Все игры
Обсуждения
Сортировать: по обновлениям | по дате | по рейтингу Отображать записи: Полный текст | Заголовки
Omir agai, 20-03-2014 21:23 (ссылка)

Отейбойдак

http://www.anck.kz/Galamnyn... Г§Г Т›ГІГ»ТЈ XV ғàñûðäàғû äàëà æèһàíãåð³ Г ГІГ Г­Т“Г Г­, ұëû ғүëàìà, қàðàүçãåí ГёГЁГЇГ ГЈГҐГ° Өòåéáîéäàқ ГЎГ ГЎГ  îñûëàé àíûқòàìà áåðå êåëå, әðá³ð³ì³çä³ң æåêå æұëäûçûìûçäà өì³ðë³ê òàғäûðûìûç íåìåñå «Ìàңäàéäàғû ТЇГё әð³ï» æàçóëû ГҐГЄГҐГ­ВіГ­ åñêåðòåä³. Ñîíûìåí á³ðãå «Ïåíäåë³ê æåêå æүëäûçäàð» Г±ГҐГЈВіГ§ òүðë³ áîëàòûíûí äәëåëäåãåí. Îëàð: ГЋТЈ ГЁГ»Т› æүëäûçäàð, Îíäûқ æұëäûçäàð, ГЋТЈ ìàңäàé æұëäûçäàð, Құáûëà ìàңäàé æұëäûçäàð, Ñîë ìàңäàé æұëäûçäàð, Ñîëäûқ æұëäûçäàð, Ñîë ГЁГ»Т› æұëäûçäàð, Àðò, øүéäå æұëäûçäàð ("Г?.ГЃ.". 108-6).
Өòåéáîéäàқ áàáàìåí қàòàðëàñ өì³ð ñүðãåí, Г ГІГ» әëåìãå Г¬У™ГёТ»ТЇГ° ғұëàìà ғàëûì, ìåìëåêåò áàñøûñû, æұëäûçøû Ұëûқáåê áîëäû. Ұëûқáåêò³ң өç³í³ң àçàí øàқûðûï қîéғàí Г ГІГ» В– Ìұõàììåä Òàðàғàé (1394-25.Г•.1449). Ұëûқáåê òөðò æàñûíàí Г ГІГ Г±Г» ГЂТ›Г±Г Т› Òåì³ðä³ң áàқûëàóûíäà áîëûï, æàóãåðë³ê ГёГ Г©Т›Г Г±ГІГ  äà îí æàñқà äåé³í á³ðãå áîëäû. ГЋГ« ГЂТ›Г±Г Т› Òåì³ðä³ң áàëàñû Г?àõðóõòûң æåò³ áàëàñûíûң үëêåí³ åä³. Ұëûқáåê îí æàñûíäà Òүð³ê ñұëòàíûíûң åëø³ñ³ áîëñà, îí ГЎГҐГ± æàñûíäà Ñåì³çêåíòò³ң (Ñàìàðқàí) òàғûíà îòûðûï, îíû қûðûқ æûë áàñқàðäû. Өì³ð³í³ң Г±Г®ТЈТ“Г» øèðåê ғàñûðûí îë æұëäûçäàðäû Г Г­Г»Т›ГІГ ГіТ“Г  àðíàäû. Ұëûқáåêò³ң Ñàìàðқàíäàғû ñîғûñ êåç³íäå áұðûí æàáûëûï Т›Г Г«Т“Г Г­ ғûëûìè îáñåðâàòîðèÿ-ñûí 1908-1922 æûëäàðäàғû қàçóäà òàóûï, çåðòòåï êåé³í Өçáåêñòàí åë³ îíû áұðûíғû қàëïûíà қàðàï æөíäåï, ìұðàæàé æàñàäû. ГЃТ±Г« îáñåðâàòîðèÿäà æұáàéûì Òүéìåêүë åêåóì³ç Ñàìàðқàíғà áàðғàíäà 1978-1979 æûëäàðû áîëäûқ. 1994 æûëû îáñåðâàòîðèÿäà ТЇГёВіГ­ГёВі ðåò áîëäûì. ГЊГҐГ­ВіТЈ áàéққàғàíûì, îáñåðâàòîðèÿ ГЎГЁВіГЄ ГІУ©ГЎГҐГЈГҐ îðíàëàñқàí. Òөáåäåí òөìåíäåï қàéòàäàí ñûðòқà êөòåð³ëó ТЇГёВіГ­ 36 áàñïàëäàқ æàñàëғàí. Ұëûқáåê òөìåííåí æîғàðûғà У™Г° áàñïàëäàқïåí өðëåé îòûðûï, өç³í³ң қîëäàí æàðòû ГёГ Г° òәð³çä³ Г Т“Г ГёГІГ Г­ ГЁГЈГҐГ­ àñïàáûìåí îíûң ³ð³ îí ГҐГЄВіГЈГҐ, ê³ø³ëåó îòûçғà ГІ.ГЎ. Т±Г±Г Т› áөë³êò³ áåëã³ñ³ áîéûíøà æұëäûçäàðäû áàқûëàғàí. Ñөéò³ï Ұëûқáåê Åâêëèä ГЇГҐГ­ Ïòîëåìåé äәó³ð³íåí êåé³íã³ Г Г±ГЇГ Г­ әëåì³í çåðòòåãåí ГЎВіГ° Т“Г Г­Г  àäàì áîëûï òàðèõòà қàëäû. Ãåîìåòðèÿäà В– Åâêëèäêå, Г Г« àñòðîíîìèÿäà Ïòîëåìåéãå áàðà-ГЎГ Г° ғàëûì Ұëûқáåê áîëäû. Ұëûқáåê ГЎВіГ° æûëäû 365 ГЄТЇГ­ 6 Г±Г Т“Г ГІ 9 ìèíóò 15 ñåêóíäòàí òұðàäû äåï òұæûðûìäàäû. ГЋГ­Г»ТЈ óàқûòòû ГҐГ±ГҐГЇГІГҐГі äәëä³ã³í³ң қàç³ðã³ êîñìîñòûқ Г Г­Г»Т›ГІГ Гі äәëä³ã³íåí ГЎВіГ° ГҐГЄВі ñåêóíäòûқ àéûðìàøûëûғû ГЎГ Г°. Ұëûқáåê өç³í³ң êөìåêø³ëåð³ Қàçèí-Çàäå, Ðóìè, Ғèÿñóääèí Æәìøèä, Ìәóëåí ТљГ ГёГ Г­ГЁ, У?ëè Құáøûìåí á³ðãå "ГЄГҐ-ГІГҐ" àðқûëû àñïàíäàғû 1018 æұëäûçäûң îðíàëàñóû ìåí қîçғàëûñûí àíûқòàäû. Áîëàøàққà æîë Г ГёГІГ». Êåé³í Ұëûқáåêò³ң "Æұëäûçäàð ГЄГҐГ±ГІГҐГ±ВіГ­" ГЌ.Êîïåðíèê, Г„.Áðóíî, Гѓ.Ãàëèëåé, Г?.Êåôëåð ГІ.ГЎ.-ëàð ïàéäàëàíûï, У©Г§ ³ë³ìäåð³í äàìûòòû.
Ұëûқáåêò³ң "Æұëäûçäàð ГЄГҐГ±ГІГҐГ±Ві" ГҐТЈГЎГҐГЈВі Åóðîïà åë³í³ң íàçàðûíà ³ë³íä³. 1665 æûëû Îêñôîðäòà, 1843 æûëû Ëîíäîíäà áàñûëûï ГёГ»Т›Т›Г Г­ Ұëûқáåê-ГІВіТЈ "Æұëäûçäàð ГЄГҐГ±ГІГҐГ±Ві" ГҐТЈГЎГҐГЈВі Àçèÿäàí ГёГ»Т›Т›Г Г­ ұëû àñòðîíîìäû әëåì ғûëûìû àëäûíäà àáûðîéғà áөëåä³. Ұëûқáåê ГЎТ±Г« æåò³ñò³êêå æåòóäå өç³ Т±Г±ГІГ Г§ ñàíàéòûí Îìàð ТєГ ГїГ¬, У?ГЎГі Íàñûð У™Г«-Ôàðàáè, У?ГЎГі У?ëè Г?ГЎГ­-Ñèíà, У?ГЎГі Ðàéõàí Áèðóíè åңáåêòåð³íå құðìåòïåí қàðàï, өç³í³ң ұëû ìàқñàòûíà æåòó³íå ïàéäàëàíà á³ëä³. Қûñқàñû, ғұëàìà æұëäûçøû Ұëûқáåê У©Г§ áàëàñû У?áäóëëàòèôòåí æåң³ë³ñ òàóûï, òàғûí Г®Т“Г Г­ áåðãåí Г±Г®ТЈ ГЊГҐГЄГЄГҐГЈГҐ ì³íәæàò ГҐГІГіГЈГҐ қàæûëûққà àòòàíàäû. Ұëûқáåê ГЇГҐГ­ үëêåí ұëû У?áäóëëàòèô îðòàñûíà îò Г±Г Г«Т“Г Г­ Қîæà Àқûðàð (Ìәóðåíàõð) ГЇГҐГ­ Г?àéõóëèñëàì Áàãàóääèí Îìàð (Қîðàñàí) ГЎГ Г±ГІГ Т“Г Г­ æàëäàìàëûëàð îðòà æîëäà, Ұëûқáåêò³ Г® Г¤ТЇГ­ГЁГҐГЈГҐ Г ГІ-òàíäûðäû. Ñîë çàìàíäàғû êåéá³ð ГЎГ Г± êåñåðëåðä³ áүã³íäå "әóëèå" äåï æүðãåíäåðãå ГІГ ТЈ қàëàñûң? Г?ûíäûқ áәð³á³ð æåңåä³. Ұëûқáåê ГЎГ ГЎГ Г­Г»ТЈ æұëäûçû Г® äүíèåäå äå æàðқûðàé áåðñ³í.
Á³ð çàìàíäà өñêåí, á³ð³ Ñàìàðқàíäà, åê³íø³ñ³ Æåò³ñó өëêåñ³ �àëêөäåí³ң Àéғàéòàñûíäà òóûï, қàòàðëàñà ғûëûìғà үëåñ қîñқàí Өòåéáîéäàқ ïåí Ұëûқáåêò³ң ғûëûìè æұëäûçíàìàëàðûíûң äөëä³ã³ á³çãå äå, êåëåøåê ұðïàқ-қà äà үëã³ áîëà áåðìåê.
Æұëäûçøû îë áîëàøàқòû áîëæàóøû ғàíà åìåñ. Îë құáûëûñòûң өçãåð³ñòåðãå äåð êåç³íäå áàғà áåðóø³ äå. Æұëäûçøûíûң àéòқàíäàðû äәë êåë-ìåó³ äå ìүìê³í. "Æàëғàí êөð³ïêåëäåð" ñèÿқòû òàçà æұëäûçøû åìåñòåð áàðûí äà á³ëãåí æөí. Қàç³ð åëä³ң êөá³ àïòàëûқ, æûëäûқ "Æұëäûç-æîðàìàëғà" қàðàï, æұìûñòàðûí áàñòàï, òàғäûðûí áîëæàé-òûíäû øûғàðäû. Áұë íàқòû åìåñ. Êөá³ ñәéêåñ êåëìåéä³. "Æұëäûç-æîðàìàëäû" құðàñòûðғàí äà "Æұëäûçøû" åìåñ, æàé åð³êêåíäåð. Îëàð ìûқòû áîëñà, îñû æîðàìàëû àðқûëû íå òàáûñқà æåòò³? Åøқàéñûñû äà àéòà àëìàéäû. Áұë áîñқà áàñûң-äû қàòûðûï, "ìәäåíèåòò³ ñèқûðëàóäûң" òүð³ ғàíà. Ìåí өç³ì åæåëäåí-àқ îñû êүíã³ áîëæàóøû, êөð³ïêåë, құìàëàқøû ò.á. òàғäûð áîëæàғûøòàðғà ñåíáåéì³í. Áұë îñû ñàëàíûң êèåë³ өíåð³í æîқ äåó åìåñ, îñû өíåðëåðãå áåé³ìì³í äåãåíäåðä³ң ñàóàòñûçäûғû ìåí³ êàòòû îéëàíäûðàäû.
Қàç³ð әëåìä³ òàңғàëäûðûï æүðãåí á³çä³ң áàáàëàðûìûç Ұëûқáåê ïåí Өòåéáîéäàқòàí êåé³í òóғàí, ôðàíöóçäûң êөð³ïêåë-æұëäûçøûñû Ìèøåëü äå Íîñòðàäàìóñ áîëñà, îë өç³í³ң êөç àëäûíäàғû òðàíñқà øûғó àðқûëû áîëæàï æàçäû. Àë æұëäûçøû ðåò³íäå Íîñòðàäàìóñ áîëàøàқêà äәëä³ê áåðãåí åìåñ. Êөð³ïêåëä³ã³ àðêàñûíäà Íîñòðàäàìóñ áîëàøàқòû áîëæàé á³ëä³. Îñûäàí-àқ, Àçèÿ ìåí Қàçàқñòàíäà "Æұëäûç-íàìàң ³ë³ì³ Åóðîïà ìåí áàñқà åëäåðäå áұðûí äàìûғàíûí á³ëåì³ç.
Õàëқûìûç æûë қàéûðó, æûë áàñû, àïòà àòòàðû, àé àòòàðû, ìүøåë³ æàñ äåãåí àòàóëàðғà åæåëäåí êөң³ë áөëä³. Ñөéò³ï, îñû àòàóëàðғà өç³íä³ê ұëòòûқ àòàóëàðûí áåê³òò³. Áұë æөí³íäå XV ғàñûðäàғû æàçûëғàí Өòåéáîéäàқ Ò³ëåóқàáûëұëûíûң "�èïàãåðë³ê áàÿí ê³òàáû òîëûқ æàóàï áåðåä³.
Қàçàқòà æûë áàñû Íàóðûç àéûíûң (ìàðòòûң) 22-íåí áàñòàëàäû. Îí åê³ æûë á³ð àéíàëғàíäà á³ð ìүøåë òîëàäû. Æûë қàéûðóûíûң îí åê³ àòàóû áàð. Æûë áàñû – Òûøқàí. Åíä³ îñû êåñòåí³ң êөíå æәíå æàңà àòàóûíà ìәí áåðåé³ê.



I. ÆÛË ҚÀÉÛÐÓ
Өòåéáîéäàқøà êөíå ò³ëäå àòàëóû. Қàçàқøà қàç³ðã³ àòàóû.

1. Ñóìàқòû Òûøқàí
2. Ìàңғàç Ñèûð
3. Àéáàð Áàðûñ
4. Ñåêåì Қîÿí
5. Ñóìàң Æûëàí
6. Òұëïàð Æûëқû
7. �ðòåê Ұëó
8. �îïàí Қîé
9. ГЊГҐГёВіГ­ ГЊГҐГёВіГ­
10. Àéòàқ �ò
11. �àқûðàóûқ Òàóûқ
12. Қîðûñқû Äîңûç
(166-áåò. "�. Á."). Íåìåñå êàç³ðã³ æûë àòàóû:

Ï. Æûë àòû


ÆÛËÄÀÐ:
1. Òûøқàè 1876 1888 1900 1912 1924 1936 1948 1960 1972 1984 1996 2008 2020
2. Ñèûð 1877 1889 1901 1913 1925 1937 1949 1961 1973 1985 1997 2009 2021
3. Áàðûñ 1878 1890 1902 1914 1926 1938 1950 1962 1974 1986 1998 2010 2022
4. Қîÿè 1879 1891 1903 1915 1927 1939 1951 1963 1975 1987 1999 2011 2023
5. Ұëó 1880 1892 1904 1916 1928 1940 1952 1964 1976 1988 2000 2012 2024
6. Æûëàí 1881 1893 1905 1917 1929 1941 1953 1965 1977 1989 2001 2013 2025
7. Æûëқû 1882 1894 1906 1918 1930 1942 1954 1966 1978 1990 2002 2014 2026
8. Қîé 1883 1895 1907 1919 1931 1943 1955 1967 1979 1991 2003 2015 2027
9. ГЊГҐГёВіГ­ 1884 1896 1908 1920 1932 1944 1956 1968 1980 1992 2004 2016 2028
10. Г’Г ГіГ»Т› 1885 1897 1909 1921 1933 1945 1957 1969 1981 1993 2005 2017 2029
11. Г?ГІ 1886 1898 1910 1922 1934 1946 1958 1970 1982 1994 2006 2018 2030
12. Äîңûç 1887 1899 1911 1923 1935 1947 1959 1971 1983 1995 2007 2019 2031

̳íå æûë àòòàðû æәíå îíû қàéûðó êåñòåñ³íå қàðàñàқ àòà-áàáàëàðûìûç á³ð õàëàë ìåí á³ð õàðàìíàí æûë àòàóëàðûí òåңåñò³ðãåí³í êөðåì³ç. Åðòåäåã³ àòà-áàáàëàðûìûç òóғàí æûëûíà, àéûíà, êүí³íå, ìåçã³ë³íå (òәóë³êò³ê) қàðàé, æàңà òóғàí áàëàíûң ì³íåç-құëқûí, ê³ì áîëàòûíûí, îíûң қàíäàé àçàìàòòûқ áîðûø àòêàðàòûíûíà äåé³í á³ë³ï áîëæàғàí.
Ìәñåëåí, қàðàүçãåí øèïàãåð Өòåéáîéäàқ Ò³ëåóқà-áûëұëû (1388-1485?) ïåíäåë³ê ò³ðø³ë³ê æұëäûçû ìûíàíäàé ñèïàòòàìà áåðåò³í³í åñêåðòåä³.
Òàқ æûëäûң òàқ àéûíûң òàқ êүí³ òóûëғàíäàð æұëäûçû құáûëàäà –ìàңäàé æұëäûçû;
Æұï æûëäûң æұï àéûíûң æұï êүí³ òóûëғàíäàð æұëäûçû àðòòà – øүéäå æұëäûçû;
Òóìàқ àé òóғàííàí îí áåñ³íå òîëғàíғà äåé³íã³ æұï æûë, æұï àé, æұï êүíäå òóûëғàíäàð æұëäûçû –ñîëäûқ íåìåñå ñîë èûқ æұëäûçû;
Òóìàқ àéäûң îí áåñ³íå òîëғàíғà äåé³íã³ òàқ æûë, òàқ àé, òàқ êүí³ òóûëғàíäàð æұëäûçû – îңäûқíåìåñå îң èûқ æұëäûçû;
Äөңãåëåê àéäûң ê³ø³ðåþ³íå áàéëàíûñòû àé ñîңûíà äåé³í òàқ æûë, òàқ àé, òàқ êүí³ òóûëғàíäàð æұëäûçû – құáûëà íåìåñå îң ìàңäàé æұëäûçû áîëìàқ.
Îң ìàңäàé æұëäûçû îðàçäû, æèûðëû áîëìàқ. Àðòûíøà, ñîë ìàңäàé æұëäûçû êåæ³ãóë³ðåê áîëìàқ.
Òóìàқ àéäûң òàқ æûë, òàқ àé, òàқ êүí³ îí áåñ³íå òîëғàíäà òóûëғàíäàð åң áàқûòòû, äәóëåòò³ áîëûï, åë áèëåìåê. Àðòûíøà, òóûëғàíäàð өòå íàøàðëàó áîëìàқ.
Ìàңäàé æұëäûçäàð ìåí øүéäå æұëäûçäàðäûң åðêåã³ áîëñûí, ұðғàøûñû áîëñûí, åðêåã³ ìåí åðêåã³ áîëñûí, ұðғàøûñû ìåí ұðғàøûñû áîëñûí, үëêåí³ ìåí ê³ø³ñ³ áîëñûí á³ð-á³ð³íå өëå-өëãåíøå өø, қàñ áîëìàқ. Өøò³ã³ өç òүá³íå æåòïåê!
Ìàңäàé æұëäûçäàðû ìåí îң ìàңäàé æұëäûçäûëàðäûң ñûéëàñòûқ, ñûðëàñòûқòûғû êүøò³, á³ð³ үø³í á³ð³ өëóãå ïåé³ë, ò³ïò³ á³ð³í³ң æîëûíäà á³ð³ өëåä³. Ò³ð³ æүðñå åë àóûçûíà ³ë³íåðë³ê æàðàñûì òàïïàқ.
�үéäå æұëäûç áåí îң èûқ æұëäûçäûëàðäûң ñûéëàñûì, ñûðëàñûìäûëûғû æàқñû áîëñà äà, ìàңäàé æұëäûç áåí îң ìàңäàé æұëäûçäûëàðғà æåò³ңê³ðåìåéä³.
Îң æұëäûçäàð ìåí ñîë æұëäûçäûëàðäûң ñûðëàñûì, ñûéëàñûìû æàðàñòûқ òàïïàéäû. Êåðåãå áàñû ïәëå áîëóìåí өì³ðëåð³ өòïåê. Á³ðàқ, á³ð-á³ð³íå қàñòûқ æàñàóû, æàñàìàóû àçäàó áîëìàқ.
Ìàңäàé æұëäûçäàð ìåí ñîë ìàңäàé æұëäûçäûëàðäûң ñûðëàñûì, ñûéëàñòûғû æàқñû áîëñà äà, êèê³ëæ³ңñ³ç өòïåéò³í³ êåìäå-êåì áîëìàқ.
�үéäå æұëäûçäûëàð ìåí ñîë èûқ æұëäûçäûëàðäûң îòàñûìäûëûғû æàқñû äåóãå áîëìàéäû.
Àðàëûқ æұëäûçäûëàð îòàñûìäûëûқ, ñûðëàñòûқ, ñûéëàñòûқ, øûғûñûìäûëûқ құáûëìàëûëûғû ìîë, àðïàëûñòûқ áàñ қàòûðûìäûëûғû өçãåð-ìåë³, құéқûëæûìàëû áîëìàқ.
ГЊВіГ­ГҐ, îñûäàí үíåì³ àéòàòûí "Æұëäûçû қàðñû" äåãåí õàëûқòûң äàíàëûқ ñөç³ ïàéäà áîëғàí. У?ñ³ðåñå ГЎТЇГ« øàðòòû Г Г«Т“Г Гё ТЇГ© áîëàòûí æàñ æàíұÿëûëàð á³ëãåí øàðò áîëìàқ.


Êөá³íåñå æàíұÿ òұðàқñûçäûғû îñû æåêå æұëäûçäàðûí á³ëìåé қîñûë-ғàíäûқòàí áîëàäû.
У?ðқàøàíäà Г®ТЈ æұëäûç àäàìäàð áàқûòòû áîëàäû. Áàðëûқ ВіГ±Ві Г Г«Т“Г  ГЎГ -ñàäû.
Ìàңäàé æұëäûçäûëàðäûң өçàðà ұøòàñïàëûëûғû êүøò³, àëäûңғû өì³ð³ îéïûë-òîéïûë, өì³ð³í³ң ñîңғû êåç³íäå Ïàéғàìáàð æàñûíàí êåé³í өòå-ìөòå áàғû æàíàäû.
�үéäå æұëäûçäûëàð áåéíåòò³ äå, àçàïòû äà êөï òàðòàäû.
Ñîë èûқ æұëäûçäûëàðäûң ñîðëàóû äà òåç, áàғû æàíóû äà îңàé, àóìàëû-òөêïåë³ æàғäàéäà áîëìàқ.
Êүíä³ç äәë òүñòå òóûëғàí ê³ìäå-ê³ì áîëñà äà åë áèëåéä³. Қàðà қûëäû қàқ æàðàòûí әä³ë áîëìàқ. Ìàéқû áè îñû óàқûòòà òóûëûïòû.
У?Г° àäàìíûң Г­Г Т› òóûëғàí óàқûòûí á³ëìåñå (ìåçã³ëä³ê) îíû áûëàé àíûқòàéäû. Æàçäà òàңåðòåң құáûëàғà қàðàï ГІВіГЄ òұðғàíäà, êөëåңêåñ³ ГІГ ГЎГ Г­ àéíàëàñûíàí қàðûñòàí Г Г±ГЇГ Т“Г Г­ áîëóû, êûñòà ГЎВіГІВіГ±ГІВіГЄ æàðûìíàí, ГЄУ©ГЄГІГҐГ¬ ìåí êүçäå ГІТ±Г«Т“Г Г­Г»ТЈ ТЇГёГІГҐГ­ á³ð³íåí Г Г±ГЇГ Т“Г Г­ áîëóû øàðò. ("Г?. ГЃ".". 109-6.)
Åíä³ ê³ìäå-ê³ì өç³í æûëäûң қàé ìåçã³ë³íäå òóûëғàíûí á³ëåì³í äåñå, êөðñåòêåí íұñқàóғà ñàé өç³í-өç³ àíûқòàé àëàäû.
Åíä³ òәóë³êò³ê ìåçã³ë áîéûíøà òóûëғàíäàðғà Өòåéáîéäàқ áàáà áûëàé àíûқòàìà áåðåä³. Òàңåðòåң êүíìåí òàëàñûï òóûëñà, ғұìûðû ұçàқ áîëìàқ. Àëëà á³ëåä³. Íàìàçøàìíàí áұðûí òóûëñà æåò³ìä³ê áåéíåò³í êөï òàðòàäû, îïàñûç, êåêø³ë áîëìàқ. Òүí îðòàñûíàí àñà òóñà, ғұìûðû қûñқàëàó áîëìàқ.
У?Г° àäàìíûң æұëäûçû îíûң äåíñàóëûғûíûң, ðåң³í³ң Г¦У™Г­ГҐ ì³íåç-құëқûíûң өëøåì³ áîëûï òàáûëàäû. Ìәñåëåí, øүéäå æұëäûçäûëàð ұñòàìàëû Г¦У™Г­ГҐ ñîçûëìàëû Г­Г ГіТ›Г Г±Т›Г  ê³ð³ïòàð áîëìàқ. Êåóäåäåí àóûð Г­Г ГіТ›Г Г± æàáûñïàқ. ГЃТ±Г« ГҐГЄГҐГіВі äå ñûðқàòòûқ áåéíåòêå øûäàìñûç, óàéûìøûë áîëìàқ.
Îң æұëäûçäàð êөá³íåñå ³øê³ æәíå æүðåê àóðóûíà êөá³ðåê ê³ð³ïòàð áîëìàқ.
Ñîë æұëäûçäàð òîңғûø, ìұçäàғûø, ұçûí áîéëû, òàìàқñàó, ñûðқàòқà øûäàìäû êåëåä³ á³ðàқ өëìåñò³êïåí өç³í³ң өëãåí³í æàíû ìұðíûíûң ұøûíà êåëãåíäå ñåçáåê. Îñû øàðòòû әð àäàì á³ëãåí àáçàë. Îíûң өç³ң³ç үø³í қàæåòò³ã³í á³ëãåí æөí.
Æұëäûçûíà қàðàé òàìûð ñîғóûí, ñîë àðқûëû íàóқàñòûң äà æұëäûçûí òàìûðғà æүéð³ê øèïàãåð íàқ òàïêàí.
Àë æұëäûçûңûçäûң òàғû á³ð áåëã³ñ³ òұëғàëûқ á³ò³ìãå қàðàé áîëàäû. Ìәñåëåí:
Îң ìàңäàé æұëäûçäûëàð қûçûë øûðàéëû, åòæåíä³ êåëìåê. Á³çä³ң "Ñûçäàíғûø", òәêàïïàð æàí äåéò³í³ì³ç, ì³íå, îñûíäàé æұëäûçäûëàð áîëìàқ.
�үéäå æұëäûçäûëàð àқ құáàøà, қàðà ñұð êåëìåê. Êөï ñөçä³ æàíû ñүéìåéò³í áîëìàқ. Êåéá³ðåóëåð³ òөòåíøå ñóûðûëғàí ñөçóàð, ñөçøåң êåëìåê.
Îң æұëäûçäûëàð қàðà òîðû, óàéûìøûë, қîðқàқ, êөç³ үëêåí, îéû æèíàқû, ³ñêå қóíàқû, өç³íå-өç³ ìûқòû, á³ðàқ қûòûқøûë áîëìàқ.
Ñîë æұëäûçäûëàð øèê³ë ñàðû, òåç àðûï, òåç ñåì³ðåò³í, қûçûëàø, òåð¬øåң, êөï æөòåëã³ø, òåðøåң êåëìåê.
Òàғû äà ñûðқàòқà áàéëàíûñòû: îң ìàңäàé æұëäûçäûëàð ñûðқàòқà òөç³ìä³, îéëàìàéòûí, қîðûқïàéòûí òәóåêåëãå áåë áàéëàìû òåç áîëìàқ.
Ñîë ìàңäàé àðàëûқ æұëäûçäûëàð ñûðқàòòàí êîðқàòûí, øîøèòûí, үðåé³ ұøàòûí óàéûìøûë, íàóқàñûí òåç ñåçã³ø, òàìûðûí ұñòàòóғà құìàð, øèïà åìãå құøòàð êåëåä³.
Ñîë èûқ àðàëûқ æұëäûçäûëàð өòå қûçғàíғûø (ñåí³ì-ñ³çäåó) êåëåä³. Îëàð íàóқàñ áîëғàíäà òàìûðûí ұñòàòқàíûìåí ñåí³ңê³ðåìåéä³. Åìãå äå, àéòқàíғà äà êүä³êòåíåä³, әðê³ìãå á³ð êөð³í³ï, òàìûðûí ұñòàòûï, ³ø³ðòê³ ³ø³ï, îíû äà ì³ñå òұòïàé, êөð³íãåí øèïàãåð³í өñåêòåï íåìåñå өç³íå-өç³ åì äàðóëàï àëàñұðûï, өç³íå өç³ àæàëûíàí áұðûí êөð³í қàçáàқ. Ìұíäàéëàð àëàêåóäå, әïåðáàқàíäàé áîëìàқ.
Îң èûê àðàëûқ æұëäûçäûëàð ³ñêå ìûғûì, ñûðқàòòûқ íàóқàñқà á³ðøàìà øûäàìäû, øèïàëûқ åì³ қîíûìäû, òåç æàçûëғûø êåëåä³.
̳íå, îñûëàé æàëғàñà áåðåò³í, æåêå áàñûìûçäûң æұëäûçûíà áàéëàíûñòû òұæûðûìäàðäû îқûï òàíûñà áåðã³ң³ç êåëåä³. Өòåéáîéäàқ áàáàíûң áұë "�èïàãåðë³ê áàÿíûíäàғû" æàçûëғàí "Æұëäûçíàìàëûê áîëæàìû" қàçàқ õàëқûíûң "æұëäûçíàìàëûқ ³ë³ì³í³ң" XV ғàñûðäàí áұðûí, ìүìê³í á.ý.ä. äå íåã³ç³ áîëғàí áà äåãåí îé òóäûðàðû àíûқ. Îíûң ғûëûìè æұëäûçäûқ êåñòåñ³ äå õàëқûìûçäûң àñòðîíîìèÿ ғûëûìû ñàëàñûíäàғû äåңãåé³í әëåìä³ê ñàòûғà øûғàðûï òұðғàíûí êөðåì³ç. Àìàë қàíøà, "�èïàãåðë³ê áàÿííûң" áåñòåí òөðò áөë³ì³íå æóûғûíûң өðòåí³ï êåòó³, "Æұëäûçíà-ìàëûқ êåñòåí³ң" äåңãåé³íå әñåð åòêåí³ øûíäûқ. "Îðíûíäà áàð îңàëàð" äåãåíäåé, æîғûìûçäûң òàáûëóûí Àëëà íәñ³ï åòñ³í.
2. Àïòàíûң êүí àòòàðûíûң åðåêøåë³ã³íå äå қàçàқòûң æұëäûçøûëàðû өòå æîғàðû ñèïàòòàғû òàíûìäûқïåí қàðàғàí. Åíä³ ñîíû ñàëàëàï êөðåé³ê.

