Откройте свой Мир!

В Стамбуле скончался первый казахский скрипач


В Турции на 101 году жизни скончался первый казахский скрипач Əлім Алмат. Об этом сообщил в Фейсбук профессор Университета искусств имени Мимара Синана (Турция), лауреат госпремии Әбдіуақап Қара, передает МИА «Казинформ».

Әлім Алмат родился в 1917 году в Иргизском районе Актюбинской области. В годы установления советской власти он окончил музыкальный техникум в Ташкенте и Алматы. В 1939 году ушел служить в армию, в годы второй мировой войны попал в плен. Во время пребывания в лагере Әлім Алмат привлек к себе внимание виртуозной игрой на скрипке и в 1943 году при помощи представителей Туркестанского легиона был послан на учебу в консерваторию в Берлине.

После окончания войны он переправил через Карыса Канатбая письмо супруге Мустафы Шокая Марии Шокай с просьбой посодействовать в переводе из Берлинской консерватории в Парижскую.

По совету Марии Шокай в 1950 году Әлім Алмат переехал из Франции в Турцию. С тех пор он проживал в Стамбуле. На протяжении 25 лет он проработал в симфоническом оркестре в этом городе. Постоянно переписывался с Марией Шокай, принял участие в установлении памятника Мустафе Шокаю в Берлине.

БЕСІК ҚҰДА


Мазалайды бір əңгіме миымды,
Ұйқастырсам өлең қылып қиынды.
Өлең жазсам баурап алар жүректі,
Оқырманның көңіліне сыйымды.
Бұл оқига болған монғол елінде,
Баян-Өлгей деген керім жерінде,
Жақынымнан осы жайтты естігем
Бір күндері сырласқанда желіде.
Монғол, қазақ дос болыпты шынайы,
Осылайша өтіп жатты күн, айы.
Бір күндері серттесіпті екі дос,
Бесік құда боламыз деп құдайы.
Қазақ қызды,монғол ұлды болыпты,
Қос шаңырақ сəбилермен толықты.
Армандары орындалып достардың,
Үйлеріне аңсаған бақ қоныпты.
Уақыт өтті, ай, жылдардан құралған,
Бой жетті қыз ару болып бұралған.
Һас сұлудың саусағынан ұстау да -
Болды барша жігіттерге бір арман.
Монғол жігіт ғашық болды аруға,
Бел байлады сөзін айтып баруға.
Сəби кезден құда түскен сыңарын,
Сырға салып, жан жары етіп алуға.
Сөзін айтып келді аруға жігіт те,
Қарамастан ойындағы күдікке.
Қайрылмады, қарамады һас сұлу,
Иланбады қазақ қызы үгітке.
Уəдені де орындайтын кез келді,
Уақыт, шіркін, зымырап-ақ тез келді.
Əкесі де ерке өскен қызының,
Қайрылмайтын, өр мінезін сезген-ді.
Ыссы кезде соққан жақсы құрышты,
Іздеме деп "тым алыстан ырысты."
Серт бергесін мың жыл құда болуға,
Əкесі де көндіруге тырысты.
Деді ару ,"салмаңыздар азапқа,
Өзге ұлтқа айналмаймын мазаққа.
Мен қаныма жасамаймын сатқындық,
Тек қабырға бола аламын қазаққа".
Осыны айтып ару тұрды жұлқына,
Бағынбастан ата- ананың ырқына.
Деді ару: "тек қазаққа шығамын,
Ешқашан да жау тумаймын ұлтыма."
Əкеге ренжіп, ару жаны қиналды
Түсінбеді өзге ұлтқа қиғанды.
"Қазақ деген оралам,- деп- еліме",
Ата жұрты - Отанына жиналды.
Болса барлық қазақ қызы осындай,
Қарсы тұрса тосын жайға тосылмай.
Өз қазағын құрметтесе әр ару,
Өзге ұлттың жігітіне қосылмай
(Өмірде болған оқиғадан алынған)
ИБРАЕВ АЙЖАРЫҚ
ЕРКІНҒАЛИҰЛЫ

Дара тұрар даталар
[ Читать далее... → ]

