жері көлемін карта арқылы шарлап жүріп талай қызықты нәрселерге тап боламыз. Соның бірі мінекей, назарларыңызда.

     Спутниктен түсірілген картада ауданымыздағы Шарбұлақ ауылының жоғарғы жағындағы, Тұрбатқа қарай асатын жолдың үстінде орналасқан мына бір жұмбақ нысан еріксіз назарыңды аударады. Бұл қандай нысан болды екен? Ат шаптырымдай үлкен аумақты қамтитын диаметрі 60-80 метр шамасындай шеңбер мен оның ішінде орналасқан 6 кіші шеңбердің көрінісі тіпті қызықты. 

          
       Ауыл үсті мен айналасы толық көрінетін дөң басына орналасқан бұл нысан аса маңызды жерге орналасқаны көрініп-ақ тұр. Маңыздылығын санамалап шықсақ:
1. Өзен арнасы жақын маңда;
2. Айнала толық бақылауға ыңғайлы;
3. Жаяу адамның дөң басына жылдам шыға алуы да қиындау.

      Осы аталған ерекшеліктерді ескере отырып, бұл нысан шамасы қайбір соғыс жылдары әскери лагер болмады ма екен деген ойға қаласың. Оның жөні де жоқ емес. Ұлы Жібек жолының ірі тармағы өткен бұл атырапта әскери қақтығыстардың жиі болып тұрғаны белгілі. Ал мынадай стратегиялық маңызы бар орынға әскери лагерді орналастыру өте тиімді-ақ. Шамасы солай шығар...


     Ал сіз қалай ойлайсыз?

google картасындағы сілтемесі мынау:
https://maps.google.ru/maps...

Қазығұрт өңіріне қатысты қызықты сурет табылды!

Тапқан кісі - Өмір Шыныбекұлы.

Енді талкылау жасап көрейік. 19 ғасырдың екінші жартысында салынған мына суретте көрініс тапқан Шымкенттен Ташкентке қарай шыққандағы жолай соғатын қай қорған екен?

а) Рабат 
в) Шарапхана
с) Алтынтөбе 
д) Тұрбат
е) басқа (өз ойыңыз)

Кеше Қазығұрттағы Қ. Сәтпаев атындағы мектепте мектеп бітіруші түлектердің алғашқы легі ҰБТ тапсырды. 3-ші маусымдағы тапсырған тесттің алғашқы нәтижелері шықты. Тест тапсырған мектептер бойынша орташа балдық көрсеткіштер бойынша мәліметті назарларыңызға ұсынғалы отырмыз. Қалған мектептер 5, 7, 9-шы маусымдарда тапсыратын болады.

Қазығұрттықтар «динозавр» сүйегін тауып алыпты.

Дәл осылай бүкіл қазақ елі интернеттен жаңалық оқып шулап жатыр. 2012 жылдың 11-маусымында otyrar-tv.kz сайтында Қазығұрт  ауданынан динозаврдың қаңқасы табылғаны туралы ақпарат жарияланды. Іле–шала бұл ақпаратты республикалық ақпарат құралдары да іліп әкетіп жарыса жариялап жатты. Бұл
мақаланың реті былай: 

ОҚО тұрғыны еден астынан динозаврға ұқсас жануардың қаңқасын тауып алды 
Оңтүстік Қазақстан облысының Қазығұрт ауданына қарасты Сынтас елді мекенінің тұрғандары редакциямызға хабарласып, ауылдастарының ауласынан белгісіз аңның қаңқа сүйегінің табылғанын айтқан еді. Ескі баспананы бұзып жатқан жұмысшылар жұмбақ қаңқаны динозаврдікі деп топшылаған. 

Сүйек қаңқасын тапқанда жалдамалы жұмысшы Құрмет Абдуллаев алғашқыда таңқалғанын айтады. Еден астынан табылған сүйекті еппен қазып алған ол, біршама уақыт өткенде тағы бір мақұлықтың бас сүйегін табады. Дереу үй қожайындарын болған жайдан хабардар еткен. 
Қос қаңқаның көрінісі кез келген жанды селт еткізері сөзсіз. Тұрпаты үрей туғызатын сүйекке назар салсаңыз бір қарағанда, көзіңізге ежелгі динозавр тектес мақұлық елестейді. Мұны байқаған үй қожайындары бұл сүйектерді әзірге ешкімге бермей, тіпті көрсетпей, сақтап отыр. Дегенмен, Сынтас ауалындағы бұл жаңалықты дүйім жұртқа жеткізу үшін, белгісіз жыртқыштың сүйегі табылған үйді арнайы іздеп бардық.. 
Бұрын Амангелді, қазір Сынтас деп аталатын елді мекенде тұратын Жаңыл апай айтады: «Келінім мектепте тарих пәнінің мұғалімі. Ол да мұның динозавр қаңқасы екенін растап отыр. Жағдайдан хабарланған көрші- #1179;олаң таныстарымның сөзінше, адыр-қырдан үйдің астына кіріп кетуі мүмкін екен. Кім біледі, солай да шығар»  Тарихы терең Қазығұрт ауданы үшін мұндай белгісіз қаңқаларды табу - қалыпты жағдай. Осыдан 30 шақты жыл бұрын Қазығұрт асуынан Ташкентке қарай бағыт алатын бүгінгі даңғыл жолды салу барысында да құрылысшылар динозаврдың сүйегін тапқанға ұқсайды.  
- Нақты қанша жыл бұрын болғаны белгісіз,- дейді облыстық тарихи- өлкетану мұражайының аға ғылыми қызметкері Владимир Горянов. - Бірақ мақұлықтың қаңқасы өте жақсы сақталыпты. Суретке қарап, ешқандай болжам айта алмаймын. Бір айтарым, сүйек динозаврдікі емес. Ескертемін мұны мен суреттегі тіске қарап айтып отырмын. Дегенмен, бұл тарихта баяғыда жоғалып кеткен жыртқыш сүтқоректі болуы да ғажап емес. 
Сынтастық азаматтар табылған олжа тарихшылар үшін қызықты болса, саудалауға да бар екендіктерін жасырмайды. Бірақ әзірге қаңқа үй иегесінінң қолында. Зертеуші ғалым мамандардың қолына тиген жоқ. 

Мақпал ИБРАГИМОВА.
Оңтүстік Рабат

Бұл мақаланы оқырын оқып алып не күлерімізді, не жыларымызды білмей қалдық. Қайран қазекемнің сауатсыздығы-ай. Сынтас ауылы тұрғындарының бұлай республиканы шулатқаны тек сынтастықтар емес, бүкіл қазығұрттықтардың атына ұят келтірді. Мақала авторы Мақпалдың (makpal_i@mail.ru) айтуынша ұятқа қалдырған сауатсыздығымен қоймай, суйек тапқан үй иелері журналистер кеткеннен соң, арнайы құдайы өткізіп, ас беріп жатқан көрінеді.  

 Бұл ешқандай динозаврдың қаңқасы емес, кәдімгі үй мысығының қаңқасы ғой! Кез-келген орта мектепте биология сабағына қатысып, білім алған орта білімді азамат бұл туралы білсе керек. Сүйек тапқан Жаңыл апайдың үйінде мектепте тарих пәнінен сабақ беретін келіні бар екен тағы да, оның да сауаты асып бара жатқаны шамалы екені білініп қалды. Журналистерге не керек, сенсациялық тақырып керек. Мысықтың қаңқасы екенін біле тұра, мақаланы аздап бұрыңқырап жарияланды да жіберді. Енді бүкіл қазақ елі қазығұрттық ауыл тұрғындарының үстінен күліп отырған шығар. 

Егер, мысықтың қаңқа сүйектері туралы хабарсыз болсаңыз, мысықтың қаңқасы туралы суреттерге кезек берейік. Қараңыз: 





 
Енді бәрін түсінген боларсыз? Бұдан кейін күлсеңіз де, күйінсеңіз де өзіңіз біліңіз. 

 
1. http://otyrar-tv.kz/2012/06/12/neobychnuyu-nakhodku-obnaruzhili-zhiteli-kazygurtskogo-rajjona/

2. http://otyrar-tv.kz/kaz/2012/06/11/zhyrt%D2%9Bysh-pa-ma%D2%9B%D2%B1ly%D2%9B-pa-%D2%9Bazy%D2%93%D2%B1rt-audanynan-dinozavr-tektes-ma%D2%9B%D2%B1ly%D2%9Bty%D2%A3-s%D2%AFjjegi-tabyldy/

3. http://news.nur.kz/220605.html

4. http://www.baq.kz/kaz/news/cat/6/12810

 
1. http://www.dolina.sitecity.ru/ltext_3004181215.phtml?p_ident=ltext_3004181215.p_3004234825

2. http://go.mail.ru/search_images?q=%D1%81%D0%BA%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%82%20%D0%BA%D0%BE%D1%88%D0%BA%D0%B8&rch=l&fr=web#w=729&h=600&s=134668&pic=http%3A%2F%2Fdic.academic.ru%2Fpictures%2Fenc_colier%2F0629_009.jpg&page=http%3A%2F%2Fdic.academic.ru%2Fdic.nsf%2Fenc_colier%2F2420%2F%25D0%2590%25D0%259D%25D0%2590%25D0%25A2%25D0%259E%25D0%259C%25D0%2598%25D0%25AF&descr=%D0%A1%D0%9A%D0%95%D0%9B%D0%95%D0%A2%20%D0%9A%D0%9E%D0%A8%D0%9A%D0%98.%20%D0%92%20%D1%81%D0%BA%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%B0%D1%85%20%D1%81%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D1%8B%2C%20%D1%87%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%B0%D1%85%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%BA%D0%BE%D1%88%D0% BA%D0%B8...

Батыс Еуропаның кей елдерінен, мәселен, Лихтенштейннен 25,6 есе,  Монакодан 2029,7 есе, Люксембургтан 1,58 есе үлкен  Қазығұрт ауданының әкімі ауысты. Халық саны 105 мыңнан асатын, көлемі 4100км2 болатын ірі ауданның басшылығының өзгеруінің өзі ірі  жаңалық. Таныс болыңыз: Қазығұрт  ауданының әкімінің орынтағына бүгіннен бастап Б. Д. Қыстауов жайғасты.


 



 








Білімі


Қапланбек зоотехникалық малдәрігерлік техникумы (1990ж., есепші)


Х.А. Яссауий атындығы Халықаралық Университеті (1995ж.,
экономист)


Жұмыс тәжірибесі

• 07.1990 – 10.1991 «Күйік» асыл тұқымды қой заводының есепшісі
• 10.1991 – 09.1995 Х.А. Яссауий атындығы Халықаралық Университетінің студенті
• 09.1995 – 08.1996 ОҚО әкімшілігінің экономика басқармасының жетекші маманы
• 08.1996 – 12.1999 Қаржы басқармасының бас маманы
• 12.1999 – 04.2000 ОҚО әкімшілігі қаржы басқармасының сектор меңгерушісі
• 04.2000 – 07.2002 Қаржы департаментінің кірістерді болжау бөлімінің меңгерушісі
• 07.2002 – 03.2004 Төлеби аудандық қаржы бөлімінің меңгерушісі
• 03.2004 – 10.2009 Қазығұрт аудандық қаржы бөлімінің бастығы
• 10.2009 – 04.2012 Қазығұрт ауданы әкімінің орынбасары

              

• 04.2012 ж.-дан Қазығұрт ауданының әкімі.

Құрметті қауымдастық мүшелері!  Жағымды хабармен қуантып қоюды жөн санап
отырмыз. Қазығұрт ауданы, Алтынтөбе ауылына қарасты «Қаржан» жалпы орта
мектебінің атауын Төле би бабамыздың атына беру туралы ұсыныс-сауалмен аудан
әкімінің ресми сайтының виртуальді қабылдау бөліміне хат жазған едік. Аудан
әкімінен жағымды хабар келді, ұсынысты қолдайтынын, ономастикалық комиссияның
назарына тапсырылатынын хабарлапты, бұл да болса біз үшін қуаныш.

Қараңыз:

Сауал:

Ассалаумалейкум, Тұманбек Сүйінбайұлы! Менің
сауалым мынадай, Алтынтөбе ауыл округіне қарасты Қаржан ауылында
"Қаржан" жалпы орта мектебі бар. Осы мектептің атауын Төле би
бабамыздың атына берілсе қалай болады? Төле би бабамыздың атында ауданымызда
мектеп, не басқа да маңызды нысан атауы жоқ. Демек, ономастикалық заңдарға
қайшылық келтірмейді. Тарихи деректерде Төле би бабамыз өмірінің соңғы бөлігін
Қазығұрт тауының етегінде, Шарапхананың жоғарғы жағындағы Қаржан өзенінің жағалауында
өткізгені туралы айтылады. Бұл қазіргі Қаржан ауылы орналасқан жерге сәйкес
келеді. Демек, Төле бабамыздың өзінің өмірінің соңғы сәттерін өткізген жерде,
елде өзінің атымен аталатын нысанның тұруы заңдылық деп ойлаймын. Әрі өскелең
ұрпаққа тамаша тәрбие құралы бола алар еді.


Жауап:

Сіздің берген сауалыңыз өте орынды. Қаржан
ауылындағы «Қаржан» жалпы орта мектебінің атауын сол кездегі ауыл тұрғындардың
ұсынысымен қойылған екен. Сол себептен бұл ұсынысыңыз ономастикалық комиссияға
тапсырылатын болады.