Êөíå ò³ëäå
(Өòåéáîéäàқøà) àòàëóû
Ïëàíåòàñû
Қàç³ðã³ àòàëóû

1. ГЃГ Т›ГІГ Г«
2. ГЃГ ГІГІГ Г«
3. Ñàқòàë
4. Æàқòàë
5. ГЂГІГІГ Г«
6. Т’Г ГІГІГ Г«
7. Ìåðåêå

Ñàòóðí
ГЉТЇГ­
ГЂГ©
Ìàðñ
Ìåðêóðèé
ГћГЇГЁГІГҐГ°
�îëïàí
Ñåíá³
Æåêñåíá³
Äүéñåíá³
Ñåéñåíá³
Ñәðñåíá³
Áåéñåíá³
Æұìà

Îí ñåã³ç ìûң ғàëàìäû Àëëà òàғàëà àëòû êүíäå æàðàòқàí. Àë æұìà ìåðåêå äåï áåëã³ëåãåíä³êòåí, îë ìұñûëìàíäàð үø³í äåìàëûñ (ìåðåêå) êүí³ áîëғàí (165-áåò).
Åíä³ îñû àïòà êүíäåð³íå áàéëàíûñòû, Өòåéáîéäàқ áàáà áûëàé äåéä³:
- Ñåíá³, Ñәðñåíá³, Áåéñåíá³ êүí³ òóûëғàíäàð îïàëû, ìèëû, òîëғàìäû, ұñòàìäû áîëìàқ. Æàíàøûðëû êåëìåê. Ұéûқòàìàғà ê³ð³ïòàð áîëàòûíäàð êөï êåç³ãåä³.
- Ñåéñåíá³, æұìà êүí³ òóûëғàíäàð àòà-àíàñûíà îïàëûëûғû àç, æàқñûëûғû ìåí қàéûðûìäûëûғû êåçäåéñîқòûқ ғàíà áîëìàқ. Ñûðқàòòàíóû ñèðåê, äүíèåãå îíøà қûçûқïàéòûí, әңãүä³ê, ñûðқàòòû åëåìåéò³í, ò³ïò³ íàóқàñ-òàíóäûң íå åêåí³í á³ëìåó³ äå ìүìê³í.
- Æåêñåíá³, äүéñåíá³ êүíäåð³ òóûëғàí ìàңäàé æұëäûçäûëàð îңàé-îñïàқ ñûðқàòïåí íàóқàñòàíáàéäû. Ûñòûқòûқ, ñóûқòûқ äåңãåéäåã³ íàóқàñòàðғà ұøûðóû òåç áîëàäû ("�.Á.". 110-áåò).
Өç³ң³çä³ң òóғàí êүí³ң³ç íåìåñå қàç³ðã³ æәíå áîëàøàқ ұðïàғûңûçäûң òóғàí êүí³ áîéûíøà äà àäàìíûң ïñèõîëîãèÿñûí àíûқòàóғà áîëàòûíûí á³ëãåí äå àðòûқ åìåñ.
3. Àòà-áàáàëàðûìûç á³ð æûëäû îí åê³ àéғà áөë³ï, îíûң àòàóûí áåðä³. Æûë áàñûí Åðãåó (Íàóðûç) àéû äåï áåëã³ëåä³.
III. ГЂГ‰ ГЂГ’Г’ГЂГђГ›
Êөíåøå (Өòåéáîéäàқøà) àòàëóû Қàç³ðã³ æàңà àòàóû

1. Åðãåó Íàóðûç
2. ГЉУ©ГЄГІГҐГі ГЉУ©ГЄГҐГЄ
3. Ìåçãåó Ìàìûð
4. Êөçãåó Ìàóñûì
5. �³ëäåó �³ëäå
6. Òàìûçûқ Òàìûç
7. Äәíäåó Ìèçàì (қûðêүéåê)
8. Ñîқòàó Қàçàí
9. Êүéåê Қàðàøà
10. Қàóûñ Æåëòîқñàí
11. Ûғûñ Қàңòàð
12. ТљГ ТЈГІГ Г° ГЂТ›ГЇГ Г­

Êөíå àé àòòàðûí äà á³ëó, àòà-áàáàíûң êөíå òàðèõûíà құðìåò áîëìàқ.

IV. ÌҮ�ÅË ÆÀÑ

Àòà-áàáàëàðûìûç òóғàí êүííåí áàñòàï, өñ³ï-өðêåíäåóäå қàó³ïò³ æûëäàð äåï, ìүøåë æûëäû åðåêøå àòàғàí. Áұíû ìүøåë æàñ äåï òå àòàéäû. Ìүøåë³ãå áàéëàíûñòû Өòåéáîéäàқ áàáàíûң "�èïàãåðë³ê áàÿíûíäà":
Ìүøåë òåêòåï құøқàíû îí åê³ æûë,
Îí үø æàñòûқ қîñûëғû ìåðçåòò³ê қûð.
Ìàқұëұқàò àòàóûìåí àéòûëғàíìåí,
Òүïê³ë³ã³ ïåíäåë³ê ì³íåçä³ê ñûð.
Êåéá³ðåóëåð øåíåóä³ øåëäåé êөð³ï,
Åëä³ àðáàï, êåóäåñ³í êөðñåò³ï æүð.
Ìèûң áîëñà áàñûңäà êөç³ң æåòê³ç,
Àòà-áàáà àòûíà êåëò³ðìå ê³ð,-
äåï қèñûíûí òàïïàғû øàðò äåé êåëå, ìүøåë³ æàñ æәé óàқûòòà äà, íàóқàñ-òàíñà äà қàó³ïò³ åêåí³í, îäàí ñàқòàíóäû åñêåðòåä³ ("�.Á.". 174-6).
Àëғàøқû ìүøåë – îí үø æàñ, áұë àäàìíûң áàëàëûқ øàғû. Îäàí êåé³íã³ 25 æàñ – æ³ã³òò³êò³ң àëғàøқû ñàòûñû, 37 æàñ – àäàì өì³ð³íäåã³ åң áàñòû ìүøåë, 49 æàñ – áұë àäàìíûң äàíàëûққà àÿқ áàñàòûí êåçåң³, 61 æàñ – àäàìíûң äàíàëûғû àðòûï, өç³íåí òóғàí áàëàғà ñûí êөçáåí қàðàï, өç³ äå òәóáåãå êåëåò³í êåçåң. Áұë ìүøåë³ãå òîëғàí àäàì êәð³ë³êò³ ìîéûíäàóғà àç äà áîëñà, êөң³ë áөëåä³. 73 æàñ – áұë ìүøåë êәð³ë³êò³ң ìîéûíғà ì³í³ï, àÿғûí òұñàï, îòûðñà – òұðóû, òұðñà – îòûðóû ìұң, æàòñà ұéқû æîқ, àäàìíûң ä³ңêåñ³ құðûï "àéõàé, æàñ êåç³ì-àé" äåï êөê³ðåã³ қàðñ àéûðûëà êүðñ³í³ï, äөңáåêø³ï áàðûï ұéûқòàéòûí êåçåң. 85 æàñ – áүë ìүøåë äå àäàìíûң àéäàé áàñû қàòûï, өç³íåí êåé³íã³ëåðãå áàëà құñàï ұðñûï, æåãåí òàìàғûí æåãåí æîқïûí äåéò³í өêïåëåã³ø êåçåң. Ñîë үø³í äå õàëûқ «êүëñåң êәð³ãå êүë, áұë æàñқà æåòêåí äå áàð, æåòïåãåí äå áàð» äåãåí. Áұäàí àðû 97, 109 ò.ñ.ñ. áîëûï ìүøåë æàñ æàëғàñà áåðåä³.
Àäàì ïåíäåñ³íå ðèçûқ òåðó³íå ñàé, íåñ³ïò³ê ðèçûқòûқ ìүøåë æàñ – 25, 37, 49, 61, 73 æàñ áîëûï åñåïòåë³íãåí. 13, 85, 97, 109 ò.ñ. æàñòû – åðêåë³ê ìүøåë³ê æàñқà åñåïòåï, êүíәñ³ç æàñқà áàëàғàí. «Қàðòàéøàқ á³ð áàëàëûқ, òóûëғàíäà íàқ áàëàëûқ» (Ө.Ò."�.Á.". 172-áåò) äåï áàғàëàäû. Àë 61 ìåí 73 æàñ æàðòû êүíәë³ê äåï åñåïòåë³íä³.
Өòåéáîéäàқ áàáà, åãåð æàñ àéûðìàñû үø æàñòàí àñïàñà – òóìàëàñ, áåñ æàñòàí àñïàñà – құðáûëàñ íåìåñå çàìàíäàñ äåó êåðåê äåïò³.
У?Г° àäàì ìүøåë³ æàñқà òîëғàí ñàéûí ñàäàқà áåðóä³, åëãå қàéûðûìäû áîëóäû, Г ГІГ -ГЎГ ГЎГ  әðóàғûíà Г¤Т±Т“Г  îқûòóäû á³ëãåí³ äұðûñ. Құäàé æîëûíäà æåñ³ð-æåò³ìäåðãå құäàéû òàìàқ áåð³ï, әðóàқòàðûíà Г¤Т±Т“Г  àðíàï îêûòó Г±Г ГіГ ГЇГІГ»ТЈ Г±Г ГіГ ГЎГ» áîëìàқ.
Àëëà òàғàëàíûң "Ñàқòàíñàңäàð ìåí äå ñàқòàéìûí" äåãåí³íäåé, ñàқ áîëûңûçäàð.
Æұëäûçäàð құä³ðåò³í á³ëãåí êөøïåíä³ õàëûê өçäåð³íå òәí æұëäûçíàìàëûқ êåñòåñ³í æàñàï îòûðäû. Қàç³ð á³ç Áàëûқ äәó³ð³íåí àқûë-îé äәó³ð³ Ñóқұéғûø äәó³ð³íå қàäàì òàñòàóғà æàқûíäàï êåëåì³ç. Àқûë-îéäûң құä³ðåò æұëäûçû àðàì ïèғûëäàðäûң áәð³í æàðûқ ñәóëåñ³ìåí êүéä³ð³ï æîғàëòïàқ. Àðàì íèåòòåð êүðûï, îңêåé òàçà íèåòò³ àқûë-îé èåëåð³ îì³ðãå êåëìåê. Ñîíäûқòàí äà, ìûíà ñàí ғàñûðëûқ êөøïåíä³ëåðä³ң òәæ³ðèáåñ³ íåã³ç³íäå æàñàëғàí æұëäûç-íàìàëûқ êåñòåí³ äå á³ëãåí àðòûқòûқ åòïåéä³.

ÀÄÀÌÍÛҢ ÒÓҒÀÍ ÊҮÍ ÆҰËÄÛÇÍÀÌÀÑÛ
(Қîñûìøà)

Àäàìíûң òóғàí æûëû
Äîңûç
Òûøқàí
Áàðûñ
Қîÿí
Æûëàí
Æûëқû
ГЊГҐГёВіГ­
Г’Г ГіГ»Т›
Ұëó
Қîé
Ñèûð

Æàí æұëäûçû

Ñåéñåíá³
Ñåíá³
Æұìà
Áåéñåíá³
Ñәðñåíá³
Äүéñåíá³
Ñәðñåíá³ Құä³ðåò æұëäûçû
Ñәðñåíá³
Áåéñåíá³
Æұìà
Ñåéñåíá³
Æұìà
Æåêñåíá³
Æұìà





Êèåë³ қàòåð æұëäûçû

Ñåíá³
Æұìà
Ñәðñåíá³
Ñåéñåíá³
Áåéñåíá³
Ñәðñåíá³
Áåéñåíá³
�åø³ì³: Òóûëғàí æûë áîéûíøà ñîë àäàìíûң қүä³ðåò, æàí, қàòåðë³ æұëäûçäàðûí (êүíäåð³í) êөð³ï-á³ëóãå áîëàäû.
Ìәñåëåí: Қîé æûëû òóûëғàí àäàìíûң Құä³ðåò æұëäûçû – Æåêñåíá³. Áұë êүí³ Қîé æûëäûëàðäûң áàқûòû áè³ê òұðàäû. ²ñòåãåí ³ñ³ àëғà áàñûï, åңáåã³ æåì³ñò³ áîëàäû. Ñәðñåíá³ êүí³ îëàðäûң êèåë³ (қàòåðë³) æұëäûçû қàðñû òұðғàíäûқòàí әð íәðñåãå àáàé áîëғàíû àáçàë. Áұë êүí³ æàçàòàéûì қàòåðãå ұðûíûï қàëóû äà ìүìê³í.
Åñêåðåò³í á³ð íәðñå Өòåéáîéäàқ áàáà æûë қàéûðóûíäà 5-ìүøåë àòàóû Æûëàí, á-ìүøåë àòàóû Æûëқû, 7-ìүøåë àòàó Үëó áîëûï êåëåä³ äå, êåé³íã³ æûë àòàóûíûң îðíû àóûñàäû. Êåé³íã³ æûë àòàóûíäà 5-ìүøåë àòàóû Ұëó, 6-ìүøåë àòàóû Æûëàí, 7-ìүøåë àòàóû Æûëқû. Áүë åêåó³ æөí³íäå äå åê³ òүðë³ àéòûñ áîëғàíäûқòàí ("Òүðê³ñòàí" 15-21 êөêåê, 1998 æûë), åê³ æûë қàéûðó êåñòåñ³í äå ұñûíäûқ. Қàéñû äұðûñ, қàéñû áұðûñ ғàëûìäàðûìûç àíûқòàé æàòàð äåìåêï³ç.
Қàçàқòûң áүðûíғû àқûí-æûðàóëàðûíûң æәíå ұëû æàçóøûëàðûíûң øûғàðìàëàðûí çåð ñàëà îқûñàң, êåéá³ð æұëäûçíàìàëûқ áîëæàìäàðäû êåçäåñò³ðåì³ç. Áұíû çåðòòåó әðèíå àëäàғû æұìûñ æîñïàðûíà åíåð³ àíûқ.
ГЉУ©Г­ГҐ äәó³ðäåã³ қàçàқ õàëқûíûң Г ГіГ -ðàéûí áîëæàó æөí³íäåã³ æåêå õàëûқòûқ òàíûìû ìåí ГЄУ©Г­ГҐ çàìàíäàғû ғûëûìè òàíûìäûқ áîëæàìíûң ұêñàñòûғûí ГЎВіГ§ Өòåéáîéäàқ ГЎГ ГЎГ Г­Г»ТЈ "Г?èïàãåðë³ê ГЎГ ГїГ­" ê³òàáûíàí ГІГ ГЎГ  àëàìûç. Ìәñåëåí: Өòåéáîéäàқ ГЎГ ГЎГ : "Ñàһàï, Ãүðø³ê (Үðêåð, Òåì³ðқàçûқ) Г ГЇГ ГІ æұëäûçû áîëìàқ. У?ГЈУ™Г° øàңқèûï êөòåð³ë³ï àëñà, У©ГІГҐ-Г¬У©ГІГҐ êөêòåìäå àқñүéåê Г¦Т±ГІ áîëìàқ. У?ГЈУ™Г° ГЄУ©ГЎВіГ­ГҐГ±ГҐ íұðñûçäàíñà, æàç ГІГҐГ§ øûғûï, ГҐГ« ГІГҐГ§ ñåðã³ìåê.
Áұë åêåó³ òàғû äà êүíáèë³ê (åëáàñû) æұëäûçû áîëûï ñàíàëàäû. Áұë êүíáè ïåé³ë³í³ң êåңä³ã³í, òàðëûғûí, әä³ëåòò³ë³ã³í, әä³ëåòñ³çä³ã³í äå êөçäåìåê", – äåéä³ ("�.Á.". ²²²-áåò). Áұë æåðäå Àëëà òàғàëà өç³í³ң åê³ æұëäûçû àðқûëû (Ñàһàï, Ãүðø³ê) åëáàñû íèåò³íå қàðàé, өç³í³ң қàһàðûí äà æәíå æàқñûëûғûí äà êөðñåòåò³í³í ұëû ғұëàìà, ä³íè ôèëîñîôèÿëûқ òàíûì òұðғûñûíäà òүñ³íä³ðåä³. Æàқñû åëáàñû åë ûðûñû åêåí³í äәëåëäåéä³.
Åíä³ àóà ðàéûí õàëûқ өç òàíûìû áîéûíøà åðòåäå áûëàé áîëæàïòû. Åãåð Òîғûñ êåç³íäå Үðêåð ìåí Àé á³ð-á³ð³íå àëûñ áîëñà, қàó³ï áîëàäû äåï ñàқòàíғàí. Åãåð Үðêåð ìåí Àé æàқûí îðíàëàññà, æàқñûëûққà æîðûғàí.
Á³ð æûëäà Үðêåð ìåí Àé 13 ðåò òîғûñàäû. Åң àóûð òîғûñû Àқïàí àéûí-äàғû Àқûðàï åêåí. Åãåð æàңà Àé øàëқàéûï òóñà, îë àéäà àóà ðàéû ìàëғà æàéñûç áîëàäû. Àë Àé ò³ê òóñà, æàéëû áîëàäû äåãåí. Êүí құëàқòàíûï øûқñà, íå áîðàí, íå àÿç áîëàäû. Êүí құëàқòàíûï áàòàòûí áîëñà, àóà ðàéû æûëûíàäû. Îñûғàí áàéëàíûñòû Қàçàêòûң "Åðòåңã³ êүí құëàқòàíñà, åë³ңä³ æàó øàïқàíäàé қîðûқ, êåøê³ êүí қүëàқòàíñà, êåë³í³ң ұë òàïқàíäàé қóàí" - äåãåí äàíà ñөç³ òóñà êåðåê.
Åãåð қûñ àéëàðûíäà áұëò æåëãå қàðàé êөøñå, êåø³êïåé қàð æàóàäû. Åãåð áұëò òұòàñûíàí ûäûðàñà àóà ðàéûíûң áұçûëàéûí äåãåí³, àë îë øåò³íåí êåñ³ë³ï ûäûðàñà àóà ðàéû îңàëàéûí äåãåí³.
Æұò áîëàð æûëû өð³ñòåí қàéòқàí қîéëàð àóçûíà á³ð-á³ð øөï ò³ñòåï қàéòàäû åêåí. Êөêòåì àéëàðûíäà áîëғàí құáûëûñ êүç àéëàðûíäà, æàç àéëàðûíäà áîëғàí қүáûëûñ қûñ àéëàðûíà ұқñàñ êåë³ï, êүíáå-êүí қàéòàëàíàäû.
Ñîë ñèÿқòû êөê æèåêòåí áóäàқ áұëò өðêåøòåíå êөòåð³ë³ï, êåø³êïåé êөð³íáåé êåòñå, қàòòû æåë òұðûï, қàқàғàí àÿç áîëóû ìүìê³í. Åãåð áóäàқ áұëò өðêåøòåíãåí қàëïûíäà êөòåð³ëå áåðñå, àòòûң êàðà қàïòàëûíàí êåëåò³í қàð æàóàäû äåï äàéûíäàëғàí.
Åãåð қûñòà òүéå åðí³í æûáûðëàòñà, æûëқû îқûðàíûï æұòûíàð áîë¬ñà, îíäà êåø³êïåé-àқ òүéå ìåí æûëқû қàð ñóûí ³øåä³. ßғíè, êөêòåì åðòå øûғàäû äåãåí. Åãåð қîé òұÿғûìåí òөñ³í қàñûñà, қàð қàëûң òүñåä³.
Åãåð қîé ò³ñ³í қàéðàñà, êåø³êïåé áîðàí áîëàäû. Åãåð қîé қîðàñûíà åðê³í ê³ðñå, æûë æàқñû áîëàäû. Õàëûқ íàóðûçäà æàóûï æàòқàí қàð үñò³íå құìàëàқ øàøó àðқûëû êөêòåìí³ң åðòå, íå êåø øûғàòûíûí áîëæàï á³ëãåí.
Åãåð құìàëàқ қàð үñò³íäå ê³ä³ð³ï қàëñà, êөêòåì êûðûқ êүí êåø òóàäû. Åãåð құìàëàқ қàðғà áàðìàқ áîéû áàòûï êåòñå, êөêòåì åðòå òóàäû äåãåí.
Õàëûқ àðàñûíäàғû åñåïø³ëåð åñåïòåð³í êүí ìåí òүí òåңåëãåí åê³íø³ òîғûñ-ìèçàìûíàí áàñòàï æүðã³çãåí, Ìèçàì òóғàí êүí³ òүéå áàñûí құáû-ëàғà áåð³ï, òөðò àÿғûí òөðò æàққà êåð³ï, æàéûëûï ұéûқòàñà, îë æûëû қûñ æàéëû áîëàäû. Åãåð òүéå ìèçàì òóғàí êүí³ á³ð æàғûíà ûқòàï æàéñûç æàòñà, îë æûëû қûñ êàòàë áîëàäû äåï æîðûғàí.
Áұë õàëûқòûқ àóà ðàéûí áîëæàó әä³ñ³í áүã³íã³ êүíã³ әðá³ð æåêå қîæà-ëûқ èåëåð³ á³ë³ï àëñà, өç³í³ң ìàëûí äà, åã³í³í äå æәíå áàñқàäàé æåì³ñ-æèäåê өí³ìäåð³í äå, òàáèғàòòûң ò³ëñ³ç æàóûíàí àëäûí àëà àìàí ñàқòàï қàëà áåðìåê.
Åíä³ äåëèë³ê үíä³ êөð³ïêåë³, æұëäûçøû Æóãàëè Æîøè òóðàëû "Òðóä" ãàçåò³íäå æàðèÿëàíғàí (27 òàìûç 1996 æûë) Àíäðåé Ñìèðíîâòûң ìà¬қàëàñûíà òîқòàëàéûқ. Àíäðåé îñûäàí 25 æûë áұðûí åñò³ãåí àäàìûí ³çäåï òàóûï, êåçäåñóãå êåë³ñåä³. Îë àòàқòû æұëäûçøû үíä³ Æóãàëè Æîøè åä³. Îë ìåí³ìåí êåçäåñêåíãå äåé³í ìåí³ң òóғàí æåð³ìä³ (åíä³ã³ ìåí áîéëûғûí) æәíå òóғàí êүí³ìä³ ìèíóòûíà äåé³í äåë õàáàðëàóûìäû ñұðàäû. Æ.Æîøè әéåë³ì òóðàëû äà îñûíäàé ìәë³ìåò ñұðàäû. Êåçäåñó áàñòàëäû. Æ.Æîøè æұëäûçøû-ëûқòû әêåñ³ ìåí àòàñûíàí қàáûëäàғàíûí, îäàí àðғû òåã³íäå áàðûí, òұқûì қóàëàï êåëå æàòқàíûí àéòòû. Æîøè ìûðçà àòàñû Íåðó ìåí �íäèðà Ãàíäè îòáàñûëàðûíûң æåêå ñәóåãåé æұëäûçøûñû áîëғàíûí àéòàäû.
Îñûäàí ìûңäàғàí æûëäàð áұðûí әëäåê³ìäåðä³ң құðàñ-òûðóûìåí æàçûëғàí, ГЄУ©Г­ГҐ ñàíñêðèò ò³ë³íäåã³ ГЄВіГІГ ГЇГІГ» Æîøè ìàғàí êөðñåòò³. ГЋГ« ГЄВіГІГ ГЇГІГ»Т› êîëæàçáàғà 700 æûëäàé áîëûïòû. ГЋГ« ñөéò³ï ìåí³ң áåðãåí өç³ì æөí³íäåã³ ìәë³ìåòòåð áîéûíøà Г Г­Г»Т›ГІГ Г© îòûðûï: В– "ѳç íàóðûçäûң 8-æұëäûçûíäà ГІГ ТЈТ“Г» Г±Г Т“Г ГІ 3,30 äà òóûïñûç. ГЂГ« әéåë³ң³çä³ê³ìåí îíøà àéûðìàñû Г Г§. Г…ГЈГҐГ° Г±ВіГ§ ГІГіТ“Г Г­ óàқûòûңûçäû á³ëìåñåң³ç, ГЎВіГ§ æàçáàëàð àðқûëû àíûқòàéìûç äåä³. Ñөéòò³ äå ìåí³ң òàғäûðûìà Т±Т›Г±Г Г± ГЎВіГ° æұëäûçíàìàíû îқûäû. Ñұìäûқ, У©ГІГЄГҐГ­ өì³ð³ìä³ òîëûқ îқûäû. Ñîëàé áîëñà äà, ìåí Г Г§ ê³ä³ð³ñ áåðä³ì. ГЋГ« æұëäûçíàìàíû ГЎВіГ° ìèíóò êåé³í æûëæûòûï Г®Т›ГЁ áàñòàäû. Ñîë îқûғàíäû ìåí Г¤У™Г« У©ГІГЄГҐГ­ өì³ð³ì äåï қàáûëäàäûì. Áұíäà Г­ГҐ æàçûëғàí äåñåң³ç, áàëàëûқ øàғûì, äåíñàóëûғûì, îêûғàí æûëäàðûì, әêåìí³ң қàéòûñ áîëóû, үéëåíó³ì, íåã³çã³ ïðîáëåìàëàð Г¦У™Г­ГҐ ³ð³-³ð³ îқèғàëàð В– қûñқà-êûñқà, á³ðàқ У©ГІГҐ Г¤У™Г« êåëò³ð³ëãåí. Ñөéò³ï 46 æûë өì³ð³ìä³ қàéòàëàé êåëå, åíä³ өç³ì әë³ êөðìåãåí өì³ð³ìä³ ò³çáåêòåï îқûäû. УЁГІГЄГҐГ­Г­ГҐГ­ У©ГІВіГЇ, àóûñûï, áîëàøàқòû áîëæàó Г­ГҐГІГЄГҐГ­ ғàæàï. Àðòûíàí ìåí³ң çàéûáûìíûң òàғäûðíàìàñûí îқûï, åêåóì³çä³ң æұáàéëûқ өì³ð³ì³çä³ң êàðòàéғàíғà äåé³íã³ñ³í îқûäû. Қûñқàñû åðë³-çàéûïòû ГҐГЄВі òàғäûðíàìà äà Г¤У™Г« êåëä³. ГЃТ±Г« Г­ГҐГІГЄГҐГ­ ғàæàéûï? Àðòûíàí ìàғàí Æîøè ñàðû æàқұò ГІГ Г±Г» ГЎГ Г°, Г Г« әéåë³ìå ГЄУ©ГЄГёВіГ« ìөëä³ð àñûë ГІГ Г±Г» ГЎГ Г° æүç³ê ñàòûï àëóғà ГЄГҐТЈГҐГ± áåðä³,- äåéä³ Àíäðåé Ñìèðíîâ ìûðçà. ГЃВіГ§ áұäàí Г­ГҐ Т±Т›ГІГ»Т›? У?ðèíå үëêåí æұëäûçíàìàëûқ Т›Т±ГЇГЁГї åðòåäå äàìûғàíûí, Қàçàғûì-Г­Г»ТЈ "Áәð³ äå ïåøåíåì³çãå æàçóëû" äåãåí äàíûøïàíäûқ äàíàëûқ ñөç³í, æұëäûçøûíûң æұëäûçíàìàñû àðқûëû äәëåëäåï îòûðìûç. Ìүìê³í á³çä³ң äå Г ГІГ -áàáàëàðûìûç äà îñûíäàé "Т›Т±ГЇГЁГї òàғäûðíàìàëûқ" ГЄВіГІГ ГЇГІГ»ТЈ èåãåðëåð³ áîëғàí ГёГ»Т“Г Г°. ГЊГ Г©Т›Г» ГЎГЁ áàáàäàí áàñòàëàòûí Г Г«Т“Г ГёТ›Г» õàëûқòûқ, àðòû íàғûç ғûëûìè òåîðèÿëûқ ВіГ±ГЄГҐ àéíàëғàí қàçàқòûң êèåë³ өíåð³í³ң ГҐТЈ òàçàñû, ГёГ®Т›ГІГ»Т“Г» ГЎГЁВіГЈВі В– æұëäûçøûëûқ өíåðä³ң äàìûï өðêåíäåó³íå ìүìê³íä³ê ГІГі-ғûçûï, æîëûíà Г Т› ò³ëåó ò³ëåéò³í óàқûò æåòêåí Г±ГЁГїТ›ГІГ». Қûñқàñû, æұëäûç-øûëûқòûң қàðàïàéûì õàëûқòûқ áîëæàóûíàí áàñòà¬ëàòûí áåëã³ñ³í, УЁГІГҐГ©-áîéäàқòàé қàçàқòûң áàғûíà ГІГіТ“Г Г­ æàðûқ æұëäûçû ғûëûìè æàðқûðàòñà, êåëåøåê ұðïàқ îäàí àðû æàðқûðàòà áåðó³íå Àëëà òàғàëà Г­У™Г±ВіГЇ ГҐГІВіГЇ, Т›ГіГ ГІ áåðñ³í.