Қарабатыр Құлатайұлы Нұрымбет би


Бұлантыда болған шайқаста өзі батыр, əрі ділмар Нұрымбет би мерт болды. Нұрымбет бидің қазасын Төле Биге қалай естіртеміз дегенде Алшын Құланшы Алшыбай жырау мен естіртем деп өз міндетіне алды.
Төле Би бұл кезде Жетісуда Қойгелді батыр екеуі сарбаздар жасақтап, қосымша жорыққа дайындалуда еді.
Нұрымбет бидің арғы бабасы Шалөгіз батыр, Айқарақ Керей Ханның он бесінші қосынын бастап, "жетінші қалқан" атанған. Төрт алқа(Крест жорығына) қарсы күрескен баһадүр.
Алшыбай жырау Нұрымбет бимен талай дəм-тұздас болып, қыр-сырын анық білетін. Суық хабар Нұрымбет бидің қазасын естірту оңайға тимесе де, кешіктіруге болмайтын.
Алшыбай жырау:
Төле Би əділдігің айдан анық,
Сөйлейсің Алты Алаштың тобын жарып,
Айды қолмен жасыра алмаймыз Аллаға аян,
Ақиқатты көме алмаймыз топырақ салып.
Сүбей елі - Сіргелі көштің басы,
Қабан Би мен Асан Қайғы бата берген.
Шалөгіз Қарабатырдың омыртқасы,
Шалөгізден Сен танитын бір бұтақ бар,
Бұтақтан бəйтерек болған Нұрымбет би,
Сіргелінің он екі қабыртқасы.
Төле Би тілді деме, тілдей көрме,
Ендігі жерде белгілі жолықпасы,- деп естірткенде, Төле Би орнынан тұрып Алшыбай жыраумен көрісіп:
- О, Тəңірім! Қазақтың омыртқасы мен қабыртқасы кетсе де, тамырынан нəр кетпесін! Қолынан Ту кетпесін! Жау келгенде батырым, дау туғанда ақылым, беу, Нұрымбет, жамбасың тиген жер жұмақ болғай,- деп отыра кеткен.