Жауап берушы: Аудан әкімі

Атқарушы: Б.Артықбаев

Байланыс
ақпараты: 2-27-89


Тікелей сілтеме: http://www.kazigurt.kz/kaz/faq?id=view&rec=27


http://www.kazigurt.kz/kaz/faq?id=view&rec=26

Осы уақытқа дейін тылсымның сырын ашпаққа ұмтылған адамзат баласы топан су қаптағанда Нұх пайғамбардың кемесі қайырлаған қасиетті мекенді іздеумен келеді. Жаратушының жер бетіндегі пенделерін пиғылына қарай жазалап, пайғамбар кемесін паналағандар Алла тағаланың қаһарынан аман қалды деген дерек көктен түскен қасиетті төрт кітапта да айтылады. Сонымен Нұх кемесі тоқтаған тау қайсы: еврейлердің Синайы ма, арабтардың әл Жудиі ме әлде армяндар айта беретін Арарат па, біздің Қазығұрт па?
Аты аталғанда кез келген армян арқаланып шыға келетін Арарат тауы Түркия аумағында жатыр. ХХ ғасыр басында осы таудан кемені өз көзімен алғаш көрген адам – ағылшын Джордж Хагопиан. Алайда ол содан кейін кеме тапқан жерін есіне түсіре алмаған күйі 1972 жылы 77 жасында дүниеден озды. Тау басында кеме қалғанын дәлелдемекке талпынғанның тағы бірі Ресей авиаторы – Росковицкий еді. Ол 1916 жылы тау басынан әскери крейсерге ұқсайтын кемені байқап, сол дерек бойынша Петербургтен шыққан арнайы экспедиция кипарис ағашынан жасалған алып қайықтың шіріген тамтығын суретке түсіріп алады. Зерттеушілер биіктігі 16 метрлік кеменің ұзындығы –167, ені – 50 метр екендігін анықтаған. Әйтсе де кейін суреттер жоғалып, кеме қалған жерді қайтып табу тағы да мүмкін болмай қалады. Тек осыдан бірнеше жыл бұрын ғана әлемдік бұқаралық ақпарат құралдары америкалық зерттеушілер Рон Валет пен Доналд Хесселдің иран-түрік шекарасына жақын маңдағы тау етегінен тағы бір кеме тапқанын жария етті. Анкарадағы Ата Түрік атындағы университет қызметкері Салих Байрактуан алып қайықтың жасын 100 мың жыл деп белгілеп те жіберді. Бірақ түрік ғалымының кеменің тау басынан емес, етегінен табылуын жер бетінің өзгеріске ұшырауынан деп түсіндіргеннен басқа толымды ештеңе айта алмағаны белгілі. Осыдан күдіктенген әлем зерттеушілері індете келе, кеме қаңқасының Нұх қайығына ұқсатып қолдан жасалған көшірме екендігін әйгіледі.
2005 жылы Ресейдің «Аргументы и факты» басылымының екі нөміріне Дмитрий Писаренконың «Нұх пайғамбар кемесі. Ол қайда?» атты мақаласы жарық көрді. Мақалада орыс журналисі «Космопоиск» қоғамдық ғылыми бірлестігі жүргізген зерттеу қорытындыларын жария еткен. Ондағы мәліметтер бойынша Арараттың қарлы шыңдарынан түсірілген суреттегі кеме емес, Жанартау атқылауынан пайда болған ұзындығы 200 метрдей қазаншұңқыр. Ал осы уақытқа дейін «ақ түсті қаңқа» деп қабылданып келген сұлба аумағы пойыз вагонының көлеміндей мұз сүңгі болып шыққан. Ғылыми бірлестік тұжырымынша, Синай мен әл-Жуди тауларында да пайғамбар кемесі тоқтады деген пікірге табан тірететіндей дәлелдер кемшін. Осының барлығы қазақтың «Қазығұрттың басында кеме қалған…» деп басталатын әйгілі аңызының өзегінен ақиқат іздеуге мәжбүрлейді.
Қазығұрт аты алғаш рет IX ғасырлардағы жазбаларда кездескен. Оғыздар мен печенегтер арасындағы соғыс жайлы жырда Қазығұрт тау ретінде аталады. Ал Әбілғазының «Түрікмендер шежіресінде» Қазығұрт туралы екі дерек айтылады. Оның бірі Оғызханның күңінен туған алты ұлының бірі Қазығұрт болса, екіншісі тау атауы деп көрсетілген. Жазушы Сәуірбек Бақбергенов бұл жайлы әділдікті айтатын қазы және түркілердің тотемдік белгісі – құрт (қасқыр) деген сөзден жасалған деген пікір айтқан. Сонымен қатар, араб географтарының жазбаларында Кукрд деп жазылған тау дыбыстық өзгеріске ұшырап қазіргі атын иеленді деген болжам айтушылар да кездеседі.
Тау атауы жайлы мынадай да аңыз бар. Топан судың беті қайтқасын алғаш жерге Нұх пайғамбардың өзі түсіп, қазық қаққан деседі. Әулие табаны тиген жер әуелгіде Қазықұрды, кейіннен Қазығұрт аталып кетіпті. Ұлы жол бойына орналасқан қаланың өнер мен білім ордасына айналғандығын басқа емес, ертедегі жиһанкез Марко Полоның өзі жазып кеткен. Византия тарихшысы Менандр осы “Кеме қалған” шыңының жанындағы “Орда қонғанда” батыс түрік қағаны Истемидің Византия мемлекетінің қолбасшысы Земархты қабылдағаны жайлы дерек қалдырған. Осы тауда ежелгі Майқы бидің парсының жер қайысқан қолын айламен қайтарғандығы жайлы аңыз да сақталып қалған. Исі қазақты бір тудың астына біріктірген Сабалақ бозбала кезінде осы баурайда Төле бидің түйесін баққан. 1728 жылы Қазығұрт маңындағы Ордабасыда қазақтың игі жақсылары елдің малын талаудан, жанын қамаудан қорғау жайлы бәтуаласып, жоңғарларға күйрете соққы берген. Қасиетті тау ұлт үшін осынысымен ыстық. Осы өңірде туып, Қазығұрт жайлы көркем дүние де, ғылыми-танымдық еңбектер де жазып, киелі мекенді шығармашылығының алтын арқауына айналдырған жазушы Қалаубек Тұрсынқұловтың бастамасымен 2009 жылы Астана қаласындағы «Фолиант» баспасынан «Қазығұрт» атты кітап та жарық көрді.
Осы кітапқа жазған алғысөзінде тау атауы жайлы болжамды осы өңірдің тағы бір перзенті, қайраткер азамат Сауытбек Абдрахманов былайша толықтыра кетеді:
«Біздіңше, “Қазығұрт” атауының түп-тамыры тым тереңде болуға тиіс. Оның прототүркілік нұсқасы “Қаңғұқ-урт”, яғни қуыс (шұңқыр, үңгір), жұрт, басқаша айтқанда, “Ұлы құрсақ” екендігіне қарасақ та, Қазығұрт тауының алыстан алып қайыққа ұқсайтынына зер салсақ та, “қаңғұқтың” “қайұқ”, яғни “қайыққа” келетініне, ал “қаңзұқ-урт” транскрипциясының “қазық жұртқа” жақындығына көңіл бөлсек те, талай ойға қаламыз. Басқаша айтқанда, Қазығұрт адамзаттың орасан апаттан кейін қазық қаққан жұрты болып шығады. Оған жанаса тұрған жерге арғы бабаларымыздың Ілінгір (Ленгер) деп ат қоюында да мән бар: Нұқ пайғамбар кемесінің ілінгірі (якорь) сол жерге түскен… “Қазығұрттың басында кеме қалған, ол әулие болмаса неге қалған” деп келетін бағзы жыр баршаға белгілі. Нұқ пайғамбар кемесінің осы таудың шыңында тұрып қалуына байланысты айтылатын аңызды автор жеріне жеткізе, әсерлі әңгімелеген. Бұл ара, әрине, Жер бетін сондай топан су расында қаптады ма, Нұқ жасаған кеме қай таудың басына қайырлады деп жататын тұс емес.
Мәселе басқада. Мәселе – ежелгі бабаларымыз санасының әлемді жапқан топан су туралы классикалық мифке үн қосқан сұлулығында, саралығында, дүниенің жаратылысына, адамзаттың жер-жаһанға таратылысына қызыққан, соны өзінше түсіндірген даралығында».
Айтпақшы, осы өңірді зерттеген ғалым Молдияр Серікбаев Батыс Тянь-Шань сілемінде жеке тұрған Қазығұрт шамамен 300 млн. жыл бұрын пайда болып, 65-70 млн. жылдай су астында болған деген болжам айтады. Оған тау айналасынан табылған мұхит құмы дәлел. Бұл пікір де Наурыз қазақтың қазық жұртында мыңдаған жылдар бұрын тойлана бастады деген аңызға бойлата түседі.
Аңыз бойынша Нұх кемесі Қазығұртқа келіп қайырлағанда күн мен түннің теңескен мезгілі екен деседі. Сол сәт пайғамбар да мерейленіп, қолдағы асын кемедегі тіршілік иелеріне үлестіріп берген екен. Кеме тау басына келіп тоқтаған соң, 300 жылдан кейін Наурыз атты адам ежелгі мерекені тойлауды қайта бастаған дейді. Демек, осыдан 12 600 жылдан астам бұрын жер бетін топан су қаптаған деген қазіргі зерттеушілер дерегіне сүйенсек, Наурыз тарихы қай заманда басталғанын аңдау қиын емес.
Өмірден бір өзі бір ғылыми орталықтың жүгін арқалап өткен белгілі этнограф-ғалым Жағда Бабалықұлы 1970 жылы Мәскеудегі Ленин кітапханасынан ерте кезде араб қарпімен жазылған “Наурыз” атты жырға кезігеді. Ұзақ жырда Нұх пайғамбардың өзі күн мен түн теңескен мезгілде шашу шашып, кемесіндегілердің бұл күнді мерекелегені жазылады. Осыған сүйеніп, Ұлыстың ұлы күні Қазығұрт баурайынан бастау алған деген тұжырымға тоқтаған ғалым бұл мәселені түбегейлі зерттеуге кіріседі. Тынымсыз ізденген ғалым ежелгі қытай жазбаларынан ғұндардың бұл күнді ерекше мерекелеп, 365 жігіттің әрқайсысы бір күйден шерткені жайлы дерек тапқан.
Аудан азаматтары бас болып соңғы жылдары «Наурыз – Қазығұрттан басталған» деген әфсананы қайта тірілтті. Бұл бастама бойынша Нәуірзек құс келісімен өңірде ұлыстың ұлы күніне орай өтетін шаралардың шырқау шегі киелі тау баурайында өріс тауып келеді.
Кіндігі осы топырақта кесіліп, Қазығұрт жайлы талай аңызға қанып өскендер мынадай бір қызық әңгіме айтты.
2006 жылы жергілікті өнерпаздардың жер бетін топан су қаптағанын көрсететін театрландырылған қойылым кезінде шынымен де аспаннан жаңбыр шелектеп құйып, аяқ астынан дауыл көтеріліпті. Кеменің тау басына қайырлайтын тұсы бейнелегенде нөсер сап тыйылып, аспан шайдай ашылған. Бір қызығы, келесі жылы да осындай жағдай айна-қатесіз қайталанған екен. Мұндағылар ауа райы орталығы мен интернеттегі мәліметтерге сүйенетін адамдарды қайта-қайта қапы қалдыратын табиғаттың бұл құбылысын таудың тылсым қасиетімен байланыстыра қарайды.
Сонымен, пайғамбар кемесі қайда қайырлады? Әлі ешкім мұның анығын айтып, ұштығына жете қойған жоқ. Бар білеріміз, “Кеме қалған”, “Пайғамбар тоқтаған”, “Пайғамбар саусағы”, “Ғайып ерен, қырық шілтен”, “Әңгір ата” аталатын қасиетті пұшпағы бар таудың әлі де талай құпияны бүгіп жатқандығы.
«Қазығұрттың басында кеме қалған…» деп, әріден басталатын әдемі әфсана тудырған бұрынғылар осы тылсымның сырын сезбеді дегенге кім сенеді... Әрине, сезді. Ендеше, сол бабалардан басталған аңыздың өзегіндегі ақиқатқа үңіліп, қазық жұрттың қадірін арттыру бізге парыз.
Мұрат ЖЕТПІСБАЕВ

Тәуелсіздіктің 20 жылдығы қарсаңындағы Алтынтөбедегі 7 жаңалық

Биыл Алтынтөбеде «құрылыс жылы» болды. Қазақстанның тәуелсіздігіне 20 жыл толған 2011 жыл ағымында Алтынтөбе ауылында маңызды саналатын 7 нысан ашылды. Оларға төменде маңыздылығына қарай рет-ретімен тоқтала кетсек:


1. 120 орындық "Алтын сақа" бала бақшасы. Қаржы құралдары облыстық бюджет есебінен жүргізілген. 


2. Ө. Жамалов атындағы жалпы орта мектебінің оқу ғимаратының күрделі жөнделуі. 
Бұл мектеп өзі салынған ХХ ғасырдың 80-ші жылдарынан бері жарытып жөндеу көрмеген еді. Бұл күрделі жөндеу 2012 жылы аталып өтетін академик Ө. Жамаловтың 100 жылдығы қарсаңында тамаша сый болды. Қаржы құралдары аудандық бюджет есебінен жүргізілген.


3. "Ғайып ата" мешітінің екінші ғимараты. Бұл нысан Алтынтөбе ауылының тумасы Е. Исақұловтың жеке қомқорлығы аясында салынды. 


4. 500 орындық жаңа "Алтын бесік" тойханасы (мейрамханасы). Алтынтөбенің жаңадан бой көтеріп келе жатқан Саңлақ аталатын бөлігінде, Сынтас-Алтынтөбе тас жолының бойынан салынды. 


5. "Аққұм" фельдшерлік-амбулаториялық пункті (ФАП). Ауыл орталығынан 5-6 шақырым қашықтықтағы Аққұм ауылынан салынған бұл нысан аққұмдықтардың қуанышына айналды.


6. Шағын пилорам (ағаш тілу құрылғысы). Ауыл орталығынан ашылып отырған бұл нысан шағындығына қарамай ауыл тұрғындарына қолайлы болды. Жеке кәсіпкер С. Әйтенов жүргізіп отыр.

7. Тамшылатып суарылатын 5 га алма бау. Алтынтөбеде мұндай тәсілмен суарылатын алма бау болған емес, сондықтан алтынтөбеліктер үшін бұл нысан үлкен жаңалық болды. Ауыл тұрғыны Ф. Махамбетовтың бұл шаруасы көпке үлгі.

Қызығы көп... артымда мол күн қапты,
Сәнiн күзге сыйлаған көрдiм бақты.
Сағыныштан сарғайған жүрек ұксап,
Жапырағы қайыңның солғын тартты.

Түйсiк түйдiм, өмiрдiң мәнiнен аз,
Оралар деп ортама әлi де жаз...
Күз келгенiн көрмей ме, елемей ме,
Неменеге япыр-ау, бәрi де мәз?!

Шашар әлi шашуын қар ұлпадан,
Жырыма қыстың аппақ әрiн салам.
Байқамаған, шынымен, бағым ба едiң,
Кездерiм-ау күздегi жабырқаған!..

«Биылғы жыл болмады» деп колайлы,
Қарап қойып Қосмола мен Қаржанға,
Алдағы күннен үмiт күтiп, орайлы,
Сенiм артып әкiм айтқан болжамға.

Тiлүйiрер ауылдағы таныс дәм,
Сағынышпен араласаң бау iшiн,
Анда-санда азан айтқан алыстан,
Молдекеңнiң есiтемiн дауысын.

Қыс қамымен болып жүрген ерсоқты,
Көз ашпайды ел күнделiктi күйбеңмен.
Бiздiң ауыл бұрыннан-ақ селсоқ-ты,
Талай "ақырзаманыңа" үйренген.

Келген сайын лүпiлдейдi жүрегiм,
Бөлiп берер байлығым жоқ, сол кайғы.
Жалпы, менiң жалғыз бiлерiм -
Бiздiң ауылға жетер жер болмайды

В Шымкенте подводят итоги ЕНТ. В городском отделе образования результатами этого года довольны: средний балл школьников - 90, а это на 10 больше, чем в прошлом году

Казахстанские выпускники на тестировании показали очень хорошие результаты. А Южно-Казахстанская область вообще в тройке лидеров. У нас семь выпускников набрали по 125 баллов, все они ученики сельских школ. Самые лучшие успехи у школьников Толебийского района, второй результат у выпускников Тюлькубаса, замыкает тройку лидеров Казыгуртский район. Причину ошеломляющего успеха сельских ребят, чиновники от образования видят в добросовестной зубрежке тестовых вопросов. Говорят: все они, на счастье одиннадцатиклассников, попались им на ЕНТ.
Лучший результат в Шымкенте у Айданы Рахимовой. Ученица 23-й гимназии набрала 124 балла и теперь бесплатно сможет учиться в любом вузе страны. Самые высокие показатели у школ №№ 47, 65, 23, 25, 1, 38, 9.

Ауыл тұрғындары күркетауық өсіріп, пайда табуда
Оңтүстік Қазақстан облысы Қазығұрт ауданында бірнеше әлеуметтік мәселені бірден шешетін бағдарлама іске аса бастады.