8.5 ҚҰÌÀËÀҚ�Û

Құìàëàқøûëûқ өíåð³ õàëқûìûçäûң êөíå òàðèõûíàí áåð³ æàëғàñûï êåëåä³. Áұë ұëòòûқ äàðûí-қàá³ëåòò³ң åðåêøå á³ð òүð³ áîëғàíäûқòàí құìàëàқ, құìàëàқøû, құìàëàқ àøó àòàóû өç êàä³ð³í æîéғàí åìåñ.
Қàçàқòûң қàíûìåí á³ðãå ұðïàқòàí-ұðïàққà æàëғàñûï êåëå æàòқàí êөï òåêò³ê қàñèåòòåð³ æåòåðë³ê. Құìàëàқøûíû êåéäå áàëøû íåìåñå "Áàëãåð" äåï òå àòàéäû. Áұë æàðàòûëûñòûң òàңáà-áåëã³ëåð³í, òàáèғàòòûң құáûëûñòàðûí ұäàéû áàқûëàó íәòèæåñ³íäå ïàéäà áîëғàí ñәóåãåéë³ê ³ë³ì.
Áàë àøó íåã³ç³íåí àñòðîíîìèÿëûқ æәíå àñòðîëîãèÿëûқ áîëûï åê³ үëêåí òîïқà áөë³íåä³. Îëàð ³øòåé òүð-òүðãå æ³êòåë³ï, ñàëàëàíûï êåòåä³. Ìûñàëû: ãåîìàíòèÿ – æåðäåã³ өçãåð³ñ әðåêåòò³, қèìûë-қîçғàëûñòàðäû áàқûëàéäû әð³ áîëæàéäû; õèðîìàíòèÿ – àëàқàí ñàóñàқ ñûçûқòàðûíà қàðàï, áîëàøàқòû áîëæàñà; àðèôìàíòèÿ – íàқòû åñåïò³ îé áîëæàìûí æàñàéäû.
ГЋГ±Г» çàìàíғû äàìûғàí ғûëûìíûң Г Г«Т“Г ГёТ›Г» ГЎГ Г±ГІГ Гі êåç³íäå ГІТ±Г°Т“Г Г­ ГЎГ Г« Г ГёГі, áîëæàìïàçäûқ ГІГ ГЎГЁТ“Г ГІГІГ»ТЈ òàëàé ғàðûøòûқ-òûëñûì құïèÿëàðûí Г ГёГІГ». УЁГ§ үëåñ³í äå қîñòû. Ñөéò³ï ГЄУ©ГЇГІГҐГЈГҐГ­ ғûëûìäû Г¤ТЇГ­ГЁГҐГЈГҐ êåëò³ðóäå àäàì áàëàñûíûң ñàíàñûíà У™Г±ГҐГ° ГҐГІГІВі. Îéûíà îé òóғûçäû. Ғûëûì ìåí ГЎГ Г« àøóäûң àðàқàòûíàñû ìåí àéûðìàøûëûғû òóðàëû Г Г«Т“Г Гё çåðòòåó ГҐТЈГЎГҐГЄГІВі ұëû ғұëàìà У?ГЎГі Íàñûð У?Г«-Ôàðàáè æàçäû (ГЂ.Ìàøàíîâ. У?Г«-Ôàðàáè. 1970. "Àëìàòû". 215-6.).
Åë ³ø³íäåã³ áàëøûëûқ àøàòûí (æàóûðûíøû, òàìûðøû, åñåïø³, àëàқàí-ñàóñàққà қàðàóøû ò.á.) æәíå áîëæàéòûí-äàðäûң òүð³í³ң êөïò³ã³íå қàðàìàñòàí, õàëûқ êүíäåë³êò³ өì³ð³íäå êөá³íåñå құìàëàқøûëàðғà, îíûң қûðûқ á³ð құìàëàғûíûң áîëæàìûíà åðåêøå áàғà áåðä³. Êөíåäåí ñàқòàëûï, áүã³íãå æåò³ï өç îðíûí òàóûï îòûðғàíû ñîíäûқòàí äà áîëàð. "Қûðûқ á³ð құìàëàқ – Äàíèÿð Ïàéғàìáàðäàí қàëғàí ìұðà", – äåéä³ �.Óәëèõàíîâ ("Òàңä. øûғàðìàëàð", Àëìàòû, 1985, 159-áåò). Қûðûқ á³ð (êåé æåðëåðäå қûðûқ òөðò) құìàëàқïåí áàë àøó Îðòà Àçèÿ ìåí Êàâêàç, Үíä³ ìåí �ðàí, Òèáåò ïåí Êîðåÿ, Æàïîíèÿ ìåí Àìåðèêàäà áîëғàíäûғûí әëåì òàðèõû ðàñòàéäû. Åë åãåìåíä³ã³ îðíàғàëû қàçàқ åë³íäå äå áұë өíåðãå ғàëûìäàð ìåí æàçóøû æәíå îқûðìàí õàëûқ ìәí áåðå áàñòàäû. Құìàëàқ àøó æөí³íäåã³ çåðòòåóëåð құïèÿñûí àêàäåìèê ìàðқұì Àқæàí Ìàøàíîâ àøñà, îäàí êåé³í òîқñàíûíøû æûëäàð áàñûíàí çåðòòåï ê³òàï æàçғàíäàð ò³ëø³-ýòíîãðàô Òîқòàñûí Ìûøòàéұëû Өì³ðçàқîâ ïåí æà¬çóøû Ìàғèðà Қîæàõìåòîâà (Ìàðàë Çåðåí-äèíà) áîëäû.
Åðòåäåí-àқ àòà-áàáàëàðûìûç äүíèåòàíûìû, әëåì, òàáèғàò òóðàëû өç³íä³ê øåø³ì³, òүñ³í³ã³ áîëäû. Ò³ðø³ë³êò³ң қàëûïòàñó æүéåñ³í үøêå áөëä³.
Æàðàòûëûñòû ò³ã³íåí қàðàғàíäà "æîғàðû әëåì" íåìåñå "Òåì³ðқàçûқ" (Ìàðñ ïëàíåòàñû áîëóû ìүìê³í. àâò.), "îðòàңғû әëåì" – "àäàìçàò" æәíå "òөìåíã³ әëåì" íåìåñå "Àëòûíқàçûқòû" (Æåð қîéíàóû æûíûñû – àâò.) áîëûï áөë³íåä³ äåä³. Áұë æөí³íäå ұëû ғұëàìà ғàëûì, қàðàүçãåí øèïàãåð Өòåéáîéäàқ Ò³ëåóқàáûëұëû "�èïàãåðë³ê Áàÿí" ê³òàáûíäà: "Àëëà àäàìçàòòû үø қàòàð îðíàëàñòûðûï æàðàòқàí. Ãүðø³êòå ("æîғàðû әëåì" – Ìàðñ) үñò³ңã³ àäàìäàð áàð, îëàðäûң áåëã³ñ³ áóíàìàíû (áåëáåó) êåң³ðäåã³íåí áóûíàäû. Á³ç îðòàäàғû àäàìäàðìûç, áóíàìàíû îðòàäàí áóûíàìûç. Òөìåíã³ àäàìäàð Ñàһàïқà ("òөìåíã³ әëåì" – æåð қûðòûñû æûíûñû øûғàð – àâò.) ìåêåíäåãåí, îëàð áóíàìàíû áàëòûðûíàí áóûíà¬äû", – äåéä³. ("�.Á.". Àëìàòû. 46-áåò.) Áұë àíûқòàìàíû �.Óәëèõàíîâ òà қóàòòàéäû (�ûғàð-ìàëàðû, I òîì, Àëìàòû. 1961. 180-áåò.).
Êөíå øàìàíäûқ äәó³ðäåã³ áàқñûëûқ êåçåңíåí áàñòàï áүã³íã³ ғûëûìè òàíûìäûқ êөçқàðàñқà ìәí áåðñåê, àäàìíûң æàíû, ðóõû æәíå îéëàó ñàíàñû æîғàðû әëåìíåí áåð³ëñå, òәí³ îðòàңғû әëåìäå æàðàëàäû. Àë қàéòûñ áîëғàí ñîң îíûң òәí³ (ìәé³ò³) òөìåíã³ әëåìãå "î äүíèåãå" æåðëåíåä³.
Қûðûқ á³ð құìàëàқòûң øûғó òåã³ үø әëåìãå ғàíà қàòûñû áîëûï қàëìàé îíûң "æåò³ ғàëàìғà" íåìåñå "æåò³ қàò êөêêå äå" (Àé, Êүí, Åñåêқûðғàí íåìåñå Ìåðêóðèé, �îëïàí, Қûçûë æұëäûç – Ìàðñ, Þïèòåð, Ñà¬òóðí), "æåò³ қàò æåðãå äå" (òұңғèûқ, æûëàí, ñó, қîñ áàëûқ, қàðà òàñ, êөê өã³ç, æåð) áàéëàíûñû áîëғàí. Àë òàғäûðäûң ñåã³ç³íø³ қàáàòû – òàғäûðûìûç æàçûëғàí "òàғäûðëûқ òàқòàäàí" òұðñà, òîғûçûíøû қàáàòû – Æàðàòóøû �åì³ç òұðàòûí әëåì қàáàòûí құðàäû. Áұäàí áàðûï áàñқà òàðàóëàðäà áàÿíäàғàí (Òåëåïàòèÿ, æұëäûçøû) "òîғûç қàò êөê" íåìåñå "òîғûç өëøåì" á³ðë³ã³ "ғàðûø әëåì³" àòàóû òóàäû. Áұë ò³ã³íåí òàқ "үø әëåì", "æåò³ ғàëàì" íåìåñå "æåò³ қàò æåð", "òîғûç қàò êөê" íåìåñå "òîғûç өëøåì á³ðë³ê" àòàóû өç³íä³ê äүíèåòàíûì íåã³ç³ áîëäû. Àë, êөëäåíåң³íåí æàðàòûëûñ әëåì³í øûғûñ, áàòûñ, îңòүñò³ê æәíå ñîëòүñò³ê äåï òөðò құáûëàғà áөëó äå êөíåí³ң øåø³ì³. Áұäàí áàðûï "әëåìí³ң òөðò íåã³ç³" (òîïûðàқ, àóà, ñó, îò) íåìåñå "òөðò òұðìàí» (åð-òұðìàí, æàó æàðàқ, áåñ қàðó, àé áàëòà) ò.á. ұëòòûқ äәñòүðë³ òөðòò³ê ұғûìäàðû қàëûïòàñòû.
Îñû ò³ã³íåí 3, 7, 9 æәíå êөëäåíåң³íåí 4 äåãåí àòàóëûқ äүíèåòàíûìäûқ ñàíäàðû íåã³ç³íäå қûðûқ á³ð құìàëàқ íåìåñå құìàëàқ àøó äәñòүð³ қàëûïòàñûïòû. Қûðûқ á³ð құìàëàқòûң үøêå áөë³í³ï áàðûï àøûëóû æàðàòûëûñòûң ò³ã³íåí үøêå áөë³íó³íå íåã³çäåëãåí. Құìàëàқòû òåê қàíà үøêå äåé³í àøó äà îñûғàí íåã³çäåëãåí. Қûðûқ á³ð құìàëàқòûң үøêå áөë³íãåí әðá³ð òîáû òөðò ñàíûíà ìүøåëåíåä³. Áұë æàðàòûëûñòûң êөëäåíåң³íåí òөðòêå áөë³íó³íå íåã³çäåëãåí.
Åíä³ çåð ñàëñàқ, қûðûқ á³ð құìàëàқòû á³ð үø ðåòêå áөë³ï, òөðò ìүøåëåãåí ñîң òîғûç òîïòàí құðàғàí "құìàëàқ ò³çáåã³í" (øàðøûñûí) ò³çåä³. Áұë ò³ðø³ë³ê әëåìí³ң "òîғûç қàò êөê" íåìåñå "òîғûç өëøåì á³ðë³ã³íå" äәë êåëåä³. Áұë қûðûқ á³ð құìàëàқòûң ìîäåëüä³ê ñàíäûê ñèïàòòàìàñû áîëûï åñåïòåëåä³.
Áàëøûëàðäûң íåã³çã³ құðàëû қûðûқ á³ð құìàëàқòû ұñàқ òàñòàðäàí, өñ³ìä³êò³ң, æүãåð³ (áүðøàқ) ³ð³ äәí³íåí æәíå қîéäûң қûðûқ á³ð құìàëàғûíàí ñàíàï àëûï ïàéäàëàíàäû. Äåãåíìåí, êåéá³ð құìàëàқøûëàðäûң àéòóûíøà òàñòàðäûң äà æàқñû àøûëûï íåìåñå àøûëìàé ñөéëåéò³í³ áîëàòûí ñèÿқòû. Áұë êèåë³ æåðä³ң òàñû äåãåí àòàóäû òóғûçàäû. Құìàëàқ-øûëûқ òóìà òұқûì қóàëàéòûí òåêò³ê қàñèåò. Құìàëàқòû үéðåíóãå áîëғàíûìåí, òóìà қàñèåò³ æîқ, îíûң ñàíäûқ ìîäåë³í³ң ñûðûí á³ëìåéò³íäåð æîáàëàï áîëæàóøû ғàíà.
Құìàëàқòûң өç³í³ң òүðëåð³ äå áîëàäû. Ìûñàëû, ûðûì құìàëàқ, á³ð òàðòàð құìàëàқ æәíå øàøïà құìàëàқ.
Ûðûì құìàëàқòû åê³ òүðë³ ìàқñàòòà àøқàí. 1. "Қûçûð-äûң қàìøûñûíà àðíàï òàñàòòûқ áåðåò³í êүí³ (àқïàííûң 15-³) құìàëàқøû òàңåðòåң қàð үñò³íå құìàëàғûí øàøқàí æәíå àóà ðàéûí áîëæàғàí.
Åãåð қàð үñò³íäå құìàëàқ ê³ä³ð³ï қàëñà, îíäà êөêòåì êåø òóàäû äåñå, áàðìàқ áîéëàï áàòûï êåòñå æàç åðòå øûғàäû äåãåí.
2. ГЉТЇГ­ ìåí ГІТЇГ­ òåңåëãåíäå, Г Г±ГЇГ Г­Г­Г Г­ Г­Т±Г° æàóғàí ГЄТЇГ­ГЈВі ГёГ»Т›Т›Г Г­ êүíìåí æàðûñûï: "ГЉУ©ГЄ òәң³ð³ Г­ГҐ äåéä³ ГҐГЄГҐГ­?", "Ïàòøàëàð Г­ГҐ äåéä³ ГҐГЄГҐГ­?", "У?ðóàқòàð Г­ГҐ äåéä³ ГҐГЄГҐГ­?" äåï құìàëàêøû құìàëàғûí ТЇГё ðåò øàøûï Г±Г Г«Т“Г Г­.
Á³ðòàðòàð құìàëàқ. (Áұíû Êөò³áàð áàòûðäûң á³ð òàðòàðû äåéä³).
Áұë құìàëàқòû æàóãåðø³ë³ê çàìàíûíäà òàðòқàí. Áұë құìàëàқòû òåê åê³ãå áөëåä³. Îäàí êåé³í îң қîë æàқòàғû áөë³ã³í òөðòêå áөëãåí. Åãåð ñîңғû á³ð áөë³ã³ 1 (á³ð) ñàíû áîëñà, îíäà æîðûққà àòòàíғàí. Àë2 ñàíû қàëñà, æîðûққà øûқïàғàí.
�àøïà құìàëàқ. Áұë қûðûқ á³ð құìàëàқòû áөëìåé, åñ³êòåí òөðãå қàðàé øàøûï æ³áåð³ï æîðèäû.
Қûðûқ á³ð құìàëàқòû қàëàé àøàäû, åíä³ ñîғàí òîқòàëàéûқ. Åðòåäå қûðûқ á³ð құìàëàêòû àқ êè³ç (àðíàéû) үñò³íå øàøûï қîéûï, àñûқïàé àðàëàñòûðûï, á³ð æåðãå үéãåí. Áұíû "құìàëàқ àðàëàñòûðó" äåãåí. Îäàí êåé³í "құìàëàғûì àқ ñөéëå, áèñìèëëà" – äåï, құìàëàқòû ìүìê³íä³ã³íøå үøêå áөëåä³. Áұíû "құìàëàқ áàñû" äåéä³. Áұë үøêå áөë³íãåíí³ң àëäûìåí îң қîë æàғûíäàғû áөë³ã³í òөðò ñàíûíà áөë³ï, îäàí қàëғàí êàëäûқòû îң қîëìåí æîғàðû àïàðûï қîÿäû. Áұë – "îң қàáàқ" íå "îң øåêå" äåï àòàëà-äû ("Құìàëàқ øàðøûñûíäàғû" 1-îðûí). Áұäàí ñîң îðòàäàғû áөë³êò³ òөðòêå áөë³ï, қàëäûқòû "құìàëàқ ìàңäàéûíà" àïàðûï қîÿäû (2-îðûí). Ñîңûí-äà үø³íø³ áөë³êò³ äå òөðò ñàíûíà áөë³ï, қàëғàí қàëäûқòû "ñîë қàáàқ", "æàó øåêåãå" àïàðûï қîÿäû. Áұäàí ñîң қàëғàí құìàëàқòû á³ðãå æèíàï қàéòà àðàëàñòûðûï, òàғû үø áөë³êêå áөëåä³. Àëäûìåí îң қîë æàқòàғû áөë³êò³ òөðòêå áөë³ï, қàëғàí қàëäûқòû "îң áүéðåêêå" (4-îðûí) қîÿäû. Îðòàäàғû áөë³ã³ қàëäûғûí "құìàëàқ æүðåã³íå" (5-îðûí), øåòê³ áөë³ã³ қàëäûғûí "ñîë áүéðåã³íå" êîÿäû (6-îðûí). Åң ñîңûíäà қàëғàí құìàëàқòû òàғû æèíàï àëûï àðàëàñòûðûï, "құìàëàқ өêøåñ³íå" äåï æîғàðûäàғûäàé үøêå áөëåä³. Àëäûìåí îң æàқòàғû áөë³êò³ òөðòêå áөë³ï, қàëғàí қàëäûқòû "îң áîñàғà" (7-îðûí), îðòàңғû áөë³ê êàëäûғûí "құìàëàқ құéûñқàíûíà" (8-îðûí), øåòê³ áөë³êò³ ìүøåëåï, қàëäûғûí "ñîë áîñàғàғà" (9-îðûí) îðíàëàñòûðàäû. Îñûìåí құìàëàқ áөëó àÿқòàëàäû. Құìàëàқøû қàëғàí құìàëàғûí òàғû үøêå áөë³ï, қàëғàí қàëäûқ ñàíûíà қàðàï áàðûï áîëæàìûí áàñòàï êåòåä³.







Åíä³ құìàëàқøûíûң қàëàé áîëæàï әð³ ñөéëåéò³í³íå òîқòàëàéûқ.
1. Құìàëàқ қàáàғû – áұë құìàëàқ áàñûíûң îң æәíå ñîë қîë æàғûí-äàғû á³ð³íø³ æәíå үø³íø³ ìүøåëåð³. Áұëàðäûң æîғàðûäàғû àòàóûíà қàðàé құìàëàқ áàñûíûң îң æàқòàғûñû – "îң қàáàқ", "îң øåêå", àë ñîë æàқòàғûñû "ñîë қàáàқ", "æàó øåêå", "äұøïàí áàñû" äåï àòàëàäû.
Îñû øåêåëåðä³ң æұï, òàқ áîëóûíà қàðàé құìàëàқ ñàëғûçóøûíûң êөң³ë êүé³í³ң қóàíûø әð³ ðåí³ø³í құìàëàқøû áàқûëàé á³ëãåí.
2. Îң қàáàғû æàðûëó – áұë құìàëàқòûң îң қàáàғûíà қàëäûқ құìàëàқ á³ð òàë áîëûï òүñó³. Îíû – "òàëàáû æîғàðû" äåéä³. Құìàëàқ ñàëғûçóøûíûң äұøïàííàí ìåðåé³í³ң үñòåìä³ã³í êөðñåòåä³.
3. Îң қàáàқ қàòûңқû – áұë îң øåêåãå åê³ òàë құìàëàқòûң òүñó³. Áұë құìàëàқ ñàëғûçóøûíûң àøóìåí êåëãåí³í, үé ³ø³íäå ұðûñ-æàíæàë áîëғàíûí êөðñåòåä³. Îë құäàéû òàìàқ áåðó êåðåê.
4. Îң қàáàғû òàðòó – áұë құìàëàқòûң îң қàáàқòàғû êàëäûғûíûң үø òàë áîëûï ìүøåëåíó³. Áұë құìàëàқ àøòûðóøûíûң қàéғûñû æîқ, қàðíû òîқ æәíå äүøïàíûíàí ìåðåé³ àíàғұðëûì үñòåìä³ã³í êөðñåòåä³.
5. Îң қàáàқ қàòó – îң øåêåãå òөðò òàë құìàëàқòûң îðíàëàñóû. "Êұìàëàқ àøòûðóøû àóûð îé үñò³íäå". Êөï àçàï øåêêåí àäàì. Îғàí құäàéû áåðó êåðåê.
6. Äүøïàí áàñû – құìàëàқòûң ñîë øåêåãå á³ð íå үø òàë áîëûï òүñó³. "Құìàëàқ àøòûðóøûíûң äұøïàíû өç³íåí өëäåқàéäà áàñûì. Îíûìåí êүø ñûíàñïàé êүòå òұðғàí æөí".
7. Құìàëàқ ìàңäàéû – áұë құìàëàқòûң áàñûíäàғû îðòàңғû òîï àòàóû. Құìàëàқ ìàңäàéû àðқûëû ê³ñ³ "áîëàøàғûí" á³ëå àëàäû.
8. Қûðûқ á³ð³íø³ құìàëàқòûң áåòêå øûғóû (Қàìáàðäûң қàðà қàñқàñû) – Áұë құìàëàқ ìàңäàéûíà á³ð òàë құìàëàқòûң êåëó³. "Құìàëàқ ñàëäûðóøûíûң àëäûíäà îëæà êүò³ï òұð. Æîë æүðñå æîëû áîëàäû".
9. Ìàңäàéû қàðûñó – áұë құìàëàқ øàðøûñûíûң ìàңäàéûíà åê³ құìàëàқòûң îðíàëàñóû. "Àóûð îé қèíàï æүð. Æàëïû æîëû àóûð. Àë¬äûíäà îíû êүò³ï òұðғàí êåäåðã³ áàð".
10. Ìàңäàéû àøûқ – áұë құìàëàқ ìàңäàéûíà үø òàë құìàëàқòûң ìүøåëåíó³. "Ìàңäàéäàғû үø, êөң³ë³ қîø. Îéëàғàíû îðûíäàëàäû".
11. Ìàңäàéû æàáûқ – áұë құìàëàқ ìàңäàéûíà òөðò òàë құìàëàқòûң êåëó³. "Áîëàøàғû æîқ, ìàңäàéûíûң ñîðû áåñ åë³ àäàìғà òүñåä³".
12. Құìàëàқ áүéðåã³ – áұë құìàëàқ æүðåã³í³ң îң қîë æәíå ñîë қîë æàғûíäàғû ìүøåëåð³. Æүðåêò³ң îң æàғûíäàғûñû – "îң áүéðåê" ñîë øåò³íäåã³ñ³ – "ñîë áүéðåê" äåï àòàëàäû. Áàëãåð îñû åêåó³í ñàëûñòûðûï áàðûï, өç øåø³ì³í àéòàäû.
13. Àø áүéðåê – áұë îң áүéðåêêå á³ð òàë құìàëàқòûң êåëó³. "Àäàìäû á³ð æàғûíàí қàðàæàò, åê³íø³ æàғûíàí àóðó қûñûï, äұøïàííûң àë¬äûíäà åңñåñ³ òөìåíä³ã³í êөðñåòåä³. Äàóëàñïàé ³ñò³ң àðòûí êүòó êåðåê".
14. Îң áүé³ð³ òîқ – áұë îң áүé³ðãå үø íå òөðò құìàëàқòûң áөë³íó³. "Áүé³ð³ òîқ, қàéғûñû æîқ, äұøïàííàí ìåðåé³ үñòåì, òóғàí-òóûñқàíäàðû, á³ðàóûçäû, өç³ ñûéëû àäàì".
15. Àø áүé³ðäåí қàäàëó – áұë ñîë áүé³ðãå үø òàë құìàëàқòûң êåëó³. "Äұøïàíû ìûқòû, àéòûññà æåң³ï, êүðåññå æûғûï, æàóëàññà æîë àëûï êåòåä³".
16. Құìàëàқ æүðåã³ – áұë құìàëàқ өçåã³íäåã³ åê³íø³ ìүøå. Áàëãåð құìàëàқ æүðåã³í "àäàì òàғäûðûíûң àëòûí ä³ңãåã³" äåï òå àòàéäû.
Құìàëàқ øàðøûñûíäàғû áàðëûқ îé ò³çáåã³ æүðåêêå æèíàқòàëûï, îñû æүðåê àðқûëû өç øåø³ì³í òàáàðûí êөðñåòåä³.
17. Æүðåê ñүé³í³øò³ – áұë құìàëàқ æүðåã³íäå á³ð íå үø òàë құìàëàқ-òûң үéëåñó³. "Îò áàñû àìàí. Êөң³ë-êүé³ æàқñû, ìåðåé³ үñòåì. Àëäûíäà қóàíûø êүò³ï òүð".
18. Æүðåê êүïò³ – áұë құìàëàқ æүðåã³íå åê³ íå òөðò құìàëàқòûң áөë³íó³. "Áұë құìàëàқ æүéêåñ³ æүí, æ³ãåð³ құì áîëûï, àëғà áàñқàí àÿғû êåð³ êåò³ï æүðãåí àäàìғà òүñåä³. Құäàéû áåðó êåðåê".
19. Құìàëàқ áîñàғàñû – áұë құìàëàқ өêøåñ³í³ң îң æàқ қîë æәíå ñîë æàқòàғû ìүøåëåð³. Құìàëàқøûëàð ò³ë³íäå "áîñàғà – өç үé³ң, îòàíûң –àëòûí áåñ³ã³ң". Қîñ áîñàғà àðқûëû îò áàñû, åë ³ø³, îòàíûíàäà áîëàòûí ³ñ æàéëû àëäûí-àëà õàáàðäàð áîëàäû. Á³ð æàққà æîë æүðó íå æүðìåñ³í äå á³ëóãå áîëàäû.
20. ГЋТЈ áîñàғà áåð³ê В– ГЎТ±Г« құìàëàқòûң Г®ТЈ áîñàғàғà ГҐГЄВі Г­ГҐ òөðò ГІГ Г« áîëûï áөë³íó³. "Т®Г©-ВіГёВіТЈ àìàí, àóðó-ñûðқàóäàí Г±Г Гі. ГЋГІГ Г­Г»ТЈ ìûқòû. У?ç³ðøå æîëàóøû æүðìåéñ³ң".
21. Áîñàғàäàí êåòó – áұë îң áîñàғàғà қàðàғàíäà ñîë áîñàғàғà құìàëàқòûң êөï áөë³íó³. "Á³ð æàққà æîë æүðåñ³ң. Құéûñқàíûң êөòåð³ңê³, àÿғûң үçåңã³äå òүð". Åãåð îñû құìàëàêòû қûç áàëà àøòûðñà, îíäà îë êөï ұçàìàé òұðìûñқà øûғàäû.
22. Îң àÿғû òàáàëäûðûқòàí àòòàäû – құìàëàқòûң îң áîñàғàғà ñàí æàғûíàí êөï áîëûï îðíàëàñóû. "Æàêûí à

Omir agai, 26-01-2014 20:52 (ссылка)

Мангiлiк ел

«Мәңгілік ел».
Теңізшілерде «Кемені қалай атасаң, солай жүзеді» деген қанатты сөз бар.
Алғаш ежелгі Римдік ақын Тибулл (шамамен б.з.д. 50 — 19 ж.ж.) «Мәңгі қалаға» теңеген Рим, шынында мәңгілік болып шықты.
Аңызға сенсек, солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып Жерорта теңізге сұғына еніп жатқан Апеннин түбегінде орналасқан Альба-Лонга шәрінің патшасы Нумитор Сильвийді інісі Амулий биліктен тайдырады. Амулий өз тағына қауіп төндіріп жүрмес үшін, барлық айла-амалды жасап бақты. Нумитордың ұлы аң аулап жүріп жоғалып кетті, ал қызы Рея Сильвияны Веста храмының қасиетті алауын сақтаушыға айналдырды. Мұндай міндет жүктелген қыздарға 30 жыл ерге шығуға тиым салынатын. Осы міндетті атқарып жүрген 4-і жылында храм орналасқан қасиетті тоғайға Марс құдай келіп, одан Рея Сильвия Ромул мен Рем есімді егіз ұл табады.
Мұны естіп ашуға булыққан Амулий Рея Сильвияны қамап, екі ұлды Тибр өзеніне лақтыруға пәрмен берді. Бірақ, құдайдың құдіретімен көрер жарығы таусылмаған нәрестелер салынған кәрзеңкені өзен толқыны жағаға шығарып тастайды. Оларды тауып алған қаншық қасқыр емізсе, тәрбиесімен әлдеқайдан ұшып келген тоқылдақ пен қызғыш құс айналысады.
Қасқырдың бауырында жатқан сәбилерге бір күні патшаның бақташысы Фаустул кез болады. Жақында ғана сәбиі шетінеген бақташы Фаустул мен оның әйелі Акка Ларентия нәрестелерді асырап, ер жеткізді. Ремнің мінезі жеңілтектеу болса, Ромул керісінше, бәрін ақылмен шешетін салмақты да сабырлы болып өседі.
Бәлиғат жасына жетіп, оңы мен солын таныған Ромул и Рем Альба-Лонгаға оралып, өздерінің туылу құпияларын біледі.
Аталарынан тақты тартып алған Амулийге қарсы соғыс ашып, осы соғыста ыстыққанды Рем тұтқынға түсіп қалады. Ромул Амулийді өлтіріп, бауыры Ремді тұтқыннан босатып, атасы Нумиторды таққа қайта отырғызды
Көреген Нумитор немерелерін қоныс салуға өздері өскен Тибр жағасына қайта жіберді.Қала салып жатқан Ромулға өзінің ұшқалақ мінезімен кедергі бола берген Рем ақыры аңдаусызда өз бауырының қолынан қаза табады. Қайғыдан қан жұтқан Ромул өзі негізін қалаған қонысқа бауыры Ремнің атын береді. Аңызға сенсек, бұл б.з.д. 753 жылдың сәуірінің 21 жұлдызында болған екен.
(Рим қаласының туған күні 21 сәуір б.з.д. 753 ж. болып есептеледі).
Өз тарихында табиғаттың түрлі жойқын апаттары мен соғыстардан қирап, халқы оба секілді індеттерден қаншама рет қырылса да, Рим еңсесін қайта түзей алды. Түзеп қана қоймай, бүгінгі күні Ішкі жалпы өнім көлемі жөнінен әлемде 9-ы орын (2013 ж.) алатын Италия секілді іргелі мемлекеттің астанасы ғана емес, дүние жүзіндегі жалпы саны 1 миллиард 214 миллион адамды құрайтын католиктердің «Меккесі» болып табылады.
.... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... ....
Неге біз әңгімемізді Рим тарихынан бастадық?
Себебі, Римнің негізін қалаушы Ромулды қасқыр емізсе, біздің ата-бабамыз өзінің түп-тамырын бөріден бастайды. Сонау ғұн, сақ, қаңлы, үйсін және түркі дәуірлерінен бастап-ақ біздің ата-бабамызды да «Мәңгі ел» құру идеясы мазалап келеді. Бүгінгі күні, сол халықтардың тікелей мұрагері саналатын қазақ халқының санасында ата-бабамыздың сол ізгі арманы қайта жаңғырып отыр.
Оны іске асыру мүмкін бе?
Меніңше, жоғарыда сөз болған Рим тарихын еске алсақ, әбден мүмкін.
Мәңгілік ел» идеясы баянды болу үшін не істеу керек?
Қажетті алғышарттардың барлығы бар... Табиғат ресурстарына сеніп отыра бермей, жастарымыздың бойындағы құдай берген қабілетті орнымен пайдалануды үйренуіміз қажет!
...Осы орайда, ауыл қарияларынан естіген бір әңгіме еске түсіп отыр...
XIX-ғасырдың соңында Ресейлі отарлаушы әскер еліміздің оңтүстігін түгел жаулап болған соң, ішкі Ресейден орыс-украин шаруалары осылай қарай ағылғаны белгілі.
..Бұлар негізінен өз туған жеріндегі ауыр тұрмыс тауқыметінен қатты жүнжіген, ішкілікке салынған, кей жағдайда тіпті азғындаған жандар болатын.
...1890 жылдары Сайрамсу бойындағы қазақтардан тарып алынған жерде келімсектер Егорьевка ( Көксәйек ауылы Төлеби ауданы, ОҚО) қыстағының іргесін қалады. «Бұл жерлер енді мәңгі біздікі» деген нық сеніммен олар шіркеу сала бастайды. Шіркеудің құрылысы аяқталып, енді тек ауыр шойын қоңырауды орнату жұмысы ғана қалады. Бірақ, көтеру үшін байланған арқан қайта - қайта үзіліп, қоңырау құлай береді. Бірнеше күн еңбегі еш болған село тұрғындары бастары қатып, дал болады..
Шіркеу священнигі жұмысты тоқтатып, бірнеше күн жәрдем сұрап, өз құдайына құлшылық етеді. Құдайы «сыбырлады» ма, әлде басқа жағдай ма?! ...Бір күні әулие әкей құлшылығын доғарып, селодағы жұмысқа жарамды ер-азамат атаулыны жинап, «Өз келінімен төсектес болғандар арамыздан шығып кетпесе, тап қазір осы отырған жерімізде бәріміз құдайдың кәріне ұшырап, қырыламыз» дейді. Аздаған ауыр үнсіздіктен кейін, поп әлгі сөзін қаттырақ дауыспен қайталайды. Сол кезде, топтан бастары салбырап, арасында жасамысы бар, қарты бар бірнеше кісі бөлініп шығады. Ал, аталған күнәдан ада селолықтар көтерген қоңырау еш қиындықсыз өз орнын табады.
Арқан неліктен үзілді? Азғындардың кейінгі тағдыры қалай болғаны да бізге беймәлім. Бір анығы, поп оларға Құнанбайдың Қодарға жасаған «тасборанын» (М.Әуезов) жаудырмаған! Бірақ, осы оқиғадан кейін келімсектер арасында кеңінен тараған, әлгі азғындық әдет саябырсыпты-мыс дейді жергілікті көнекөз қариялар. Шамасы, ақылды поп, қазақ халқының өздерін шеттерінен «бекзат» санайтын ұлттардың өздеріне үлгі тұтуға тұрарлық әдет-ғұрпы, салт-дәстүрімен танысып, қорытынды шығарса керек...
...Айтайын дегенім, егер бүгінгі күнгі билік басындағы кейбір қолы мен ары таза емес азаматтар әлгі «күнәһар» келімсектер секілді өз орындарын тастап кетуге ерік-жігерлері жетсе, «Мәңгілік ел» идеясын іске асыруға болады.
Олай болмаған жағдайда «Әжептеуір ән еді, пұшық айтып қор қылдының» кері келіп, Ұлы идеяның құны қаншалықты боларын өздеріңіз шамаларсыздар?!
PS.

Онсызда саны аз қазақ секілді халық үшін мұндағы ең қатерлі жол, өзіне кедергі болған Ремді өлтірген Ромулдың жолын қайталау...
http://baq.kz/kk/blog/artic...

Omir agai, 14-01-2014 21:07 (ссылка)

Бексеит Тулкиев мектебі,

20-жылдык кездесу 1976ж туган тулектер.Каскасу, Бексеит Тулкиев мектебі,25/05/2013

Omir agai, 18-09-2013 05:30 (ссылка)

Біз калай оку керектiгiн уйретемiз!

   «Біз қайда бара жатырмыз?



 Қазақстан 2050 жылға қарай әлемнің 



ең дамыған отыз елінің қатарында болуға тиіс».



ҚР Президенті - Елбасы Н.Ә.Назарбаев.



 


Біз қалай оқу керектігін үйретеміз!



  
Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан
халқына арнаған 2013 жылғы тарихи жолдауы ―«Қазақстан-2050»  бағдарламасында,  ғасырлар бойы армандаған тәуелсіздігімізді
баянды етудің басты шарттарының бірі өскелең ұрпаққа берілетін білім беру
сапасын көтеру екенін баса айтып, білім беру саласындағы әлеуметтік
жауапкершілік жүйесін дамыту мен білім беру  әдістемелерін жаңғырту
мәселелеріне кеңінен тоқталды. Ол үшін
әлем елдерінің білім беру салаларындағы 
озық тәжірибелерді зерттеп, терең талдап, біздің жағдайымызға тура
келетін ыңғайлысын өзімізге енгізу қажеттігін баса көрсетті.


 Дүниежүзілік білім беру кеңістігі сапасын
ауызға алмағанның өзінде,  пәлсапалық
және мәдени дәстүрлері, мақсаты мен міндеттері, оқыту түрі мен деңгейі, жағынан
бір бірінен ерекшеленетін ұлттық білім беру жүйелерінен тұрады. Озық білім беру
жүйесі ауызға алынғанда, назарымыз алдымен Жапония, Ұлыбритания, Сингапур және
т.б. елдерде болатыны сөзсіз.


  Елбасының
тікелей тапсырмасымен, еліміздің тиісті сала бойынша жетекші ғалымдары көптеген
дамыған елдердің білім беру саласындағы озық тәжірибелерін зерттеді.  Нәтижесінде «Назарбаев
Зияткерлік мектептері» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығының мамандары
өздерінің стратегиялық әріптесі Кембридж (Ұлыбритания) университетінің Білім беру факультетінің  әлемдік білім беру жүйесінің ең озық
әдіс-тәсілдерін меңгерген ғалымдарымен бірлесе отырып, педагогтердің білімін
жетілдірудің  үш деңгейлі  бағдарламасын жасап шығарды. ҚР Үкіметінің
Қаулысымен, бірінші деңгей бойынша курсты тәмамдап, сертификат алған
ұстаздардың жалақысына -100 %,  (2-деңгей
- 70%, 3-деңгей -30%)  үстеме қосу
көзделген. Ұстаздардың білімін жетілдірудің 
2 (негізгі) және 3 (базалық) деңгейлерінің бағдарламасы 2012 ж. бастап «ӨРЛЕУ» БАҰО Акционерлік қоғамы арқылы жүзеге асырылып келеді.