Ақпантай Əлиасқарұлы,
Асан Тұрабаев

Ұлы әншінің соңғы жұмбағы

«…Ән салса, ол өзін-өзі ұмытады, әннің әуеніне төңкеріледі, оның даусы көмейінен шықпайды, жүрегінен шығады. Ол әннің әр нақысын ұғады, әнді ғана сүйеді. Ол тәтті үнге, топқа бола жаралған адам. Ән салса рақаттанып, гүл-гүл жайнайды. Көзі де, аузы да, денесі де, қолы да бірге ән салады. Әмірқан кісі емес, әнге айналады. …Әмірқанның киімі де, жүріс-тұрысы да жат еді, қазақтың еркіндігін еске түсіруші еді…».
Әнші жайлы жазушы Жүсіпбек Аймауытовтан артық асырып айту мүмкін бе, сірә?!. Ал ән арысы Жүсіпбек Елебеков әнші даусы 8 шақырым қашықтыққа дейін жетті деген дерек келтіреді, Әмірені ән жанрының импровизаторына балайды. Өзінің «Екі естелік» мақаласында замандас досы Қалибек Қуанышбаев: «Әміре ән салғанда, қандай күшпен, айқаймен бірнеше әндер айтқанда, түсі бұзылмас еді. Күшпен айтатын әндерді айтарда, барлық демін бір-ақ жиып алатын. Оң жақ алқымында мойнының қалтасы бар еді. Соған бар демді толтырып ап, үнемдеп шығарып көпке дейін дем алмайтын», – деп әнші даусының алапаттығына таңдай қағады.
Әнші
…1925 жыл. Қазақ өнерінің тарихына толайым табысымен қосылған осы жылдың 25 мамыры күні Франция астанасы Парижде дүниежүзілік этнографиялық көрме өтеді. Халықтар достығын паш еткен өнер жәрмеңкесінде әуелеген Әміре әніне сол кезде тәнті болмаған, қол соғып қошеметін аяған жан қалмапты. Сөзін түсінбегенімен, қазақы әуен қуатына, шыңылтыр таза дауыс пен тыныс кеңдігіне бас иген Францияның талғампаз қауымы бірауыздан байқаудың күміс жүлдесін сонау қияндағы қазақтай қасиетті елдің абыройын арқалап барған Әміренің қанжығасына байлап берген еді. «Ағаш аяқты» шырқап, Париж көгінде қалықтай қанат қаққан үн құдіретіне француз жазушысы, өнердің білгір сыншысы Ромен Ролланның: «Мен шығыста әншісін бұлбұл құсқа неге теңейтінін енді түсіндім, онда әншілік қабілет өте басым», – деп тебірене тіл қататыны да осы сәт.
Дүрбелең
…Сәні мен салтанаты келіскен бүкіләлемдік көрмеден делегация үлкен әсер, шығармашылық шабытпен оралды. Тек Әміре ғана одан кейінгі болашақ өмірін астаң-кестең еткен аласапыран алапатты арқалап қайтты.
Себеп – Әміре Қашаубаев пен ұлт қайраткері Мұстафа Шоқайдың Париждегі құпия кездесуі. Жат елдегі жүздесу жайлы әншінің өзі губерниялық «Қазақ тілі» газетіне Париж сапары турасынан сұхбат беріп отырып мәлім етеді. Осыны желеу еткен Біріккен бас саяси басқарма (ОГПУ) тыңшылары қазақ эмигранты Мұстафа Шоқаймен астыртын байланысы бар деп күдіктеніп, Әмірені сансыз сұрақтың астына алады. Үйін тінтіп, үздіксіз тексерулер жүргізеді. Қорқытып, үрейлендіріп, тіпті соққыға да жығады. Сөйтіп, дала дарыны аяу­сыз азаптау мен жантүршігерлік қатыгездікті басынан кешіреді. Сондағы әншінің қиналған, нәзік жаны тоз болған, азаматтық ары қор болған қиын күндердегі көңіл-күйі мен ішкі сезімін өнер зерттеушісі Жарқын Шәкерім 1974 жылы өзіне құпия түрде айтқан Социалистік Еңбек Ері, әйгілі актер Серке Қожамқұловтың естелігіне сүйене отырып, былайша әңгімелейді: «Бүкіл халық қошеметіне бөленіп, атағы жер жүзіне кеткен Әміре Парижден аса көңілді де шатты оралды. Арада бір-екі ай өтпей жатып бір күні бет-әлпеті көгерген, көзі ісінген күйі жұмысқа келді. Не болғанын сұрадық. Ол: «Сұрамаңдар, мен айтпаймын», – деді. Оның осы көрінісі араға айлар салып қайталанып жүрді. 1929 жылы ұлт театры Алматыға көшті. Мұнда келген соң да Әміреде сол күй үзілген жоқ».