Шалғай ауылдарда тұратын отбасылар күркетауық өсіріп,табыс таппақшы. Қазірдің өзінде тұрғындар 62 мың күрке бағып жатыр. Бұл - аудан әкімдігі мен ауыл тұрғындарының бірлесіп, кеңесе келе қолға алынған шаруа. Сосын, аудан әкімдігі индустриалды-инновациялық даму бағдарламасы аясында салынған «Ордабасықұс» компаниясымен меморандумға қол қойған. Келісімге сәйкес компания жұмыртқа сатып алып, шөже басып шығарылды. 1 ай өсіріп, екі рет дәрі егіп, өздігінен жайыла алатын күркетауықтарды тұрғындар сатып алады.

Сапарбек Жұрғабаев, шаруа:-Қазір бір жарым айдан асты, салмағына салмақ қосып өсіп жатыр. Әр күркеден 4,5-5 мың теңге табамыз деп отырмыз.Өзіміз 1 мың теңгеден алдық.



3-4 ай бағылған күркетауықтың салмағы 15 келіге дейін жетеді. Керек десе «Ордабасықұс» компаниясы байытылған жеммен қамтамасыз ете алады. Тұрғындардың дені бидай, жүгері сатып алып, өздері араластырып жем дайындауда. Бұл арзанға түседі.Шалғай ауылдағы адамдар осылай күркетауық өсіріп, табыс тауып жатыр.

Аманкелді Омаров, зейнеткер: -Бұл кәсіпті мен өте дұрыс деп есептеймін. Қазір жас жігіттер арқаланып сонау Астанаға,одан да арыға кетіп жатыр. Ал одан көрі мына жұмыс тиімді деймін.Осы күркені өсірсе,болмаса басқа да тірліктер бар ғой. Қазір еліміздің экономикалық жағдайы жақсы,беріп жатқан микрокредит көп.


Қазір Қазығұрт ауданында 1200-ден аса отбасы күркетауық өсіруді қолға алған. Жем керек болған соң, дихандар жүгеріні көбірек еге бастапты.Кәсіпкерлер енді сұранысқа сай байытылған жем шығаратын цех ашуды ойластыруда.

Тұманбек Әлиев, ОҚО Қазығұрт ауданының әкімі:-Ауданда 100 мың күркеге шартқа тұрғанбыз, 62 мыңы алынып халыққа таратылып берілді. Жыл соңына дейін 300 мыңға жетеді деп жоспарлап отырмыз. Ол дегеніңіз 1 миллиард теңге халықтың қалтасына табыс түседі.


Келісім бойынша семірген күркетауықты «Ордабасықұс» компаниясы тұрғындардан қайта сатып алады. Содан кейін ет өнімдері саудаға шығарылады.

Биенің саумалы халал. Өйткені жылқы еті төрт мәзһаб бойынша, халал болып саналады. Еті халал малдың сүті де адал болмақ. Тіпті бие сүтінің өзге мал сүтіне қарағанда пайдасы молырақ. «Бие сүтінің химиялық құрамы пайыз есебімен алғанда мынадай болып келеді: сүттегі қант  6,7, жалпы белок  2,0, казеин  50,7 альбумин және глобулин  49,3, минералды тұздар  0,3, құрғақ заттар 11,0 пайыз. Бие сүті өзінің химиялық құрамы жағынан басқа малдардың сүтіне қарағанда өзгеше болады. Ол, әсіресе, лактозаға бай. Оның құрамында 120-ға жуық әр түрлі химиялық заттар болады, оның ішінде 25 түрлі амин қышқылы, 20 түрлі минералды заттар, 7 фермент, 4 түрлі сүт қанты, 3 түрлі гормондар, липоидтер, лимон қышқылы және т.б бар. Биелерді өріске жайған жағадайда В витаминінің мөлшері шамамен 2 есе артады. Сүттің химиялық құрамы мал жеген шөптің түрлеріне қарай да өзгеріп отырады. Бие сүтінің майында өзге малдың сүтінде кездеспейтін октодекадиен және басқа да қышқылдар бо-лады. Бие сүтінде фосфор, калий және кальций, магний тотығы мол кездеседі. Сиыр сүтіне қарағанда бие сүтінде лактоза  1,5 есе, С витамині 10 есе көп болады. Бие сүті сондай-ақ В, А, Е тобындағы витаминдерге және басқа да биологиялық заттарға бай»

Ал биенің қымызына келсек, оның да пайдасы зор. «Қымыздың әсерінен асқазан сөлінің бөлінуі жақсарады, тәбеті артады, астың қорытылуы жақсарады. Қазіргі ме-дицинада қымызды антибиотиктермен және басқа да дәрі-дәрмектермен байланыстыра отырып, өкпе, сүйек және бүйрек туберкулезін, ішек-қарын және жүрек, қан тамырлары ауруларын емдегенде, сондай-ақ витаминдер жетіспегенде, зат алмасу бұзылғанда қолданады». Сондай-ақ «қымызды жүйелі түрде қабылдаудың әсерінен өкпенің сыйымдылығы, кеуде клеткаларының шебері ұлғаяды, тыныс алу, зат алмасу жақсарады, қан құрамындағы гемогла-бин мөлшері артады, ақ қан түйіршіктері, егер олар жоғары болса, қайта қалпына келеді, ал, қызыл қан түйіршіктерінің шөгу реакциясы жиілесе қайта төмендейді. Нерв жүйесі де қымыздың әсерінен тыс қалмайды. Қымыз ішкен адамның бойында сергектік пайда болады»
 
Осындай пайдалы қымызды халал емес деп айтуға болмайды. Хақ Тағала әрбір нығметін адамның пайдасына берген. Мысалы қауын-қарбыз жазда жеуге арналған. Оны қыста рахаттанып жей алмайсыз. Сол сияқты да түйе мен жылқының орындары әр басқа. Соған орай қазақ халқының өзінде түйені көбінесе ыстық аймақта өмір сүргендер бағып, шұбатын ішеді. Өйткені шұбат күннің аптапты күндерінде ішсеңіз шөліңізді басады. Ал жылқы көбінесе суық жақта өмір сүретіндер бағып, қымызын ішеді. Өйткені қымыз суыққа жақсы. Қымызды аптапты ыстық жерде ішсеңіз шөліңізді баспайды, қайта шөлдете беруі мүмкін. Сондықтан шөлде өмір сүретін арабтар да бие сүтін ішпейді. Ыстық жерде қымыз тез бұзылады. Әйтсе де қазақ халқы сонау сақтар дәуірінен бері жылқы етін жеп, қымызын ішкен соң мінезі де соған ұқсап осынау байтақ жерді қызғыштай қорғап келген. Алайда қазақ елінде соңғы ғасырда тың иігеріліп жылқы азайып, қазақ аттан түскенде, қымыздың орнына ішімдіктің түр-түрін ішкенде өзінің ақсүйектік геніне балта шапқандай күй кешкені мәлім. Ал қазіргі заманда «жығылғанға жұдырық» дегендей жылқы еті мәкрүһ, қымызында спирт бар десек онда біздің ұтылғанымыз. Иә, қымыздың құрамында спирт бар. Әлсіз қымызда  1 пайыз, орташа қымызда  1,5 пайыз, күшті қымызда  1,75-тен 3,0 пайызға дейін спирт болады. Бірақ бұл спирт шараптың құрамындағы спирттен мүлде бөлек. Қымыздағы спирт табиғи жолмен пайда болған спирт. Әрі химиялық молекуласы өзгеше пішінде. Ал адамды мас қылып ақылынан айыратын ішімдіктер жасанды жолмен бұзылу арқылы пайда болған спирт. 

«Қымыздың құрамында спирт бар, ендеше оны ішуге болмайды» деген адам сиырдың айранын, түйенің шұбатын да ішпеуі тиіс. Өйткені, екеуінде де қымыздікімен бірдей спирт түрі бар. Әрі айран мен шұбат біздің елге қарағанда Араб түбегінің аптапты ыстығында тез әрі қатты ашиды. 

Шараптың харам болуының бір хикметі де ішкен адамды есінен адастыру әрі адам организміне аса зиянды нәрсе. Ал қымызға келсек әсте олай емес. Атам қазақ мың жылдан бері қымыз ішіп келеді. Тарихта пәлен жерде қымыз ішіп мас болып, есінен таныпты. Яки, қымыз ішіп ақыры өмірі қор болып, отбасын ойран етіп өліпті дегенді естіп-білген жан бар ма екен?! Қайта қазақтың қазақ болып ұзақ өмір сүруіне арқау болған. Егер қымыз шараппен тең болғанда бұдан мың жыл бұрын-ақ қазақ топырағынан шыққан фиқһ ғұламалары харам деп тыйым салар еді де бұл қазаққа салт болып қалар еді. Алайда ешбір кітапта ондай пәтуа кездеспейді. 

Бірақ қымыз бен бозаны тең тұтуға мүлде болмайды. Боза ішімдіктің бір түрі. Көшпенді қазақ халқы қымыз тұрғанда бозаға қарамаған. Әрі мұсылман болғандықтан, оның харам екенін де білген. Өйткені оның әсері шараптай болмаса да сырадай болғандықтан көп ішкен адамды есінен алжастырады.  

Әрі жоғарыда жылқы етінің халал екендігін, ал есек етінің харамдығын айтып, дәлелдеп өттік. Есектің еті харам болғандықтан оның сүті да харам. Ал жылқы еті халал болғандықтан сүті де адал болмақ. Жылқының сүтінің адалдығына қатысты ғалымдар арасында ауыз бірлік бар. Өйткені, Ислам дінінде «Бір жануардың еті халал болса, онда оның сүті де халал, ал еті харам болса сүті де харам» деген қағида бар. Ендеше осы қасаң қағидаға сай жылқының еті халал болғандықтан оның сүті де халал болмақ.
 
Һәм жылқының сүтінің ашуы яки бұзылуы арқылы ішімдікке ұқас спиртке айналар бір мәселесі болғанда сөзсіз Пайғамбарымыз тыйым салар еді. Алайда хадистерде жылқының етіне рұқсат берілгені айтылып, сүті жайында ешбір хадис кездеспейді. 

Һәм атам қазақ кеше яки бүгін ғана мұсылман болған халық емес. Қазақ халқының мұсылмандық тарихы мың жылдан асып жығылады. Осы ғасырларда түркі топырағында жүз мыңдаған ғұламалар шыққан. Егер қымыздың адамды аз да болса мас қылатын бір әсері болғанда сөзсіз түркі жұртының ғалымдары «харам» дер еді. Қазақ топырағынан шыққан әс-Сығынақи тәрізді фақиһ ғұламалар харам мәселесіне келгенде бізден әлде қайда сақ әрі тақуа һәм ілімі ұшан теңіз болатын. Алайда бұл туралы кітаптарда «харам» деген пәтуа тұрмақ «мәкрүһ» деген үкімдері де жоқ. Имам Ағзамның өзі жылқы етін «мәкрүһ» десе, жылқының сол заманда «соғыс көлігі» етуіне байланысты айтқан. Имам Ағзамның жылқы сүтінің яки қымыздың мәкрүһтігіне қатысты үкімі кітаптарда кездеспейді.

Құрметті қазығұрттықтар, Google-дегі Қазығұрт ауылының картасына барлық көшелерді енгізіп шықтық, енді көше атауларын енгізу керек. Егер, кімде-кім көше атауларын толық білетін болса, мына төмендегі сілтемемен кіріп толықтырулар енгізуіне болады. Ат салысыңыздар.
http://maps.google.ru/maps?...

Академик Өнер Жамаловқа арналған әдеби кеш болып өтті
   Шымкент облысы Қазығұрт ауданы, Алтын-төбе елді-мекеніндегі академик Өнер Жамалов атындағы жалпы орта мектебінің кітапханасында кітапхана меңгерушісі Х. Әбдірәсілованың ұйымдастыруымен мектеп аты берілген атамыздың туған күніне және келесі 2012 жылы болатын 100 жылдығына дайындық есебінде арнайы әдеби жиын болып өтті.
   Жиынды мектеп тәлімгері Е. Сыпатев жүргізіп отырды. Жиынның негізгі мақсаты өскелең жастың академик Өнер Жамаловтың ғибратты еңбектері мен өмір жолынан тәлім алу болды. Жиынның өне бойында ғалымның ғұмырнамасы, ғылыми өмірі, жетістіктері, әдебиеттері мен ғибратты сөздерінен үзінділер, мектеп оқушыларының Өнер аталарына арналған өлең жырлары оқылды. Солардың кейбіреулерін Ресей қазақтарының назарына ұсынғалы отырмыз.
 
 
 Өнер аға туған күнің көктемгі
 
Рухыңа бас иеміз Өнер аға, адамзаттың парасаты өткенгі,
 
Құтты болсын туған күнің алғашқы күн мамыр айы көктемгі.
 
Өмір өтер біреуге ерте, біреуге кеш асықпастан жеткенді,
 
Еске аламыз сағынышпен айтқан сөзің, жүрген жолың өткенді.
 
 
Мектебіңде туған күнге ұлан-асыр дайындықта, құттықтауда.
 
Шәкірттерің, ұстаздармен жоспарланған жұмыстарын бірігіпорындауда.
 
Әр оқушы туған күнге дайындықта, өлең жазып, жыр жырлауда бәрі алда,
 
Мектебіңде бар оқушы туған күнге сабақтарын жақсы оқып, озған алға.
 
              Кітапхана меңгерушісі Хадиша Әбдірәсілова
 
 
 Өнер ағаға
 
 Білімің шуақ болып таралады,
 
Ғылымды бастап барады әлі.
 
Кеңестік одақ түгіл әлем халқы,
 
Еңбегіңді жоғары бағалады.
 
 
 
Бар білімін бере білген жастарға,
 
Еңбегімен Өнер аға басты алға.
 
Ғылымның айдынында биік ұшқан,
 
Алғысым көп академик ұстазға.
 
 
 
Еі үшін Өнер аға тер төкті,
 
Бір дамылдап, шаршап та ол көрмепті.
 
Білім жолын қуған еркін ұрпақты,
 
Ғылым шыңның қиясына өрлетті.
 
 
 
Жамаловтай бәріміз болсақ зерек,
 
Жақсыны жолықтырып жүрсін демеп.
 
Дараланып биікте өзің тұрсың,
 
Өмірде азаматтығыңның орны бөлек.
 
       Ө. Жамалов атындағы жалпы орта мектебінің 10-сынып оқушысы Айдана Салдарбек.
 
 
Әлем таныған акедемик
 
 Ертеден ел жайлаған қасиетті Қазығұрттың сауыры,
 
Өнер аға туған жері, балалықта сайрандаған Алтынтөбе ауылы.
 
Осы өлкеде туып өскен, әке-шеше, туыстары, бауыры,
 
Табиғаты қандай сұлу, аспанда бұлт, таңғы әсем жауыны.
 
 
 
Өнер аға Алтынтөбе ауылында білім алды, оқыды,
 
Жастайынан армандаған озық қиял, бар білімін өз ойына тоқыды.
 
Оқу іздеп Ташкендегі түсті оқуға, арманына орындалған қуаныштан толқыды.
 
Қазығұртта тұңғышрет Академик Өнер аға білімінің ұшқырлығы, толқыны,
 
 
 
Алтынт өбе ауылында Өнер аға атын құрмет етеді,
 
Академик атындағыжалпы орта мектебі.
 
өнер аға ұмытылмас табиғаттың қайта келер көктемі.
 