  Жаңа
бағдарламаның басты ерекшелігі, мектеп жұмысы мен оқушы
жетістіктерін өрістетудегі негізгі тұлға – мұғалім деген ұстанымды негізге ала отырып, жылдам өзгеріп жатқан заман талабына сай, мұғалімдерді оқушыларға қалай оқу керектігін үйретіп, соның
нәтижесінде еркін, өзіндік дәлел-уәждерін нанымды жеткізе білетін, ынталы,
сенімді, сыни пікір-көзқарастары жүйелі дамыған, сандық технологияларда
құзырлылық таныта алатын және өз білімдері мен дағдыларын  күнделікті өмірде  де қолдана білетін оқушы қалыптастыруға
даярлау!


     Ал, басты мақсаты―мектептегі еңбек тәжірибесі
әртүрлі мұғалімдерді қатыстыру арқылы мұғалімдерге мектеп жүйесін жан-жақты
дамыту үшін қажетті білімдер мен дағдыларды беру болып табылатын  біліктілігін арттыру курстарының бірінші
деңгей бағдарламасы арқылы  педагог
қызметкерлерінің біліктілігін арттыру «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ
Педагогикалық шеберлік орталығына жүктелген.


    Осы 
орталықтың  Әдістемелік кеңесі
ұсынған «Мұғалімге
арналған нұсқаулықта»  «Бірінші деңгей бағдарламасы Үшінші және Екінші деңгей
бағдарламаларының түйінді идеяларын біріктіретін ауқымды бағдарлама болып
табылады. Бірінші деңгей бағдарламасын игерген мұғалімдердің негізгі функциясы
– оқыту мен оқу тәжірибесіне жаңа тәсілдерді енгізу мақсатында өз мектептерін
дамыту бағдарламасын әзірлеу болып табылады. Өздеріне жүктелген міндетті
ойдағыдай жүзеге асыру үшін Бірінші деңгей бағдарламасын игерген мұғалімдерге
бір немесе екі әріптесіне тәлімгер болу қажет болады. Кейіннен осы тәлім алушылар
коучинг әдісін қолдана отырып, мектептегі басқа мұғалімдерді дамытуға ықпал ете
алады. Бірінші деңгей бағдарламасын игерген мұғалімдер алға ілгерілеу бар ма
екендігін қадағалап отыру үшін, өзгеріс енгізу бағдарламасын іске асыру
барысында туындаған кедергілерді жою мақсатында қолдау көрсетуге және
бағдарламаның ықпал  ету дәрежесін
бағалауға жауап береді...


... Қазіргі әлемде болып жатқан
қарқынды өзгерістер әлемдік білім беру жүйесін қайта қарау қажет екендігін паш
етті. Қарқынды өзгеріп жатқан әлемде білім саласындағы саясаткерлер үшін де,
жалпы мектептер үшін де, соның ішінде мұғалімдер үшін де ең басты, маңызды
мәселе болып отырғаны: «ХХІ ғасырда нені оқыту керек?» және де
екіншісі – ол да маңызы жағынан біріншіден еш кем емес: «Мұғалімдер оқушыларды
ХХІ ғасырға қалай дайындайды?
». Қазақстан Республикасының педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыру
курстарының бірінші (ілгері) деңгей бағдарламасының мазмұны осы екінші мәселені
шешуге бағытталған» делінген (www.cpm.kz).


Бұл «Қазақстан-2050»
бағдарламасында Елбасы атап өткен «Тарихи уақыт аса жеделдей түсуде. Әлем қарқынды түрде
өзгеруде және болып жатқан өзгерістердің жылдамдығы адамды таң қалдырады.


 Бізге оқыту әдістемелерін жаңғырту және
өңірлік мектеп орталықтарын құра отырып,білім
берудің онлайн-жүйелерін белсене дамыту керек болады» деген сөздермен үндесіп жатыр.


     Білім беру мен
оқытудағы жаңа тәсілдер, сыни ойлауға оқыту, оқыту үшін
бағалау және оқытуды бағалау, білім беруде ақпараттық-коммуникативтік технологияларды
қолдану, талантты және дарынды балаларды оқыту, оқушылардың жас ерекшеліктері қарай білім беру және
оқыту, оқытудағы жетекшілік пен көшбасшылық секілді 7 модуль бағдарламаның
өзегі болып табылады.


Бағдарламаны іске асыру барысында,
тыңдаушылардың өзiндiк iс-тәжiрибелерiн өзектi ету, олардың iс-әрекетi мен
мiнез-құлығы кәсiби нормаларының келелi мәселелерiн шешу, өзара 
ынтымақтастық пен қарым-қатынас жағдайында қарқынды тұлғааралық байланысты
ұйымдастыру, Назарбаев Зияткерлiк мектептерiнiң тұжырымды идеяларын барлық
жалпыбілім беру мекемелеріне  ендiру
секiлдi жұмыстар атқарылады. Бағдарламаның мұғалімдердің
өз ара  ынтымақтастығына негізделген
«Коучинг – ((ағылш. coaching) сөзбе-сөз аудармасы – тәлім ету, дайындау, жаттықтыру) және тәлімгерлік», «Іс-әрекеттегі зерттеу» (Lesson study)  секілді әдістері, білім сапасын көтерумен
қатар,  ұжымда  жағымды ахуал қалыптастыруға ұлкен септігін
тигізеді.


  Бірінші деңгей бағдарламасымен білім алған
мұғалімнің ең басты функционалдық міндеттері, мектепте оқытуды басқару мен
желілік қоғамдастық құрып, сол арқылы әріптестер және  шәкірттерімен  ынтымақтаса отырып,  жұмыс жүргізу. Яғни, білім беру саласының жаңа
заманға сай дағдылар  мен технологиямен
жарақтанған көшбасшыларды қалыптастыруға бағытталған. Екінші жағынан қарасақ,
бүгінге дейін айтыла-айтыла жауыр болған қоғамдағы проблемалар  ― мұғалімнің әлеуметтік статусы мен ғаламторды
тиімді пайдалана білу мәселелерін шешудің бірден бір жолы, осы. Бұл өз кезегінде, оқу сапасын арттыру және қолдау көрсету арқылы оқу
үлгерімін арттыру; мектептің өзін өзі бағалау үдерісіне көмек көрсету; оқушылардың
білімдегі жеке қажеттіліктерін түсіну және шешу арқылы оқуды алға жылжыту;
жастардан олардың білім алу мәселелері бойынша кеңес алу және оларды ғылыми
зерттеулерге тарту; рөлі мен мәртебесіне қарамастан мектептің барлық
қызметкерлері тартылған мектеп реформаларына атсалысу; мектеп проблемаларын
шешу үшін өзінің әлеуетін дамыту секілді аспектілерді қамти отырып, мектепті
зерттеуші мектепке айналдырады.


Ал, Бағдарламаға жымдастыра кіріктірілген Стэнфорд
университетінің құрметті профессоры, білім саласындағы бірнеше сыйлықтың
лауреаты, педагогика, психология, медицина және математика саласындағы оқыту
мен оқуды бағалауды зерделеуге баға жетпес үлес қосқан көрнекті ғалым Л.
Шульманның мұғалімнің  «үш көмекшісі» (бас, қол,
жүрек) атты теориясы,  ендігі жерде мұғалімнің білімі, білігі мен тәжірибесіне, оның жан дүниесінің тазалығы
мен рухани байлығының сай болуына  назар  аудартады.


    Жасыратыны жоқ, қалыптасқан, дәстүрлі білім беру жүйесі бойынша алынған білімді
күнделікті өмірде пайдалану қиын болатын. Мағынасы терең
меңгерілмей, тек  механикалық есте сақтау арқылы алынған
мәліметтер тақырыпты оқыту аяқталған соң немесе емтиханнан кейін тез ұмытылатын.
Ендігі жерде, ұстаздың жекелеген оқушылардың тақырыпты қабылдау
ерекшеліктерін, оқушылардың түсінігін жетілдіру немесе жақсарту мақсатында
олармен жұмыс жүргізу қажеттігін ұғынып, сондай-ақ кейбір оқушылардың тақырыпты
өзіне оңтайлы бірегей тәсілдермен меңгеретіндігін жете түсіне, ортамен
ынтымақтаса отырып, игерілген білімді ― бала  алдағы  өмірінің
кез келген сәтінде пайдалана  алады деп
күтілуде. Бағдарламада, оқуды бағалау мен оқытуды бағалаудың бірнеше өлшемдері
қарастырылған. Өз кезегінде бұл, мұғалімнің де, оқушының да өзін өзі реттеуіне
үлкен түрткі болары сөзсіз.


   Білімді де білікті мамандардан жасақталған  «Назарбаев
Зияткерлік мектептері» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығының Шымкент филиалының
ұжымы, облысымыздың ең алдыңғы қатарлы ұстаздарын ― өзінің алғашқы
тыңдаушыларын тамыз айының соңында қабылдады.  Бүгінгі күні, 
екінші лек  -ˍ ˍ ˍ тыңдаушы  білім алуда.
Негізін жоғары санатты, тәжірибелі, жаңашыл 
ұстаздар құрайтын тыңдаушылардың айтуынша, дер кезінде қолға алынған осы
бағдарлама алдағы бірер жылда өз жемісін берері сөзсіз.  Аталмыш орталықта жыл соңына дейін  -ˍ ˍ ˍ
 
тыңдаушы  өз білімдерін жетілдіреді деп күтілуде.


    Сонымен, еліміз
тәуелсіздік алғалы бері күткен  білім
саласындағы ең ауқымды да, мәнді өзгерістер басталды.


Енді,
біз оқытпаймыз, қалай оқу керектігін үйретеміз!



 



Сыздықбаева
Р.- «Назарбаев Зияткерлік мектептері»



 ДББҰ Педагогикалық шеберлік
орталығының тренері.



Шыныбекұлы Ө.- курс тыңдаушысы, жоғары санатты ұстаз,



№41 мектептің тарих пәнінің мұғалімі Шымкент қ.



 


 


 

Omir agai, 24-08-2013 14:58 (ссылка)

Фергана: пагубные пристрастия и пороки

 Фергана: пагубные пристрастия и порокиЗапрещение Кораном употребления спиртных напитков заставило изощриться народный ум и искать какое-нибудь другое средство, которое, подобно спиртным напиткам, могло бы приводить в хмельное состояние…11.07.2013 / история
rus-turk.livejournal.com

В.И. Кушелевский. Материалы для медицинской географии и санитарного описания Ферганской области. Том II. – Новый Маргелан, 1891. Предыдущие части: [1], [2].

Пьянство
По поводу пьянства, сарты утверждают, будто бы оно начало проявляться с приходом сюда русских, а раньше того спиртные напитки, как запрещенные Кораном, были безусловно не допускаемы. В настоящее время, хотя предписание Корана не изменилось, но доставать эти напитки стало легко, а запретный плод, за который виновные не подвергаются земному наказанию, – так заманчив, что туземцы мало-помалу начинают втягиваться в употребление вина и водки. Сначала стали пить понемногу, как лекарство, потом побольше, а некоторые уже не уступят любому нашему пьянице.
Хотя это мнение имеет некоторое основание, но не безусловно верно. До прихода сюда русских, туземцы напивались бузою, мусалясом (виноградное вино), а иногда и водкой, хотя как приготовление этих напитков, так равно и употребление тщательно скрывались, чтобы не попасть под ответственность. Ханы, являясь блюстителями точного выполнения предписаний шариата, наказывали за подобные отступления, вследствие чего этот порок существовал в крае секретно. Но эти блюстители и ревнители мусульманства сами нередко предавались чересчур неумеренному пьянству, о чем свидетельствует история Кокандскаго ханства, точно так же и народные предания ["Краткая история Кокандского ханства" В. Наливкина. 1885 г.]. Знаменитый cултан Бабур нисколько не стеснялся запрещением Корана и кутил изрядно с своими приближенными. Правнук его Яр-Мухаммед, правитель Ферганы, проводил жизнь среди развлечений и пьянства.
Ханы нынешнего столетия все подряд вели нетрезвую жизнь. Алим-хан (1808-1816 г.) проводил все время в кутежах и пьянстве. Омар-хан (1816-1821 г.) тоже был не прочь покутить; а известный Мадали-хан (1821-1842 г.) уже с одиннадцати лет начал пьянствовать и во все время своего владычества вел самую безобразную, развратную жизнь. Последний Худояр-хан очень любил шампанское и пил иногда неумеренно; сын же его Наср-Эддин пьянствовал с своими приближенными, а иногда с кем попало, без разбору, чем ронял свое достоинство перед народом.
Если ханы и придворные предавались неумеренному употреблению спиртных напитков, безусловно запрещенных Кораном, то и подданные, на них глядя, не отставали, так как в охотниках до подобных развлечений недостатка не бывало. Хотя по пословице "quod licet Jovi, non licet bovi", но тем не менее ханы должны были смотреть на эти погрешности сквозь пальцы. Открытое пьянство сдерживалось палкой кази-раиса, но тайное существовало, потому что, при замкнутой домашней жизни туземцев, это было удобоисполнимо. Фруктовая водка задолго до прихода русских приготовлялась здешними евреями и имела большой сбыт; индийцы готовили водку из моркови и тайно продавали; следовательно, были потребители. В настоящее время, когда туземцам нечего бояться наказания за употребление водки, вина и пива, а, кроме того, стало легко приобретать эти напитки, то, конечно, число потребителей увеличилось. Многие сарты, не желая явно нарушать закон, и теперь пьют рижский и сарептский бальзам под видом лекарства. А потому взваливать всецело вину на русских как распространителей употребления спиртных напитков между туземцами – было бы несправедливо. Случается нередко, что наши солдаты напиваются бузою, а это уже чисто местный напиток, о котором русские не имели и понятия.

О наркотических средствах
Запрещение Кораном употребления спиртных напитков заставило изощриться народный ум и искать какое-нибудь другое средство, которое, подобно спиртным напиткам, могло бы приводить в хмельное состояние. На первом ряду из них стоит курение гашиша (наша) и опия (афиюн), а потом – внутреннее употребление различных препаратов, приготовляемых из этих средств.
Курение табаку и вкладывание мелкого за щеку в большом употреблении у туземцев.
Наша (называемая также анаша), приготовляется следующим образом: в начале сентября конопля (Cannabis sativa) срезывается, связывается в снопы и свозится под навес в тень. Спустя две недели, когда конопля просохнет, ее встряхивают над какой-нибудь подстилкой, и получившаяся при этом пыль составляет главную составную часть наши. Затем снопы выколачивают, образующуюся труху просеивают, протирают чрез бумажную ткань, с целью получить мелкий порошок, который смешивается с полученною при встряхивании пылью. Эту смесь ссыпают в узкие, длинные мешки, выносят на солнце и уминают руками до тех пор, пока она не примет консистенции густого теста. Затем мешки помещают в сухое темное место, нажимают их и оставляют на два года, чтобы полученная подобным образом наша приобрела известные свойства. Употребление ее раньше этого срока для курения производит головную боль, тошноту и рвоту. Полученная этим способом наша составляет лучший сорт и ценится дороже прочих. Качество ее зависит от процентного содержания пыли, полученной при первоначальном встряхивании снопов; низкие же сорта состоят почти из одной трухи.
Качество хорошей наши, по заявлению знатоков, состоит в следующем: она серо- или желто-зеленого цвета, тяжеловесная, трудно или вовсе не крошится, отделенный от общей массы кусок, разминаемый пальцами, должен от их теплоты обращаться в тестообразную массу. Откусываемая зубами наша не должна хрустеть на зубах и прилипать к ним, в противном случае означает примесь к ней песку, глины, муки и проч. Она должна удобно резаться на тонкие пластинки острым ножом, запах должен быть свойственный конопле, но не резкий; при курении не должно происходить тошноты, рвоты, головокружения, головной боли и удушливого кашля. С этими свойствами наша называется: ак-наша, ак-урук, ак-дона-наша и ценится дорого.
Курение наши производится различным способом. Самое употребительное в чилиме (кальяне). Для этого кусок наши предварительно разогревают на горящих углях, разминают пальцами до консистенции теста и скатывают небольшие шарики, в виде пилюль. Эти пилюли кладут на дно глиняной чашки чилима, насыпая предварительно табаку, затем посыпают все сверху опять табаком, кладут горящих углей и раскуривают чилим. Как при курении табаку, так равно и наши, кроме дыма этих веществ, вдыхается и окись углерода, образующаяся от горения.
За неимением под руками чилима, наша кладется на раскаленные угли и образующийся от сгорания ее дым втягивается в легкие посредством камышовой трубочки. Этот способ в высшей степени скоро одуряет, и привычный курильщик редко может затянуться более двух-трех раз. Привычный курильщик выкуривает зараз от 1-2 драхм хорошего сорта наши, или 2-3 драхм низкого сорта, причем курит два-три раза в день, а некоторые до 5-ти раз. Обыкновенно курят только утром и вечером. Замечательно, что после куренья наши у некоторых курильщиков развивается сильный аппетит.
Курение наши относится к глубокой древности, и для этой цели конопля разводилась с незапамятных времен. Геродот, описавший ее как новое растение, рассказывает о скифах, что при погребении покойников они опьяневали от паров из конопляных семян, брошенных на раскаленные камни, и вместе с тем окуривались ими.
Опий не имеет такого распространения, как наша, хотя тоже употребляется для курения per se или вместе с табаком.
Семена татура (Datura stramonium) и базруль-банчь (Hyoscyamus niger) тоже служат для курения вместе с табаком.
Табак курится исключительно в чилиме (кальяне) и преимущественно туземный. Трубка, сигары и папиросы не употребляются вовсе. Точно так же редко употребляется табак для нюхания. Табак для курения называется тамаке, а мелкий, который кладется за щеку – нас-вай. Как тот, так и другой способ употребления табаку весьма распространены среди туземцев, а потому он продается в каждой лавочке.
Различают два сорта табаку: белый (ак) – курительный и зеленый (кок) – нюхательный. Различие это происходит от различного ухода за табаком, как во время его произрастания, так и от способа уборки и дальнейшей обработки того и другого.
Табак, возделываемый для курения, орошается меньше и нередко сеется на земле ляльми (богарной, буз), т. е. не орошаемой искусственно, а довольствующейся атмосферной влагой. Когда листья табаку начинают принимать темный цвет, скашивают стебли и оставляют лежать дня три на земле, чтобы листья несколько завяли. Затем обрывают их со стеблей и плотно укладывают, слегка уминая, в заранее приготовленную яму (ура), и укрывают листья, уложенные в яму, шерстяной материей, чтобы пришли в некоторого рода брожение. По истечении 8-10 дней, табак готов к употреблению; вынутые из ямы листья несколько просушиваются на воздухе и поступают в продажу. Для курения листья табаку не крошатся, а только растираются между ладонями и накладываются в трубку чилима.
Зеленый табак получается от тех же семян, как и курительный, но чтобы получить этот сорт, его возделывают при усиленной поливке, орошая землю через каждые две недели. Кроме того, скошенные стебли, вместе с находящимися на них листьями, развешиваются в тени на веревках, верхушкой стебля вниз. В этом положении оставляют стебли до просушки листьев, которые и идут на приготовление нюхательного табаку, причем их обрывают и трут на ручных жерновах или в ступках в порошок. Порошок этот, как сказано выше, нюхают немногие из туземцев; большинство же из них кладут его за щеку. Иногда, для крепости, прибавляют в этот табак золу из растения, называемого ими чаканда (Ephedra). Порошок табаку туземцы носят при себе в небольших горлянках (нас-кавак) или в флакончиках из-под духов, которые достают у русских.
Снаряд, употребляемый туземцами для курения табаку и наши, как уже было сказано, называется чилим. Это род кальяна, в котором сосуд делается или металлический, или, чаще всего, из горлянки (плод Lagenariae), в шейке которой вделана камышовая трубка, длиною от 12-14 дюймов; на трубке укреплена глиняная конусообразная чашка, в дне которой находится отверстие. Почти посредине горлянки, с двух противоположных сторон, делают по одному отверстию и в одно из них вставляют камышовый чубук, от 9-10 дюймов длины. Перед курением табаку, в горлянку наливают воды столько, чтобы камышовая трубка, идущая от глиняной чашки, была погружена в воду на 2-3 дюйма. На дно глиняной чашки кладут камешек или твердый уголь, насыпают табаку, поверх его накладывают раскаленных углей, дуют чрез чубук, выпуская воздух через противоположное отверстие; затем последнее затыкают пальцем, а через чубук втягивают в легкие образующийся при сгорании табаку дым. Туземцы обыкновенно затягиваются глубоко, но только один-два раза, и передают чилим соседу.
Между женщинами больших городов в Фергане распространен обычай курить в чилиме мазы. Это дубильные орешки, gallae turcicae из Quercus infectoria, которые в измельченном виде смешиваются с табаком и употребляются для курения. У курящих мазы женщин, будто бы, делается особенно узкою vagina. Кроме того, по их мнению, это предотвращает и излечивает fluor albus. Курение мазы вместе с нашой распространено между проститутками.
Наша, кроме курения, идет на приготовление разных препаратов:
1) Руганы-каип, или джугзы-агзам, в состав которой входят, между прочим: баранье сало, миндальное масло или не снятое молоко. Смотря по способу приготовления и примеси того или другого из упомянутых веществ, получаются разные сорта руганы-каип. Один идет для приготовления конфект, называемых гуль-канд; руганы-каип употребляется в чистом виде, намазывая на кусок хлеба или в виде приправы в шурпу, в палау, особенно для молодых новобрачных женщин, с целыо уменьшить боль в первую ночь после свадьбы. Кроме того, руганы-каип употребляется злоумышленниками, примешивая к пище тех, кого желают ограбить, во время глубокого сна, вызванного этим наркотическим средством.
2) Гуль-канд – конфекты приготовляются как из руганы-каип, так и самостоятельно из наши, с прибавлением: сахару, шафрану, яичного белка и некоторых пряностей. Эти конфекты в большом употреблении у сартянок. Их едят на пирах, чтобы усилить веселое расположение духа; матери дают детям, чтобы успокоить их от капризов и надоедливости. Перед обрезанием мальчиков им дают для уменьшения боли. Кроме того, гуль-канд употребляются как средство для возбуждения решимости перед задуманным преступлением.
3) Из смеси руганы-каип, меду, сахару, воды и разных ароматических и пряных веществ приготовляется кашица, называемая магаджюны-масияхи. Употребляют ее от 1-2 золотников, для восстановления сил, утраченных вследствие abusus ab venere.
4) Халва приготовляется иэ руганы-каип, сала, муки, сахару, меду и шафрана. Употребляется с тою же целью, как и предыдущая.
Из листьев конопли приготовляется одуряющий напиток сабз-аба, употребляемый индийцами и сартами, а в особенности женщинами.
Главный препарат мака (papaver somniferum), опий, не приготовляется в Фергане, а его привозят из Бухары, через Самарканд, а туда он приходит из Индии через Кабул. Частью он получается также из Китая, через Кашгар. Кроме курения, опий еще употребляется внутрь, в виде известных препаратов, а именно: 1) Кайракчи, или чакыды, 2) с примесью других наркотических средств, в виде пилюль хабь, называемых веселящими пилюлями. Они состоят из опия, наши, семян белены, дурмана, с примесью различных пряностей, отчего их бывает множество сортов, приготовляемых по разнообразным рецептам изобретателей. Эти пилюли известны под названием хабь-и-хуш-каиб. 3) Барчь – в виде кашицы, употребребляемой на пирах, а некоторыми ежедневно. В первом случае для пущего веселья, а в последнем с целью возбудить половую деятельность. Она приготовляется из опия, белены, дурмана, с примесью цветов, кореньев и плодов растений, заключающих в себе эфирные масла, а также разных видов перца. 4) Мускур приготовляется из равных частей опиума, наши, белены и дурмана, с прибавлением воды до консистенции густого молока. Все это кипятится и прибавляются зерна пшеницы, которые пропитываются этим составом и затем высушиваются. Они употребляются любителями наркотических веществ вместо хабь и барчь. [Подробное описание состава разных наркотических препаратов заключается в брошюре бывшего кокандского уездного врача С. Моравицкого, под заглавием: "О наркотических и некоторых других ядовитых веществах, употребляемых населением Ферганской области". Казань, 1886 г.].
Привычка употребления наркотических средств у туземцев начинается нередко в детстве и встречается у людей весьма различных возрастов. Женщины употребляют их сравнительно редко, и то большею частью на пиршествах, для придания себе веселого настроения духа. Точно так же мужчины, употребляющие эти средства в исключительных случаях, не пристращаются к ним в такой степени, как это бывает с привычными курильщиками наши, опия и других, которые делаются похожими на наших отчаянных пьяниц. Начало употребления наркотических средств большею частью приходится между 10-20 годами. Случается встречать стариков, трясущихся, сгорбленных, которые употребляют кукнар в течение 50-ти лет.
Мне много приходилось видеть курильщиков наши, но в настоящее время еще не могу в точности изложить патологических и других явлений, вызываемых этим наркотическим средством. Опытный глаз всегда может отличить курильщика, точно так же, как среди русских привычного пьяницу. Является какой-то особенный отпечаток на лице, в выражении глаз, в телодвижениях, но это не поддается описанию. Характер у курильщиков также представляет некоторые особенности. Они делаются трусливыми, нерешительными, задумчивыми и растерянными.
На основании наблюдений над действием наши, можно представить довольно ясную картину опьянения этим наркотическим средством, которое несколько отличается от опьянения опиумом и спиртными напитками. Отравление или опьянение выражается обыкновенно следующими припадками [О вредном действии опиума, кукнара, гашиша, наши и спиртных напитков. Ташкент, 1884 г.]:
В небольшом количестве наша (гашиш) производит такое опьянение, при котором опьяневший может еще с точностью следить за проявлением опьянения и которое не оставляет после себя особенно дурных последствий. Легкое расстройство пищеварения, небольшая тяжесть в голове и некоторая неурядица в мышлении – вот все, что может быть с человеком, принявшим незначительное количество наши или ее препаратов; излишний прием влечет за собою жар, головную боль, тошноту и другие признаки отравления.
Совершенно другие припадки при неумеренном употреблении наши, особенно в форме курения. При этом прежде всего появляется некоторое возбуждение в движениях и чувствительность спинного мозга. Ощущается небольшое колотье в затылке, спине и ногах, по всему телу пробегают мурашки, голову слегка бросает то в жар, то в холод, но мало-помалу возбуждение спинного мозга усиливается, человек начинает волноваться, расхаживать взад и вперед, размахивать руками, у него рождается желание двигаться, поднимать большие тяжести, бороться. При таком раздражении мышечной системы рассудок остается пока спокойным. Но вскоре вдруг, от какого-нибудь случайного слова, от самого обыкновенного замечания, опьяневший от наши начинает смеяться, причем смех бывает нервный, судорожный, как при истерике; когда пройдет этот порыв смеха, опьяненный нашою сознает, что он смеялся без причины, бестолково; он снова приходит на время в себя и понимяет, что он пьянеет, что наша его отравляет.
Начиная с этого момента, в голове опьяневшего зарождаются целые ряды мыслей, быстро сменяющих одна другую. Он начинает говорить с особенным одушевлением, почти с яростью, но напрасно он старается выразить словами то, что он испытывает, что у него в голове; его речь не так быстра, чтобы могла передать быстроту его мыслей. Эти рождающиеся в его уме мысли, печальные или радостные, гордые или смиренные, великодушные или подлые, всегда преувеличены. То, что в естественном, здоровом состоянии нашего организма могло бы причинить только некоторое ничтожное и мимолетное огорчение, при опьянении от наши производит ужасную горесть, заставляющую проливать слезы и сетовать на судьбу. Переход от смеха к слезам происходит сразу, внезапно.
Самолюбие возрастает до того, что самое ничтожное замечание или противоречие оскорбляет опьяневшего донельзя, до невозможных размеров. Ужас, радость, горесть, гнев – все это обращается в неукротимые, в непреоборимые страсти, появляющиеся у них почти без всякой причины и поражающие своею ревностью, изменчивостью и громадностью размеров. Словом, у опьяневшего от наши рассудок помрачен и нет у него воли, управляющей и руководящей действиями и мыслями человека.
В состоянии опьянения от наши, даже вначале, внимание и воля исчезают, рассудок помрачается, а остаются только воображение и память, которые, будучи предоставлены самим себе, без руководителя, производят самые неожиданные последствия. От этого-то опьяневший не может сдерживать порывов своего гнева, печали или радости; не может взвесить или обсудить, следует ли сказать о том-то и умолчать о другом. Особенно резко у них неуменье определять время, пространство, величину предметов видимых, размеры ощущений слуха. Минуты кажутся годами, а часы чуть ли не столетиями; какой-нибудь мостик или улица кажутся не имеющими конца; маленький камешек на дороге представляется такой глыбой, чрез которую опьяневший старается перескочить; легкий шум представляется им грохотом водопада или трубными звуками. Походка пьяных очень резка, характерна и в то же время смешна: они делают широкие шаги, высоко поднимая ноги и ступая с силою.
У опьяневшего от наши всякое внешнее впечатление может вызвать и вызывает целый ряд сумасбродных мыслей, идей, так как ничто не в состоянии помешать появлению их. Как ни разубеждайте пьяного от наши, все попытки будут бесполезны; он каждую минуту повторяет, что имеет доказательство справедливости своих слов. Каждое ощущение рождает какую-нибудь нелепую мысль или, вернее, целые тысячи нелепых мыслей.
Опьянение от наши трудно отличить ог умопомешательства. И действительно, у тех, кто часто курит нашу, разум помрачается, память пропадает, воля исчезает, да кроме того, часто появляется безумие, нередко бешеное, неистовое, продолжающееся целыми днями. Это неистовое состояние, бешеное безумие так описывают наблюдатели: "Десять человек едва могут справиться с одним неистовым. Взгляд неистового свиреп, глаза сверкают, волосы стоят дыбом, его жесты полны угрозы, он скрежещет зубами, плюет в лицо стоящим около него и, к довершению омерзительности всей картины, старается укусить тех, кто к нему подходит, царапает когтями все, что только попадает ему под руки, рвет все на себе, если руки его свободны, скребет землю, если может вырваться от людей, испускает ужасный рев". Ко времени именно такого неистового состояния, неистового опьянения от наши следует отнести преступления и убийства, совершаемые курильщиками наши. Такое безумие всегда сопровождается отощанием, отупением, сильным упадком духа и мышечною слабостью, что ускоряет преждевременную смерть.
В последнее время пришлось наблюдать одного солдата, отравившегося, по-видимому, нашой. Служитель Кокандского местного лазарета, 26 ноября 1890 г., чувствуя себя вполне здоровым, отправился вечером на базар, в сартовском городе, и вскоре был доставлен в лазарет в сильно возбужденном состоянии, с помраченным сознанием и с наклонностью к разрушительным действиям. Через 4 часа больной успокоился, причем замечалась полная потеря сознания, спячка, значительное понижение рефлексов и всех родов чувствительности, упадок деятельности сердца (пульс малый, 50 в м.), тоны сердца глухие, зрачки, вначале суженные до булавочной головки, на второй день были полурасширены; тризм жевательных мышц в резкой степени, притом постоянный, так что кормление больного производилось через катетер, введенный через нос; температура тела все время была нормальная. Естественные отправления больной производил под себя; в первые сутки потребовался катетер. Описанные симптомы длились двое суток. На третий день болезни больному можно было полуоткрыть рот, что дало возможность кормить его естественным образом. Затем на четвертый день улучшилась деятельность сердца, но сознание было помутнено, хотя спячка была значительно менее выражена и больной лежал с открытыми глазами. Затем началось постоянное улучшение, и больной 6 декабря, т. е. на десятый день, выписался совершенно здоровым.
После своего выздоровления он говорил, что о своем времяпрепровождении на базаре ничего не помнит; но, конечно, он скрывал, что курил нашу, из боязни взыскания. Когда произошло отравление и он впал в беспамятство, то тогда он не мог ничего сознавать и помнить.
При остром отравлении нашой, туземные врачи, как противоядие, дают внутрь в небольших дозах опиум. Кроме того, окурившемуся нашой обливают голову холодной водой и отпаивают кислым молоком.
Курение опиума на Востоке тоже заменяет пьянство и весьма распространено между народом в Китае, Индии, Персии и др., но в Фергане оно в небольшом употреблении. Здесь более употребителен напиток кукнар, или кокнар, приготовляемый из маковых головок, который имеет одуряющие или опьяняющие свойства, почему и заменяет собою запрещенные Кораном вино и спиртные напитки.
Кукнар приготовляют следующим образом: маковые головки, без семян, толкут в ступе и получаемый порошок настаивают или отваривают в воде около четверти часа или более, а потом процеживают сквозь тряпку и отжимают остаток.
Действие кукнара на человеческий организм такое же, как и опиума, но, во всяком случае, он, кажется, не столь вреден или не влечет за собою столь гибельных последствий, как курение опиума. Кукнаристы так же, как и опиофаги, страдают расстройством пищеварения, а главным образом расстройством нервной системы: бессонницей, слабостью памяти, недостатком воли, упадком духа, робостью и тупостью. Мускулы дряблы, постоянное трясение членов и всеобщая худоба характеризуют одинаково как кукнаристов, так и потребителей опиума. Только после употребления известного количества этого напитка он получает временное успокоение.
По объяснению туземцев, кукнар пьют, чтобы разогнать тоску. Начинающие кокнари пьют отвар из небольшого количества головок, но скоро привыкают и перестают чувствовать удовольствие от приема привычной дозы, и увеличивают ее. Привыкший к употреблению кукнара в больших приемах не может без вреда для здоровья и даже без опасности для жизни совершенно отказаться от привычного приема. Пожелавший оставить употребление кукнара может это сделать только постепенно, изо дня в день уменьшая приемы. Впрочем, по словам местных врачей (табибов), хотя и бывают попытки некоторых из потребителей кукнара отказываться от употребления его, но почти не было примеров, чтобы кто-нибудь из них выдержал до конца и отвык. По большей части кончается тем, что они становятся самыми горькими пьяницами, т. е. начинают употреблять кукнар в гораздо больших дозах, чем употребляли прежде. Не принявший в привычное время дозы этого отвара, кокнарист и физически, и морально самый несчастный человек. Он ослабевает, чувствует упадок сил, не способен ни к какой работе, его одолевает полная апатия ко всему и гнетет безотчетная тоска. Как только он принял свою порцию кукнара, по истечении некоторого времени, проведенного им в полудремоте, его умственные и физические силы восстановляются, он становится способен к работе и доволен своей судьбой. Время, проведенное кокнаристом в полудремоте, после приема, самое блаженное и высоко им ценимое. Его он должен провести в совершенном покое; всякий шум, стук, даже громкий разговор действуют на него неприятно. Напившийся кукнару сидит в забытье с закрытыми глазами, слыша и понимая, что около него делается, но самое высокое наслаждение заключается именно в том, чтобы отрешиться от всего окружающего, забыться.
Наибольший прием кукнара, как объясняют табибы, доходит у привычных и завзятых кокнаристов до дозы отвара из одного фунта маковых головок, тогда как прием из 4 золотников головок непривычному действует токсически и может причинить смерть.
Привыкшие к употреблению кукнара заменяют последий опиумом, как, напр., в дороге или когда нет маковых головок для приготовления отвара. При этом они кладут кусочек опия в рот и запивают его чаем.
Семена клещевины (Ricinus communis), по туз. биш-бугдай, употребляются, собственно, как слабительное, но если употребить их в большем против должного количестве, то они оказывают, по словам туземных врачей, наркотическое действие, т. е. одуряющее (мус-канда) [Каталог Туркестанского отдела Политехинческой выставки. 1872 г. Стр. 44]. Прием двух золотников семян производит в принявшем род опьянения, развивает в нем страх, печаль и грусть. Поэтому добровольно и заведомо никто не принимает биш-бугдай в таком количестве; если это бывает, то только по неведению с человеком, которого обкармливает его недруг. По словам туземцев, биш-бугдай приводит в такой же мере неприятное состояние, в какой мере наша доставляет приятные ощущения и грезы.
Желательно было бы собрать более точные и подробные сведения о потребителях различных наркотических средств, как внутрь, так и в виде курения; провести параллель между ними и спиртными напитками по действию на организм и таким образом сделать оценку относительно степени вреда, приносимого каждым из них. Необходимо произвести точные наблюдения над действием их касательно болезненных явлений, умственных способностей, состояния духа, долговечности, плодовитости, возможности отвыкнуть и т. д. Мне случалось слышать, что привычные курильщики бесплодны и вообще равнодушны к половым отправлениям. Встречаются разноречивые показания относительно влияния наши на аппетит. Одни уверяют, что после курения аппетит возбуждается, а другие, наоборот, что он притупляется, вследствие чего бедняки, не имеющие возможности утолить голод, накуриваются наши и этим его заглушают.
Уездные врачи, стоящие ближе к народу и имеющие возможность наблюдать за потребителями различных наркотических средств, должны помочь в разъяснении всех этих вопросов, весьма важных для патологии здешнего края.
Причины столь сильного и разнообразного употребления одуряющих средств ферганцами кроются в тех же побуждениях, какие были у других народов, начиная с самой глубокой древности. Угнетающие ощущения и недостаток приятных впечатлений заставляли искать средств, могущих заглушать первые и возбуждать или усугублять последние. Вследствие особо сложившихся обстоятельств жизни коренного населения Ферганы, приходилось прибегать к этим средствам еще более, чем в других странах. Явления жизни складывались при таких условиях, что чувствовалась потребность в ощущениях, производимых наркотическими средствами, т. е. забыться и уснуть!
Население Ферганы искони веков должно было бороться с разными неблагоприятными условиями, для добывания насущного куска хлеба. Обрабатывание каждого клочка земли стоило неимоверных усилий и забот, так как почва без орошения не могла ничего производить. Но не одна борьба с природой могла действовать угнетающим образом; жители постоянно подвергались плачевным последствиям политических переворотов и варварских войн, так как известно, какого характера бывали войны в Средней Азии! И в мирное время жители не могли быть покойны и в безопасности; напротив, всякую минуту должны были ожидать катастрофы, вследствие несправедливости и жестокости правителей. Политический гнет, полнейший умственный застой и бессодержательность общественной жизни были причиной этой пагубной привычки. Если подчас выдавались отрадные минуты, то бедные страдальцы старались продлить их искусственным образом, употребляя наркотические вещества; а в минуты невзгоды заглушали печальное состояние этими же одуряющими средствами. Здесь происходило то же, что и в нашем народе; пьют с радости, пьют и с горя!
Если в Фергане употреблялись и употребляются наркотические вещества преимущественно перед спиртными напитками, то это обусловливается тем, что первые легко приобретаются, а, кроме того, спиртные напитки безусловно воспрещаются Кораном, тогда как относительно наркотических веществ в нем упоминается вскользь. Там говорится: "Все вещества, который производят опьянение или имеют вредное влияние на организм, в употребление запрещаются". Но потребители наркотических веществ, вероятно, как-нибудь иначе толкуют это изречение пророка и обходят законоположения шариата, в котором относительно этого предмета говорится уже вполне определенно. В книгах Дурруль-Мухтара и Таатави сказано: "Запрещается употреблять банг, гашиш, опиум, так как эти вещества лишают рассудка и препятствуют держать в памяти Всемогущаго Господа, исполнять намазы". По поводу банга, гашиша и опиума толкователь шариата, некто Наджметдин Захида, говорит, что "кто признает эти вещества позволительными в употребление, тот отступник от веры и достоин даже смертной казни". Мало того, законодательство правоверных, в заботах о здоровье, преследуя религиозное и духовное совершенство, не забывает и экономическую сторону жизни. Шариат не позволяет употребление даже таких веществ, который, не принося, по-видимому, человеку вреда, не улучшают и здоровья, как, например, нюхание табаку и т. п. Материальные расходы на такие бесполезные предметы шариат признает за "исраф" (лишняя трата), что прямо воспрещается Кораном.
Растения, из которых добываются употребляемые здесь наркотические вещества, произрастают в изобилии в Фергане, а потому приобретение этих средств совершается дешево и без особых затруднений.
Ввиду гибельных последствий от излишнего употребления всех этих наркотических средств, администрация, в последнее время, обратила серьезное внимание и поэтому теперь строго запрещены как ввоз в здешнюю страну этих веществ, так равно и разведение тех растений, из которых они добываются, надеясь этою мерою совершенно искоренить наркотические вещества из употребления. Но это неосуществимая иллюзия. Мак, белена, дурман – везде растут в диком состоянии, следовательно, кукнар и прочие препараты приготовить легко. Конопля в соседних странах разводится для другой цели, но при этом наша может быть получена как побочный продукт. Опий имеет такое громадное значение в медицине, что, за неимением ни одной вольной аптеки в Области, невозможно его совершенно изъять из торговли. Кроме того, как ни строги будут таможенные правила и осмотры, все-таки в здешнем крае, по недоступным горным тропам и перевалам, есть возможность обмануть бдительность администрации и провезти эти вещества в долину. Вся разница будет состоять лишь в том, что они станут дороже и будут менее доступны бедному классу людей.
Во время ханского владычества тоже были определены строгие меры наказания за продажу этих одуряющих веществ; она преследовалась сыщиками и базарными досмотрщиками (казы-раис), но никакой пользы от того не вышло. Взыскивали очень большие денежные штрафы, мало того, пойманных торговцев водили но городу на всеобщее позорище, с привешенным к шее горшком. По этому поводу справедливо замечает А. ф.-Миддендорф, что в Европе спиртные напитки, заменяющие восточные наркотические вещества, начали употребляться лишь несколько столетий назад, но уже успели пустить глубокие корни, не поддающиеся истреблению.
Конечно, и эти меры, может быть, мало-помалу окажут благоприятное влияние на будущее поколение; но, относительно нынешних привычных потребителей этих веществ, подобными мерами не достигнется желаемых результатов.
Привычные курильщики наши и кукнаристы не могут бросить этой привычки сразу, без вреда для здоровья. Необходимо устроить известные специальные заведения, в которых они могли бы отвыкать постепенно, при соблюдении известных предосторожностей. Впрочем, туземцы говорят, что отвыкнуть от употребления наши трудно, но не столь опасно и не влечет за собою тех последствий, как оставление привычных приемов опиума и кукнара.