Күмән мен күдік
Көпке дейін құпия сақталып келген тергеу ісінің ақиқаты бүгінде күмән мен күдіктен арылып, нақты құжаттық деректер негізінде саралауға мүмкіндік туғызып отыр.Ұлттық Қауіпсіздік комитетінің отставкадағы полковнигі, жазушы-публицист Әмірхан Бәкірұлының еңбегі арқасында жарыққа шықты, көп құпияның беті ашылды. Құжатта Әміре Қашаубаевтың 1927 жылғы 6 маусым күні басқармаға шақыртылып, тергеушілер алдында берген жауабы төмендегіше өрбіпті: «…1925 жылы маусым немесе шілде айының бірінде мен барлық ұлттық рес­публикалардан жиналған 14 актермен бірге Парижге бардым. Барған бойда «Дория» отеліне орналастым. Екінші күні қонақүйге Мұстафа Шоқаев келіп, менімен әңгімелесті. Ол Қазақстанда болып жатқан жағдайларды сұрады. Арасында: «Үкімет басында кімдер тұр? Қазақтар бар ма?» деген сауалдар да қойды. Мен «бар» деп жауап бердім. Бірақ олардың кімдер екенін айтқаным жоқ, ол да менен сұраған жоқ. Сосын ол менің білімімді сұрады. Мен оған «ешқандай білімім жоқ» деп жа­уап бердім. Әңгіме үстінде ол Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатовтың хал-жағдайларын және немен айналысып жүргендерін сұрады. Мен: «Байтұрсынов Қызылордада мұғалім, ал Дулатов әдебиетпен айналысып жүр», – дедім…
Тағы бір жолы Мұстафа Шоқаев мейманханаға келіп, актерлердің бәрін ресторанға қонаққа шақырды. Бірақ актерлер әртүрлі себептерді сылтау етіп, ресторанға барудан бас тартты. Онымен бірге ресторанға тек мен ғана бардым. Ресторанға барған соң ол екі саптыаяқ сыра сатып алды. Екеуміз небәрі он бес минөттей бірге болып тарадық. Кетерінде ол Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатовқа сәлем айта бар деп өтініш білдірді. Сөйтіп, өз қолымен менің қойын кітапшама олардың аты-жөндерін қазақшалап жазып берді.
Парижден Қызылордаға келген соң мен Дулатов пен Байтұрсыновқа бірнеше рет жолықтым. Оларға Мұстафа Шоқаевтың жолдаған сәлемін жеткіздім. Екеуі де оның шетелдегі хал-жағдайын, өмір сүруге қаражатты қайдан алып жатқанын сұрады. Мен Мұстафа Шоқаевтың Париждегі француз және орыс баспаларында қызмет атқарып жүргенін айттым. Бірақ оларға Мұстафаның хатын көрсеткен жоқпын, ұмытып кетіппін. Кейіннен кітапшам із-түссіз жоғалып кетті, іздеп таба алмадым…».
Әміре Қашаубаевтан бірнеше мәрте осы сарындас қолхат алынған. Бәрінде де Әміренің жауабы бір. Бірақ соған қарамастан, қауіпсіздік органы қызметкерлері әншінің ант-су ішкен бұл жауабына сенбей, аңдуды тоқтатпаған. Өйткені олар Қазақстандағы ұлтшылдар мен Мұстафа Шоқайдың арасында тұрақты шпиондық байланыс бар деген болжам жасады.
Құпия хат
Соңғы кездері әнші өміріне қатысты бұған дейін айтылмай, беймәлімдеу келген мына бір жайт әміретанушылар тарапынан айтылып қалып жүр. 1925 жылдың жазында, яғни Парижде өтетін бүкіләлемдік көрмеге қарайлас уақытта Мәскеудегі татар етікшісіне ерекше тапсырыспен етік жөндеу ісі жүктеледі. Тапсырыс беруші жап-жаңа етіктің ұлтарағының астына әлдебір хатты салып, қайтадан тігіп беруін өтінеді. Тапсырыс мүлтіксіз орындалады. Және алдын ала жоспарланғандай, аяқкиім Әміренің аяғына киілген күйі француздарды таңдай қақтырған ғаламат әнші әнімен бірге Еуропаға қарай шекара асып кете барады. Ұлтарақ астында жасырынған хаттың қаншалықты қауіпті екенін және өзінің қандай іске тәуекел еткелі тұрғанын әншінің өзі білмеуі де мүмкін. Әлде біле тұра ұлт мұраты жолындағы үлкен