Білім мәңгі, шәкірт мәңгі, мектебімде өнер аға шәкіртімен аты мәңгі өтеді.
 
                  Кітапхана меңгерушісі Хадиша Әбдірәсілова
 
 
 Өмір жолы
 
 Өмір жолы – мың тараудан құралған,
 
Барша адамдар осы жолда сыналған.
 
Қанша қиын болса өмір соқпағы –
 
Сонша биік тұрады екен бір арман.
 
 
 
Өмір жолы санап болмас сан тарау,
 
Бірін-бірі емес қой ол қайталау.
 
Дүниеге келген әрбір адамдар –
 
Бір қиын жол міндет еткен арқалау.
 
 
 
Өмір жолы – мың бұралаң сан қилы,
 
Әр қырының өмір гүлі аңқиды.
 
Өмір-теңіз толқыны тулап тасиды,
 
Қиялдарда оятады сан қилы.
 
 
 
Жас күнімнен өнер қуып келемін.
 
Менің жолым – «әнші болсам» деп едім.
 
Мақсатыма мен де жеттім дер едім.
 
Әр жүрекке ұяласа өлеңім.
 
      Ө. Жамалов атындағы жалпы орта мектебінің 10-сынып оқушысы Айдана Салдарбек
 
 Бұлардан бөлек басқа да өлеңдер оқылды. Және ауылдың көнекөз қарияларының Өнер атамызға қатысты естелік-әңгімелері тыңдалып, жиынның маңыздылығын арттыра түсті. Ең шырқау шегі де осы болды. Жиынның ең негізгі мақсаты орындалып, жиынға қатысушылар мен оқушылар тамаша рухтанып, жігерленіп шығып жатқанын байқау қиын емес. Олардың әрқайсысының көздерінен Өнер атасының туған ауылында өсіп келе жатқанын мақтан етіп, дәл осы атасындай ғылым саңлағы болғысы келетіні анық байқалады. Демек, жиынның мақсаты орындалғаны.
 

             Фото 1.
 
       Дайындаған С. Дүйсебайұлы,  Қазығұрт ауданы Шымкент облысы. (Арнайы "Қазақ тілі" үшін)
03/06/2011



қараңыз: http://kazakh-tili.ru/?show=news&id=2115

Қазығұрт ауданының Google-дін картасындагы негізгі шекараларын амалдап, аупірімдеп журіп енгіздік-ау айтеуір! Енді, толыктыра тусе беру керек. Атсалысыныздар! Міне, мынау адреспен кірсеніздер болады: http://www.google.com/mapmaker?gw=55&editids=Je_wGsJOW2M_oalRLi&iwloc=0_0

 


Қазіргі Қазығұрт ауданының ең биік нүктесі Қаржантауда орналасқан Қосмола
шыңы. Оның биіктігі 2824м. деп корсетіліпті деректерде. Жалпы Қаржантау нағыз
тарихи мекен. Қазақтың оңтүстіктегі ірі шекаралық белдеуі болғандықтан да
нешеме тарихи аңыз-әңгімелер көп-ақ. Соның бір көпшілікке аса танымал емес,
хатқа түспеген бір парасын жазып жариялап келемін. Көпшіліктің біле бергені
дұрыс шығар, өйткені осындай аңыздар мен әңгімелер тарихтың ескі куәгерлері
ғой.


            Солардың бірі «Қосмола туралы аңыз».
Қосмола туралы аңыздың хатқа түскен бір нұсқасын қазығұрттық кітап сүйер қауым
үшін Қ. Тәжиевтің кітабынан таныс шығар. Бірақ біздің бүгінгі әңгімелейтін аңыз
- Алтынтөбе аймағында кеңірек таныс болғанмен, көпшілік біле бермейтін нұсқасы.
Қ. Тәжиевтің хатқа түсірген аңызына қарағанда өзгешелеу, әрі қызықты
шым-шытырық сызықтарға толы. Бұл аңызды нақ Қаржантау тауының етегіндегі халық
арасында әлі күнге дейін айтылып отырады. Бала күніміздегі атамыздың айтып отыратыны
да еміс-еміс есімізде. Бірақ қайтадан анығырақ біле түсейін деп Алтынтөбе
ауылында тұратын, тау-тас, жер тарихын терең білетін ақсақал, аңшы – Қалдыбай
мергеннен әңгіме сұрағанды жөн санадым. Қалдыбай мергеннің өзімен бірге өткен
жаздағы демалыста жолдас болғаным бар. Арнайы бір күнді арнап, екеуміз ғана
Қаржантаудың қатпарлы сілемдерін аралап, әңгімелерін тыңдап қайтып едім. Өте
әңгімешіл, көп жайттардан хабардар, көкірегі ашық, құймақұлақ қарт екен,
зерттеуге тұрарлық қызықты әңгімелері көп-ақ. Mail.ru-дың «Қазығұрттың басында
кеме қалған» қауымдастығындағы анау «Қатпарлы қаржантау» фотоальбомындағы
суреттерддің дені сол кезде түсірілген суреттер ғой. Туған өлкенің жер-су
тарихын тереңірек білетін ақсақалдың аузынан алынғандықтан да, тұрғылықты
халыққа көп танымал болғандықтан да аңыздың бұл нұсқасының тарихи бағасы
маңыздырақ болса керек. Енді аңыз желісіне кезек берейік. Сонымен, былай
бопты...


            Ертеректе бұл аумақта Қаражан мен
Сарыжан деген ағайынды қос батыр кісілер болыпты. Қоныстары да, жайлаулары да
қатар екен. Қаражан батыр қазіргі Қаржансудың жағалауын қоныс етсе, Сарыжан
Шынар өзенінің ағысын бойлай қоныстаныпты. Сондықтан да болса керек, Қаражанның
мекен еткен өзені Қаржансу, Сарыжан коныстанған аймақ Сарытепсең аталыпты.
Бұлар сондай тату тұрған. Ел шетіне жау келсе бірге аттанады екен. Қсықасы, қуаныштары
да, қайғылары да ортақ болыпты.


            Күндердің күндерінің бірінде бұл екі
батырдың арасынан қарамысық өткендей бір-біріне қатты өкпелесіп калады. Дәл сол
уақытта қырсық шалып жау шабады. Жау шапқанда да біреу емес, екі жақтан да
шапқан. Бірі шығыстан, бірі батыстан. Шығыс жақтан келген жауға Сарыжан батыр
аттаныпты. Сарыжанның шығысқа кеткенін естіген Қаражан батыр батыстан шапқан
жауға аттанады. Аразға қиса да өлімге қимайтын жұрт емес пе, Сарыжан батыр елді
бір шетінен қорғап жатса, мен де бір жағынан қорғайын десе керек. Сөйтіп,
Қаражан батыр арада күндер өте батыстағы жауды жеңіп, шекарадан асыра қуып
еліне қайтқан. Еліне келсе, жайрап жатқан жұртты көреді. Мұны Сарыжаннан көріп
қатты ашуланады. Қаһарланған Қаражан бар әскерін тоқтатпастан Сарыжанның
қонысына аттандырады. Сарытепсеңге келіп, абдырап қалады. Сөйтсе Сарыжан
батырдың жұрты да тып-типыл боп жатыр екен. Өртенген жұрт, қоқырсыған мүлік,
сасыған өлік... Сарыжан батырдың үй-іші түгел найзаға шаншылған, Сарыжанның өзі
де қаза тауыпты. Сарыжанның жұртынан бір бесіктегі кішкене бала ғана тірі
табылады. Бұл Сарыжанның баласы екен. Қалған жұрттан еркек атаулы қырылған,
кәрі-құртаңдар, қатын-баласы мен мал-жанын шапқан жау талап әкетіпті. Бұған
Қаражан батыр одан сайын ашуланады. Әскерімен Сарыжанның елін қырған жаудың
соңынан қуа жөнеледі. Сөйтсе Сарыжанның жолай өлген адамдарын көмбестен де ашық
тастап кете беріпті. Сол ізбен жүре береді. Қазіргі Қаржантаудың шығыс жағында
Сарыбел деген асу бар, бұлай аталуының себебі сол шапқан жау Сарыжанның елін
осы асумен асырыпты, сондықтан Сарыжанның елі асқан бел деп жүріп Сарыбел атап
кеткен екен. Қаражанның әскері Сарыбелден аса бере жайбарақат жатқан көшке тап
болады. Бұл әлгі шапқан жаудың Сарыжан елінен түсірген олжасын артқан  көші екен. Жайбарақат жатқан көшті коріп,
оңай олжаға кезіктік, кегімізді қайтармыз деп ойласа керек, жаппай лап береді.
Қаражанның қолы көштің аз ғана жасағын әп-сәтте тас-талқанын шығарады. «Батыр –
аңғал» деген сөз рас болса керек, жеңістеріне мастанған Қаражан батыр мен оның
қолы арқаларын кеңсе салып, бей-берекет тойлауға көшеді. Сөйтіп өздерінше
тойлап жатқанда кеш те батады. Осы уақытта кенеттен тағы да жау шабады. Сөйтсе,
бұл жаудың қойған қақпаны екен. Аз ғана жасақпен олжа-көшті қалдырып, негізгі
тосқауыл қолын тасада жасырыпты. Әбден мастанып, масайған шақта тарпа бас
салуды ойластырыпты. Сөйтіп кенеттен шапқан жау қолы масайған Қаражан батырдың
әскерінің лезде быт-шытын шығарады. Осы соғыста Қаражан батыр да өледі.
Әскерінен аз ғана адам қашып шыға алады. Олар Қаржан батырдың денесін ап
шығады.


Кейіннен «Елімізді қорғаған қос батыр еді, жауға аттанса да бірге аттанушы
еді, тек араларында алауыздық болмағанда жауды да бірге жеңер еді. Тіріде дос
еді, өлгенде де бірге ел шетін қорғай жатсын» деп Қаражан батыр мен Сарыжан
батырды арулап жақын маңдағы ең биік тауға сүйектерін жерлепті. Ол заманда
жиналған жұрт батыр моласының үстіне бір-бір тастан тастап отырып, оба үйеді
екен, соған қарап батырлардың атақ-дәрежесі көрінеді десіпті. Жиналған жұрт пен
өзі тау басына қойылған қос батырдың моласына үйілген таста есеп болмапты,
моланың обасы өскені сондай таудың ең биік шыңына айналыпты. Сол сәттен бері
бұл екі батыр жатқан шың Қосмола шыңы аталыпты. Сол сәттен бастап осы күнге
дейін ел шетіне тиетін қара ниетті жау бұл жақтан келген емес. Қаражан батырдан
үш ұл қалған екен, кейіннен Қаражанның балалары бүткіл осы аймақтағы тауды
жайлағандықтан тау да «Қаржантау» аталады. Ал Сарыжан батырдан қалған жалғыз
баладан да ұрпақ тарапты, бірақ Қаражанның балдарынан үш есе аз екен дейді
аңыз.


Көшпелі халықтардың ауыз әдебиетіндегі аңыздар мен эпикалық жырлардағы
кейіпкерлер тарихтағы тұлғалар мен ірілі-ұсақты ру атауларымен бірігіп кеткен.
Егер, қандай да бір аңыздағы кейіпкер тұлғалардың бойы үңілсек, бір кездегі ел
тарихы туралы маңызды ақпараттарды байқауға болады. «Қозы Көрпеш-Баян Сұлу»
эпикалық жырындағы Қарабай мен Сарыбайдың болмысы, суреттелуі, көшіп өткен жер
территориясына қарай бұл жырдың алғашқы жырланған уақытын Түргеш дәуіріне
жатқызылуы осы қасиметтерінен болса керек. VIII ғасырдағы Түргеш дәуірі мен
оның аяқталу уақыты өте шиеленіскен оқиғалармен суреттеледі. Бір қағандықтың екіге
жарылуы, Қаратүргештер мен Сарытүргештердің алаауыздығының салдарынан бүткіл
Орта Азиялық аймақтағы саяси, қоғамдық, тұрмыстық, экономикалық ахуалдарының
құлдырауының басталуы және шегіне жетуі. Бүтін бір халықтың жарыла қотарыла
басқа қонысқа көшуі. Ел айырылған дүрбелеңге ұласуы. Міне мұның бәрі бір дәуірдің,
VIII ғасырдағы Түргеш дәуірінің негізгі суреттері болды. Бұл оқиғалардың
көріністерін тек қана 751 жылғы Тараз маңындағы «Атлах соғысынан» ғана іздеуге болмайды.
Сол кездегі Түргеш қағанатының барлық аумағынан іздеу керек. Оған міне, жаңа
ғана айтып өткен «Қозы Көрпеш-Баян Сұлу» жырының өнебойында тұнып тұрған
сюжеттерінен байқауға болады.


Осы аталған Түргеш дәуіріне жататын белгілер «Қосмола туралы» аңыздың
желісінен де иісі аңқып тұрғандай. Мұнда да алауыздық, мұнда анталаған жау,
мұнда да ерегіскен туыстар, мұнда да қос батыр, ең бастысы халық жадындағы
Түргеш дәуірінің Сарылар мен Қаралар боп бөлінуінің жаңғырық елесі анық көрініс
тапқан. VIII ғасырдың екінші жартысындағы ел жағдайын осы аңыздан артық
суреттеген тарихи дерек еш жерден таппасыңыз анық.


Жалпы бір
халықтың «сарылар» мен «қаралар» деп бөлінуі біз айтып отырған Түргеш қағандығы
тұсында болғанымен, оның түп тамыры одан тереңде жатқан сияқты. Кейбір
шежірешілер мен тарихшылардың айтуларына қарағанда бұлай бөліну сонау Үйсін заманына
кетеді. Мысалы, Қазыбек бек Тауасарұлы «Түргештің Сарыүйсін деген жанама аты
болғаны сияқты, Жарықшақтың да жанама аты Қараүйсін деген аты болған. Жалайыр
Қыдырғали жазбаларында кездесетін қара үйсін дегендері – осы
Жарықшеке-Тілеуберді (Жарықшақ) тұқымы»1 деп атап өтіпті. Шежірешінің
бұл сөзін қытайлық тарихшы-қандасымыз Н. Мыңжан да жоққа шығармайды: «...Қазақтар
мен маңғолдар бұрын Шиху ауданын «Қарұсын» деп атаған. Қазіргі Манас-Сауан
аудандарының аралығындағы «Алұсын» деген өзен бар. Толы ауданында «Сарығұсын»
деген өзен бар. Демек, «қарұсын» - қара үйсін, «алұсын» - алүйсін, «сарығұсын»
- сарыүйсін деген тайпа аттарының жер-су атында сақталған түрі болуы мүмкін.
Ерте заманда бұл жерлерді үйсін тайпалары мекендеген.»2 деп қуаттай
түседі. Демек, біздің Қаражан мен Сарыжанның бойынан Қартүргештер мен
Сарытүргештерге қатысты ұқсастықтарды іздеуіміздің басты себебі айқындала
түседі. Оның үстіне аңызда айтылатын Қаражан қонысының орнында дәл қазіргі
уақытта шежіре дерегіндегі Жарықшақ тұқымы Дулатқа жататын Жаныстың Ақтай
тармағы, ал Сарыжанның қонысы деген жеріміз – Сарытепсеңнің етегінде әлі күнге
Сарүйсіндердің бір шоғырының отыруы біздің күдігімізді тағы да дәлелдей түседі.