Бачебазство (содомский грех)
Противоестественный порок под видом бачебазства (мужеложства) сильно развит среди туземного оседлого населения. [Считаю нужным оговориться, что, имея в виду читателей только врачей, я при изложении следующих глав не стеснялся в выражениях, названиях и описании фактов, стараясь лишь о том, чтобы яснее передать все то, что мне удалось узнать относительно разврата среди туземного населения]. Многие из состоятельных сартов держат при себе бачей, с которыми везде ездят, а нередко совершают с ними – педерастию. Бачи – это более или менее смазливые мальчики, которые, разряженные в женские платья, развлекают публику своей пляской, на разных увеселениях, как домашних, так и общественных. Это составляет их явную профессию; тайная же состоит в удовлетворении похоти развращенного и сластолюбивого своего хозяина.
Эти мальчики берутся большею частью из бедного семейства, а иногда и состоятельные отцы или воспитатели отдают их богатым людям, из каких-либо видов или просто ради развлечения. Хозяева, или, правильнее назвать, обожатели, осыпают бачей подарками и лакомствами и ухаживают за ними, как за любой кокоткой. Служба продолжается до появления усов и бороды; тогда он отпускается и приискивается другой. Этот, в свою очередь, достигнув известных лет и состояния, обзаводится в свою очередь тоже своим бачой, так что при столь распространенном этом пороке в здешнем крае, многие сарты играли сначала пассивную роль, а впоследствии активную.
Само собою разумеется, что бачу может содержать только человек состоятельный, но страсть к противоестественному совокуплению существует и между бедными, как-то: арбакешами, мардакерами и т. д. Эти люди удовлетворяют подобной потребности между собою, за невозможностью иметь молодого, красивого мальчика. В особенности часто приходится наблюдать мужеложство в местах заключения, в общих тюремных камерах, причем они без всякого зазрения совести предаются этому пороку.
Некоторые сарты, будучи в юности бачами, настолько пристращаются к этому пороку, что, достигнув возмужалости и женившись, все-таки продолжают исполнять пассивную роль при педерастии. Мне рассказывали, что есть личности, которые довели себя этим до такого состояния, что не могут совершить акта совокупления с женою, не исполнив перед этим пассивной роли педераста, с кем-либо из своих работников. Вероятно, у них, для возбуждения похоти, требуется предварительное раздражение нервов ani.
Известно, что бачебазство составляет обыкновенное явление в Персии и Турции, откуда оно проникло к армянам и грузинам; в Средней же Азии, как в Хиве, Бухаре, Фергане и во всем Туркестанском крае, оно в полной силе, и борьба с этим пороком представляет непреодолимые затруднения. Хотя бачебазство преследуется законом, но проступки, совершаемые туземцами между собою, как этот проступок, а также и некоторые другие, на основании действующего в крае Положения, подлежат юрисдикции народного суда казиев и биев.
Шариат не толерирует этого порока, но тем не менее виновные никогда не несут наказания за эти преступления. По шариату, за противоестественное совокупление (ливота) с женщиною или мальчиком, доказанное двумя свидетелями, виновный подвергается аресту, пока не раскается. Если же обвиняемый втянулся в этот разврат и остался неисправимым и после двухкратного наказания, то он может быть приговорен к смертной казни для примера прочим. (Кн. Хдуд, Даруль Мухтар). Но понятно, каков же будет суд по этим проступкам, когда сами судьи не безгрешны в этом.
Среди бачей бывают и настоящее содомиты (хизяляк). И этот гнусный порок, очевидно, был в прежнее время распространен среди сартов, как это видно из следующего анекдота, известного в туземном населении: "Однажды привели к хану такого бачу-развратника; хан присудил его к смертной казни, но находчивый развратник заявил хану, что он знает очень выгодный для всего государства секрет и что ему не хотелось бы уносить этот секрет с собою в могилу. Хан заинтересовался и узнал, что присужденный к смерти развратник обещает вырастить из обыкновенных семян чистое золото. Соблазнившись таким заманчивым обещанием, хан отложил смертную казнь развратнику. Когда настало время посева, хан приказал осужденному приступить к делу, но тот сказал: „Таксыр! я сам гнусный развратник и из моего посева ничего не выйдет; поэтому прикажите кому-нибудь из ваших приближенных произвести посев под моим личным присмотром". Хан поочередно предлагал своим приближенным взяться за посев, но не нашлось ни одного неповинного в названном пороке. Тогда хитрый развратник попросил самого хана взяться за посев для народного блага. Но… и сам хан сознался в своей виновности" [Сарты. Н. П. Остроумов. Вып. I. 1890 г. Стр. 50].
К стыду нашему я должен прибавить, что некоторые из русских, живущих в этом крае, подобно сартам, предаются этому же пороку.
Несмотря на такое обширное распространение бачебазства в Фергане, мне не доводилось ни наблюдать, ни слышать от врачей о вредных последствиях для здоровья мальчиков, исполняющих пассивную роль. Эти люди нередко доживают до глубокой старости, не чувствуя никаких страданий со стороны прямой кишки и смежных с нею органов. Правда, бывали случаи заражения сифилисом, если активный деятель был одержим этою болезнью. В подобных случаях шанкер появлялся в прямой кишке и долгое время не мог быть узнанным. Впрочем, такие примеры встречались весьма редко.
Однообразие азиатской жизни, отсутствие театров и других развлечений образованного мира, несбыточных при изгнании женщин из мужского общества, недостаток общественных интересов и низкий уровень развития всего населения, – породило особый род зрелищ и увеселений, на которых главным образом фигурируют бачи. Люди с обеспеченным состоянием проводят большую часть времени в бездействии и от скуки торчат по целым дням на базаре в чай-ханэ, или на устраиваемых тамашах, на которых только и видят бачей, проделывающих всевозможные телодвижения и жесты для возбуждения чувственности и без того страстных азиатов. При подобных обстоятельствах, пресытившийся и соскучившийся с своими женами сарт, с которыми у него не существует никакой нравственной связи, – предается новому увлечению, которое он уже испробовал еще в детстве.
Изгнание женщин из общества мужчин, вследствие чего все увеселения происходят без них, я считаю главною причиною развития бачебазства, среди сартов. У киргизов и других кочевых народов, у которых женщины не закрываются и не отчуждены от мужского общества, бачебазство если и существует, то весьма редко, несмотря на то, что они весьма восприимчивы ко всем порокам, существующим среди оседлого населения. Н. И. Гродеков [Н. И. Гродеков. Киргизы и кара-киргизы Сыр-Дарьинской области. Том первый, юридический быт. 1889], при перечислении различных проступков среди киргизов и кара-киргизов, упоминает о бачебазстве как об единичных случаях. Я лично тоже не слышал, чтобы этот порок был распространен среди здешних кочевников.
Но кроме вышеуказанной причины, существуют еще и другие. Вследствие пресыщения в половых сношениях с женщинами, последствием чего является притупление нервов, сарты ищут более сильных ощущений. Говорят, что при совокуплении с мальчиками в сухой прямой кишке происходит трение более значительное, нежели в рукаве женщины, а потому, в первом случае, детородный член раздражается сильнее, нежели при естественном совокуплении с женщиной. Сартянки знают это преимущество и вкус сартов, а потому перед совокуплением натирают тряпкою, смоченною в растворе квасцов, между губами и во влагалище, вследствие чего на известное время они стягиваются, слизистая оболочка делается совершенно сухой, а поэтому производит более сильное раздражение. Некоторые проститутки, желая удовлетворить прихотям посетителей, допускают с собою и противоестественное совокупление.
Не менее, возможною причиною распространения бачебазства следует считать недостаток женщин в бедном классе населения. Известно, что в Туркестанском крае число женщин значительно меньше, нежели мужчин, и что в этом отношении наш край разнится от европейских стран. Полковник Л. Ф. Костенко, на основании весьма обширных официальных материалов, определяет, что преобладание мужчин над женщинами равняется 10% [Туркестанский край. Л. Ф. Костенко. Т. I, стр. 335]. Из всеподданнейшего отчета по Ферганской области за 1885 г. о движении народонаселения усматривается, что преобладание мужчин над женщинами равняется всего 2,265%. Хотя общая цифра населения области, как уже было сказано, должна рассматриваться только как приблизительная, но тем не менее, остановившись на том, что вообще мужчин в Фергане больше нежели женщин, и что в домах богатых туземцев, при многоженстве, пропорция эта бывает обратной, становится ясным, что значительное количество бедного мужского населения должно себя удовлетворять другим способом; отсюда явились мужеложство и скотоложство.
В Кашгарии, где вследствие частых, опустошительных войн, число мужчин значительно меньше, нежели женщин – бачебазство держится только среди китайцев ["Кашгария" Н. Зеланда. Стр. 53] и между торговцами, приезжающими из Ферганы и других мест Туркестанского края. Они развращают мальчиков, чтобы удовлетворить своей страсти; местное же население не предается этому пороку, и подобный род совокупления называется им "андижанча", потому что вообще в Кашгаре и других соседних странах всех ферганцев называют андижанцами.
В прежнее время здесь существовали, а может быть, и теперь существуют, но укрываются от бдительности полиции, публичные дома с мальчиками и гермафродитами, служащие для противоестественного совокупления с самым бедным населением, как то: мардакерами, арбакешами и. т. п. Б. Л. Громбчевский рассказывал мне, что случайно наткнулся на один из таких притонов, расположенный по дороге между Н. Маргеланом и кишлаком Ходжа-Магиз, застал там 6 молодых мальчиков от 15-17 лет, которые удовлетворяли рабочий класс Н. Маргелана; жили они в безобразно грязной обстановке, но одеты были довольно чисто и, кроме того, набелены и нарумянены как проститутки. Сеанс стоил 10 коп.

Скотоложство
Совокупление с суками, ослицами и другими самками тоже распространено между туземцами. В больших городах, как, напр., в Старом Маргелане, масса сук приучена к тому, что, за лепешку, она позволяет совокупляться с человеком.
По шариату, за совершение скотоложства (ваты-багима) виновный подвергается наказанию до 39 ударов или аресту до одного месяца, по усмотрению начальствующих лиц, а животное убивается. (Кн. Хуляса, Бахруль-Монафиг и Кания).
Я остановился на этих подробностях с целью познакомить своих товарищей, живущих в России, с разными формами разврата среди здешнего населения. Быть может, многим все это неизвестно, как и вообще бытовая сторона нашей далекой окраины, еще так недавно бывшей под владычеством ханов. Я сужу это по себе, потому что со многим довелось познакомиться только по прибытии в здешний край.

Проституция
Сарты, предаваясь воспоминаниям недалекого еще прошлого, старательно уверяют нас, что до прихода русских, благодаря строгости и бдительности ханского правительства, не только не существовало проституции в здешнем крае, но даже случаи незаконных связей являлись, будто бы, чрезвычайно редкими исключениями и всегда наказывались смертью. Это мнение сделалось настолько популярным, что вошло даже в такое солидное сочинение, как описание Ферганы А. ф.-Миддендорфа. Он говорит [Очерки Ферганской долины. Стр. 365], что "восстановление здесь нормальной семейной жизни должно бы начаться скидыванием с женщин покрывала; но это сделалось невозможным: русские принесли с собою в эту страну также европейскую проституцию, и открытое лицо сделалось ее вывескою. Все честное закуталось еще плотнее прежнего".
За прелюбодеяние с чужими женами мусульманский закон действительно карал очень строго. Совершеннолетнего мусульманина, замеченного в прелюбодеянии с чужой женой или вообще с женщиною, добровольно разделяющею такую связь, следует обвинять присяжными показаниями о самом факте таких четырех свидетелей, которых добросовестность подтвердилась дознаниями. Затем обвиняемых выводят на площадь и побивают каменьями, которые бросает каждый из присутствующих при казни. Такому же наказанию подвергаются и виновные, сознавшиеся в четырех местах в совершении преступления прелюбодеяния. Если же оба совершившее прелюбодеяние окажутся безбрачными, то, при тех же доказательствах 4-мя свидетелями, наказываются 100 ударами плетей. (Кн. Хдуд, Мухтасар-Викоя).
Подобным строгим законом, вероятно, хотели только заставить замужних женщин быть верными своим мужьям, потому что в других случаях этот закон гораздо снисходительнее, а именно:
По шариату, за изнасилование, хотя бы с растлением, хотя бы несовершеннолетней, и притом совершенно посторонней для обвиняемого женщины или девицы, не жены и не невесты, виновный подвергается наказанию – 100 ударов плетью. Но если изнасилование будет совершено над невестою, то виновный не подвергается телесному наказанию, а только платит махр – обеспечение девицы (кн. Бахруль-Монафиг, Амруль-Халамс, Химодия).
По адату (у киргиз), за изнасилование вообще женщины, смотря по сопровождавшимся обстоятельствам, взыскивается штраф; а если она девица, не невеста, то заставляют на ней жениться [Н. И. Гродеков. lос. сit. Стр. 155].
По шариату, за насильственный увоз чужой жены или невесты виновный наказывается арестом на время, пока не выдаст увезенной. (Кн. Бахруль-Монафиг и Казы-Хан).
Обвиняемый в сводничестве жены своей, дочери, родственницы, за плату, подвергается наказанию в 79 ударов плетью и аресту на время, пока не раскается. За повторение наклонности к сводничеству и после телесного наказания, виновный приговаривается к смертной казни, или к высылке в другие места, если сводничество вынуждено крайностью, т. е. недостатком материальных средств к жизни. (Кн. Даруль-Мухтар, Джамуль-Рамуэ, Бахруль-Монафиг). [Выдержки из шариата заимствованы у Г. А. Арандаренко. Досуги в Туркестане].
Принимая во внимание вышеприведенные мусульманские законы и голословные заявления некоторых туземцев, старающихся представить прежние порядки в лучшем свете, можно подумать, что действительно в прежнее время нравственность здесь стояла выше, нежели в настоящее время. Но посмотрим, насколько верен этот взгляд туземных оптимистов и насколько правы они в возводимом на нас обвинении, относительно распространения разврата среди здешнего населения. Туземные сочинения по части истории Кокандского ханства, беспристрастные заявления некоторых туземцев, считающих лишним скрывать существовавшее зло, а также исторические факты первых же дней нашего существования в здешнем крае говорят совсем не в пользу чистоты нравов среди местного населения до занятия этого края русскими.
Во времена ханского владычества, мусульманское правительство и его агенты преследовали казнями не только проституцию, но даже и простое так называемое прелюбодеяние, но, тем не менее, то и другое практиковалось весьма широко, потому что уличить мужчину в данном преступлении представлялось не всегда удобным и возможным. Большинство мужчин и женщин всегда склонно было к разнообразию своих впечатлений, в сфере половых наслаждений; а потому в мотивах, толкавших женщину на путь незаконной связи с мужчиною, недостатка не было. Разница вся между настоящим и прошлым состоит в том, что прежде страх казни заставлял женщину и мужчину быть крайне осторожными, почему и сама проституция имела исключительно тайный характер, в полном значении этого слова.
Впрочем, несмотря на драконовские законы, были и прежде женщины, вроде греческих гетер, окружавшие себя толпою поклонников, и они не преследовались, потому что поклонники принадлежали к влиятельным людям. Эти женщины отличались красотою, остроумием, а потому и пользовались громадным успехом среди мужчин. Были и такие исторические моменты, когда тайная проституция, поощряемая развратными ханами, разрасталась в Коканде до грандиозных размеров. При Мадали-хане (1821-1842 г.) под конец его правления безобразиям не было пределов. Сам он, почти постоянно пьяный, окружил себя массой бачей и наложниц и со всей этой оравой проводил время, поручив управление ханством мин-баши (вроде канцлера). Ханские нукера хватали девушек чуть не на улицах и водили в урду. Без сомнения, при этом и нукера, и прочие придворные, ободряемые ханом, – развратничали сколько хотели. Вино, проститутки, азартные игры, которые запрещены Кораном и шариатом, получили в то время полную свободу. Мадали-хан дошел до того, что, вопреки религиозным постановлениям, связался даже с своей мачехой Хан-Падша-Аим и в 1831 г. женился на ней. Где же тут та чистота нравов, о которых так скорбят сарты?
Осенью 1875 г., говорит В. Наливкин [lос. cit., стр. 236], как только был занят русскими войсками правый берег Сырдарьи (впоследствии Чустский и Наманганский уезды), проститутки, по большей части жены, доставлялись своими мужьями в наш отряд, расположенный в Намангане, в очень большом количестве и без особенного труда. В начале следующего 1876 г. много русских уже обзавелись сартянками, причем последние были весьма довольны своим положением, так как новая их материальная обстановка была неизмеримо лучше прежней, и притом они были гораздо свободнее. В это же время, многие из сартянок стали обращаться к нашей русской администрации с просьбой развести их с мужьями, так как они желают поступить в число явных, открытых проституток. Все это несомненно доказывает, что контингент будущей открытой проституции давно уже был готов и ждал лишь того времени, когда гласно, без страха жестокого наказания, мог бы заявить о своем существовании.
Когда в 1875 г. в Намангане была учреждена русская администрация, один из членов ее обратился к пожилому туземцу, принадлежащему к числу прежних ханских администраторов, с вопросом о том, насколько была здесь развита проституция при ханах и много ли в Намангане тайных проституток. Сарт отвечал, что если сказать правду, то в Намангане следует назвать проститутками всех женщин и девушек, начиная с 12 и кончая 60-летним возрастом. Разумеется, он перехватил через край, но все-таки был близок к истине. Впоследствии пришлось убедиться в том, что лишь редкую женщину нельзя было склонить к временной любви, за соответствующее вознаграждение.
Первые публичные дома появились немедленно в городах вновь занятой Ферганы. Одним из первых действий местной проститутки было то, что она стала с открытым лицом ходить по улице. Сартам это показалось таким неслыханным безобразием, каким нам представилось бы, если женщина появилась бы на улице совершенно голой. Со стороны сартянок, это было своего рода бравирование и глумление над тем режимом, который так недавно грозил ей избиением камнями, а вместе с тем ликование и привет свободе, давшей права гражданственности и избавившей ее от постоянного страха за свою горемычную жизнь.
Но эта демонстрация продолжалась недолго, так как сарты, пораженные вначале подобным нахальством, опомнились и, за невозможностью побить таких женщин каменьями, начали их забрасывать комками грязи. Теперь проститутки ходят по улице в том же костюме, как и все туземки, с закрытым лицом, и лишь в исключительных случаях они, едучи на извозчике, дозволяют себе эту вольность открывать лицо, но только в русских частях города.
Гонение проституток со стороны сартов продолжалось недолго. Нашлось много среди туземцев таких, которые сами пооткрывали публичные дома и поместили в них своих собственных жен. Недавно в одном из здешних городов дом терпимости был открыт духовным лицом – кары, который перед тем занимался чтением и заучиванием наизусть Корана.
В первое время существования здесь публичных домов, проститутки набирались различным способом. Главным образом это были женщины, разведшиеся с мужьями, или просто сбежавшие от них.
Первоначально, главнейшими посетителями публичных домов были солдаты, казаки и другие русские из низшего общества; теперь же они переполнены сартами. Это в особенности наблюдается в течение праздников Рамазана и Курбана, причем публичные дома обращаются в очень людные клубы сартовской черни. На всех гуляниях всегда присутствует несколько десятков проституток.
Из всего этого видно, что с приходом сюда русских и введением наших законов, появились лишь явные проститутки (джаляп) и возникли дома терпимости (джаляп-ханэ); но к местному разврату мы не только ничего не прибавили, а, по свойственной русскому человеку способности ассимилироваться, сами от них много позаимствовали.
Разврат между мусульманками существовал в страшных размерах и, не имея явных домов терпимости, изливался в тайной проституции. Строгие меры и постановления шариата составляли мертвую букву, применялись редко и в исключительных только случаях, так как правящие классы и служащие сами поддерживали тайную проституцию, которая существует везде, где только существует мусульманство. Религия, санкционирующая многоженство и освящающая свободное расторжение браков, покровительствует и наталкивает на проституцию. Редко найдется такая сартянка, которая в течение жизни не переменила бы несколько мужей. При подобных условиях, теряется стыд; женщина смотрит на себя как на товар, ходко идущий в молодости и не имеющий сбыта впоследствии, а потому она старается воспользоваться молодостью по возможности шире.
Недостаток материальных средств весьма часто наталкивает сартянку на путь тайной проституции. Они большие охотницы до любовных похождений и никогда не прочь от самых мелких подарков до денежного вознаграждения. Невозможность, вследствие бедности, удовлетворить насущным потребностям и прихотям женского кокетства заставляет пробовать добывать средства этим путем; в охотниках же, как между русскими, так и между сартами – недостатка не бывает.
Строгие законы и наказания не могут сдержать естественного порядка вещей. Налицо пример в соседней нам Кашгарии. Там постановления шариата выполняются со всею строгостью. Китайцы даже превосходят в строгом преследовании проституции, так как за одно только подозрение наказывают женщину 400 ударами палок, и тем не менее, нет почти ни одной женщины в Кашгаре, которую невозможно было бы иметь за сравнительно ничтожную плату. Я говорю об этом со слов бывавших в Кашгаре и пользовавшихся услугами тамошних женщин. Эта склонность кашгарских женщин к проституции не будет стоять особняком, если вспомним, что кашгарские города (особенно Яркенд и Хотан) еще в средние века славились распущенностью нравов. Если не хотят или стесняются явным прелюбодеянием, то живущим в Кашгаре мусульманам весьма легко обойти этот вопрос.
Д-р Н. Зеланд говорит [Кашгария. Стр. 53], что Кашгар и другие города Кашгарии славятся во всей Средней Азии дешевизною жен. За 2-3 рубля можно приобрести "законную жену", а как только она чем-нибудь не понравится, ей дают увольнение, т. е. развод. Есть мужья, которые раз по 5-6 в год меняют жен. По-моему, это тот же разврат, только гарантирован религией и законом, потому что к явным проституткам китайцы относятся довольно строго. Д-р Н. Зеланд пишет [там же, стр. 80]: "Проституция совершается с абсолютной необузданностью, в медико-полицейском смысле, но зато по временам ее „обуздывают" весьма оригинальным – истинно китайским способом: по приказанию полицеймейстера, переписывают сартянок, ходящих в гости к казакам консульства, и вот, в какой-нибудь назначенный день, тех грешниц выводят на базар и секут розгами. В этом, конечно, следует скорее видеть своеобразную политическую демонстрацию, ибо вообще они проституциею мало озабочиваются".
Проституция у сартов не считается особым позором. Проститутки, в особенности тайные купия, не отчуждаются от семьи, а, напротив, эта же семья сама наталкивает их на этот путь, видя в этом подспорье в хозяйстве. Б. Л. Громбчевский говорил мне, что знает много мужей, которые живут проституцией жен, и они не презираются населением. Некоторые казии (судьи) женились на проститутках, обмыв их предварительно в арыке, придерживаясь буквально формального изречения Корана, что "вода все очищает".
Случается нередко, что даже явные проститутки, заработав кое-какие средства, сплошь да рядом бросают свое ремесло и выходят замуж. Если при этом она покается, в прежней своей жизни, в присутствии казия, то считается большим грехом упрекать ее в прежнем поведении, и она принимается и уважается наравне с прочими туземками. Это покаяние нисколько не препятствует ей вернуться обратно к проституции, как только изменяются к худшему ей материальные обстоятельства.
Многие из тайных проституток занимаются и сводничеством, хотя в этом отношении и сарты готовы всегда услужить желающим.
За последние три-четыре года, тайная проституция начинает вытеснять бачей. На мужских вечеринках они появляются в качестве певиц и танцовщиц, а то я просто как профессиональные проститутки, несмотря на то, что на подобных вечеринках бывают представителя туземной администрации, а иногда и духовные лица.
Кроме проституции, между сартянками повсеместно развит особый вид разврата, мало кому известный, – это булгаре. Женщины, занимающиеся этим развратом, делятся на булгаре – играющие роль мужчин и бачалер – пользующиеся услугами первых. Булгаре привязывает себе искусственный penis (булгар-кутак), сделанный из кожи, шелковых оческов и других веществ, и посредством его совокупляется с бачалер, как мужчина с женщиной. Этот порок являет собою действие, как бы обратное бачебазству в отместку мужчинам, довольно сильно распространен здесь и держится в секрете только относительно русских. Эти булгаре входят в роль мужчины, говорят грубым голосом, носят мужские штаны и стараются манерами подражать мужчинам. В случае отсутствия искусственного детородного члена, они употребляют палец, или же булгаре трется с бачалер половыми губами, вызывая этим сладострастное ощущение. Nihil sub sole novi – это та же лесбийская любовь, практикующаяся в цивилизованной Европе.
Форма разврата, называемая булгаре, была здесь давно известна. Ханы безусловно казнили всякую женщину, уличенную в этом занятии, но тем не менее редко встречались семьи богатых и пресыщенных жизнью сартов, в которых не появлялись бы булгаре, для удовлетворения похоти молодых жен, если только последние не имели возможности или боялись удовлетворять естественным образом.
Мне не удалось констатировать, насколько этот противоестественный порок влияет на состояние здоровья подобных женщин; но a priori можно с положительностью сказать, что вследствие этого у бачалер нервная система должна подвергаться сильному расстройству.
Среди кочевого населения Ферганы, где жена составляет рабочую силу, где многоженство и разводы встречаются довольно редко – проституция составляет редкое явление. По шариату, в одно и тоже время нельзя иметь более четырех жен, а адат у киргиз не ограничивает числа их, но тем не менее весьма немногие пользуются этой прерогативой, вследствие недостатке средств. У киргиз, женщина подчас страдает от варварского обращения дикого степняка, но тем не менее она пользуется известною свободою, не отчуждается от общества мужчин, ходит с открытым лицом, ведет все хозяйство и не развратничает. Бывают, конечно, примеры неверности мужу, бывают и девушки, которые еще до замужества практикуются в любовных сношениях, но такого упадка нравственности, какой замечается среди сартянок – не существует.
Если невеста, у киргиз, пожалуется своей матери на совокупление с нею жениха раньше свадьбы, то на нем раздирают платье и распарывают живот его лошади [Н. И. Гродеков. l. с. Стр. 56].
Если невеста окажется недевственною, то жених может заявить претензию, говоря, что он платил калым за девицу, а не за женщину, и за это родители присуждаются к штрафу. У алайских кара-киргизов, по сообщению Б. Л. Громбчевского, недевственность невесты, среди бедного класса, не ведет к особым осложнениям. Если жених богаче и знатнее невесты, то родня жениха барантует у тестя одну или несколько лошадей и режет их в наказание за то, что отец не сберег дочь. Это, конечно, бывает только тогда, когда виновником лишения невинности был не сам жених.
Проживши известное время в здешнем крае, вникнув в условия общественной и семейной жизни туземцев и взвесив беспристрастно различные обстоятельства, сюда относящиеся, я пришел к убеждению, что сарты понапрасну взводят на нас обвинение в развращении их жен, тогда как они сами искони веков подготовляли для этого почву. Многие женщины бросились на путь разврата ради приобретения средств, но некоторых побудили к этому другие мотивы. Справедливо сказал Монтень: "Человек истинно разумный не должен судить о нас по нашим поступкам, пусть он заглянет к нам поглубже в душу и посмотрит, что нас заставило так действовать".
Крайне безотрадное положение женщины в здешнем крае, где она находится под гнетом противоестественных законов, выдаваемых туземцами за божеские повеления, есть главная причина такой массы проституток, образовавшихся в столь короткое время среди сартянок. Нигде женщина не лишена в такой степени свободы, нигде она так не обезличена и не унижена в своем человеческом достоинстве, как здесь, среди мусульманского оседлого населения. Она, выйдя замуж 12 лет, почти ребенком, осуждается на вечное затворничество, с престарелым и пресытившимся мужем, к которому большею частью не чувствует никакой симпатии. И муж, не питая к ней никакого уважения, относится исключительно как к самке, и то до тех пор, пока она не постареет и не подурнеет, или просто пока не надоест; а там, берет себе в жены другую, помоложе, оставляя прежнюю в забвении. Но вместе с тем участь ее и отчужденность нисколько не облегчаются. А потому за презрение, питаемое мужем к жене, последняя платит ему неверностью, в самой разнузданнейшей форме.
При таких обстоятельствах они переносили с покорностью подобное безысходное рабское положение, развлекаясь тайным развратом, пока не услышали, а потом не увидели наших женщин, пользующихся всеми благами мира, наравне с мужчинами, участвующих во всех увеселениях и гуляющих свободно, с открытыми лицами. Вот тут-то у них зародилась зависть и сожаление о своем жалком существовании. Многие правоверные мусульманки, в особенности старухи, в силу фанатизма и вкоренившихся предрассудков, находят подобный порядок вещей, при котором женщины не могут показываться в обществе, совершенно естественным и порицают тех, которые осмеливаются думать иначе. В то же время, есть уже много и таких, которые начали сознавать, что положение их далеко не нормальное и не утешительное, но не знают как и не имеют возможности изменить это положение.
Страстная натура туземных женщин, под влиянием здешнего климата, неудовлетворяемая престарелым или пресытившимся мужем, – должна была прорваться наружу, но другого исхода не представлялось, как только сделаться проституткой. Мужья, закоснелые в старых понятиях, поддерживаемые фанатиками муллами, не хотят сделать женам никаких уступок; а потому они покупают себе свободу ценою позора. Пока, во время ханского владычества, над ними висел Дамоклов меч, в образе смертной казни, они вынуждены были побороть и заглушить свои страсти, или удовлетворять их тайно; но коль скоро подобное наказание им уже не угрожает, то более пылкие натуры, сбросив с себя вековые оковы, избрали жизнь свободную, хотя и заклейменную позором. Те из женщин, которым не хватило настолько мужества, или, вернее, нахальства, чтобы сразу порвать связь с прошлым, сделались до поры до времени тайными проститутками, как это практиковалось и прежде.
Тайные проститутки составляют главное зло наших городов, относительно распространения сифилиса и других венерических болезней, потому что они ускользают от медико-полицейского надзора; следить за подобными проститутками, при образе жизни туземцев и одеянии женщин, положительно