саясатқа еріксіз араласты ма екен?.. Ол хат жайлы, жазбадағы айтылған әңгіме жайлы нақты мәлімет болмағандықтан, мәселе күні бүгінге дейін беймәлім болып келеді. Бірақ жазған адамның есімін халықаралық журналист Сұлтанхан Аққұлыұлы өзінің журналистерге берген бір сұхбатында мәлімдейді. Сұхбаттың қысқаша мазмұны мынадай: «Әміре Қашаубайұлының Парижге баруына ұлт көсемі, алты алаш арысы Әлихан Бөкейханның тікелей қатысы болғандығы туралы көп жерде айтылмайды. Әлекеңнің жазуы бойынша, Әміреге ұлттық киімдер кигізгенде оның етігіндегі ұлтарағының астына ол Мұстафа Шоқайға арналған хатын жасырып, дәл сол жолмен Мұстафа Шоқайдан хат алғаны мәлім. Мұстафа Шоқайдың Әлиханға немесе Әлиханның Мұстафа Шоқайға жазған хатында не айтылғаны жа­йында біздің қолымызда, өкінішке қарай, ешқандай дерек жоқ».
Соңғы аманат
Беймезгіл және бейуақыттағы шақыртулар мен жөнді-жөнсіз тергеу, адам төзгісіз азаптаулар, күні кеше ғана жанында бірге жүріп, жақынына айналған жандардың қара бастарының қамы мен қауіпсіздігін күйттеп сырт айналуы, театрда ойнаған рөлдерінен шеттетілуі, дауыс жазу үшін Мәскеуден арнайы келген мамандарға берілетін тізімнен өз есімінің сызылып тасталуы – мұның барлығы да жаны нәзік, сезімтал өнер адамының қай-қайсысына да оңай тимесі анық. Жеңіл тимегені былай тұрсын, бұл өнер адамы үшін өліммен тең азап еді. Мұндай соққы әнші емес, жай адамның өзінің сағын сындырып жіберуі әбден мүмкін. Әміре Қашаубаев та сондай қиын күндерді басынан өткерді. Әсіресе, жанына қатты батқаны Евгений Брусиловскийдің қолтаңбасында 1934 жылдың 7 қарашасы күні қойылған қазақтың тұңғыш операсынан әншіге лайық рөлдің табылмауы болды. Қанша төзуге, шыдауға тырысқанмен де, пенде емес пе, төзе-төзе төзім де түгесілді. Даңқ шыңына шыға тұра шығармашылық шарасыздыққа шырмалды. Париж аспанын әнмен әуелетіп, таңдай қақтырған, қазақтың әншілік дәстүрін дүниежүзіне танытқан дара дарын енді ішер ас, киер киімге зар болып, «ащы сумен» достаса бастады. Іштегі күйікті осылай басқысы келді. Сөйтіп, ұлы талант өзінің әншілік ғұмырына мәңгілік нүкте қойды. Өнер иесінің осы бір қиын күндердегі аянышты хәлін ұлттық операны шырқау биікке көтерген композитор Евгений Брусиловский: «Париж бен Страсбургтің сахналарында жарық жұлдыздай жарқ етіп көрінген Әміре Қашаубаев сенің алдыңда тұр. Көзі қанталап мөлиген, денесіне тер сіңген, дау­сы барлыққан, еңсесі пәс адам сол Әміре Қашаубаев па? Әлі де болса маған бірдеңені дәлелдемек болады… Көпе-көрінеу жылап тұр. Бірақ бұл мастықтың әсерінен төгілген көз жасы емес еді. Жоғалған, алданған өмірдің ащы солығы еді. Қазір даусынан айырылған шағында оның кездесіп, бас қосар адамы да шамалы, оған көңіл бөліп жатқан ешкім жоқ. Өзінің жалғызсырап қалғанына, елеусіз қалғанына қатты қамығады ол», – деп жазады өзінің «Дүйім дүлдүлдер» аталар еңбегінде. Ащы да болса шындық осы. Өміріне төнген қауіпті сезсе керек, қайтыс боларынан аз уақыт бұрын сол кезде небәрі 27 жастағы композитор Ахмет Жұбановқа барып: «Әлдеқандай жағдай бола қалса, үйдегі қаршадай екі қызыма көз қырыңды сала жүргейсің», – деп отбасын аманаттап кетіпті. Бұл – 1933 жылы болған оқиға. Арада бір жылға жетер-жетпес уақыт өткенде алапат әнші бақиға аттанады. Париж сапарынан кейінгі өнерпаз өмірінің тозаққа бергісіз тоғыз жылы осылайша қайталанбас талант иесінің тамырын үздіксіз балталап, ақыры қиып тынды.
Үзілген ән…