Демек, «Қосмола туралы» аңыздың ең бастағы түпнұсқасы VIII ғасырдағы Түргеш
заманындағы қағандықтың батыс аймағындағы ірі тарихи оқиға желісімен айтылған
деген тұжырымымыз өздігінен дәлелдене түседі, және көңілге солай деп нық сенім
орнайтыны шындық. Аңыз түбінде қашан да ақиқат жатады. Ел тарихы осындай
аңыздардың хатқа түскен жиынтығынан тұрады емес пе.


 


 


______________________________________________________________


1- Тауасарұлы Қазыбек. Түп-тұқияннан өзіме
шейін./(Дайындаған Б. Қыдырбекұлы).: - Алматы: Жалын, 1993ж. 71-бет.


2- Н. Мыңжан. Қазақтың көне
тарихы./(Дайындаған М. Қани).: -Алматы: Жалын, 1993. 63-бет.


 


 


 


 

Құрметті, қазығұрттықтар! Қандай нәрсе іздесек те бәріміздің жүгінетін
көзіміз интернет болса, соның ішінде Google порталы екені шындық. Бірақ Google-дің
картасында біздің ауылымыздың ешбір көшелер мен объект атаулары, тіпті
негізгі-негізгі объект атаулары да жазылмағаны мені қатты таңдандырды. Осы
күнге дейін ешбір өзгеріс енбегені үлкен қателік. Осы қателікті дұрыстау
мақсатында тыңнан түрен салғандай біраз жұмыстар атқардық, қарап бағасын
беріңіздер. Бұл ортақ еңбегіміздің басы ғана. Тек бағалап қана қоймай, қателіктері
болса түзетуге, жетіспеушіліктеріне толықтырулар енгізуге тырысыңыздар. Туған
жердің әрбір бөлшегіне құрметпен қарау біздің негізгі міндетіміз емес пе? Барлығыңызды
осылай Google-дің картасын толықтыруға шақырамын.


Қараңыз: http://www.google.com/mapmaker?ll=41.756939,69.387481&spn=0.01748,0.026865&t=h&z=15


1-сурет. Қазығұрт ауылының орталығы.

Курметті кауымдастык мүшелері ауылдардын картасын, толыктырып жазуга комектесініздер. Ол үшін Гуглдын Карталар боліміне кіресіздер.

Назарынызга Сейдалы Дуйсебайулы жасаган Каржан жане алтынтобе ауылдарынын картасын усынамыз.

 


Қазіргі Алтынтөбе ауыл әкімшілігінің орталығының шығыс бетінде, ауылмен
қабаттаса көне қаланың жұрты жатыр. Қаржансу өзенінің сол жақ жағалауындағы
биік төбенің үстіне жайғасқан тарихи ескеркіш жұрты өзенмен жарысып біраз жерге
барады. Бұл көне қаланың цитаделін тұрғылықты халық Төрткүлтөбе деп атайды. Ол
биік төбенің басына, жан-жағы орлар мен жарқабақтардан тұратын тамаша
стратегиялық маңызды орынға орналасқан. Ауқымы ат шаптырым. Тіпті төбесінде
ауыл балалары доп қуып, футбол ойнайды, ауданға белгілі «Төрткүлтөбе» футбол
командасының ойын алаңы да осы. Ескі Алтынтөбе қаласының цитаделінің көлемін
суреттеу үшін бұдан артық сөз табыла қоймас. Ал жалпы қаланың регистаны мен
рабаты туралы әңгіме тіпті басқа, таң қаларлық аумақ. Қала аумағы кейінгі
уақыттарда адам қолымен қатты өзгерістерге ұшырап, бұзылған. ХІХ ғ. соңы мен ХХ
ғ. басында циталель үстіне егін егілген, регистан үстіне молалар қорымы
жайғастырылған, бақша егілген, рабаты аумағына осы заманғы құрылыс түсіп,
мекенге айналған, қазіргі Алтынтөбе ауылы қалыптасқан. Суландыру жүйесі
жаңаланып, осы заманғы канал қазылып кеңейтілген. Цитаделі – сыртқы көрінісі
төртбұрышты, жан-жағы терең ормен қоршалған биік төбе. Көлемі 180х160 м.,
биіктігі 13-15 м.
шамасында. Негізгі орталық бөлігі төбенің батыс бұрышында орналасқан, көлемі
70х50 м., биіктігі қалашықтың бетінен есептегенде 4-6 м. Қаланы айналдыра салынған
үлкен қабырғаның орны анық байқалады. Қақпалары солтүстік-шығыс (Испиджаб
қақпасы) пен оңтүстік-батыс (Шаш қақпасы) жақ бетінде бір-біріне қарама-қарсы
орналасқан. Көне қаланың өз заманында қалай аталғаны белгісіз, «Алтынтөбе»
аталуы себебі тек кейінгі уақыттарда осы төбеден алтын бұйымдар мен
монеталардың табылуымен байланысты болса керек.


Егер, Ташкенттен Сайрамға қарай жолға шыққан керуенді көне қалалар
тізбегімен жүргізсе, керуен жолының сызығы былай айқындала түседі: Ташкент-Қақпақ-Тұрбат-Алтынтөбе-Тесіктөбе,
одан соң қазіргі Төле би ауданының аумағындағы қалаларды аралап Сайрамға
жетеді. Кезінде қайнап жатқан бұл жолдың қазір де тек сүрлеуі ғана қалған.
Алтынтөбе қаласының қалыптасуына суы мол Қаржансу мен құнарлы топырағы ғана
емес, керуен жолының да әсері мол болды. Халық аузында осы қалашық орны туралы
әңгімелер мен аңыздар толып жатыр, бірінен-бірі асып түседі. «Алтын тапқан», «Әжіғұл
әжі мен қауын еккен сарттар», «Жамансай», т.б. аңыздар көп бұл төбеге қатысты.


Әдебиеттерде бұл орынды  1982 ж. Шымкент
ПИ-ның А. Н. Подушкин басқарған археологиялық тобы зерттеп, картаға түсіріп,
тарихи ескерткіштер тізіміне қосқаны көрсетіледі. Ал кейін 1998 ж. Оңтүстік
Қазақстан археологиялық зерттеу экспедициясының «Келес» археологиялық отряды
зерттеу жұмыстарын жалғастырған. А. Н. Подушкиннің қала жасын анықтауға қосқан
үлесі болды, біраз заттай жәдігердерді тауып, алып кетті. Бұлардан соң 2000 ж.
М.Әуезов атындағы ОҚМУ «Жібек-жолы» филиалының Қ.Қосанбаев бастаған
студент-тарихшыларының оқу-тану тобы да біраз түрткілектеп кеткенін білеміз. Бірақ
осыншама зерттеу топтары ат басын бұрса да, әлі күнге дейін толық зерттелмей
жатқаны өкінішті-ақ. Кешенді археологиялық зертттеу жұмыстарын қажет етеді.


Қазба жұмыстары әлі толық жүргізілмеген. Соған қарамастан, аз ғана болса да
түркілектеп, әр жерді шұқылап жүргізілген қазба жұмыстары нәтижесі кім-кімді
болса да қызықтырмай қоймайды. Қазба жұмыстары кезінде бірнеше бүтін қыш
ыдыстар, көзелер, қақпақтар, кіржуғыш, сырланбаған кесе, құмыралар, қолжуғыш
ыдыстар, ірі шаруашылық заттардың тұтқалары, т.б. заттардың  қалдықтары, тіпті дастархан-үстелшелер,
көлденең сызықты-оюлы керамикалық құрылыс заттары, тұрмыстық бұйымдар жасауға
негізделген ескі станок қалдықтары, маңғол-тимурид не одан да ерте дәуірілерге
жататын оюлы ақ-көгілдір құрастырмалы керамикалар, т.б. заттар табылған¹´².
Осының өзі Алтынтөбе көне қаласының кезінде атқарған рөлі күшті болған аймақтағы
ірі орталық болғанын көрсетеді. Орта ғасырларда Шаш пен Испиджаб аралығындағы
ең ірі қалалардың бірі болғанын Д. Тәлеев тарихи ескерткіштер тізіміне
ендіргенде атап өтіпті³.


А. Н. Подушкиннің айтуынша бұл қаланың өмір сүрген кезеңі Х-ХҮІІ ғ.ғ. шамасы.
Бұл дерек халық аузындағы аңыздарға да сәйкес келеді. Халық аузындағы «Қосмола
туралы» аңызда ағайынды Қаражан мен Сарыжанға қатысты да осы төбе туралы
айтылады. Бұл аңызды қуалай ізденсеңіз, сонау ҮІІІ ғасындағы Түргеш дәуіріне кетесіз.
Демек, И. Подушкиннің Алтынтөбе қалашығының өмір сүрген уақытын Х ғасырға қоюы дәл
қойылған хронология болмаса да шындыққа жақындайды. Бұл тарих зерттеулерінде
аса алшақ кетпейтін уақыт. Бір халықтың екіге бөлінуі ұзақ процес, түргеш
халқының екіге жарылуы бір 751 ж. Атлах соғысымен ғана бітпейтін болса керек.
Бұл процестің суреттерін «Қозы Көрпеш-Баян Сұлу» эпикалық жырында да
бейнелейді. Сондай-ақ, бір көрінісі «Қосмола туралы» аңыз Қаражан мен
Сарыжанның (Түргеш дәуіріндегі Қаратүргеш пен Сарытүргешпен салыстырыңыз)
трагедиялық айырылуымен көрініс береді. Соған қарағанда Алтынтөбе қалашығы
Түргеш қағандарының оңтүстік-батыстағы тірек қамал-қорғандарының бірі болса
керек. Ал қаланың өмір сүруінің тоқтауына себептер ретінде қазақтың өзге қалалары
сияқты батыс пен шығыс елдерін жалғаған Ұлы Жібек жолының ХҮ-ХҮІІғ.ғ. құлдырауы,
сыртқы жаудың шапқыншылығы мен ең басты себеп ретінде ішкі қырқыстар аталады.


Бұл қаланың өмір сүруін тоқтатуына бірден-бір себепші – ХҮІІ ғ. ел бөлген
Тұрсын ханның ылаңы саналады. Бұл туралы халық аузындағы «Жамансай туралы»
аңгіме бар. Алтынтөбенің батыс бетінде, оңтүстіктен солтүстікке қарай 5-6
шақырымға созылған ұзын әрі кең сай бар, мұны Жамансай атайды. «Алтынтөбе» кеңшары
кезінде мұнда үлкен, аумағы 90-120 гектардай алмабау болушы еді. Бұл сайдың
аталу тарихын халық былай деп әңгімелейді. Ертеректе казақты ағайынды екі хан
билепті, бірі Есім хан, бірі  Тұрсын хан.
Олар бір-біріне бақталас екен. Есім 3 арыс қазақты билесе, Тұрсын 1 арыс
қатағанды билепті. Бірде Есімхан ауылын шапқан қалмақты қуып жауға кетсе,
Ташкенді билеген Тұрсын хан Есімнің ауылын тағы шауыпты. Мұны естіп қатты
каһарланған Есім қалмақты Жетісудан асырып қуып салысымен, қатағанның ханы Тұрсынның
ізін суытпай қуып береді. Екі ханның әскері Сайрам түбінде кездеседі. Ұзақ та
қидаласқан соғыс болады. Бұл соғыста Есім ханның әскері басым түседі. Тұрсын
хан әскерін оңтүстікке қарай шегіндіреді. Сайрам түбінде жеңілген Тұрсын
Есімханға тосқауылды Алтынтөбе қорғанының (ол кезде Сайрам, Шымкент, Тұрбат,
Алтынтөбе, Қақпақ секілді қалалар Тұрсын ханның билігінде екен) түбінде қояды.
Ол кезде Алтынтөбе жан-жағы нығайған қорғаны бар, мықты қамал еді. Тұрсын соған
сенсе керек. Туысқан екі ханның жан алысқан соғысы жеті күн, жеті түн болыпты.
Каһарланған Есімді ешқандай күш тоқтата алмайтын еді. Жағасы тасқын, шеті ор,
жар төбесіндегі қамалы берік Алтынтөбе қамалын тас-талқан етеді. Қаланың
Ташкент тұсындағы қақпасы жанында қиян-кескі ұрыс болады. Ташкентке қарай
шегіне шыққан Тұрсын ханның әскерін 1 шақырым ұзатпай қазіргі Жамансай тұсында
Есімнің тосқауыл тобы күтіп алып тағы қидалай түседі. Жан аямас ұрыс болады.
Қырылған әскер мен жараланған сарбазда есеп жоқ. Екі жақтан да шығын аз
болмайды. Ақыры Тұрсын әрең сытылып Тұрбатты да тастап, Ташкенге барып бірақ
тығылыпты. Соғыс аяқталғаннан кейін ұрыс алаңында аяқ алып жүре алмастай
тау-тау өлік қалыпты. Сасыған өлік пен қанның иісі күншілік жерге дейін
жетіпті. Жауған жауынмен өзен қанға толып қып-қызыл боп ағыпты. Халық кейіннен
соғыс алаңы болған сайды ұмытпатпастай етіп «Жамансай» атап кетіпті. Әлі күнге
дейін жөн білетін, тарих білетін жолаушы жұрт Жамансаймен жолай өткенде бет
сипап, аттан түсіп, жаяулап өтіп жатады. Осы күндері Жамансайға жақын
орналасқан үйлердің тұрғындары кез-келген жерді қазғанда соғыс саймандары,
қару-жарақ қалдықтары, түрлі сүйектер шығатынын айтады. Таудан бастау алып, ауыл
ішін аралап, Алтынтөбе қаласы жұртының батыс тұсына жақын ағатын, Қаржансуға
барып құятын Шығансай деген кішкене өзенше бар. Сол  «Қатағанның қырғынында» Шығансайдың іші қанға
толып ағыпты. Сондықтан «Іші қан сай» деп жүріп «Шығансай» атап кетіпті.


Алтынтөбе көне қаласының қысқаша тарихы осылай. Қираған соң да қала
жұртында ірілі-ұсақты қоныстар болғанымен, қабырғасы мығым қала бола қоймаған,
сонысымен өмірін тоқтатты саналады. Ел бірлігі үшін қандай қырғындарды бастан талай
кешірген біздің ғой халық. Ант ұрған хан Тұрсынның ылаңының кесірінен қатаған
жұрты түгелге жуық басқа жұртқа айналып жат болды, қанша ел қырылды, қанша қала
қирады, бір ауыз сөзбен айтып жеткізе алмайтын қасырет! Трагедия! Ал, Алтынтөбе
қаласы ел бірлігі үшін қираған қала ретінде тарих бетінде мәңгі орнын табары
сөзсіз. Сол соғысқа арнап, ел бірлігі үшін болған соғысқа арнап ауыл
орталығынан арнайы ескерткіш орнатса да артықтық етпес.


 


________________________________________________________________


 


¹ - Свод истории и культуры Казахстана. Том 1,
Южно-Казахстанская область, – Алма-Ата: «Қазақ энциклопедиясы», 1994 г.. 175-176 беттер.


² - Оңтүстік Қазақстан облысы: Энциклопедия/
-Алматы: «Казақ энциклопедиясы» ЖШС, 2005 ж. 77-бет.


³ - Оңтүстік Қазақстан облысы: Энциклопедия/
-Алматы: «Казақ энциклопедиясы» ЖШС, 2005 ж. 77-бет.











1. Қазіргі Алтынтөбе ауылы және
көне Алтынтөбе қаласының цитаделі мен регистаны (VIII-XVII ғ.ғ.)