Omir agai, 19-08-2013 17:32 (ссылка)

Тарих адаспау ушiн кажет.

 


 


Тарих адаспау үшін қажет.


Елбасының тапсырмасымен Мемлекеттік
хатшының  ел тарихына тереңірек көңіл
бөліп, ден қоюға шақыруы өз тарихымызды 
қайта түстеп-түгендеуге, саралауға, түрлі себептермен  кезінде кеткен қателіктер мен жаңсақтықтарды
түзетуге үлкен мүмкіндік беріп отыр.
  Осы мәселеге байланысты өткен «дөңгелек үстелде» («Ел қамын жеген ерлердің, сөз білген жанда қақы бар»,  «Егемен Қазақстан» газеті, 27.07.13 ж. ) Сауытбек
Әбдірахманов: «Тарих пен әдебиеттің табиғаты ортақ. Біз айтатын тарихи дастандар сол
замандар үшін тарихи тақырыптың игерілуі»
деп тарихи дастандарды зерделеу 
мәселесін өте орынды көтерді.
Ия, шынында да, Қазақтың тарихын, басқа біреу қазақтан артық жаза алады
дегенге сену қиын! Сол ескі жырларымыз бен тарихи дастандарымызды шұқшиып,
тереңірек зерттесек  өзіміз құдай
сөзіндей сенетін шетелдік мұрағаттардан табылған кейбір деректерге сын көзімен
қарай бастар едік.
Қазақ халқының көне тарихы туралы сөз қозғалғанда орыс, қытай және басқа
да шетелдік мұрағаттардан «пәлен жылы елшілік барды немесе келді, түген жылы
пәлен ел түген елге соғыс ашты» деген құрғақ статистикалық деректер табылары
сөзсіз!  Бірақ қазақтың тілін меңгермей,
ділін түйсінбей халқымыздың саяси-қоғамдық, әлеуметтік-экономикалық  қатынастарын толық ашу мүмкін емес.  Оны толық түйсіну үшін, қазақ болып туылып,
сәби күннен  жеті атаңды құлаққа құйып
беретін аталардың тізесінде отырып, өсу керек. Сондықтан,  біз өз тарихымызды екшегенде,  халық ауыз әдебиеті ең басты назарда болуы
қажет. Неге біз өз жыр –дастандарымызды мұрағаттық деректермен қатар қойып,
зерттемейміз? 
    Мысалы, «Ес біліп, етек жапқан күнімнен
бір, тарихын Төле бидің теріп жүрдім» деп жырлап өткен Қазанғап Байболұлының
(1889 – 1945 ж.ж.)  дастандары әлі күнге
ғалымдар назарынан тыс қалып келеді.
Қазанғап Байболұлының 1941 ж.
жазылып біткен «Еңсегей бойлы ер Есім», «Төле бидің тарихы» дастандары тек 1993
ж. ғана «Төле би» деген атпен кітап болып, 
баспадан шықты ( Белгілі себептермен, кеңес дәуірінде ол дастандар
басылмады). Екі жыр бірін-бірі толықтыра отырып, қазақ тарихының 3 ғасырға жуық
кезеңін  қамтиды. «Еңсегей бойлы ер
Есімнің» ерліктерімен басталып, Кенесарының көкжал ұлы Садық төренің
жанқиярлығын баяндаумен  аяқталады.
Ақын аталған жырларды тікелей
Бекасыл әулиенің еңбектеріне сүйеніп жазған. Ұстазынан естігенінің бәрін
Қазанғап жырға қосқан. Қазанғап
жырларының басқа жырлардан баса көрсететін ерекшелігі, дереккөздерге сілтеме
беріліп, қай деректі кімнен алғанын
анық көрсетеді.
Мысалы:
«Таусылмас көп сыр естідім,
Адамынан үш жүздің.
Тере берсең табылар,
Әділ кісі болған соң,
 Жүрек аңсап
сағынар.

Сөз жәрдемін көрсеткен,
 Аздап айтсам мыналар:
Біріншісі Бекасыл,
Тоқсан үш жаста жөнеді,
Қоқандағы хандардың,                                                       
 Төртеуін көрдім деп еді» («Төле бидің тарихы» Қазанғап Байболұлы «Төлеби» кітабы-1993 ж.) деп
деректерді қайдан алғанын да көрсетеді.
    Сол дастандардан  тарихшылар  мен әдебиетшілер өз ізденістері үшін қазақ
тарихындағы ең бір қаралы парақтардың бірі 
«Қатаған қырғыны» (XVII-ғ.), біртұтас Қазақ хандығының ыдырауының басы
болған  Тәуке хан өлімінен кейін орын
алған саяси-экономикалық және әлеуметтік дағдарыстар, Төле бидің  Әбілқайырға деген көзқарасы, Әбілқайыр ханның
анасы мен Төле бидің қатынасы, «Састөбе» құрылтайына Төле бидің өзі келмей,
ағасы Өтебайдың баласы Қуандықтың ұлы Тастемір шешенді жіберу себебі, Төле
бидің тапсырмасымен Өтеген Өтеғұлұлының Иран, Ауған, Түрікмен жерлерін аралап,
17 жыл дегенде елге оралуы, Төле би мен Әбілмансұр қатынасы, Жолбарыс ханның
қазіргі ресми тарихымыз «жұмбақ» санап жүрген өлімінің себебі, Абылайдың
жоңғардан босаған жерлерді иемденіп қалған қырғыздарға жасаған жорығына сылтау
болған оқиға, Төленің ұлы Қожамжардан Ташкентті тартып алған Жүніс қожаның кім
екендігі, еліміздің оңтүстігінің Қоқан езгісіне түсуі және бүгінгі күні барша
қазаққа ортақ  мәтелге айналған кейбір
қанатты сөздер мен еліміздің түстігіндегі көптеген жер атауларының шығу төркіні
секілді бірнеше бағыт табар еді. Сондай-ақ «Төле бидің тарихы»
жырында барлық ұлы адамдардың басында болатын қасірет, бүкіл
қазақ мойындаған Төлені, өз туыстарының шаршатуы, Тәукенің өлімімен соң
жеке-жеке хандыққа бөлініп кеткен халықтың бір бөлігі  Ұлы жүздің «Қырғыз-қазақтың бір тір
туғанындай күнінде туылып, шілдей бытырап енші алған күндерінде өтіп барамын»
деп өмірден өткен Төледен кейін Жүніс қожаның тұсында екіге жарылып, бір
–біріне қылыш көтеріп, найза кезеуі, ал дулаттардың  Қоқан тұсында 
екіге жарылып сойылдасуы секілді  бүгінгі
ұрпаққа сабақ боларлық оқиғалар баяндалады.
..Бір жаман жері Қоқанның,
Шығарды тарту- параны,
Тоғыздап тарту сый берсе,
Үлкен болып келеді,
Ту бергені датқа боп,
Жалауы белгі деп еді...
Солардың бәрін жеңіп орыс алды,
Сайлады содан кейін болыстарды,
Бақталас, күндеушілік әбден болған,
Ел шауып талан-тараж ұрыспағы..деп,  отарлық бұғауға түскен кешегі «жанын арына
садаға» еткен халық  мінезінің өзгере бастауы
да ақын назарынан тыс қалмайды.

   Бір қызығы, 1945 жылы қайтыс болған Қазанғап
ақын  жырларының 1993 ж. жарық көре сала,
талай атышулы әңгімеге арқау болған 
Қазыбек бек Тауасарұлының "Түп-тұқияннан өзіме дейін" деген
кітабымен үндесіп жатқан тұстары да жеткілікті. Сондықтан, «Қазақтың өз жақсысын
өзінен қызғанып» (М.Жолдасбеков), 
аталған кітапты  жоққа шығарып қоя
салмай, жақсылап зерттеу керек секілді. Кім жазса да, қай дәуірде жазылса да,
ол кітапта қазақ үшін құнды дүниелер жеткілікті екенін ешкім жоққа шығара алмаса
керек?!.

   Енді аталған дастандардағы  2-3 маңызды оқиғаларға тоқтала кетейік.

1.«Қатаған қырғыны».


 «Ауруын жасырған
өледі» дегендей, айтпай кетуге болмайды. Қазақ тарихында Шыңғыс ханның  кейбір тұқымдарының шектен тыс таққұмарлығы,
қанқұмарлыққа ұласып, арты қара халықтың құрбандыққа шалынуымен аяқталған қырғындар
да жетерлік.  Соның бірі «Қатаған
қырғыны»!


 Жалым сұлтанның
ұлы Тұрсын Есім ханға қарсы бірнеше рет бүлік шығарғаны белгілі. Бірақ
барлығында жеңіліс тапқан. Сондай бір кезекті бүліктен кейін екеуін Есім ханды
паналап Түркстанда жүрген Әбілғазы Бахадүр жарастырған. ( Әбілғазының «Шежіре-и түрік» еңбегіңде 1625 ж. Тұрсын сұлтанның
Түркстандағы  Есім хан ордасында қонақта
болғаны баяндалған).
1627 ж. Моғолстаннан жағында жорықтан жүрген  Есім ханның Сайрамсу бойындағы ордасына (қазіргі ОҚО, Төлеби ауданы,  Кеңесарық ауылы) Тұрсын шабуыл жасаған.
Қамсыз отырған ел тоз-тозы шығып, қырғынға ұшырап, Есімнің туыстары сол маңдағы
«Қорғантас» деген құздағы үңгірге жасырынып жан сақтайды. (Сол өңірде 46 жыл орманшы болған 
Кертай Баялиев (1929 ж.т.) ақсақалдың айтуынша, үңгірге тек төбеден
арқанмен ғана түсуге болады. Жергілікті халық «дуамен байланған киелі үңгір»
деп жолай бермейтін сол үңгірге түсер сатының арша бұтақтарынан өрілген
қалдықтары өткен ғасырдың 50 жылдарына дейін тұрған көрінеді. Ленинградтық бір
топ ғалым 1960 жылдары сол үңгірді іздеп келген. Бірақ, Кертай ақсақал киелі
үңгірдің киепеті ұрпағыма тиіп кетер деп, барар жолды көрсетпеген).

...Жақсығұл
саған айтамын,

 Аңғырт, шалыс адамсың,
Адам емес,
надансың,...

...Бас ие
болып, бата алып,

Еркекпін деп
қалғансың.

Етегі салпы
өр Дулат,

Қопал халық
тәмамсың.

Тілсіз
баллар өлгенше,

Сен жаман
өлсең болмай ма?...
деген жолдардан Есім хан
жорыққа аттанарда арттағы бала-шағасына бас-көз болу үшін қалдырған  жасақ басшысы Бөгежіл Жақсығұл мергеннің
өздеріне артылған міндетті ойдағыдай орындай алмағанын байқаймыз. Ауыр  жорықтан  
жаңа оралған Есім хан араға дәнекер болып, Тұрсынмен  ант ұстасып 
жарастырған Әбілғазыға :
«...Абылғазы
баһадур,

Дұғай сәлем
досыма,

Боп едік қой
басында,

Алдамаққа
әдісқой,

Сен екенсің
ашына.

 Аман болып қатаған,
Қырылған
қазақ қырылсын,

Бір келіп
кет қасыма.

Не деп едік
басында,



Ағарғанда
сақалың,



Болғаның аға
осы ма?..»
-деп ашу-ызаға толы хат жазады.


   Сосын,  Тұрсын бастаған Қатағандарға қарсы бір тудың
астына жиналайық деп ұлыс билеріне сәлем жолдайды. Барлық қазақ қосындарын қол
астына жиған Есім хан «қазақтың қаны бекерге төгілмесін, тұтқын болған адамдар
мен тоналған дүние-малды қайтарып, аяғыма жығыл» деп Тұрсын ханға қырғыз манабы
Көкімді жібереді.


...Ханы еді
қырғыздың,



Ер Көкім би
деген-ді.



Жеңген жаққа
қосылып,



 Олжа алсам деп еді,


Дүниеге көзі
тоймаған,



Бұл да
үміткер ел еді.



Пікір, қулық
ойлаған,



Қарауырақ
неме еді...



Бірақ, Тұрсын Есімнің талабын қабылдамай тастайды.


Осы соғыс туралы М.Мағауин Мәшһұр-Жүсіпке сілтеме жасай
отырып, былай дейді: ...«Бірі қорқаулықтан, бірі кектен көздерін қан басқан екі
әмірші Сайрам қамалының түбінде беттеседі. Бір жақта екі арыс қатаған, және
оған ерген соншама қауым, екінші жақта үш арыс алаш және оған қосылған қаншама
жұрт. Бәрі де қазақ»...


Сірә, жер жағдайын білмеуі кедергі болса керек, Мұхтар
ағамыз шайқас Сайрам қамалының түбінде өтті («Қазақ тарихының әліппесі»
Алматы-1995 ж.)  деп қысқа қайырады. Ал,
Қазанғап шайқас кезінде Есім хан ставкасының солтүстігі Түлкібас, Дәу баба, батысы
Қазығұрт, Шымкентке дейінгі жер алақандағыдай анық көрінетін «Мыңбайыр»
жотасында (қазіргі Керегетас, Диханкөл ауылдарының желкесіндегі биік жота), ал
Тұрсынның шатыры кейін «Шатыртөбе» (қазіргі Алатау ауылдық округi, Төлеби ауданы) аталып кеткен
жерде тұрғанын анық көрсетіп қана қоймайды, екі тараптан жекпе-жекке шыққан
батырлар туралы да үлкен ақпарат береді.


Мәселеңки, Қатағанның бас батыры Айрылмастың жекпе-жекке
киер киімін суреттегенде ...Керіктің
қалың терісін,



Басына
қалқан қойдырды,



Түтеген
мылтық тиер деп,



Өзінің алдын
тор қылды...
деп қайырған жолдар этнографтарды да  қызықтырары сөзсіз. Қазақ батырларының тек,
Африка құрлығын мекендейтін керіктің (жираф)терісімен қалқанын қаптауы сол кездегі сауда байланыстарының ауқымы өте кең
болғанынан хабар берсе керек?!


Ал, енді шешуші шайқас қай жерде өтті? Оны табу үшін
алдымен екі жақ әскерінің санын шамалап болса да, анықтау қажет екендігі
түсінікті. М.Мағауиннің деректері бойынша, Тұрсын хан  1623 ж. Бұхара ханы Имамқұлыға қарсы 100 мың
әскер шығарыпты. Одан кейінгі 4-5 жыл ішінде Тұрсынның қосындары көбеймесе,
азаймағаны анық. Күші азайса, әлденешінші рет Есімге қарсы шығуы екіталай еді.
Тұрсында 100 мың әскер болса, осы шайқаста жеңіске жеткен Есім хан әскерінің
саны да одан кем болмаса керек! Сайрамсу алабында осыншама қыруар әскер еркін
соғыса алатын жер Ақсу өзенінің сол жағы мен Сайрамсу (Балдыбірек) өзенінің оң
жағасын бойлай,  «Майбұлақ» ауылынан
(Төлеби ауданы)  мен Кепесарай ауылына
(Сайрам ауданы) дейін созылып  жатқан
«Саңлақ» жазығы ғана.


...Балдыбірек
деуші еді,



Сайрамсу бір
саласын,



 Дабырашалды бір төбе,


Азат биік
бас жағы.



Басына шығып
төбенің,



Дағара шалды Есім хан»...


Ақынның «Дабырашалды» деп
отырғаны Балдыбірек өзенінің сол жағасындағы қазіргі Майбұлақ (Жамбыл) ауылының
солтүстік шетінде орналасқан биік төбе. Ол төбе аталған соғыстан кейін  «Даңғырашалды»
аталып кеткен  (Ресей отаршылары 1906 ж. осы жерде «Доброшалды» деген село орнатқан.
Кейінірек, село «Борисовка» атала бастады. ОҚО Облыстық мұрағаты).
Бұл
жерде ақынның аталған жырларды 1941 ж. көктемде жазып бітіргенін ескеру керек.


Шайқастың қалай өткені туралы
М.Мағауин ештеңе айтпайды. Ал, Қазанғап Байболұлы мен Қазыбек бек Тауасарұлының
шайқас эпизодтарын суреттеуі өте ұқсас, ал басты кейіпкерлердің есімдері
бірдей.  Екі автор да бір дереккөзді
пайдаланғаны анық байқалады.


Бірнеше күнге созылған
кескілескен ұрыстан соң Тұрсын ханның әскері тас-талқан боп жеңіледі. Бұл
туралы авторлар  былай дейді:


...Туы құлап хан Тұрсын,


Не болсаң халқым, о бол деп,


Ташкентке қарай жөнеді.


...Қошынын жинап Есім хан,


Хан Абатқа жөнелді,


Хан Тұрсын сонда деп еді.


Ташкентпенен арасы,


 Сәскелік қана жер еді... (Қазанғап Байболұлы «Еңсегей бойлы ер Есім» жыры. «Төле
би» кітабы-1993 ж.).


...«Есім ханның тепкісіне шыдай алмаған Тұрсын хан жеңіліске ұшырап
Ташкентке шегінеді»...
(М.Мағауин «Қазақ
тарихының әліппесі» Алматы-1995 ж.).


...«Ақыры, оны (Тұрсынды) Есімхан Сайрамсудан Ташкентке дейін қуып, Ташкент
түбіндегі хан Абат деген жерде өлтірді»...
(Қазыбек бек Тауасарұлы "Түп-тұқияннан өзіме дейін"
–Алматы-«Жалын» баспасы-1993 ж.192-бет). Сонымен, қазақ тарихына «Қатаған
қырғыны» атанып енген қырғын Сайрамсуда басталып, Ханабадта аяқталды. Қатаған
тайпасының «арбаның күпшегінен бойы асқан еркек кіндіктісі түгел найзаға
ілініп, әйел заты түгел үлес-олжаға берілді, түрлі себеппен кешірім жасалған
жекелеген топтары басқа руларға таратылады » (М.Мағауин).


Қазанғап Шәкерімге сілтеме
жасап, Тұрсын ханның Қоңырбике, Айбике, Нұрбике атты қыздары  Арғын-Тобықты жігіттеріне тигенін айтады.


 «Қатаған
қырғынының» туысқа туыс қол көтерген АЗАМАТ соғысы екенін Қазанғап пен Қазыбек
бек Сүлейменнің (Есім ханның батыры ) өзінің туған қайынағасы Айрылмасты
(Тұрсын ханның бас батыры)  жекпе-жекте
өлтіруімен көрсетеді.


«Қатаған
қырғыны ―Есім ханның жеңісі емес, бүкіл Қазақ ордасының үлкен жеңілісі болды.
Іргелі елдің туын көтеріп отырған сегіс ұлыстың екі бөлшегі түнекке батыпты.
Содан былай, қазақ мемлекетін құраған қауым алты алаш деп аталады»
деп топшылайды М.Мағауин. Ия, шынында да «Қатаған
қырғынынан» есеңгіреп қалған қазақ, тек «Орбұлақ шайқасынан кейін ғана, еңсесін
қайта тіктей бастады. Оған, 1628 жылдан «Орбұлақ шайқасына»  (1643 ж.)  дейінгі деректердің мардымсыздығы куә. Шет
жерлік дереккөздерді айтпағанда, осы кезеңде өзіміздің ақын-жырауларымыз да
«үнсіз» қалған.


Аталған жырда Бекасыл әулиенің бабасы Төле биден алған
өмірлік ұстанымы деуге боларлық көзқарасы мен көріпкелдігі  Есім ханның аузымен айтылады.


Хан өсиеті


Шақырып Есім
айтты қазақ ұлын:



...Сырбаз
жеп, қымыз ішіп, ақымақ боп,



Зілінде жарамайды
көшпелігің.



Даланың
жазын жайлап, көгін көктеп,



Өнерсіз,
тағы сор да аңқаулығың.



Қалалы
орнықты ел болмадыңдар,



Киіз үй
туырлық, ағаш тіршілігің.



Қарның тоқ,
уайымың жоқ болғаннан соң,



Қамы жоқ
инедейін кейінгінің.



...Түбіңе
жетер түбі алалығың,



Бұл жақта жапон, қытай, бұяқта орыс,


 Біреуі алмай қоймас өнерлінің.


Менен соң
қилы-қилы заман болар,



Қоңсы боп
шегір көзді адам қонар.



Атаны бала
құрмет қылмайтұғын,



Ағаға іні
қарсы табан қояр.



Біріңді
бірің шағып, күнде өлтіріп,



Мал-мүлкің,
қатын-балаң талан болар



Соратын
теспей қаның басшы болып,



Ақырың
осыменен тәмадалар.



Біріңнің
бақайыңнан бірің тартып,



Мен емес,
мына күндер саған болар.



Қос-қос
орда, қос орда,



Қосылып
қонбас бізден соң.



Бала сыйлап
атасын,



Құрметтемес
бізден соң.



Ауызбірлік,
ынтымақ,



Бола бермес
бізден соң.



Бала қамын
ойланып,



Ер тумайды
бізден соң.



Ғылым, өнер
үйреніп,



Қазақ болып
қарайып,



Халық болмас
бізден соң.



Тиын пара
жеместен,



Төре жүрмес
бізден соң...



Қытай, орыс мақұл, Есім ханның жапон халқы туралы  хабардар болуы екіталай. Оның үстіне, бүгінгі
Жапонияның өркендеуі 1867-68 жылдардағы Мэйдзи төңкерісінен басталғаны әмбеге
аян. Ал, бұл жылдар 1822 ж. дүниеге келген Бекасыл әулиенің нағыз кемел шағына
тура келеді.


 


2.Төле би
шыққан орта



 


Қазақ мемлекеттілігі тарихында айналасындағы Ресей, Қытай
секілді алып империялардың өзімен терезесі тең қатынас орнатып,  қазақ халқы үшін «қой үстіне бозторғай
жұмыртқалаған» мамыражай заман орнату Тәуке ханның ғана қолынан келгені
белгілі. Тәукенің тұсында Қазақ хандығына қарақалпақтар мен қырғыздар да кірген
деседі. Ол жеткен биіктерге тіпті, атағы аспандаған Абылайдың  (Әбілмансұр) өзі жете алған жоқ.  Сөз жоқ, оның осы жетістіктерін тілге тиек
еткенде ең алдымен еске түсетіні атақты Төле, Қазыбек, Әйтеке  билер болса керек!?



«Бір хан, үш би шығарған,


Жеті жарғы деген заң.


Заңсыз жұмыс бола ма,


Батқан күн мен атқан таң.


Үкіміне бағынар,


Жағындағы барша жан.


Ноғайлыдан бөлініп,


Қол салған бұрын қазаққа


Жобасын ескі түзеткен,


Еңсегей бойлы  Есім
хан.



Нашардың қамын ойласып,


Жеңілдік жолмен жүргізген,


Төле би мен Тәуке хан»... («Төле бидің тарихы» Қазанғап
Байболұлы «Төлеби» кітабы-1993 ж.) деген
жолдардан Тәуке хан тұсында қазақ халқының
дәстүрлі әдеп-ғұрып заңдарына үлкен реформа жасалып, қазіргі тілмен
айтқанда гуманизацияланғанын аңғаруға болады. Солтүстік Кавказ халықтарында
бүгінге дейін сақталып, өз қоғамдарында 
үлкен бас ауру болып отырған «Жанға жан» (Вендетта), яғни «қанды қанмен
жуу» ғұрпы  «Жеті жарғыда» «құнмен»
алмастырылды.


Бар ғұмырын халқымыздың
бірлігіне, ынтымағына арнаған осы билеріміз туралы осы күнге дейін том-том
кітаптар, монографиялар, көркем шығармалар мен мақалалар шықты, әлі де шыға
берері сөзсіз.


     Бірақ, бәрі бір бұл тақырыптың ашылғанынан
ашылмағаны көп! 


 
Бүгінге дейін жарық көрген 
зерттеу немесе көркем шығарма болсын, басым бөлігі «Тоғыз ұлды
Құдайберді әулетінен Төлеге дейін бай да, би де шықпаған , «Қарашоғыр» атанған
қара шаруа болған»...  деген деректер
келтіреді.


Бүгінгі күні өмірімізге дендеп енген ғаламтордағы
кез-келген іздеу жүйелерінен де  Төле би
туралы материал іздесеңіз, табатыныңыз осы тектес материалдар.  Бүгінгі жастарымыз ақпараттың  үлкен бөлігін ғаламтордан алатынын ескерсек,
мұның зардабын түсіну қиын емес. Заманымыздың 
ғұлама жазушысы  Ә.Кекілбаевтың
«Үркер» романынан басталған «қарашоғыр» 
(«Жазушы» 1981 ж. 82-бет)  кейінгі
жылдары еліміздегі барлық үлкенді-кішілі басшы қызметкерлер мен зиялы қауым
өкілдерінің «үстел» кітабына айналған, қадірменді ағаларымыз Мырзатай
Жолдасбеков, Қойшығара Салғарин және Ақселеу Сейдімбек (марқұм) бірлесіп жазған
«Елтұтқа» (Астана: Kүл Тегін, 2001 ж.) жинағына да кірді.  «Қазақстанның
ашық кітапханасы» сериясымен ғаламторда 
шыға бастаған  «БАБАЛАР СӨЗІ» (57
том. Тарихи жырлар) деген жинақта да 
Қазанғаптың жоғарыдағы кітабының алғы сөзі  сол «қарашоғырмен» басталыпты. Мұнда да
авторлар, қолдарындағы жырдың мазмұнына мән бермепті.


  Кейінгі кездегі авторлар,
тіпті арасында маман тарихшылар да бар ―Төле би туралы жазғанда, жоғарыдағы
авторларға сілтеме жасап жүр.


Сонымен, Төле би қандай ортада тәрбиеленді?


    Арғы жағын қазсақ, шамамен, VI-VII ғасырлар
тоғысында өмір сүрген Қарашаұлы Бәйдібек мен Майқы биге (XII-XIII ғ.ғ.)   барып тірелеміз. (Шежірелерде Майқы би деген атпен өмір сүрген бірнеше тұлға кездеседі.
Алғашқысы  Майқы би Мәнұлы б.з.б. 78-89
жылдары өмір сүрген және аңыз бойынша би атанған тұңғыш адам. Кейбір
зерттеушілер оны біздің заманымыздан бұрынғы Үйсін мемлекеті билеушілерінің
бірі деп есептейді. Ал, біз айтып отырған, екінші Майқы би Төбейұлы Шыңғыс
ханның замандасы әрі оны хан көтерген 
бидің бірі болған).



Шыңғыс хан қайтыс болған соң
қазіргі қазақ халқын құрайтын ру-тайпалардың үлкен бөлігі Жошы ұлысына қарағаны
белгілі. Ал, дулат тайпасы алдымен 
Шағатай ордасына кірді. Осы жерде, М.Х.Дулатидің «Тарих-и-Рашиди» кітабында
жазылған  Шағатай ұлысының орнында,
«Моғолстан» мемлекетінің құрылғаны белгілі. «Жер дауы мен жесір дауы» деген
халқымызға етене  ұғымдарды еске алсақ,
Әбілқайырдан іргесін ажыратқан Керей мен Жәнібекке, өздері қаламаса, Моғолстан
мемлекетіндегі  «Беклер бек» (Бектердің
бегі) лауазымын мұраға алған дулат тайпасының ата мекені  Шу бойы мен Қозыбасыдан жер бөліп бере салуға
 Есен Бұға ханның жүрегі дауалай қоймаса
керек?!