…1934 жылдың 7 қарашасы. Осы күні Евгений Брусиловский жазған қазақтың тұңғыш операсы «Қыз Жібек» қойылымының премьерасы өтті. Қазақ өнері үшін үлкен жаңалық! Халықтың қошеметінде шек жоқ. Шебер өнер көрсеткен: Күләш Байсейітова, Құрманбек Жандарбеков, Манарбек Ержанов, Жүсіпбек Елебеков, Қанабек Байсейітовтей өнерпаздарға шексіз ілтипатпен толассыз шапалақ соғып, ризашылығын білдірісіп жатқан шат-шадыман шақта қазақ өнерін ойсыратып кеткен қаралы хабарды да естіді жиылған жұрт: «Ән атасы Әміре Қашаубаев қайтыс болды…».
«Лениншіл жас» газетінің 11 қараша күнгі санында мынадай некролог берілді: «Ноябрьдің 5-інен 6-сына қараған түнгі сағат үште Қазақстанның белгілі халық әншісі Әміре Қашаубаев аз күн ауырып, қайтыс болды». Бұл – ресми дерек. Ал бейресми мәліметке сүйенсек, қойылымнан өзіне лайық рөл бұйырмаса да, театрға күнде келіп, дайындыққа қатысып, операның сахналануын асыға күтіп жүрген әншінің жансыз денесі дәл өзі тағатсыздана тосқан «Қыз Жібегінің» тұсауы кесілетін күн қарсаңында опера театрына жақын маңнан табылыпты. Бұл болжамды «Казахстанская правда» газетінің 1945 жылғы 25 қарашадағы нөмірінде жарық көрген жазушы Николай Ановтың мақаласындағы: «Враги народа, травившие Амре, хотели похоронить славу народного певца в одной могиле с покойником», – деген мына бір сөзі әрі қарай растай түседі. Қаламгер жазбасындағы бұл жолдар Әміре Қашаубаев өкпе қабынуы салдарынан болған аурудан емес, қасақана жасалған қастандықтың құрбаны болғандығын күмәнсіздендіреді. Әлі күнге дейін құпиясы толық ашылмай жұмбақ күйінде қалып келе жатқан әнші өліміне қатысты деректер осындай. Ал жақында ғана Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің мұрағатында болған Қазақстан Ұлттық телеарнасының шығармашылық ұжымы Әміренің өліміне қатысты ешқандай қылмыстық іс қозғалмағандығы, 9 жыл бойы әншіні формальды түрдегі болса да негізі жоқ тергеулермен қинағандығы жайлы сұмдық деректі мәлімдеді. 1937-38 жылдардағы репрессияда ұлт мұраты жолында жанын салған ұлтшыл арыстарымызды қынадай қырған жауыз жүйенің тырнағына алғашқылардың бірі болып ілініп, жазықсыз құрбаны болған ұлы әнші Әміре Қашаубаев өлімінің жұмбағы мен шындығы осы.
Назерке ЖҰМАБАЙ