 

Туылдым Казыгурт таудын етегiнде,
Келемiн таудай арман жетегiнде. :)
__________________________

Караймын карайганга кабанба деп,
Камшылаймын атымды шабамба деп.
Сураймын откененде кеткененде,
Ауылы Казыгурттын аманба деп.
__________________________

Жiгiттер ерте турып бет жуайык,
Кыздарымыз кiндiк жауып бел буайык. 07.11.10
___________________________

Казыгуттын кымызына канбагалы,
Копболды Шым калага бармагалы.
Айтындаршы сагынбауга барма амалы? 18.11.10
___________________________

Жаксылыкты жазды менiн каламым,
Ашык болсын аспаны Шым каланын.:)  25.10.10
____________________________

Казыгурттын етегiнде Шегiрмен Багыс,
Каржан таудын етегiнде Сiргелi мен Жаныс.
Бойымда бар елiм берген куламайтын ар намыс. :)  
_____________________________

Суйiнбай Жамбыл Кененiм
Айтып кеткен жырынды азыкетiп келемiн.
_____________________________

Жылу силаймын журектерге талайдын,
Себебi   мен   урпагымын    Абайдын. :)
______________________________
 
Мен журмiн Сарыарканын даласында,
Жур десем Казыгуртка барасынба?
___________________________

Менiн алдымда барлыгынын тiлi откiр,
Адамы жок айга кеткiм келiптур. :(     05.02.11.
____________________________

Мына журт маган аразба?
Аттеенн туылмаппын Таразда. :(   06.02.11

Қазығұрт,
топан су және жебірей «Тәураты»

Мен құдайдың барлығына күмәнданбаймын,


Құдайды бар деп сендіргісі келетіндердің


дәлел-дәйектеріне күмәнданамын.


Цицерон.


 


Туған жер, сен деп қайғыра
алмасам,


тағдыр да мені бай қылмас.


Т.Айбергенов.


Кіріспе
орнына


Әзірге тұрақты қоныс таба қоймаған менің көшпелі шағын кітапханамда ішінде шырақшысы да, қарақшысы да кезігетін арғы-бергі белгілі-белгісіз ақындардыңжыр
жинақтарымен бірге көне Мысыр, Эллада, Рим, Кіші Азия мен Таяу Шығыстың бағзы тарихынан сыр шертетін кітаптар да баршылық. Оларәдетте түркі
тарихына қатысты кітаптармен қатар тұрады. Әртүрлі халықтардың өткенінен хабардар ететін осы бір кітаптардың сөредегі бейбіт көршілігі маған адамзат баласы қанша талпынса да әзірге қолын жеткізе алмай келе жатқан татулықтың символы секілді.


Бірде «Евангелиеден»
мысал келтіргенім үшін, ауылдағы ағамнан ескертпе алғаным бар. Шамасы, ағам
мені Ғайса ілімімен әуестеніп жүр деп ұғынса керек. Аға ниетіне түсіністікпен
қараймын. Бірақ, амал қанша, қазақ әдебиеті тарихында «Тәурат» пен «Ізгі
хабардан» алғаш мысал келтірген мен емес. Менен бұрын да талайлар келтірген,
менен кейін де келтіре бермек. Мысалы, жебірей пайғамбарының қасіретті өмірі
туралы, түпкі желісі «библиялық» «Жүсіп-Зылиха» қисса-дастанын иудаизмді
дәріптеді деп қазақ жазба әдебиетінің тарихынан сызып тастай аламыз ба?
Сүлеймен, Дәуіт, Мұса туралы әңгімелерді ше?..


Шындық қиқалауға
көнбейді. Өз кезегінде мен бабаларымыз «Тәураттан» жекелеген аңыздық желілерді
алып қана қоймай, реті келгенде оған өз туған топырағында дүниеге келген
аңыздарды да еншілеп беріп отырғандығына сенімдімін. Солардың бірі топан суға
қатысты әфсана деп ойлаймын.


Расында да,
жергілікті қазақ аңызы топан судың нөпір толқынында шайқалып келе жатқан Нұх
пайғамбардың кемесін аты дардай болғанмен, көрер көзге қораш Қазығұртқа қайырлатуын
қалай түсінуге болады? Пайғамбар біткенді түгел иемденіп алған жебірей, араб
туғандармен бәсеке дейміз бе? Әлде орта ғасырлардағы ислам экспансиясы кезінен
қалған жұрнақ па? Керісінше, ұлы діндер мен пайғамбарлардың беделін былай ысыра
тұрып, топан су мен Нұх пайғамбар жайлы аңыз бабаларымыздың төл тумасы еді
деген батыл тұжырым жасасақ ше? Сөйтіп, бабаларымыздың бітік тастарға ғана
емес, «Тәурат» – «Библияға» да авторлық құқығы барлығын қорғауға кіріссек. Таяу
Шығыс пен Кіші Азия, қашаннан түркі мекені болған Ұлы Даланың бағзы тарихы
мұндай болжамның негізсіз еместігін мегзейді.


Жағрапиялық жұмбақ


Кім біледі, жер
бетінде, әлдебір бойлықтар мен ендіктерде әлі де ашылмай жатқан аралдар бар
болар. Бар болса, оларды ашу жаһанкез саяхатшылардың міндеті.  Ал тарих
елінің  өткенін білгісі келген адамға шешудің өзгешелеу тәсілдерін қажет
ететін жағрапиялық жұмбақтар ұсынбақ. Ол үшін навигацияны жетік білудің немесе
дауыл аласұртқан мұхитта вахтада түнгі  кезекшілікте тұрудың қажеті жоқ. Өзінің
жұмыс үстелінде, әртүрлі бастаухаттардағы деректерді өзара кіріктіріп,
хал-қадері жеткенше олардан шындықтың сұлбасын тани білсе болғаны. Тарих
ұсынған сондай жұмбақтардың бірін мен де шешуге талпындым. Белгілі тарихшы
марқұм С.Ақынжанов «Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихындағы қыпшақтар»
кітабында энциклопедист ғұлама әл-Бируниден (973-1050 ж.ж) үзінді келтіреді:
«Қимақтар елінде (қазіргі Қазақстан территориясы) Манқұр деп аталатын тау
кездеседі. Алыстан қарағанда өзі төңкеріліп жатқан алып қалқанға ұқсайды.Осы
жерде тұщы судың сарқылмас бұлақ көзі бар. Тұтас әскери қосын су ішсе де ернеуі
бір елі төмендемейді. Бұлақ маңында Тәңірге сыйынып жүгінген адамның аяқ, қол,
тізесінің бедерлері, сәби ізі мен есек тұяғының таңбалары сақталған. Осы арадан
өткен түркі-оғыздар оларға сыйынып, тәуеп етеді» (С.М.Ақынжанов, Кипчаки в
истории средневекового Казахстана, Алма-Ата, «Наука», 1989, стр 154).


Автор ғалымдар
арасында деректегі таудың қазіргі қай тауға сәйкес келетіндігі жайлы ортақ
ұйғарымның жоқтығына тоқталады. Маркворттың пайымында Манқұр Мыңкөл атауының
бұрмаланған түрі болып шықса, Минорскийде Орталық Қазақстандағы Ұлытау
жотасымен астастырылады дейді. Өйткені қимақтар мен оғыздардың жазғы жайлаулары
осы өңір болған. Қалай дегенмен де, әңгімеден таудың нақты жағрапиялық орнын
анықтау жайлы сауалдың басы ашық қала бергені байқалады.


Мен жоғарыдағы
қос пікірдің екеуімен де келіспеймін. Және тау атауына, оның бүгінгі қай тау
екендігіне қатысты өз жорамалымды ұсынамын. Меніңше, әл-Бируни тау атауын
хаттағанда қателікке ұрынбаған. Манқұр бүгінгі Қазығұрттың тарихи көне атауы.


ДӘЛЕЛДЕР:


а) Шымкенттен
Алматы бағытына шыға берісте Манкент елді мекені бар. Осындағы Ман түбірі
Манқұр атауындағы ман түбірімен тамырлас болуы мүмкін. Әрі Қазығұрт пен
Манкенттің арасы оншалықты алыс та емес.


ә) Қазығұрт маңында Мансары деп
аталатын тау бар. Жазушы Қалаубек Тұрсынқұлов Қазығұрттың басына кеме тоқтарда,
осы өңірдегі үлкенді-кішілі таулар арасында болатын тартыс жайлы жергілікті
аңызды әңгімелей отырып, Мансары тауына ерекше тоқталады. «… Мансары тауын жергілікті тұрғындар осы күнге дейін Мансар әулие деп құрмет тұтады. Сол жердің бір қасиетті сыры бар деп жаңбырлы-бұлтты
күндері қасына көп жолай да қоймайды. Тіптен, соңғы жылдары
бір жаңбырлы күні сол таудың бауырына өрмелемек болғанәскерилердің машинасының таңғажайып оқиғаға ұшырағанын әлі айтып жүреді»(Қ.Тұрсынқұлов.
Қазығұрт: аңыз бен ақиқат. Алматы, «Тоғанай Т», 1998, 23-бет). Деректегі Манқұр
мен осы Мансары атауларының арасында да тарихи байланыс болуы ықтимал. Өйткені
екеуінің негізінде де ман түбірі кездеседі.


б) Қазығұрт
маңында киелі орындардың көптігі. Соның бірі пайғамбар намазға жүгінгенде сол
жердің тасы балқып кетіп, сонда түскен екен дейтін тізе, аяқ, қол іздерінің
бедеріне ұқсас тастар. Жергілікті аңыз, тіпті пайғамбардың жайнамазына дейін
тасқа айналып сақталып қалған  деп әңгімелейді. Бируни дерегінен тек бір
айырмашылығы, пайғамбар бұл өңірге есек емес, түйе мініп келген. Назар
аударатын тағы бір жәйт, әңгіменің қай пайғамбар туралы екендігінің
беймәлімдігі.


Мандар мен
адамдар


Расында да әңгіме
қай пайғамбар жайында болуы мүмкін? Қарапайым қисынға алсақ, Нұхтан өзге
жебірей немесе араб пайғамбарының бұл өңірде із тастауы мүмкін емес. Әлде
әңгіме шынында да Нұх пайғамбардың өзі жөнінде ме? Олай болса, Ман түбірінің
тасасында қандай құпия жасырулы?


Ағылшын тілінің
маманы осы да жұмбақ болып па, адам деген сөз ғой дер (man – адам). Бірақ
манның құпиясын шешуге бұл тым аз. Қазіргі тіл ғылымына санскритте де адам
деген ұғымды білдіретін ману сөзінің бар екендігі мәлім. (Мифология, Москва,
«Большая Российская энциклопедия», 1998, стр 343). Көне үнді мифологиясындағы
Ману, сондай-ақ алғашқы адам, яғни адамзаттың арғы атасының есімі ретінде де
белгілі. (Бұл арада дүниенің, адамзаттың дамуы туралы үнділік түсініктің
ерекшелігін ескерте кеткен жөн. Олардың түсінігінде адамзат тіршілігі 71
махаюга, яғни әрбір 306720000 жыл сайын әртүрлі апаттардың салдарынан опат
болып, өлмей аман қалған Манудан қайта бастау алып отырады. Үнді мифологиясында
14 Ману бар. Олардың жетеуі өткен дәуірлерде болған, жетеуі болашақта өмірге
келмек. Яғни, үнді түсінігінде адамзатты алда күтіп тұрған әлемдік деңгейдегі
тағы да жеті апат бар). Үнді мифологиясындағы Нұғымыз осы Ману. Дүниені топан
су қаптарда құдайдың мейірімі осы Мануға түседі. Құдайдың балық сипатында
көрінетіні ғана болмаса, үнді аңызы оқиғасы жағынан «Тәураттық» нұсқаға жақын.
«Тәуратта» бүгінгі адамзат Ной мен оның әйелі Наамадан тарайды. Үнділік
нұсқасында мұндай мәртебеге Ману мен әйелі Ила (Ида) ие. Үнділердің атақты
«Махабхарата» эпосында дүниені топан су басқанда Манумен бірге тағы жеті
адамның тірі қалатындығы туралы да желі бар (бұл нұсқа Өлген мен Ерлікхан
туралы көнетүркілік мифті еске түсіреді). Сондай-ақ, тек үнді емес, герман
мифологиясындағы алғашқы адам есімі де Манн. Меніңше, есімдердің дыбысталуында
мұндай үндестіктің болуы кездейсоқтық емес. Ол үнді және герман аңыздарының
шығу төркіні бір екендігін, яғни екеуіне де ортақ бағзы арийлер дәуірін еске
түсірсе керек.


Қазығұрт-Манқұрды
үнді аңызындағы осы Манумен байланыстыра қарастырған жөн. Өйткені, Манқұр да,
Ману да топан су жайлы аңыздың кейіпкерлері. Бірі жер атауы, бірі адам есімі.
Әрі түбірлері ұқсас. Яғни, Манқұрдың Ману немесе Адам тауы болуы мүмкін деп
жорамалдауға болады (Манқұр атауының екінші буынындағы шумерлерде тау ұғымын
білдіретін құр, кур сөздерінің бұл жерде қаншалықты орнықты роль атқара
алатындығын анықтай түсуі керек). Осы тұста мынадай сауал бой көтермек: үнді
діни-мифологиясындағы аңызбен көне түркілердің таныс болуы мүмкін бе?


Тарих иә дейді. Деректер бойынша
шартты түрде арий деп аталатын үнді және иран халықтарының арғы бабалары (тек
олардың ғана болмаса керек, бұл туралы кейінірек әңгімелейміз) Каспий мен Арал
теңізі маңындағы далаларды мекендегені белгілі. «Парсы мифологиясы бір кездері Арал-Каспий маңындағы далаларданҮндістан
мен Иранға, Еуропаға таралған үндіеуропалық ортақ мифологиялықжүйенің тамырлас бөлшегі болып табылады. Парсылардың қасиетті көне жазбаларындағы
(«Авесталар») құдайлар бағзы үнділердің діни мәтіндеріндегі («Ведалар») құдайлармен өте ұқсас. Әйтсе де, өздерінің жаңа отандарында олар біршама өзгерістерге ұшырады. Веда дәстүрі Үнді жерінде бертін келе
жергілікті халық – дравидтердің қуатты ықпалына түссе, парсылық нұсқаларына шумер және бабылдық діни түсініктердің әсері мол болды» (Джозеф Кэмпелл. Герой с тысячью
лицами. «София», 1997, стр 328).


Осыдан кейін үнді
ведаларындағы топан су және Ману жайлы әфсана ұлы түркі даласында, бүгінгі
Қазақстан территориясында дүниеге келген еді деуге болады ма, жоқ па? Иә десек,
қисынға қайшы келмесіміз анық.


Рас, христиан жыл
санауының ІІІ ғасырында да (216-277 ж.ж) тарихта із қалдырған Мани есімді
пайғамбар болған.  Ол дәріптеген манихейшілік ілімінің Орта Азия мен
Қазақстан территориясына да біршама таралғаны белгілі (Гумилевтің жазуынша
ұйғыр империясының түбіне жетіп тынған дін). Әйтсе де Манқұр-Қазығұрт
төңірегінде айтылатын топан су жайлы аңыздың өмірін аянышты аяқтаған ирандық
бұл жанкештіге ешқандай қатысы жоқ деуге болады.


Белгісіз
 этрустер


Енді Үндістан мен
Қазақстанды қоя тұрып, Кіші Азия мен Еуропаға назар аударайық.