 
Ал, мемлекетіміздің шынайы тарихын қалыптастырамыз десек, бұл мәселеден
де айналып өтуге болмайды. Ол үшін, М.Х.Дулати бабамыздан бастап, ортағасырлық
ғұламаларымыздың барлық мұраларын қайта зерттеумен қатар, әлем елдерінің үлкен
кітапханалары мен мұрағаттарын ақтарып қана қоймай, ел ішінде сақталып қалуы
мүмкін ескі кітаптарды іздестіруге  тура
келеді.


...Сипаттайын Төле би.


Әлібек бидің баласы,


Бекбике деген анасы.


Тұңғыш би боп сайланған


Құдайберді бабасы.


Тексере келсең аңғарып,


Үш жүздің де ағасы.


Ағалығын айтайын,


Ұлы жүздің баласы,


Ұлы жүздің ішінде,


Сомдаған болат сияқты,


Тұтас ұзақ саласы.


Он бір ата үзілмей,


Билігінің шамасы.


Басқа би мен Төле би,


Аспан мен жердей арасы.


Қазақта сансыз көп билер,


Үш биден бөлек үш жүздің,


Жеткен жоқ түгел шамасы...( «Төле бидің тарихы» Қазанғап
Байболұлы «Төлеби» кітабы-1993 ж.) деген
өлең жолдардан Төлеге дейін оның он атасы би болғанын аңғарамыз .


    Еліміздің айтулы ғалымдары мен
жазушыларының алғы сөзімен шыққан «Бәйдібек
баба-Алып бәйтерек ұрпақтар шежіресі» («Өнер» баспасы 004 ж.)
  атты кітапқа сүйенсек, Дулат- Жаныс - Жортуыл
- Жантудың Жайылмысынан Қожамберді тарайды. Қожамбердіден Құдайберді, Құдайқұл,
Кәдірқұл, Кәдірберді, Олжағұл, Сұлтанқұл, Ақберді туады. Жоғарыда аталған кітап
бойынша «тоғыз ұлды Құдайберді» атанған бабамыздан Түгелбай, Данай, Ақтай,
Бақыбек, Қарашәуке, Қарасопы (Әжібек), Құдайменде, Тоқпан, Әлібек атты ұлдар
өрбіген.


Ал, Қазанқап ақынның нұсқасында
аздаған өзгешелік бар.


Оның айтуынша, Құдайбердінің  бәйбішесінен 
Құдайменде, Тоқпан, Әлібек  атты
ұлдары туған.


...Қожамбердіден және де,


Туылыпты жеті ұл.


Ақберді мен Құдайқұл,


Ғараптан Нүкіс ел болып,


Қосылады Жамбайға.


Жаспын деп ақшамдайын


Қадірберді, Қадырқұл,


Олжағұл пен Сұлтанқұл.


Құдайберді үлкені.


Есім ханның тұсында,


Осыған билік тіркелді.


Құдайбердінің тоғыз боп,


Туылыпты баласы.


Құдайменде, Тоқпан, Әлібек


Бәйбіше еді анасы.


Бесінші Ақтай, Бақыбек,


Түгелбай, Данай жетінші.


Қариялар санаса.


Қарашәуке біреуі,


Қайрақбермес Тасыбек ,


Сарыарқаның елінде,


Мұрын Найман елінде.( «Төле бидің тарихы» Қазанғап
Байболұлы «Төлеби» кітабы-1993 ж.)...


1620 жылы Есiмхан Алтын ханмен,
Ноғай ордасымен бiрiгiп, отыз мың қолымен ойратқа шабуыл жасады (Есім ханның
«Еңсегей бойлы Ер Есім» атала бастауы осы соғыстан кейін). Қара Ертіс бойында
өткен осы соғысқа арғын Ағынтай, алшын Жиембет, қоңырат Алатау, шапырашты
Қарасай батырлармен бірге, Құдайберді би де қатысады (Қазыбек бек Тауасарұлы
"Түп-тұқияннанөзімедейін" –Алматы-«Жалын» баспасы-1993 ж.193-бет).
Есім ханның осы жорыққа аттанар кезінде қазақ жүздерін – Ұлы жүзді Құдайберді,
Орта жүзді Шаншар, Кіші жүзді Жидебай билер бастағанын  өзінің дастанында Қазанғап Байболұлы былай
толғайды:


...Ынтымақпен сайлады,


-Құдайберді -Жаныстан,


Ең әуелі болғаны.


Орта жүздер сайлады,


Арғын Шаншар мырзаны.


Қаздауысты Қазыбек,


Осыдан тарап шығады.


Кіші жүз Алшын Жидебай,


Баласы мұның Айтеке


Шежіреде шығады....


Ал, Қазыбек бек Тауасарұлының
"Түп-тұқияннан өзіме дейін" кітабында төмендегідей жолдар  бар:...Есім
ойраттарды біржола үнін өшіргісі келді. Сөйтіп, 998 жылы (1620 ж. Ө.Ш.) отыз
мың қолмен ойратқа лап қойды....Қара Ертістегі соғысқа....Қарасай батыр қол
астында Есімнің белгілі батырлары Арғын Ағынтай батыр, қоңырат Алатау батыр,
алшын Жиембет батыр, дулат Жақсығұл батырлар бар еді....Дулат - Жаныс
Құдайберді билер де ұрысқа қатысты.... Құдайберді - Төлебидің атасы
(Қазыбек
бек Тауасарұлы "Түп-тұқияннан өзіме дейін" -Алматы-«Жалын»
баспасы-1993 ж.).


Міне, өздеріңіз көріп отырғандай
екі шығарма үндесіп, бірін бірі толықтырып тұр.


Құдайберді бидің туған жылы
әзірге белгісіз, ал қайтыс болған жылы шамамен-1627 жылдың бас кезі болса
керек. Оны әкесінің орнына Әлібектің «Ұлыс бегі» болғанын, Есім ханның оған
әкесі Құдайбердінің қайтыс болуына байланысты көңіл айтқанынан байқауға болады:


....Мына сәлем ханыңнан,


Қабыл көргін жаныңмен.


Құдайберді баласы-


Әлібек деген Жанысқа,


Әкеңнің берсін иманын.


Аман еді барыста,


Шалқайма жатып алыста,


Жақында болса бірлесіп,


Айқайлағын алысқа.


Хан Тұрсынмен мінеки,


Тағы түстім жарысқа.


Ер өледі намысқа,


Барларыңды қарышта!( «Төле бидің тарихы» Қазанғап
Байболұлы «Төлеби» кітабы-1993 ж.).


...Аман еді барыста,...яғни,
осында айтылған «Барыс» жылы - 1626 жылы Құдайберді әлі өмірден өтпеген. Ал,
«Барыстан» кейінгі «Қоян» жылында Есім ханның ордасынан Әлібек биді
көреміз.Әлібектің жасы  Қарасай батырмен
қатар еді деседі.  Ал, Қарасай шамамен
1597-98 жылдары туылған. ...«1005 - қоян
жылы (1627 ж.Ө.Ш.) Еділ мен Жайыққа Тобылдан ығысқан қалмақтар шабуыл жасап,
Алшындарға күн көрсетпей жатыр деген хабар жетті....Осы ұрыста қаңлы Сарыбұқа
батыр кескілесте бір құлағынан айырылып, Түркістанға шұнақ болып
қайтты.....Түркістанға келген соң Есім хан сұрапты: -Ей, Сарыбұқа құлағың
қайда?-депті...-Құлақты Жайықты жұтпақ болған жайынға бердім депті. Сонда сол
жерде отырған Дулат Әлібек би іліп алғандай: - Басқа келген пәледен,  бастан құлақ садаға,-депті. Бұл кейін мақалға
айналып кетті....(Қазыбек бек Тауасарұлы "Түп-тұқияннан өзіме дейін"
-Алматы-«Жалын» баспасы-1993 ж.).



 
Ауыл арасындағы қатардағы бидің ханмен мәжілістес бола алмайтыны
бесенеден белгілі, яғни қайтыс болған Құдайбердінің орнына Әлібектің «би» (Ұлыс
бегі) сайланғаны көрініп тұр. Оның үстіне, Әлібектің хан алдында еркін сөйлей
алуы да біраз жайды аңғартса керек!


...Би сайланған Әлібек,


Құдайберді биден соң,


Опат болып жасында,


Құдайменде ағасы...(«Төле бидің тарихы» Қазанғап
Байболұлы «Төлеби» кітабы-1993 ж.). Тереңірек
зерттесек, аталған билердің Есім хан тұсында жасалып, халық аузында "Есім
ханның ескі жолы" атанып кеткен қазақ халқының ғұрыптық заңдарын жасауға
қатысу мүмкіншілігін де жоққа шығаруға болмайды!


Ал, ел аузындағы аңыздарда
айтылатын «Әлібек жарлы бопты» деген әңгімелерге келсек, оны Әлібектің би
ретіндегі тазалығынан деп түсіну керек. 
Есім хан Тұрсын ханды жеңген соң, өз әскерлеріне жеңілген жұртты талауға
рұқсат берген (Жасыратыны жоқ, ілгеріде сарбаздарды ынталандыру мақсатында,
жеңіліс тапқан елді тонау, қазаққа ғана емес, барлық халықтарға тән дәстүр
болған). Әлібек би «дүниеқұмар» адам болса, Қатаған жұртын тонауда және өзі
қатысқан басқа да жорықтарда «би» ретінде молынан үлес алып, материалдық
жағдайын түзеп алар мүмкіндігі болған. Бірақ, «Бүлінгеннен бүлдіргі алма», «Арамнан
жемейік, адалдан өлейік» деген халқымыздың даналық сөздерінен өнеге алып
өскен  Әлібек би ондай «ұсақтыққа» бара
қоймаған болса керек. Оның үстіне, би түрлі жиындар мен жорықтарда жүргенде
үйдегі мал-жанға, тетелес бауыры 
Тоқпанның қарайлауы, егелік етуі қазақ ғұрпына қайшы емес.


...Туың құлап Тұрсын хан,


Алтын жағаң қисайса,


Ұлы жүз,орта,кіші жүз.


Қадауыңша қыларсың,


Қос-қос жесір аларсың,


Ұлы жүздің ағасы,


Елтірі тонның жағасы


Әлібек би қыласың,


Құдайберді баласы,


Қамыстан көп Жанысым,


Өрнекті жұрт дабысың.( «Еңсегей бойлы ер Есім» Қазанғап
Байболұлы «Төле би» кітабы-1993 ж.)
«Малы мыңғырған» бай болмаса да, Әлібектің малсыз болмағанын төмендегі
жолдардан байқауға болады:


...Жас күнінде Төлеге,


Әлібек түйе бақтырды.


Көтерем қып иіріп,


Шаңлаққа айдап сап қылды.


Мал бағуға зауқы жоқ,


Қой бақтырса үркітіп,


Бір бұтаның түбінде,


Біреуін бір қаптырды.( «Төле бидің тарихы» Қазанғап
Байболұлы «Төлеби» кітабы-1993 ж.)....


  
Жоғарыдағы бұлтартпас деректерден 
Төле бидің атасы Құдайберді мен әкесі Әлібектің ешқандай «қарашоғыр»
емес, Қазақ мемлекеттілігінің нығаюына, қазақ 
ұлтының  тұтастығының  сақталуына өзіндік үлестерін қосқан  билер әулетінен болғанын білуге болады. Құдайберді әулеті Есім хан заманы,
Ресей, Қоқан басқыншылықтарын қоса алғанда атышулы «Қазан төңкерісіне» дейін
тайпа билігін уысынан шығармады. Әлібектен кейін, оның үлкен ұлы Ақбота би
сайланды. Ақботадан кейін билікке Төле келді. Төле бидің деңгейіне  жете алмаса да, одан кейінгі Қожамжардан
бастап, Дербісәлі, Шойбек би, Момбек датқа
барлығы ел есінде қалатын тұлғалар деңгейіне көтерілді, олардың барлығы
дерлік, өздеріне қарайтын елдің мүддесін өз мүдделерінен жоғары қойды.  Ниязбек батыр
Ташкент маңында «Ниязбек» қамалын салса, Шойбек би шежіре жазды, Момбек датқа
Кенесары бастаған ұлт-азаттық көтерілісіне қатысты.  Осы әулеттен шыққан ең соңғы билер, Сайрамсу
бойындағы Қожабек – Жолан ауылдарының старшындары Қоқай Көкиев пен Досалы
Досмұратов еді. «Қазақ ұлт-азаттық
қозғалысы» атты жинақтың 4-кітабынан  «1906 ж. наурыз айында Бадам болыстығының №
ауылында  орыс келімсектерінің Сайрамсу
бойындағы суармалы жерлерді алуына қарсы Қоқай би Көкиев пен Досалы би
Досмұратов  бастаған толқу болып өтті»-
деген
жолдарды оқуға болады.


    Жоғарыда аттары аталған ағаларымыздың қазақ
әдебиеті мен ғылымына сіңірген еңбектерін ешкім жоққа шығара алмайды.
Оқырманның қолына әлі талай кітаптары мен көптомдықтары тиері сөзсіз.


Біздікі, тек ендігі жерде кезінде
кеткен қателіктерге жол берілмесе деген тілек!


Кейбір қолында билігі бар, қолдан
«би-батыр» жасауға шеберленген замандастарымыз, орта ғасырлардан бергі
тарихымызда елдігімізге  айтулы үлес
қосып қана қоймай, тұтастай бір билер 
династиясының бастауында тұрған 
Қожамбердіұлы Құдайберді мен оның ұлы Әлібек билерді де насихаттап, есте
қалдыру жағын да естен шығармаса екен деген үміт!


 


3.Жолбарыс ханның
өлімі



  ... Төле би жұртын жиды
қиял ойлап,



Шығарсам арық қазып, Сырдан байлап.


Ел болсақ отырысты болар еді-ау,


Қыстасам, Алатауды жазда жайлап.


Бір жағымыз далалы диқан болсақ,


Көшпелі бір жағымыз бие байлап.


Елдерден қатар жатқан үлгі алайық,


Баллардың түбіндегі қамын ойлап.


Мақұл деп арық қазды қалың елі,


Тозақтың тау торабы көлденеңгі.


Орнығып қазақ бәле болады деп,


Жолбарыс хан жау болды Тәшкендегі.


Төле бидің сол қазған арығынан,


Жұртына азын-аулақ ырыс келді.


Амалы жоқ, қуған соң тұрыс бар ма,


Бел байлады Төле би ұрысқа енді... «Төле бидің
тарихы» жырынан.


Тарихымыздағы тағы бір ақтаңдақ, ол Ұлы жүздің ханы
Жолбарыстың өлімі. Тарихшылар оны бірде қожалардың қолынан ажал құшты десе,
кейбір деректер


«Төле бидің тарихы» жырда Төле бидің «Ақтабан шұбырынды»
оқиғаларынан кейін қазақ халқы отырықшылыққа көшіп, егін екпесе «ұлт» ретінде
жойылып тынатынын терең түсініп Ташкент, Сайрам маңында өз туыстарына арықтар
қаздырып, егін салдыра бастағаны жақсы көрініс тапқан. Төленің өз кіндігінен
тараған ұлдары бас болып қаздырған Сайрамсу бойындағы «Қожабек»,  «Жолан» арықтарын сол жерлердің халықтары әлі
күнге өз игіліктеріне пайдаланып отыр. Ал, Төленің ұлы Ниязбек бас болып
салдырған Ташкент түбіндегі «Ниязбек» қамалы мен арығының, қажет кезде бүкіл
Ташкент шәрін ауыз сусыз қалдыруға боларлықтай, 
стратегиялық маңызы болды. Негізін, Төленің немере туысы Бектемір
(Тоқпанның ұлы) қалаған қыстақ   қазір
Ташкент қаласының бір ауданына айналып кетті.


Өз дәргейіндегі көшпелі халықтың  отырықшылыққа бет алуын, өз билігіне төнген
тікелей қауіп деп түсінген  Ұлы жүздің
ханы Жолбарыс Ташкент түбіндегі  қазақ
егіншілерін қуып тастау мақсатында  өз
жасақтарымен барып тиіседі. Оны құрамалардың биі Бүркіт қолдайды. Қақтығыста
садақ оғынан қатты жараланған Жолбарыс өлім аузында жатып, Төле биді шақырып
кешірім сұрайды. Жолбарыс өлімінен кейін Ташкент билігі Төлеге тиді.


     Жалпы, 1520
жылдар шамасында өмірден өткен Қасым хан дәуірінен бергі тарихымызға тереңірек
көз жүгіртсек, халқымызды шамамен әрбір 100 жылда өте терең дағдарыстар күтіп
тұрыпты. Қасым өлімінен кейін іргесі шайқалған Қазақ ордасының еңсесін қайта
көтеру 1560 жылдары таққа отырған Хақназар ханның ғана қолынан келді. «Қатаған
қырғыны» (1627-28 ж.), «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» (1723-27 ж.), Ресей
патшасының жарлығымен хандық биліктің жойылуы (1822-24 ж.), қазақты қырып-жоюға
бағытталған патша өкіметі 1916 ж. жариялап, 1938 ж. дейін жалғасқан Кеңес
өкіметінің сұрқия саясаты... Осындайда, «Тарих адаспау үшін қажет» деген
Бекасыл әулиенің әйгілі сөзі еріксіз еске түседі.


Бекасыл әулие Биболатұлы
(1822-1915 ж.ж.)



Бекасыл әулиенің кім екендігіне тоқталып, оның  мұрасының халқымыз үшін қаншалықты құнды
екенін  М.Жолдасбеков («Жұлдызнама»
«Егемен Қазақстан»  маусым 11.06.13 ж.)
өз мақаласында тағы да бір рет айтып өтті. «Дарияның қасынан құдық
қазғандай»  болмайық, дегенмен, өз
білгенімізді қосайық.



    Төленің әкесі
Әлібектің туған бауыры Түгелбайға  шөпшек
болып келетін Бекасыл әулие өзіне жақын туыс болып табылатын Төле бидің көзін
көргендердің тәлімін көріп, немерелерімен аралас өсіп қана қойған жоқ, әз
Төлені өзіне рухани ұстаз – пір тұтып өткен. Өкінішке орай, Төле би тарихын
зерттеушілер, тұрғындарының жартысынан астамы  Құдайберді бидің ұрпақтары болып табылатын
Төле би ауданына (ОҚО) ат басын бұрмағаны анық. Бекасыл әулиенің ең соңғы
шәкірттерінің бірі, оның немере інісі Пошатай ақсақалдың әңгімесін тыңдамасақ
та, көзіміз көреді. Бар ғұмырын  елді
имандылыққа шақыруға арнап, 1970 жылдардың соңында өмірден өткен Пошатай қария
көп сырды өзімен бірге алып кетті.



    Осы жолдардың
авторына 2009  ж. Бекасыл әулиенің
шөберелері Пансатбек Кеуенов (1916-2012 ж.), Жолдасбек Бөртекеев (1929 ж.т.)
деген қариялардың әрқайсысымен жеке-жеке ұзақ сұхбаттасып, сөздерін диктофонға
жазып алудың сәті түсті. «Кеңес өкіметі орнап, белсенділер дінге қарсы ашық
шабуылға шыққан аласапыран заман басталғанда, Бекасыл әулиенің ұрпақтары
ғұламаның барлық кітаптарын Сайрамсу-Жергентал бойындағы көп үңгірдің біріне
тығып, өздері бас сауғалап жан-жаққа бытырап кетті. Одан соң,  іле-шала 1932-33 жылдардағы ашаршылық
басталып, «балапан басына, тұрымтай тұсына» деген заман туды. Өкіметтің ызғары
басылып, дінге деген көзқарас жұмсара бастағанда,  кітап тығылған үңгірді білетіндер бақилық
болып кетіп еді» деп өкінеді қос қария.



     Бүгінгі күні
сол мұраны іздеу жұмыстарын Бекасыл бабаның ұрпағы генерал Е.Исақұлов өз
күшімен жүргізіп жатқанын М.Жолдасбековтің мақаласынан оқып білдік
(«Жұлдызнама» «Егемен Қазақстан»  маусым
11.06.13 ж.). Бірақ, «Жалғыздың үні шықпас, жаяудың шаңы шықпас» дегендей, бұл
жұмыс бір азаматқа тым ауыр жүк екені бесенеден белгілі.



  Егер, мемлекеттік
органдар немесе демеушілер арнайы экспедиция жасақтаса Бекасыл әулиенің
кітапханасын табуға болады. Себебі, іздейтін жердің құлама құз-жартасы,  үңгірі-жықпылы  көп болғанмен, аумағы аса үлкен емес. Ол
кітаптар табылып жатса, тек оңтүстік өлкенің 
тарихы ғана емес, бүкіл халқымыздың өткеніне қатысты көп дүние табылары
сөзсіз.



Қазанғаптың көзін көрген журналист Жанәлі Рсымбетовтің
айтуынша, Қазанғап өз ұстазы Бекасыл әулие туралы: «Есімхан», «Қамбар батыр»,
«Абдулланама», «Орқа-күлше», тағы басқа сол сияқты тамаша, қызық әңгімелерді
алғаш осы кісіден естідім» деген екен («Ол жүйрік жырау еді», «Оңтүстік
Қазақстан» газеті
20.09.1967 ж.).


Құдайбердіұлы Әлібектің жетінші ұрпағы боп келетін
(Төленің бір құрсақтан шыққан інісі Елібайдан тарайды) халық ақыны Қазанғап Байболұлы (1889 – 1945 ж.ж.) осы  Бекасыл әулиенің тікелей тәрбиесін алған төл
шәкірті ғана емес, қолында тұрып ер жеткен өкіл баласы. Баласы тұрмай, жастай
шетіней берген Байбол әйелі екеуі 
Бекасыл әулиеге емделіп, сонан кейін туылған Қазанғап,  бұғанасы бекігенше әулиенің тәрбиесінде
болып, тәлімін алды. Заманында «Сахара ғұламасы» атанған Бекасыл әулиенің
сақталып қалған жалғыз кітабы «Жұлдызнаманың» Қазанғап ақын ұрпақтарының
қолынан табылуының өзі  көп жайды
аңғартса керек!? Аталған кітаптың толықтырылып, 2011 ж. баспадан шыққан
нұсқасына алғысөз жазған дінтанушы ғалым Абдулла Жолдастың айтуынша, кісі
еңбегіне қылдай қиянат жасауды өзіне ар санап өткен Бекасыл әулие өз
еңбектерінде де пайдаланған әдебиеттердің барлығына сілтеме беріпті. Әулие  өзінің осы қасиетін шәкіртінің де бойына
сіңіргенін байқаймыз. Қазанғап ақын да өз дастандарында  қай деректі кімнен алғанын анық көрсеткен.
Яғни, қазіргі тілмен айтқанда, авторлық құқықты қатаң сақтаған.



Қазанғап жоғарыда көрсетілген
Бекасыл бабадан өзге, Шәкәрім мен қазір көпшілік  оқырманға аттары белгісіз болып қалған
Әбдірәйім, Жақыпбек, Әлдеке, Шойбек, Астай имам, Арғынбай Баймағанбетұлы,
Ботбай Тұрта, Тайқы, қара молда Еркебек т.с.с. кісілердің жазбаларын да
пайдаланғанын атап көрсетеді. Яғни, аталған кіслердің жазбалары Бекасыл
әулиенің кітапханасында болуы мүмкін.


Қалай болғанда да, өз жыр
–дастандарымызды мұрағаттық және басқа да деректермен салыстыра зерттеп, көзден
таса қалған тұлғаларымыздың лайықты бағасын берер уақыт жетті. 


 


Өмір ШЫНЫБЕКҰЛЫ -тарихшы


Шымкент қ.


 


 


 


P.S. Тарихи деректер іздеу мақсатымен ОҚО Төлеби
ауданын шарлап жүріп,  өткен жылы қазан
айында «Ұзынарық» ауылындағы  Қ.
Байболұлы атындағы мектепке соқтық. Бір өкініштісі, ақын аты берілген мектепте
ақынның бірде бір кітабы болмай шықты. Кітапханашы сол ауылға келін түскеніне
5-6 ай ғана болған жас қызметкер екен. Одан не сұрарсың?!


 


 


 





 

Omir agai, 06-08-2013 21:13 (ссылка)

Без заголовка

Мұны әркім білуі тиіс: "жоғалған" файлдарды қалпына келтіру әдісіhttp://www.baq.kz/kk/news/33537

Omir agai, 05-08-2013 11:26 (ссылка)

Кебеженін сыры.

Әкемнің кілем қоржыны, жайнамазы және бір шеге қақпай жасалған кебежесі.
Бұл бұйымдар «Оңтүстік» ауылындағы қарашаңырақта сақтаулы тұр. Барған сайын бір көріп сипап кетпесем, көңілім көншімейді.

Бекасыл әулие туралы көп естеліктер жазылды! Кейде, айтушысы мен жазып алушыға байланысты ол естеліктер аздап өзгеріске де ұшырап отыратынын байқаймыз. Сол көп естеліктің біразында әулиенің замандасы Бапыш деген кісі туралы сөз болады. Кейбір естеліктерде Бапыш деген сорлы-кедей біреу ретінде айтылады.
Сонымен, Бапыш деген кісі кім? Сөзді Бапыштың туған қызы Төлеби ауданындағы «Карьер» (қазір Ақбастау) ауылында өмір кешкен Қаламқас Бапышқызына (1901-2004 ж.ж.) берелік: «Ілгеріде Жергенталды Жаныс-Жанту-Құдайбердінің Түгелбайының ұлы Әбді әулетінен тарайтын Тоғанастың Жанайы деген кісінің ұлдары Көпек пен Сейіт деген жігіттер жайлады. Көпектен Байсақал, Байтақан, Бапыш, Дәулетбай, Құттыбек атты ұлдар тараса, қылшылдаған жігіт шағында қайтыс болған Сейіттен Мамадияр, Жиенбай атты ұлдар қалды. Көпек әмеңгерлік жолымен Сейіттің жесіріне үйленеді. Шылқыған байлыққа ие болмаса да, өз намыстарын ешкімге бермейтін өжеттеу жігіттерді ел «Көпектің көп тентегі» дейді екен. Осы 7 ұлдың ішінде Бапыштың «арқасы» болған көрінеді. Кейде арқасы ұстаған сәттерде басымен дуалды сүзгілей жөнеледі екен. Тіпті сүзісіп жатқан қошқарлардың арасына кіріп, бірімен сүзісе кеткен шақтары болған. Сол себепті ел оны «Сүзеген» атап кеткен. Жазғытұрым қазіргі «Оңтүстік» ауылындағы мазарат (ілгеріде «Көтерме» аталған) орналасқан жерге бауырларымен тары-қонақ еккен. Ресейден орыс переселендері келіп, Сайрамсу бойындағы шұрайлы жерлерді тартып ала бастаған тұста, Қарасорада отыратын Бекасыл әулие Бапышқа келіп «Әлдеқандай заман туса кітаптарымды көп үңгірінің біріне тығармын, маған Жергенталдың алыстау қойнауынан азырақ жер бер» деп жағдайын айтқан дейді Қаламқас апа. Әулие бабамыздың Жергенталға қоныс аударуының біз естіген тарихы осындай. Ал, мына суреттегі Бапыш баба үйінің кебежесі Қалампыр апамыздың бала күнінде осындай көнетоз екен.




Omir agai, 22-06-2013 12:09 (ссылка)

Макпал Диханбаева - Ауылым Анiм

Omir agai, 22-06-2013 12:00 (ссылка)

Казах халык ані - Бес кун конып қайтайын.

Omir agai, 18-05-2013 21:32 (ссылка)

Елтай Ерназаров

ОҚО Төлеби ауданы Шутөбе деген жерде, айдалада тұрған мына ескерткіш 1960 жылдардың соңында, яғни кеңес заманында қойылған. Осы аздай 2010 ж. осы ауданның Тасарық ауылының орталығына Елтайдың қола бюсті тағы орнатылды! Ал, ОҚО облыстық архивіндегі кәмпескеге қатысты құжаттың барлығында осы "көсемнің" қолы жүр!

Omir agai, 13-05-2013 06:36 (ссылка)

Мен бугін акемді ойлап толганамын....

Мен бүгін әкемді ойлап толғанамын....



 


1911 ж. ауқатты орта шаруаның отбасында туған менің әкем Шыныбек Етекбайұлы 1917 - 20 жылдардағы
аласапыраннан аман шығады.Әкесі
қайтыс болған  әкемді
әкесінің інісі Еркебай қолына алады. 1924 ж.
белсенділер Еркебайдың атқорасын
"ликбез" үшін тартып алады, атай белгісіз жаққа қашып кетіп, әкем
енді тұл жетімге айналады. Атайдың (атамның інісінің) өз кіндігінен балалары
жоқ екен. Үй-жай, мал-жаннан айрылған атайдың әйелі жынданып кетеді.


1932 жылы менің әкем «Оңтүстік» ауылында біреудің қорасында аштан өлуге
айналып, ісіп- кеуіп, естері кіресілі-шығасылы болып, өмір мен өлімнің арасында
жатады. Сол кезде облыс орталығынан қайырымды адамдар басын бәйгеге тігіп
жіберген астықтан үй-үйді аралап, таратып жүрген Қонақбай (атақты боксшы Серік
Қонақбаевтың атасы) келіп, аузына шалап тамызып, талқан беріп бастарын сүйейді.
Қонақбай көмектесу үшін өзінің бір ағайын інісін ертіп жүр екен. Қонақбай
әлгіге «Мыналарды тамақтандыр» - деп бұйырады. Әлгі інісі «Бұл «шешеңді пәлен
қылайындар» ауқат берсең де өледі, бермесең де өледі, бидайды қор қылмай-ақ
қоялық!» – деп, ағасына қарсылық білдіреді. Сонда Қонақбай әлгіге кейіп, «Не
оттап тұрсың? Аш өле ме, тоқ өле ме, оны бір Жаратқан біледі!»-деп,
Шыныбекті  өз қолымен тамақтандырады. (Ол туралы мына жердек
толығырақ айтылған. http://www.baq.kz/kk/blog/article/4191)


1942 жылдың басында  әкем  88 - атқыштар полкінің құрамында майданға
аттанады (Оңтүстік Қазақстан облысының бұрынғы Георгиев ауданында (қазіргі
Төлеби )  жасақталған полк қандай дивизияның құрамында болғаны бізге
белгісіз).


Ол кісі  Дондағы Ростов облысында соғысқа кірген. Құрамында менің әкем
 болған әскери бөлімшені (рота немесе взвод) бір төбені қорғауға қалдырады.
Бұлар неміс әскерлерін бірнеше апта күтеді, ал фашистер жоқ, шамасы, бұлар
қорғаған биіктіктің немістер үшін стратегиялық маңызы шамалы болса керек,
немістер ол биіктікті айналып өтіп кетеді. Оны олар кеш біледі. Азық-түліктері
таусылған, нашар қаруланған, 2 адамға ескі үлгідегі бір винтовка, олар шығысқа
қарай жылжиды. Бірақ өте алмайды. Сонымен не керек, бөлім
командирі,қатарларында азиат өңдес жауынгерлер барда жергілікті халық арасына
сіңіп кетуі қиын екенін түсінсе керек,
ол жауынгерлерді бес-алты адамнан бірнеше топқа бөледі, өзбегі,
қырғызы, қазағы  аралас  6 адам бір топқа түседі. (Бұл атақты "Харьков қазандығы"
(Харьковский котел) еді).


Бірақ айналаның бәрі неміс, олар көп ұзамай, Украинадағы  Төменгі
Айдар (Нижний Айдар) өзені  жағасында, 1942 жылдың 12 шілдесінде жау
қолына, тұтқынға түсіп қалады. Қолға түскен
сәтте-ақ неміс солдаттары  автоматтың дүмімен аузындағы барлық тістерін
қағып алады.


Оларды немістер  алдымен Кировоград қаласындағы «Сталаг-305»
концлагеріне қамайды.1942 жылдың 16 желтоқсанында  Польшадағы Жоғарғы
Силезиядағы Ламсдорф (қазіргі атауы- Ламбиновице
(Lambinowice), Польша.) қаласындағы , «Сталаг- 318 (VIII F)» концлагеріне
жеткізеді. (ҚР Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті ОҚО Департаменті 03.08.  2009
ж. берген  анықтама).