1882 жылы Америка Құрама Штаттарында
Игнатиус Донелли дегеннің «Атлантида. Топанға дейінгі дүние» атты кітабы жарық
көрді. Кітапта мынандай қызықты дерек бар: «Қоладан жасалған бұйымдарының өңделу, дайындалу мәнеріне қарап біз түбі Атлантидадан шыққан
деп есептеп жүрген, бір кездері Италияны мекендеген этрус аталатын құпия халық тұран семьясының бір бұтағы болып шықты».


«Англия тіл ғылымдары қоғамының жақында өткен мәжілісінде пірадар Исаак
Тэйлордың этрустердің сан атаулары жөнінде жасаған хабарландыруы зорқызығушылық тудырды. Ол көптен құпия болып келген этрус тілінің сырын ашатын кілттің табылғаны туралы мәлімдеді.
Археологиялық қазба жұмыстары кезінде бір қабірден алты жағына әдеттегідей нүкте ноқаттар
емес, сөздер кертілген екі ойын сүйегі табылған болатын. Пірадар осы сөздердің тұран тіл семьясының (алтай-түркілік деп түсінген жөн
– Ә.Б.) алтай тармағына жататын тілдердің алғашқы алты сан атауымен бірдей екендігін дәлелдеп берді. Осы жаңалыққа
сүйене отырып, жалпы саны 3 мыңдай болатын этрус жазба ескерткіштерінің грамматикасы мен сөздік қорының да түбі алтайлықекендігін жеңіл
дәлелдеуге болады-ау дейміз. Оның үстіне жазбалардағы тілдікұқсастықтарды
аңғартатын есімдік сөздер мен жіктеу, септеу тәсілдері де сібір халықтарының тілдеріндегідей екендігі байқалады. Қазіргі уақытта этрус мифологиясы деп жүргеніміз фин халқының ұлы эпосы «Калевала» екендігі де жан-жақты дәлелденуде» (Игнатиус Донелли. Атлантида. Мир до потопа, Самара, «Агни»,
1998, стр 367).


Өткен ғасырда
пірадар Исаак Тэйлор оқып, жұртты таң қалдырған сөздер қандай сөздер еді?
Шынымен түркі сан атаулары ма?  Амал қанша, ол жағы бізге беймәлім. Тек
тұжырым ғана белгілі. Дегенмен, осы тақырыптың жалғасы ретінде Олжас Сүлейменов
талдаған тағы бір ойын сүйегіндегі сөздерді мысалға келтіруге болады. Олар:
i-va-est-orti-kaius-volote. Этрустануда «отен сүйектастары» деген атпен мәлім
ойын сүйектеріндегі осы сөздерді Олжас Сүлейменов жекелеген әріптерін ғана алға
жылжытып i-va-es-tort-ikaius-volote  деп оқуды ұсынады. (О.Сүлейменов.
Язык письма, Рим, San Paolo, 1998, стр 399-400). Ақын і-дің – бір, va-ның екі
деген сан атауларының көне қытайлық немесе славяндық нұсқалары болуы
мүмкіндігін (і – көне қытайдан мәлім бір санының цифрлық таңбасы, va – два
деген славян сан есімінің ескіше аталуы) ескерте отырып, қалған сөздерді түркі
сөздік қорындағы сан атауларымен байланыстырады. Яғни, es – үш, tort –
төрт,  ikaius – екі және үш сандарының қосындысынан тұратын бес, volote –
алты деген сан атаулары болып шығады. Бұл жерде, әттең, Иссак Тэйлор оқыған
этрус-түркі сан атауларын да бір рет көз алдымыздан өткізіп алар ма едік
демеске лаж жоқ!


Олжас Сүлейменов
Голлини сағанасынан табылған этрустердің  zate ad aidas деген атақты сөз
тіркесінде түркі тілінің көмегіне сүйеніп оқуды ұсынады.  Ақын ғалымның
түсіндіруінде бұл сөздерді «жатыр ат айдаушы» немесе бүгінгі қазақ тілінің
қалыбына салғанда «ат айдаушы жатыр» деп оқуға болады. (О.Сүлейменов. Язык
письма. Стр 418-423). Бұдан кейін бізге түркі тілдес (нақты дәлелденбесе де)
этрустер Апеннин түбегіне қайдан келді деген сауалға жауап іздеу ғана
қалатындай. Шынында да этрустер Италияға қайдан келуі мүмкін?


«Аңыз бойынша
ахейліктермен соғыста Троя құлағаннан кейін Дардан патшаның ұрпағы, троялық
қаһарман Эней (Рим ақыны Вергилийдің (б.д.д. 70-19 ж.ж) атақты «Энейда»
поэмасының бас кейіпкері) ұлы Аксаниймен бірге Италияға қоныс аударады.
Жергілікті италиктер тайпасымен қақтығыста оларды жеңіп, Латын патшаның қызы
Лавинияға үйленеді. Әйелінің есімімен аталатын қала салдырады. Өлгесін
жергілікті халықтар арасында құдай ретінде дәріптеледі. Ұрпақтары ағайынды
Ромул мен Рем Рим қаласы мен Рим империясының негізін қалаушылар ретінде
белгілі. Рим бастаухаттары бойынша Юлийлер әулеті (атақты Цезарь шыққан – Ә.Б.)
осы Энейдің ұлы Аксаний-Юлдан тарайды деп есептелінеді. Қазба жұмыстары бір
қарағанда ойдан шығарылғандай көрінетін осы аңыздың расында да шындыққа
жанасатындығын дәлелдеп отыр» (Древние цивилизации. Москва, «Мысль», 1989, стр
387).


Яғни, этрустердің
Апеннин түбегіне Кіші Азиядан қоныс аударғаны бүгінгі тарих ғылымы күмән
келтірмейтін шындық деуге болады.


Енді Троя
тұрғындары кімдер болған еді деген сұраққа аз-маз тоқтала кетелік.


Бірқатар зерттеушілердің пікірінше, «Гомер Троясының (атақты «Илиададағы») тұрғындары хэттер мен лувиялықтар, фракия
мен фригия тайпалары болған секілді. Сонымен бірге Трояда ішінара гректер де өмір сүрген болуы мүмкін. Троя
патшалығының гүлдену дәуірі б.д.д. 1800 жылдар мен 1300 жылдардыңаралығына тура
келеді» (История
древнего Востока. Москва. «Высшая школа», 1979, стр 208).


Осы үзіндідегі
хэттер Гомер «Илиадасында» кете деп аталады. Олардың Трояны қорғауға
қатысқандығы анық. Бәлкім біздің этрус деп жүрген жұмбақ халқымыз осы хэттер
болар? Тарих мұндай жорамалды да жоққа шығармайды. Өйткені «… төркіні құпия
этрус мәдениетін ликия мен лидияның (хэт империясының мұрагерлері – Ә.Б.) бай
мәдени ғұрып-дәстүрімен байланыстыратын да болжам бар» (Г.В.Синило. Древние
литературы Ближнего Востока и мир Танаха, Минск, «Экономпресс», 1998, стр 154).


«Библия» және
тарихтағы хэттер


«Библиядағы»
«Хэттің балалары» тарихта шындығында да болғандығы өткен ғасырдың соңында
белгілі болды. ХХ ғасырдың басында, Түркияның астанасы Анкарадан жүз шақырымдай
жерде орналасқан Богезкей қаласынан белгісіз тілдегі сына жазулардың мол мұрасы
табылды. Жазуларды бірінші боп оқыған чехословак ғалымы Б.Грозный бұл
жазулардың хэт империясы патшаларының архиві екендігін дәлелдеді (қазір
Богезкей орналасқан жерде ертеде хэттердің астанасы Хаттушас қаласы болғандығы
белгілі болып отыр).


Дегенмен, хэт
империясының тарихта болғандығы жайлы болжамдар, бұдан ертерек, 1829 жылы
Ф.Шампольон Мысыр перғауыны ІІ Рамзестің жазбаларын ашқанда, ХІХ ғасрдың
қырқыншы жылдары Р.Лепсиус «Кадештегі соғыс» деп аталатын көне мысыр поэмасы
мен египет-хэт патшалары арасындағы келіссөздердің мәтінін аударып
жариялағанда-ақ айтыла бастаған-ды. Бүгінгі күні б.д.д. ХҮІІІ-ХІІІ ғ.ғ.-да Кіші
Азияда Таяу Шығыспен Жерорта теңізі маңайындағы өзге мемлекеттерге үрей
төндірген құдіретті хэт империясының салтанат құрғандығы ешқандай құпия емес.
Бір құпия болса, ол Кіші Азияға хэттердің қайдан келгендігі болса керек. Бұл
турасында өзара кереғар екі болжам бар. Бірі «хэттер Кіші Азияға Кавказ
тауларын асып Солтүстік Шығыстан келді десе» (этрустердің де осы жақтан
кеткендігі белгілі болып отыр), екіншісі оларды Батыстағы Балкан түбегінен
шығарады. Біз осы хэттерді және олармен тілі де, мәдениеті де ұқсас қарларды
түркі тектес халықтардың арғы бабалары, яғни прототүркілер деп санаймыз. Мұндай
пікірді бірінші болып біздің айтпағанымыз да кеудеге сенім ұялата түседі: «…
Керісінше, кейбір түрік зерттеушілері хэттерді түркілер деп дәлелдеуге тырысты.
Олардың пікірінше, көне хэт ескерткіштері түркілік сипат-мазмұнға ие» (История
Древнего Востока. Москва, «Высшая школа», 1979, стр 173).


Олжас Сүлейменов
хэт тілінің үндіеуропалық тілдер тобына жатқызылуына күдікпен қарайды. «Жіктеу
категориясы салыстырмалық-тарихи тілтануда (компаративистика) үлкен беделге ие
болды. Ғасыр басында етістіктерінің жалғаулары латын және грек тіліндегі жіктік
жалғауларымен ұқсас болғандығы үшін ғана Кіші Азиядан табылған белгісіз көне
тіл осы тілдермен туыстастырылып жіберілді. Хэт тілі үндіеуропалық тілдер
семьясына дәл осылай енгізілді. Әрі оның ең көне өкілі (б.д.д. ІІ мыңжылдық)
болып танылды.


Біздің талдауымыз
грамматикалық схема мен форманттардың жүйелі түрде дәл келуі «генетикалық»
емес, тек мәдени байланыстардың нәтижесі ғана болуы мүмкіндігін аңғартады.
Әйтпесе, жіктеудің еуразиялық ең байырғы формасы сақталған  түркі тілі де
үндіеуропалық тілдерге туысқан тіл ретінде қаралуға тиіс» (О.Сүлейменов. Язык
письма. стр 177).


Үзінді астарынан
Олжас Сүлейменовтің хэт тілі мен түркі тілін байланыстырғысы келетіндігі
аңғарылады. Егер шынымен солай болып жатса, бұл пікірге біз де қосыламыз.


Б.д.д. 1200
жылдары Хэт мемлекеті өмір сүруін тоқтатты. Алып империяның орнында жекелеген
ұсақ мемлекеттер пайда болды. Ал хэттердің өмірде болғандығы, «Библияда» кімдер
екені беймәлім «Хэттің балалары» деген сөз тіркесі сақталғаны ғана болмаса, тарих
үшін өткен ғасырға дейін белгісіз болып қала берді. Қазір хэт империясының
ахейлік гректермен соғыста жеңіліс тапқаны белгілі. Шамасы, Трояны қоршаумен
бір мезгілде («Илиададағы» соғыс қимылдары он жылға созылады) гректер оның
төңірегіндегі елдерге де шапқыншылықтар ұйымдастырып отырса керек. Апполодор
«Кітапханасында» мұндай жорықтардың бірнешеуі аталады. Сонымен Кіші Азияда бес
ғасырдай салтанат құрған хэт империясы тарих сахнасынан көшті. Империялардың
құлауы тарихи заңдылық делік, ал халқы қайда кетуі мүмкін? Тұтастай жойылып
кетті ме? Әйтпесе хэт атауының тарихта сақталмауы қалай? Біздің ендігі міндет –
осы жұмбақты шешу. Ол үшін алдын ала тұжырым жасап алуымыз артықтық етпейтін
секілді.


Тұжырым


Бағзы түркілер,
дәлірек айтқанда бүгінгі түркі тектес халықтардың генотипін, негізін қалауға
қатысқан халықтардың бір тармағы Кіші Азияда, қасиетті Анадолы жерінде
оғыз-түркілер Осман империясын (б.д. ХІ-ХІІ ғ.ғ) құрғаннан көп бұрын, дәлірек
айтқанда біздің дәуірімізге дейінгі ХҮ-ХІІ  ғасырларда-ақ өмір сүрген.
Тіпті мемлекеті де болған. Олардың бір қауымы біздің жыл санауымызға дейінгі
ХІІІ ғасырда, яғни Гомер «Илиадасында» жырланатын Троя  соғысынан кейін
(б.д.д. 1240 жылдар шамасы) теңіз және құрлық жолдары арқылы Апеннин түбегіне
қоныс аударып, жергілікті тайпалармен бірге ақындар тамсанып айта беретін
мәңгілік қала Римнің іргетасын қалауға тырысса (бұл туралы бұрын біршама
әңгімелегенбіз. «Гомер «Илиадасы», түркілер және мәңгілік  қала, «Жас
Алаш» газеті, 16.02.99) енді бір бөлігі өздерінің байырғы ата-мекендері бүгінгі
Каспий-Арал теңізі маңайына, Сыр бойына, Жетісу өңіріне қайта көш түзеп,
жергілікті тайпалармен араласа келе бүгінгі мазмұндағы түркі халықтарының
қалыптасуына мұрындық болады. Олар ендігі жерде тарихқа гет, массагет, юечжи
деген атаулармен енді. Яғни, өздерінің байырғы атауларын жоғалтқан жоқ. Осы
атаумен біздің дәуіріміздің І ғасырына дейін сайын далада даңқты тіршілік
кешті. Жебірейлерге, «Тәуратқа» топан су мен Нұх пайғамбар жайлы аңызды тарту
еткен де осы халық болатын.


Тұжырымды
тарату


Хэттер мен
массагеттерді шынында да неге байланыстырмасқа? Мысалы, массагет атауының көп
хэт, қалың хэт деген ұғымды білдіруі де мүмкін ғой. Егер массагет этнонимі
тайпаның грекше атауы екендігін ескерсек, бұлай да пікір өрбітуге болады.
Сонымен бірге массагет атауының қытай жылнамаларында аталатын тайпалармен 
салыстырылуына да мән берген жөн секілді. «Қытайларға тюгу (дүлу), жужань,
юечжи деген атпен белгілі болған халықтар кімдер екен? Кейбір синологтардың
пікірінше Шығыс Қара қытайы Қидан әулеті де, ал енді қытай алтын хандары 
Жочжо әулеті-міс. Иван Ильичтің айтуына қарағанда олар юечжи атанып жүргенді
геттер, массагеттер деп білетін көрінеді» (Ш.Уәлиханов, 5 томдық шығармалар
жинағы, І том, 398-бет).