Әкем  лагерьге өте ауыр халде жетеді, шаршаған, әлсіреген оны эшалоннан
қасындағы тұтқындар көтеріп түсіреді. Бұл кісінің бақытына қарай, концлагерьде
қазақтар бар екен, оның бірі - Түлкібас ауданындағы Келте-Машат ауылының
тұрғыны Әбу деген жігіт концлагерь лазаретінде (аурухана) дәрігер болып қызмет
атқарады екен, сол жігіт әкемді есебін тауып лазаретке жатқызып, емдеп, есін
жиюға өз септігін тигізеді. Кейін де, ауыр жұмыстан қалжырап, әлсірей бастаса,
дереу лазаретке жатқызып әлдендіріп алады . Осы, Әбу болмаса - бұл кісінің
концлагерьден тірі шығуы екі талай екен. Соғыстан кейін Әбу өз аулына оралып,
көп жыл фельдшер болып қызмет
атқарады.Өзінің дәрігер ретіндегі беделін пайдаланып,
әкемді лагерьге азық-түлік таситын арбакештікке орналастырады. Лагерьдің
арбасын айдап жүрген, әкеме 3-4 айдан соң, бір поляктар жолығып, тапсырма
береді.Олар Польша Қарсыласу Ұйымының адамдары екен. Сірә, сыртынан көп сынаса
керек. Арбаның еденінің астына, тағы бір жасырын, жұқа еден істейді. Әлгі
жігіттердің, қаланың орталық қоймасындағы адамдары киім-кешек, азық-түлік салып
беріп тұрады.Қала мен лагерьдің арасы  15-20 шақырым жер. Жағалай
орман.Осы орман арасында, әлгі жасырын тауарды  поляк партизандары өздері
түсіріп алады екен.


Әкем лагерь азабын әбден тартады. Темір тордың арғы жағында автоматпен
қаруланған күзетшілердің тепкісі мен немістің овчарка иттерінің талауына түскен
аш - жалаңаш, жаралы, жазықсыз адамдар қорлық пен азаптың небір құйтырқы
әдістерін көреді. Лагерьдің қақ ортасында, тұтқындардың үрейін ұшырып, адам
өртейтін пеш орнатылған ғимараттың мұржасынан күн - түні түтін будақтап шығып
тұратын - ды. Күніне азаптан, аштықтан және жарадан жүздеген адам өледі. Арнайы
жасақталған тұтқындар тобы оларды сол пешке апарып тастайды. Лагерьдегілердің
бәрі педикулез (битшеңдік) ауруына шалдығады. Тіпті, іш киім түгілі, адамдардың
сақал- мұрт, қастарына дейін биттеп кетеді.


1944 ж. жаздың бір түнінде немістер асығыс-үсігіс лагерьді тастап батысқа
қашып кетеді. Енді соры қалың әкем 6 ай НКВД тергеушілерінің таяғын жейді.


Ақтығы анықталған соң әкем, бір жауды өлтірмей ауылға қайтуға ұялып, Шығыс
майданға өтініш береді.Өтініші қабылданып, жапон соғысына бара жатқан жолда
Барнаул қаласына жеткен кезде  «Жапония толық тізе бүкті» деген хабар
жетіп, әкем әскерден босайды.


Көрер жарығы бар екен, 1945 ж. күзде  аман-есен қайтады, бірақ біраз
жыл НКВД-ң бақылауында болады. Әкеме (тіпті бізге де) ең қиыны соғыстан
орден-медаль алып қайтқан кейбір ағайындардың арақ ішіп алып "сен пленде
болғансың, яғни сатқынсың" деген сөздері еді. Өмірінің соңына дейін (1980
ж. 11 мамырда қайтыс болды) әкем осындайлармен төбелесіп өтті, ал бізді мектептегі
"майдангер" директор ағайымыз  болмашы балалықтарымыз үшін «мынаның әкесі пленде болған»
деп көзге шұқитын.......


---------------------------------------------------------------


Неге екені белгісіз, тұтқындағы өмірі туралы естеліктерін көп айтатын әкем,
бала кезінде


басынан кешкен аштық туралы жұмған аузын ашпайтын. Кейбір сәттерде ғана,
бір ашаршылықты басынан кешкен адамның  бойынан  аштықтың қорқынышы
өмір бойы кетпейтінін айтып қалатын.


Тек, біздің өңірде 1975 ж.  болған қатты құрғақшылық кезінде қоржын
тамның бір бөлмесін «ақ-қара» деп талғамай  ұн, вермишель,макарон, түрлі жармаларға
, үйдің екінші бір қабырғасының сыртынан  кірпіштен қамба қалап, ішіне
бидай толтырғаны есімде!


Әкем Шыныбек пен анам Ұлдықыздан 4 ұл, 3 қыз бар,
бүгінде Аллаға шүкір, бәрі үйлі-баранды.


 

Өмір ШЫНЫБЕКҰЛЫ 

http://www.baq.kz/kk/blog/article/4976



 


Omir agai, 07-05-2013 09:21 (ссылка)

Согыс жылдарындагы бір казах ауылынын турмысы

Соғыс жылдарындағы бір қазақ ауылының тұрмысы (Төлеби ауданы ОҚО).

Сайрамсудың бас жағында тау бөктеріндегі «Жергентал», «Сарымсақты», «Тастақсай» деген сай-салаға там-кепе салып, жартылай отырықшы өмір кешкен Түгелбай-Данай (Дулат-Жаныс-Жанту-Жайылмыс-Қожамберді-Құдайберді) әулетін Кеңес өкіметі 1928 жылы Қарасора, Саңлақ деген жерлерге айдап түсіріп зорлап отырықшыға айналдырды. 
1929 ж. Қарасорада «Кеңесарық», Саңлақта «Оңтүстік» деген артельдер құрылды.
Аштық жылдарында қаншасы қырылғаны белгісіз, ал 1935 ж. Кеңесарық колхозында барлық жан саны 515 адамды құрайтын 130 үй, «Оңтүстікте» 382 адамы бар 93 үй қалыпты.

Ұлы Отан соғысына Кеңесарық пен Оңтүстіктен, бүгінгі қолдағы бар дерек бойынша 188 жігіт аттанса, соның 119-ы қаза тапты немесе хабарсыз кетті.
1928 ж. туылған Төлепбаев Тасболат (Мәшһұр суретші Ерболат Төлепбайдың немере ағасы) ақсақалдың естеліктерінен:... 1940-41 жылдары ауылда шашағы бар белбеулі ақ көйлекті, шаш қойған, көктемнің бәйшешегіндей, өрімдей жас жігіттер өсіп шықты. Кейбірі ауылда, кейбірі сыртта жұмыс жасайтын. Біз оларға қызыға қарайтынбыз. Біразының аттары есімде: Міраз, Қасымбайдың інісі Қошқар, Сыпатайдың інісі Шөпек, Жартыбайдың баласы Аған, Арал және т.б.. Солардың көпшілігі соғыстан оралмады.
1941 ж. 22 маусымда сұм соғыс басталды! «Оңтүстіктен» алғаш болып колхоздың бастығы Ахмет, бухгалтері Сыпатай, бригадир Халық, мал дәрігері Тоғысбай, ұста Талдыахмет және т.б. соғысқа аттанды. Қасымбай мен Тоғысбай ауыр жарақат алып, ауылға ерте кеп қалды. Талай өрімдей жас жігіттер соғыста қаза тапты немесе хабарсыз кетті. Соғыстан аман келгендер елдің еркесі болды. Жора бозамен қоса, майданда дәмін татып келген жігіттер арақ ішуді бастады.
1941-45 жылдары Кеңесарық 7-жылдық мектебінде оыдым. Мектепте таңғы жаттықтыру, әскери марш, соғыс өнерін үйретті. Көркемөнерпаздар үйірмесі болатын, ән салып, би билеуші едік. Ауылдарды аралап концерт беретінбіз. Оқу кеш басталып ерте бітетін. Сабақтан кейін колхоздың жұмысына шығатынбыз. Жазғы каникулымыз тракторларға бөшкемен су тасу, өгіз жегіп, соқамен жер жырту, астық жинау сияқты колхоз жұмысымен өтетін. Қолымыз қалт етсе сиыр бағатын әкемізге көмектесуші едік. Ерте көктемде өгіз арбаға киіз үйімізді артып Ақсуға барып, бастау басына тігіп, күн жауғанда үңгірге паналайтынбыз. Қар жауғанша отты ортаға жағып, бірдде бүрісіп, бірде қызып, түнімен боранның дауысын естіп жататынбыз. Жаз кезінде Қырарықтағы қырман мен Ақсудағы қырманда жұмыс қызатын. Ақсу мен Масатқа тапқан адам есекпен, таппағаны жаяу баратын. Көпшілігі әйел, бала-шаға, шал-шауқан жаяу шұбыратын. Атқа тек колхоз активтері мінетін. Бірен-саран ересектер, бригадир, табельщик, аспаз, қарауыл жұмысын атқаратын. Біздер қырманда ат жегіп, «тоқылдақ» айдайтынбыз. Ат та жауыр, біздің құйрығымыз жауыр болып кететін. Шаңқай түсте аттарды өзенге суарып, отқа қоямыз. Комбайн бір жерде тұрып, орылған бидайды тазалайтын.Оның сабанын ат қосып, тазалайтын, шаң-тозаңы көп өте ауыр жұмыс еді. Бірнеше әйел орылып, арбамен әкелінген бидайды бесақамен комбайнға салатын. Шаршап-шалдыққан әйелдер мен жас балалар әп-сәтте «жеңге», «мырзаға» болып қалжыңдасып, мәз –мейрам боп қалатын. Астық бастылып біткен соң, ат арба, өгіз арбамен қораларға сабан, шөп тасимыз. Іскіртшілер ылғи әйелдер, бірен-саран ересек еркек шөпті қар, жаңбыр өтпейтін, боран-жел ұшырмайтындай етіп әдемілеп жиятын. Түс кезінде комбайншылар, тракторшылар, қырмандағы қыз-келіншек, бала-шаға - бәрі тамаққа жиналатын. Әсіресе қыз-келіншек көп болатын. Жұмыс ауыр, күн ыстық! Бірақ шаршаған ел әзіл-қалжыңмен өздерін жұбатып, тынығатын! 
Соғысқа азаматы аттанбаған үй кем еді! 
Әркімнің өз қайғысы өзінде, соғыс ауыртпалығын сыртқа сездірмеуге тырысатын, шаршағандығын білдірмейтін. Ораза айында үйге келгенде шаршасақта жарамазан айтамыз. Ол кездегі жарамазанның мазмұны шариғатқа сай келетін.
Ертелеп, азанда бригадирлер темірді соққылап жұмысқа шақыратын. Асығып-үсігіп қолдағы бармен шала-шарпы тамақтанып ел жұмысқа асығатын...
Кеңесарық мектебін соғыс біткен – 1945 жылы бітірдім. Елде үлкен қуаныш – сұм соғыс бітті! Қыздарымыз мектеп бітіре сала соғыс кезінде хат жазысып тұрған жігіттеріне тұрмысқа шыға бастады.1946 ж. Георгиевкадағы орта мектепке оқуға бардым. Оқу аяқталысымен ауылдағы колхозға келіп жұмыс істейміз. Ол кезде жұмысты тегін істейтін.Бидай орылып болған соң, масақ теріп өткіземіз. Әркім колхоз берген өз жоспарын орындаған соң, күзге салым үй-ішімізбен жабылып, қысқа азық дайындаймыз. Ол кезде әркім өз үйінде бидай, тары, қонақ, асқабақ, ноқат, жасмық, пісте, зығыр, қауын-қарбыз жоңышқа егетін.Тамның төбесіне пішен, сабан жинайтын. Кей үйлерде бір бие, сиыр, көп болғанда оншақты қой болатын, кейбір үйлерде болмайтын». Бұл соғыс кезіндегі барлық қазақ ауылына тән жағдай еді. «Ер етігімен су кешкен» заманда ешкім аянып қалмады.https://www.facebook.com/groups/404834499552247/permalink/516057338429962/

Omir agai, 28-04-2013 19:03 (ссылка)

Поэтика саласын зерделеген ғалым

Поэтика саласын
зерделеген ғалым (Бақытжан Майтановтың поэтика саласындағы зерттеулері туралы)


Сәлима Қалқабаева,

филология ғылымдарының кандидаты,
әл-Фараби атындағы



Қазақ ұлттық университетінің доценті


Қазақ әдебиетінің
әралуан мәселелерін теориялық, сыни, поэтикалық, танымдық жағынан зерттеп,
сүбелі еңбектер жазған филология ғылымдарының докторы, профессор Бақытжан
Майтановтың әдебиеттану ғылымында алатын өзіндік орны бар. Ол – ұлттық
әдебиеттануда көркем шығарманы поэтикалық тұрғыдан зерттеудің әдістанымдық
үлгісін көрсетіп кеткен бірден-бір ғалым десек қателеспейміз. «Қазақ
прозасындағы замандас бейнесі» (1982), «Көркемдік нәрі» (1983), «Қаһарманның
рухани әлемі» (1987), «Суреттеу және мінездеу» (1991), «Мұхтар Әуезов –
суреткер» (1996), «Қазақ романы және психологиялық талдау» (1996), «Мағжан
Жұмабаевтың поэтикасы» (2001), «Романның баяндау жүйесіндегі автор» (2003),
«Көркем әдебиеттегі психологизм» (2004), «Абай: Портрет поэтикасы» (2006),
«Монолог құрылымы» (2006), «Әуезов және қазіргі қазақ романындағы эпикалық
баяндау үрдістері» (2009), «Пейзаждың көркемдік семантикасы» (2010) сияқты
зерттеу еңбектерінің басты нысаны – көркем шығарма құндылығын арттырып тұрған
жазушы шеберлігінің қыры мен сырын ашу болғандығын көреміз. Кейіпкер болмысын
танытудағы психологизмнің қызметі, көркем шығармадағы баян­даудың жолдары,
суреттеудің жүйесі, көркем мәтіннің семантикалық, стилис­тикалық құрылымы
жайындағы ізденістері ғалым зерттеулерінің теория­лық тереңдігі мен жан-жақтылығын
байқатады.

Ғалымдық қарымы кең Б.Майтанов суреткер талантын шығарманың
мазмұндық-композициялық құрылымынан, мәтіндік жүйесінен, семантикалық,
стилистикалық құрылымынан тануды ұстанады. Көркем шығармадағы суреткер
шеберлігіне аса ден қоятын ғалым: «Басты идеялық-эстетикалық факторға саналатын
сурет­кер тұлғасы – жанр, сюжет, стиль принциптерінен туған бейнелеу
бірліктері: портрет, пейзаж, диалог, монолог, автор төл сөздері арасындағы
қарым-қатынасты реттеп, саралап отыруға тиіс негізгі ұйымдастырушы күш», (1,
4-бет) – деп көркем шығарманың табиғатын тану үшін оны поэтика мен стильдік
шеберлік аспектілерінде қарастыруды дұрыс бағдар деп санайды. Көркем шығармаға
эстетикалық әсер дарытып тұрған қаламгердің қолданған типологиялық және дара
поэтикалық құралдар жүйесін анықтау, талдап саралау ғана суреткер қолтаңбасын
айқындауға, дәлірек пікір түюге мүмкіндік тудыратынын дөп айтады.

Әдебиетіміздің ірі суреткерлері С.Сей­­­фуллин, С.Мұқанов, М.Әуезов,
Х.Есенжанов, Ә.Нұрпейісов, З.Шаш­киндердің романдарының көркемдік жүйесін
Б.Майтанов «Көркемдік нәрі» атты зерттеуінде сөз етеді. Заманы ортақ бұл
қаламгерлердің шығармаларына тән көркемдік әдіс, сипат-белгілермен қатар, дара
поэтикалық құралдарын да саралап бағалайды. Зерттеуші наза­ры әр шығармадағы монолог
пен диалогтың функцияларына, түр­лен­діріліп берілу өзгешеліктеріне түйіседі.
С.Сейфуллиннің «Тар жол, тайғақ кешуіндегі» қаһарманның лирико-романтикалық күй
кешуін, яғни, ақын­дықтың табиғатына сай өршіл­дігін, жан тазалығын ішкі сөз
ағы­мы арқылы берсе, С. Мұқанов «Бота­­­гөзінде» диалогқа интонация,
синтаксистік дәлдік, психологиялық репликалар нанымдығын сыйдырған, З.
Шашкиннің аналитикалық сұхбат формаларын таба білген ерекшелігін көрсетеді. З.
Шашкиннің «Тоқаш Бокин» романында диалогизмнің айрықша орын алуын, ішкі
монологтың драмалық сипатта берілуін суреткер даралығы ретінде көрсетеді. Х.
Есенжановтың «Ақ Жайық» трилогиясында сан алуан мазмұндағы диалог,
полилогтардың баяндау жүйесінде сюжеттік қызмет атқарып тұрғандығын, сондай-ақ,
кәсіби-тұрмыстық детальдардың молырақ көрініс алуын дәлелді мысалдармен талдап,
тұжырымды пікірлер айтуынан суреткердің шығармашылық шеберханасына еніп, ондағы
алуан түрлі құрал-амалдардың қыр-сырын жете байқайтын ұтқырлығын аңғарамыз.
Шығармадағы образдар жүйесін жасау, характерді сомдау, мінезді таныту,
портретті сипаттау, диалог пен монологты қолдану, пейзаждық суреттеулер,
психологизмді бере білу сияқты жазушы шеберлігіне жеке дара тоқталып, тарқата
сөз етіп отырғанымен, осылардың бәрінің үйлесімділік пен тұтастықта қолданылуын
шығарманың поэтикалық даралығы деп таниды.

Әдебиеттанушы-ғалым Б.Майтанов өз ұстанымына сай көркем шығарманы зерттеуде
әртүрлі талдауларға сүйенеді. Соның ішінде, психологиялық талдау тәсіліне көп
зерттеулерінде аса ден қояды. «Қазақ романы және психологиялық талдау», «Көркем
әдебиеттегі психологизм», «Мұхтар Әуезов – суреткер» сияқты еңбектерінде
психологизм мәсе­лесіне теориялық және практикалық тұрғыдан түсінік беріліп,
талдау жасалады. Кейіпкер характерін, жан дүниесін, көңіл-күйін, дүниетанымы
мен наным-сенімін берудегі психологиялық суреттеулердің атқаратын қызметін, оны
берудегі суреткердің амал-әдістерін жан-жақты қарастырады. Бүгінгі әдебиетте
психологизмді «көркемдік әлемнің жұлын-жүйкесі», «көркемдік шындық принципінің
айрылмас сыңары» деп ғылыми образға айналдыра сипаттап, қоғам өмірінің
шындығын, өсу динамикасын суреттеуде танымдық-эстетикалық міндет атқарып келе
жатқандығын айтады. Ғалым аңғарған психологизм көрінісі сан алуан. Ол бірде
ішкі монолог, бірде, психологиялық параллелизм, енді бірде психологиялық
реплика түрлерінде көрініс тапса, кейде басқа да тәсілдермен жүзеге асып
жататындығын мәтіндік мысалдармен дәлелдеп отырады. Мәселен, көрнекті
қаламгерлеріміз – М.Дулатовтың «Бақытсыз Жамал», Ш.Құдайбердиевтің
«Әділ-Мәрия», Ж. Аймауытовтың «Ақбілек», М.Әуезовтің «Абай жолы»,
Ғ.Мүсіреповтің «Оянған өлке» сынды романдарындағы психо­логиялық талдауларды
жазушының көркемдік шеберлігінің көрсеткіші деп таниды. Көркем шығармадағы
кейіпкер характерінің шынайылығы психологиялық суреттеу тәсілдеріне тікелей
байланысты екендігін теоретик ғалым мынадай тұжырымды анықтамаларымен
жеткізеді: «Қаһарманның рухани әлемін, жан сырын жеткізу амал-тәсілдерінің жиын­тығы
немесе идеялық-эстети­калық, шығармашылық феномен – психологизм» (2, 3-бет)
немесе «…психологизм – көркемдік бейнелеу принципі, ойлау типі, жазушы
талантының төл белгісі әрі стиль көрінісі» (2, 334-бет).

Кейіпкерді даралауға, ішкі қасиеттерін ашуға ықпал ететін психологизм – образ
жасауға аса қажетті көркемдік тәсіл. Кейіпкер психологизмін шынайылықпен
берудің озық үлгісін танытқан М.Әуезовтің психологиялық суреттеулерін «эпикалық
психологизм, құлашты психологизм, өткір психологизм, қазымыр, сырдаң анайы
суреттеу емес, мәдениетті проза талаптарына сай өресі биік, сұлу сырлы,
аңғарғыш, әділ де мінезді психологизм» (3, 38-бет) деп бағалайды «Мұхтар Әуезов
– суреткер» еңбегінде. 1995 жылы Гуманитарлық білім беруді жаңғырту
бағдарламасы бойынша ҚР Білім минстрлігі мен Сорос-Қазақстан Қоры бірлесіп
ұйымдастырған гуманитарлық пәндер бойынша оқулықтар мен оқу-әдістемелік
құралдарының ашық конкурсында бұл зерттеудің жеңімпаз атануы еңбектің
құндылығының айғағы дер едік. Мұнда ғалым М.Әуезовтің «Абай жолында» сюжеттік
тартыстың кеңістік пен уақыт аясында жинақылықпен берілуі, этникалық дәстүрдегі
эстетикалық пайым, суреткердің ұстанған психологиялық тұғырнамасы тәрізді
мәселелерді тың аспектілерден келіп талдап, түсіндіреді. Ғалымның бұл
ізденістерін әркездегі әдеби құбылыстарға қазіргі уақыттың талап биігінен қайта
қарап, жаңғырған сана елегінен өткізе отырып, сыр түюге деген ұмтылысы деп
білеміз.

Әдебиеттану ғылымының теориялық негіздеріне қанық Б.Майтановтың көркем
шығарманы әдеби заңдылықтарға сай зерттеуге машықтанғаны «Мағжан Жұмабаев
поэтикасы» еңбегінде де байқалады. Мағжанның дара қолтаңбасына тән қасиеттердің
нәрлі жиынтығы оның шығармаларындағы романтикалық, реалистік, символдық,
психологиялық суреттеулермен тікелей тамырластықта екендігін осы зерттеуінде
дәлелді көрсетеді. Өмір шындығын танытудағы Мағжан қолданған көркемдік
тәсілдердің бірі – психологизм дәстүрі болғандығын «Шолпанның күнәсінен» толық
көретін­дігімізді, онда сентименталистік сарын натуралистік дәлдікпен,
реалистік шеберлікпен көрініс алғандығын айтады.

М. Жұмабаев шығармаларын көр­­кем­дік тұтастықта, мазмұндық және пішіндік
бірлікте қарастырып, оның поэтикалық табиғатын таны­туды мақсат еткен бұл
зерттеуде Б.Май­танов модернист ақынның лирикасы мен поэмаларына да барлау
жасап, көркемдік әлеміне көз тастайды. Көр­кем образдылық, сезімге бөленген ой,
бірде шалқып, бірде мұңайған кө­ңіл әуенінің сұлу сөз өрнегіне түсуі, ас­тарлы
ой түйдектерімен берілуі ақын өлеңдерінің поэтикалық қуатын арттырып тұрғаны
ақиқат. Ақын поэзиясының көркемдік концептілерін, құндылықтары мен даралығын
анықтауда өлең құрылымына да талдау жасайды. Қазақ тілінің бай мүмкіндіктерін,
өзіне дейінгі дәстүрлі өлең өлшемі мен түрлерін мол пайдаланғандығын тілге тиек
ете келе, ақын өлеңдері ажарлау, құбылту, айшықтау тәсілдерінің соны
қолданыстарына толы екендігін айтады. Ұйқас кестелері күрделі, тосын, өзгеше
көркем, ырғақ түзу, тармақ, бунақ, буын, дауыс құйылыстарын құбылту орайында
ақынның қазақ өлеңіне енгізген жаңалықтары мол дейді.

«Ұлттық және шығыстық сарын» тақырыпшасында Мағжан өлеңдерінде ұлттық көркемдік
дәстүрмен қатар, түркі жұртына тән көне наным-түсініктерді қайта тірілту
талабына назар аударып: «М. Жұмабаев мұсылман дінін қабылдағанға дейінгі қазақ
елінің ескі салт-жырларын, жауынгерлік дәс­түрін ту ғып көтеріп, лирикалық
қаһарманды бүкіл шығыс ұғымының баламасына айналдыру арқылы жинақ­таушы-символикалық
бейне сомдаған» (4, 11-бет), – деп түйіндейді. Ақын поэзиясына осылай
эстетикалық тұрғыдан талдау жасай келе, Мағжанды өнердегі құбылыс, ХХ ғасырдағы
қазақ поэзиясының көш басында тұрған ұлы тұлға деп таниды.

Бақытжан Майтанов көркем шығарма поэтикасын зерделеуге арналған зерттеу­лерінде
өмір шындығының көркем шығармада идеялық-көркемдік бірлікке айналу процесін
тұтастай қамтып, ондағы суреткердің дара шеберлігінің қыр-сырын ашуға тырысты.
Б. Майтанов суреткер еңбегін талдап, интерпретациялауда, бағалауда әрбір жайға
объективтілікпен қарап, толымды әрі тұжырымды пікір түйіп, субъективті ойын дәл
таныта алатын зерделі ғалым ретінде танылғандығын атап айтуымыз керек.


Пайдаланылған
әдебиеттер:


1. Майтанов Б.
Көркемдік нәрі. — Алматы: Жазушы, 1983. -184 бет.

2. Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. — Алматы: «Санат», 1996.
-336 бет.

3. Майтанов Б. Мұхтар Әуезов – суреткер. –Алматы: Әл-Фараби, 1996. –124 бет.

4. Майтанов Б. Мағжан Жұмабаев­тың поэтикасы. — Алматы: Қазақ универ­ситеті, 2001.
-52 бет.http://akikatkaz.kz/?p=1496#more-1496

Omir agai, 25-04-2013 08:29 (ссылка)

Улы Отан согысында хабарсыз кеткендер...



http://obd-memorial.ru/html/search.htm?entity=11111111111110&fulltext=%D0%A1%D0%B0%D0%B9%D1%80%D0%B0%D0%BC%D1%81%D1%83%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9%20%D1%81/%D1%81.,%20%D0%93%D0%B5%D0%BE%D1%80%D0%B3%D0%B8%D0%B5%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9%20%D0%A0%D0%92%D0%9A
№Источник, ФИОДата рожденияДата выбытияМесто рождения
1 Толибаев Болтай__.__.1892__.03.1943Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский с/с, Сайрамсуйский с/с
2 Байжигитов Ерсары__.__.1905__.06.1943Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Каскасу
3 Жаймакузов Шайаш__.__.1907__.12.1942Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Каскасу
4 Султанов Шиясь__.__.1901__.12.1941Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Кенес Арык
5 Даурбаев Ебен__.__.1918__.05.1945Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Каскасу
6 Каянбаев Мамеш__.__.1915__.10.1941Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Каскасу
7 Сагимбеков Шарит__.__.1910__.07.1943Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с
8 Сатарбаев Пирмет__.__.1914__.10.1941Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с
9 Мамиров Елурбай__.__.1918__.10.1941Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Кереге-Тасс
10 Тайлакбаев Ораз Гельды__.__.1914__.03.1942Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Кереге-Тасс
11 Адильбеков Коппай__.__.1923__.01.1942Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Джамбул
12 Жунисбеков Сихимбай__.__.1900__.06.1942Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Джамбул
13 Токбулатов Усайн__.__.1914__.02.1943Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с
14 Кыстаубаев Шокш__.__.1901__.12.1942Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с
15 Умербеков Ибаш__.__.1907__.07.1942Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Джамбул
16 Маликов Кулан__.__.1923__.07.1943Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Джамбны
17 Карызаков Сурменбай__.__.1917__.12.1941Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с
18 Молдабеков Спатай__.__.1907__.11.1943Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Онтустик
19 Мамадалиев Орынбасар__.__.1921__.12.1941Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з "Джамбула"
20 Султанбеков Иманалы__.__.1915__.06.1943Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с
№Источник, ФИОДата рожденияДата выбытияМесто рождения1Донесение, уточняющее потериТолибаев Болтай__.__.1892__.03.1943Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский с/с, Сайрамсуйский с/с
2Донесение, уточняющее потериБайжигитов Ерсары__.__.1905__.06.1943Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Каскасу
3Донесение, уточняющее потериЖаймакузов Шайаш__.__.1907__.12.1942Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Каскасу
4Донесение, уточняющее потериСултанов Шиясь__.__.1901__.12.1941Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Кенес Арык
5Донесение, уточняющее потериДаурбаев Ебен__.__.1918__.05.1945Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Каскасу
6Донесение, уточняющее потериКаянбаев Мамеш__.__.1915__.10.1941Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Каскасу
7Донесение, уточняющее потериСагимбеков Шарит__.__.1910__.07.1943Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с
8Донесение, уточняющее потериСатарбаев Пирмет__.__.1914__.10.1941Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с
9Донесение, уточняющее потериМамиров Елурбай__.__.1918__.10.1941Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Кереге-Тасс
10Донесение, уточняющее потериТайлакбаев Ораз Гельды__.__.1914__.03.1942Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Кереге-Тасс
11Донесение, уточняющее потериАдильбеков Коппай__.__.1923__.01.1942Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Джамбул
12Донесение, уточняющее потериЖунисбеков Сихимбай__.__.1900__.06.1942Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Джамбул
13Донесение, уточняющее потериТокбулатов Усайн__.__.1914__.02.1943Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с
14Донесение, уточняющее потериКыстаубаев Шокш__.__.1901__.12.1942Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с
15Донесение, уточняющее потериУмербеков Ибаш__.__.1907__.07.1942Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Джамбул
16Донесение, уточняющее потериМаликов Кулан__.__.1923__.07.1943Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Джамбны
17Донесение, уточняющее потериКарызаков Сурменбай__.__.1917__.12.1941Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с
18Донесение, уточняющее потериМолдабеков Спатай__.__.1907__.11.1943Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Онтустик
19Донесение, уточняющее потериМамадалиев Орынбасар__.__.1921__.12.1941Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з "Джамбула"
20Донесение, уточняющее потериСултанбеков Иманалы__.__.1915__.06.1943Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с

№Источник, ФИОДата рожденияДата выбытияМесто рождения
1Донесение, уточняющее потериТолибаев Болтай__.__.1892__.03.1943Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский с/с, Сайрамсуйский с/с
2Донесение, уточняющее потериБайжигитов Ерсары__.__.1905__.06.1943Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Каскасу
3Донесение, уточняющее потериЖаймакузов Шайаш__.__.1907__.12.1942Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Каскасу4Донесение, уточняющее потериСултанов Шиясь__.__.1901__.12.1941Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Кенес Арык5Донесение, уточняющее потериДаурбаев Ебен__.__.1918__.05.1945Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Каскасу
6Донесение, уточняющее потериКаянбаев Мамеш__.__.1915__.10.1941Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Каскасу
7Донесение, уточняющее потериСагимбеков Шарит__.__.1910__.07.1943Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с
8Донесение, уточняющее потериСатарбаев Пирмет__.__.1914__.10.1941Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с
9Донесение, уточняющее потериМамиров Елурбай__.__.1918__.10.1941Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Кереге-Тасс
10Донесение, уточняющее потериТайлакбаев Ораз Гельды__.__.1914__.03.1942Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Кереге-Тасс
11Донесение, уточняющее потериАдильбеков Коппай__.__.1923__.01.1942Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Джамбул12Донесение, уточняющее потериЖунисбеков Сихимбай__.__.1900__.06.1942Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Джамбул13Донесение, уточняющее потериТокбулатов Усайн__.__.1914__.02.1943Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с
14Донесение, уточняющее потериКыстаубаев Шокш__.__.1901__.12.1942Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с
15Донесение, уточняющее потериУмербеков Ибаш__.__.1907__.07.1942Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Джамбул
16Донесение, уточняющее потериМаликов Кулан__.__.1923__.07.1943Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Джамбны
17Донесение, уточняющее потериКарызаков Сурменбай__.__.1917__.12.1941Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с18Донесение, уточняющее потериМолдабеков Спатай__.__.1907__.11.1943Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з Онтустик
19Донесение, уточняющее потериМамадалиев Орынбасар__.__.1921__.12.1941Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с, к/з "Джамбула"
20Донесение, уточняющее потериСултанбеков Иманалы__.__.1915__.06.1943Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с


Omir agai, 14-04-2013 07:27 (ссылка)

Мукагали Макатаев

Ұ
Ұят болды-ау
Сен де кеттің,
Мен де кеттім,
Ол да кетті ауылдан.
Осынымыз ұят болды-ау, ұят болды-ау,қауымнан!
Ұят болды-ау,
Ұят болды-ау,
Ұят болды-ау, бауырлар!
Момын жұрттың, арқа сүйер,
Азаматы біз едік.
Тұлпарлардан, тұғырлардан,
Қалған бір-бір із едік.
Біз де кеттік,
Басқа жаққа бетімізді түзедік.
...Естимісің, құлақ түрші,
Қырдан ескен самалға.
Сәлем айтып жатыр ауыл,
Саған, оған, маған да.
Телеграф сымы тұрған сүйеніп ап бағанға.
Көремісің,
Заңғар таулар жаулықтарын бұлғайды,
Шақырады Ақбас шалдар,
Сыбызғы етіп қурайды.
Еске салып, қайтқан құстар
Елдің жырын жырлайды.
Күте-күте,
Көзі талып,
Күн сарғайып батқандай,
Күте-күте,
Жұлдыздардың жанары да аққандай,
Зират екеш зираттар да,
Бізді жоқтап жатқандай...
Момын елдің,
Арқа сүйер,
Азаматы біз едік,
Жеке-жеке бақыт іздеп,
Жеке өмір түзедік,
Жетер енді!..
Туған жердің топырағына тізе бүк!
https://www.facebook.com/ph...

В этой группе, возможно, есть записи, доступные только её участникам.
Чтобы их читать, Вам нужно вступить в группу