Осы гет-хэттер
жергілікті ортаазиялық тайпалық одақтарға кіреді. Тұмар (Томирис) анамыздың
қолбасшылығымен Кир бастаған ирандық басқыншыларға тойтарыс берген қаһарман
далалықтар да Кіші Азиядан қайта ауып келген сол хэттер екендігіне күмән жоқ.
Апполодор кітабында Томирис есімімен бірге Төлеп, Тархан секілді таза түркілік
есімдер де ұшырасады. «Илиада» заманындағы Кіші Азияда мұндай есімдердің жүруі
кездейсоқтық болмаса керек. Сондай-ақ қар және сақ-скиф генеологиялық
аңыздарының желілік ұқсастықтары да тосын ойларға бастайды. Көне грек
жылнамашылары олардың салт-дәстүрі көшпелі түркілердікіндей екендігін әсерлі-ақ
суреттеген. Бертініректе Мүденің (Модэ) ғұндарынан жеңіліс табатын юечжиларымыз
да осы масса-хэттердің бір атасы. Олар ғұндардың батысқа жорығына тосқауыл
болмай, оңтүстікке жылжып, кейін Үндістан мен Шығыс Түркістан аралығын қамтыған
атақты Кушан империясын құрады.


Рас, гет және хэт
атауларының ұқсастығы кездейсоқтық болуы мүмкін дейтіндердің де табылатындығын
жақсы білемін. Оларға біздің дәуіріміздің оныншы ғасырына дейін бабаларымыз
пайдаланып келген тохар тілінің басқа емес, дәл осы Кіші Азиялық хэт және қар
тілдерімен туыстас тіл болып саналатындығын айтқым келеді.


Тохар тілінде
сөйлейтіндердің Шығыс Түркістанда алғашқы пайда болуы кезінен бастап-ақ, бұл
тіл мен көне түркі тілінің жан-жақты байланысқа түскендігін байқауға болады.
Олардың байланысы бұл өңірде жазу пайда болмай тұрып-ақ басталған секілді.
Тохар тілі Шығыс Түркістанда б.д.д. І мыңжылдықтан ерте болмаса, кейін пайда
болмағандығы анық. Бұған дейін бұл тілде сөйлейтіндер Батыстан Шығысқа жылжыған
(алдымен Шығыстан Батысқа, кейін Батыстан Шығысқа қайта жылжыған халықтың
хэт-массагеттерден басқа кім болуы мүмкін?).


«…Үндіеуропалық
лингвистикалық жағрапияның мәліметтері бойынша оған дейін тохар тілінде
сөйлейтіндердің кейінірек анадолы тілдерінің қалыптасуына септігін тигізген
диалектілерде, яғни бертініректе үндіеуропа тілдерінің италян-кельт тобының
пайда болуына мұрындық болған тілде сөйлеушілермен байланыста болғандығы
күмәнсіз» (Языкознание, Москва, «Большая Российская энциклопедия», 1998, стр
517). Ақиқат осындай. Тохар тілін кейбір ғалымдарымыздай парсы-иран тілімен
туыстастыра салудың еш жөні жоқ. Бұл тілде прототүркілердің бір тармағы, яғни
Кіші Азияда, бүгінгі Түркия территориясында осыдан үш жарым мың жылдай бұрын
мемлекет құрып дәуірлеген хэт-массагет бабаларымыз сөйлеген. Бүгінгі түркі
тілдері ғана емес, атақты латын тілі де осы баба тілдің мұрагері болып табылады.


Жылауық пайғамбар


Ел арасында Нұх
пайғамбардың шын есімі Яшкар еді, елдің қамын көп ойлап жылай бергесін Жылауық
(Нұх) пайғамбар атанды деген сөз бар. Сөз астарында шындық жатқан секілді. Егер
Ной-Ноах есімінің жебірей тілінде «татуластырушы», «бітістіруші» деген
ұғымдарды беретіндігін ескерсек (Г.В.Синило. Древние литературы Ближного
Востока и мир Танаха. Минск, «Экономпресс», 1998, стр 199), жылауық
мағынасындағы тағы бір Нұх есімінің пайда болуы, расында да қызық, әрі күдікті.
Осы арада  Жылауық пайғамбар жайлы әңгіме ислам діни мифологиясында
ескіден бар желі ме, әлде жергілікті түркі тектес халықтардың қиялынан шыққан
дүние ме деген сауалға жауап іздеу қажеттілігі туындамақ.


Біздің қолымызда
Нұх есіміне қатысты тағы бір болжам бар: «Болмыс кітабындағы («Библияның» бір
тарауы) Топан су – финикей, әлде семит немесе жебірей аңызы. Бірақ кейіпкері
Нойдың есімі арийлердікі. Бұл есімнің  еш өзгеріске ұшырамай бастапқы
арийлік мағынасын сақтап қалғандығы таңғалдырады. Ол барлық арий тілдерінде «су,
«ағын» деген мағыналарды білдіреді. Түбірі «на» (Игнатиус Донелли. Атлантида.
Мир до потопа. стр 94).


Нұх есімінің
«татуластырушы», «бітістіруші» мағынасындағы семиттік түсіндірмесінен гөрі
«су», «ағын» деген ұғымдарды білдіретін осы арийлік нұсқасы Жылауық пайғамбар
есіміне жақынырақ келетін сияқты. Су мен көз жасының арасы оншалықты алшақ
болмаса керек. Яғни Жылауық пайғамбар туралы әңгіме түркі тектес халықтардың өз
туындысы деп санар болсақ, онда түркілер мен арийлер арасында қандай байланыс
барлығына жауап іздеуге тура келмек.


Әзірге арийлерге
қатысты ешкім таласа алмайтын бір ғана шындық белгілі. Ол арийлердің кезінде
(б.д.д. І-ІІ мыңжылдықтар аралығы) Қазақстан территориясынан, Каспий, Арал
маңынан кеткендігі. Егер топан су туралы аңыз арийлер арасында, олар жаңа
мекенге қоныс аудармай тұрып-ақ пайда болған деген пікірге сүйенетін болсақ,
түркілер арасында Жылауық пайғамбар жайлы әңгіменің кездесуі оншалықты
кездейсоқтық емес екендігін байқаймыз. Өйткені, түркілерді арийлердің тікелей
мұрагері деп есептемеген күннің өзінде, олардың орнын басқан халық ретінде
түркілердің жергілікті жер-су атауларына қатысты аңыз-әңгімелерден бейхабар
қалуы мүмкін емес-ті. Егер бұдан да ары кетіп, түркілер арийлердің тікелей
ізбасары, тіпті төл ұрпағы еді деген пікірді дәлелдей алып жатсақ, аңыздың
тікелей түркілердің өз туындысы екендігіне күмән қалмас. Амал қанша, ондай
мүмкіндік бізде жоқ. Бірақ менің, мүмкіндігім жоқ бола тұра, ақиқат шындықтың
дәл осылай екендігіне сенгім келеді. Және бұл үмітсіз де сенім емес секілді.


Л.Базен наурыз
сөзінің түбірін «n, a» (нәр, ылғал, шырын) формасындағы алтай прототипінен
шығарады. Бұл сөздің басқа тілдердегі қолдану аясы мынандай: тұнғысша – nia –
«ылғалды, жасыл», монғолша – ini -  «жас өсімдік», «жаңа туылған»,
ni/buzum – «көз жасы», ni/bi – «түкіру», фин-угор, мажар тілдерінде nya –
«түкірік» (Л.Базен. Концепция возраста древних тюркских народов. стр 363)
 «Көз жасын» былай қойғанда осындағы ылғал, нәр, шырын сөздерінің өзі-ақ
арийлік на – су сөзінің түбі түркі-алтайлық болуы мүмкіндігін аңғартып
тұрғандай.


Арийлер мен
прототүркілерді байланыстыруға бұл да сеп. Тарихта арий деген халықтың
болмағандығы, тек ел бастаушы ақсүйек көсемдерінің өздерін арья, яғни текті,
ізгі атауынан тарих ғылымында шартты түрде арий аталған халықтардың пайда
болғандығы белгілі. Асылы, осы тектілікті білдіретін арья сөзі біздегі ар,
арыс, арлы сөздерімен байланысты болса керек. Біздегі арыс сөзі бағзы
этрустерде арыстан мағынасын білдіргендігі де тосын ойларға бастайды. Этрустер
мен түркілердің түбі бір деген тұжырымға тоқтар болсақ, сөздің өміршеңдігіне
бұл да мықты дәлел, Арыстан ұғымын білдіретін түркі-қазақ сөзіне үш мың жыл деп
мақтанышпен айтуға болады.


Бұдан бұрын арыс
сөзінің қасқыр атауымен байланыстырғанымыз бар-ды. Егер арыстан да, қасқыр да
тотемдік сипатқа ие жыртқыш аңдар екендігін ескерсек, бұл болжамның да өмір
сүруге хақысы бар секілді. Бәлкім, кім біледі, көнекөз замандарда бұл атау екі
жыртқыш аңға да тең телініп қолданылған болар.


Мәңкүр-Нәңкүр


Мені ислам
мифологиясындағы  өлген адамның о дүниеде ақ-қарасын анықтайтын Мәңкүр,
Нәңкүр есімді періштелердің қызықтырғанына да көп болды. «Құранда» бұл
періштелердің есімі аталмайды. Есесіне, халықтық мифологияда жиі кездеседі.


Әдетте, әлемдік
мифология үлгілерінде о дүниенің иесі, өлілер патшалығының әміршісі ретінде
алғашқы адамның аталатындығы белгілі. (Э.Б.Тайлор, Первобытная культура.
Москва, 1989, стр 425-428). Үнді «Ведасындағы» Яма да (Манудың егізі),
«Авестадағы» Има да, Алтай, моңғол халықтарындағы Ерлік-номын хан да (Өлгеннің
егізі), герман, фин мифологиясындағы Манн мен Маналар да жергілікті халықтың
діни түсініктері бойынша жер бетінде тәңірі жаратқан алғашқы адамдар болып
табылады. Құдай дәрежесіне көтеріле дәріптелетін мұндай алғашқы адам жайлы
аңыз-түсініктерді Оңтүстік пен Солтүстік Американың үндіс тайпаларынан да,
мұхит халықтарынан да, Африканың жабайыларынан да, Камчатканың ендігі құрып
біткен байырғы халықтарынан да ұшыратуға болады.


Иудаизм, христиан
және ислам теологиясы әлемнің барлық халықтарында дерлік кездесетін осындай
діни-мифологиялық түсініктен құлан-таза ада деуге бола ма?


Біздіңше,
болмайтын секілді. Құранда Алла-тағаланың періштелерден өзінің жердегі өкілі
Адам атаға тағзым етуін өтінгені туралы әңгіменің бар екендігін былай қойғанда
(Ібіліс қана тағзым етуден бас тартады), Мәңкүр-Нәңкүр есімді қос періштенің
тасасында да монотеизм талабына орай дамытылып, өңделген алғашқы адам жайлы
политеистік байырғы мифологиялық түсініктің жатқандығы аңғарылады. Исламға
дейінгі байырғы халық түсінігінде Мәңкүр мен Нәңкүр періште емес, алғашқы
адамдар еді.


Құрандағы
әңгімелердің «Тәуратпен» сабақтас екендігі, ал «Тәураттың» Таяу Шығыс, Кіші
Азия халықтары мен үндіарий және прототүркілердің діни-мифологиялық
түсініктерінің мол мұрасы негізінде қалыптасқандығын ескерсек, бұлай болуы заңды
да.


Біз прототүркілер
арасында Нұх пайғамбар Нама есімімен белгілі болды деп санаймыз. Үнділердегі
Ману да, Яма да, ирандықтардағы Има да, герман, фин мифологиясындағы Манн мен
Мана да осы кісі. Яма мен  Има Нама есімінің сәл ғана бұрмаланған түрі. Ал
Ман мен Ману есімдері Нама немесе Нам атауын оңнан солға қарай оқу, дыбыстау
негізінде пайда болған деп білеміз. Бір кезгі абыз-ақындар о дүние мен бұл
дүниенің, ақ пен қараның, аспан мен жердің ара-қатынасын, байланысын
түсіндіруде осындай әдіс-тәсілдерге сүйеніп отырғаны құпия емес.


Тек ман емес,
нама, неме сөздері де көне түркілерде адам мағынасында ұғынылған секілді.
Өйткені санскритте Нара, яғни адам, ер адам мағыналарын білдіретін сөздің
барлығы, бізде де адам ұғымына қатысты нәресте, немере сөздерінің кездесетіні
мұндай да топшылау жасауға мүмкіндік береді. Біздіңше, кезінде Алтай өңірі мен
Қазақстан территориясынан Кіші Азияға жылжып, одан әрі Апеннин түбегіне қоныс
аударған хэттер өздерімен бірге топан су және ақ пен қарадай егіз ағайынды екі
жігіт – Ман мен Нам туралы әфсананы ала кеткен. Хаттушас, әлде Троя, бәлкім
Сардының берекелі базарлары мен атақты керуен-сарайларында бұл әңгімелерді
олардан Израильдің ойы сергек, қиялы ұшқыр, ақынжанды ұлдары сан рет тұщынып
естігендігі ақиқат. Кім біледі, олар бұл әфсананы Өлең жыраудың (тарихта аты
сақталған кішіазиялық ең көне ақын) өз аузынан есту бақытына да ие болған
болар. Асылы, бұл Авраам-Ибрагим пайғамбар өлген әйеліне «Хэт балаларынан»
табыт сатып алатын уақытпен тұстас кездер.


Ағайынды Ман мен
Намның жолы Кіші Азияда екіге бөлінеді. Бірі германдықтарда алғашқы адам әрі
өлілер патшалығының әміршісіне айналса, екіншісі семиттерге сіңіп, топан су
жайлы әфсананың басты кейіпкері болып шығады. Байырғы есімін әйелі Намаға
қалдырып, Ной-Ноах ныспысымен «Тәуратқа» енеді.


Алтай, Жетісу,
Каспий мен Арал бойынан хэттерден кейінірек қозғалған үндіарийлер
мифологиясында ағайындылардың есімі қарама-қарсы бағытта көрініс тапты. Ман
немесе Ману топан су жайлы аңыздың кейіпкері болса, Нама-Яма-Има о дүние мен
өлілер әлемінің иесі ретінде дәріптеледі.


Бағзы бір кездері
топан су туралы әфсананың дүниеге келуіне себепші болған Каспий мен Арал бұл
күнде томаға-тұйық. Арал өлім аузында жатса, егізінің халіне ашынғандай қарт
Каспий анда-санда ғана адуын мінез танытып ыңыранып қояды.


Бүгінгі ұрпақ бұл
өңірден талай-талай халықтар көшкендігін, олардың бірі тағдыр жазмышымен Ұлы
далаға қайта оралып, Ұлы далаға сай ерлік істер мен жасампаз бастамалардың
ұйытқысы болғандығын, оған қос теңіз бен қария Қазығұрттың куә екендігін білгісі
де жоқ. «Библия» мен «Ведаларда» Ұлы далада дүниеге келген аңыздар
айтылатындығын, ендігі жерде олардың бүкіл адамзаттық рухани қазынаға қосылған
қомақты үлес екендігін пайымдағыларды да келмейді.


Сөз соңы


Хэт империясының
елтаңбасында көк төсінде қалықтай ұшқан қыран мен шапақты күн бейнесі
бедерленіпті. Біздің бүгінгі көк туымызда да осы символдар. Кездейсоқтық па?
Олай болмаса керек. Бұны бір кездері Таяу Шығыс, Кіші Азия мен Элладаның рухани
өрлеуіне себепші болған бабаларымыздың шалқар шабыты бүгінгі ұрпақтарының
бойынан да табылады деп ырымдасақ жөн. Солай екендігіне сенгің келеді.


Әмірхан
БАЛҚЫБЕК.


Қараңыз: http://adyrna.kz/?p=2524