Қазақ қайтсе көбейеді?


Қазір ресми дереккөздері Қазақстанда 17 миллион халық бар екенін айтады. 2009 жылғы санақ бойынша Қазақстан халқының 65,2 пайызын мемлекетті құраушы ұлт – қазақтар, 21,8 пайызын орыстар, қалғандарын өзге 130-ға жуық ұлт пен ұлыс өкілдері құрайтыны мәлім болды. Бір қарасаңыз, тәп-тәуір жетістік. Егер сонау 1991 жылы Республика халқының небәрі 42 пайызы ғана қазақтар екенін еске алсақ, 25 жыл уақыт ішінде біздің ұлтымыз едәуір өскен. Бүгінгі күні қазақтардың үлес-салмағы 70 пайызға жуықтағанын әртүрлі басылымдар жазып жүр.
2012 жылғы статистика бойынша Қазақстандағы қазақтың саны 10 979 511 адамға жеткен, бұл көрсеткіш 2009 жылмен салыстырғанда 900 мыңдай адамға көп. Бар-жоғы үш жылдың ішінде бір миллонға жуық көбейген. Ал 1999 жылғы санақта қазақтардың саны небәрі 7 985 039 адам екен. Араға 10 жыл салып, біздің халық 3 миллионға артқаны байқалады. Әр 10 жыл сайын 3 миллион халық қосылар болса, 25 жылдың ішінде кемі 7-8 миллион халық өсімі болар еді. Бүгіндері 25 миллион халқы бар елге айналар едік. Өкініштісі, ондай көбею болмай отыр.
Өзбек өскенде, біз неге өспейміз?
Халық өсуі үшін ең әуелі мемлекеттің демографиялық саясаты дұрыс болуы керек. Біз үшін ең маңызды мәселе халықтың өсуі екенін түсінбейінше, Қазақстанның дамыған 30 елдің қатарына енуі екіталай. Орталық Азия елдері туралы мәліметтерді ақтарып отырып, бізбен бірге Тәуелсіздік алған өзге төрт ел – Қырғызстан, Өзбекстан, Түркіменстан,Тәжікстан елдерінің бәрінде демографиялық өсу барын байқаймыз. Тіпті, өзбек ағайында демографиялық дүмпу бар десек те болады. Олар 25 жылдың ішінде 30 пайызға көбейген әрі негізгі ұлт – өзбектердің саны жылдан-жылға артып келеді. 2030 жылдары Өзбекстандағы халық саны 40 миллионға жетеді деген болжам бар. Қазірдің өзінде 30 миллионнан асып үлгерген. Орталық Азия бойынша тек Қазақстанның ғана демографиялық өсімі баяу болып тұр. Осыдан 25 жыл бұрын 17 миллион халқы бар біздің елдің қазіргі саны да сол межеге әзер жетті. Мұның бір себебі, Қазақстанды мекен еткен өзге ұлт өкілдерінің тарихи отандарына қоныс аударуы болса, екіншісі туу көрсеткішінің көңіл көншітерліктей еместігі. Бір жылдары 15 миллионға дейін құлдыраған Қазақстан халқы қазір қайта өсіп келеді. Тәуелсіздік жылдарында шетелден оралған 1 миллион қандастарымыздың елдің демографиялық тұрғыдан нығаюына қосқан үлесі зор. Олардың елге оралуы арқылы Қазақстандағы қазақтардың саны артып отыр.
Шынымен де, өзбек өскенде, қазақ неге өспейді? Шеттен келетін қандастар, туу көрсеткішінің жақсаруы, өмір сүру жасының ұзаруы, медициналық көмектің артуы, т.б. жағдайлар қай ел болсын маңызды-ақ. Бірақ халықтың өсімі тек барлық мәселені шешумен бітпейді. Ең әуелі ұлттық психологияның сауығуы, көпбалалы болуға ынтық отбасылардың артуы ләзім. Сондай-ақ, мемлекеттік ынталандыруды жүйелі қолға алу керек.
2020 жылы 20 миллионға жете аламыз ба?
Президент Нұрсұлтан Назарбаев осыдан он шақты жыл бұрын 2020 жылы Қазақстан халқының санын 20 миллионға жеткізуді тапсырған болатын. Қазіргі өсім бойынша ол межеге жетуіміз мүмкін. Біздің өсуімізге, демографиямыздың жақсаруына мемлекеттік заңдар мен қаулылардың тікелей ықпал ететіні айдан анық. 1996-1999 жылдары Мәжіліс депутаты болған Төлеген Қуанышев мырза – сол кездері «Көші-қон туралы заң» мен демография мен әл-ауқатқа қатысты заңдардың қабылдануына бар күшін салған қайраткерлердің бірі. Ол бізге сол кездегі ахуалды әрі демографиялық өсімнің алдағы болжамы туралы өз пікірін білдірді.
Төлеген Шаңғытайұлы президент айтқан 20 миллионға өткен 2015 жылы-ақ жетуіміз мүмкін еді дейді. Себебі, 1997 жылы қабылданған «Көші-қон туралы Заң» жобасының жұмыс тобында белсенді түрде араласқан ол осы заңның артықшылығы көп болғанын, шетелден келетін қандастардың елімізге ағылуына, азаматтық алуының жеңілдеуіне, ортаға бейімделіп, тез сіңісуіне аталмыш заң жобасының ерекше ықпал еткенін айтады. Сонымен қатар, былтыр осы заң жобасына өзгертулер мен толықтырулар енгізілген соң, сырттан келетін ағайындардың саны тағы да артуы мүмкін деген үмітін де жасырмайды. Арада 4-5 жыл уақыттың бекер кеткенін, қандай жағдай болса да көштің тоқтамауы ел үшін маңызды екенін түйін еткен Т.Шаңғытайұлы:
«Біз өсу үшін шетелдегі қандастарымызға көбірек көңіл бөлгеніміз жөн. Мұның тарихи маңызы бар. Біріншіден, шетелдегі қандастарды елге әкелу арқылы санымызды арттырамыз. Екіншіден, өзге жұрттағы ағайынды ассимиляцияға ұшыраудан сақтаймыз. Үшіншіден, мына алып даланы өзге емес, өзіміз игереміз», – дейді.
20 миллионға жету үшін алдағы 5 жылда 3 миллионға өсуіміз керек. Оның бірден-бір жолы – Көші-қон заңының орындалуын қадағалау. Алда сайланатын Мәжілісмендер ешуақыт осы мәселені естерінен шығармау керек деп ойлайтын қоғам қайраткерінің пікірінше, «ұлт болашағын ойлайтын адам әуелі қазақстандықтардың санының артуына бар күш-жігерімен қызмет етуі тиіс».
Демография – ұлттық саясат болуы керек
Төлеген Қуанышев өзі депутат болған жылдары демографияға қатысты талқылаулар өткізіп, мерзімді басылымдарға мақалалар жазып, демографиялық заң мен қаулылардың қабылдануына да бел шеше араласқан. «Сол кезде демография, әлеуметтік мәселелер туралы кез келген заңға біз белсене араластық. Әлі есімде, демография туралы заңның мазмұнымен танысып, қайран қалдым. КСРО кезіндегі заңның негізінде жасалыпты. Шетелден келген кез келген азамат Қазақстан азаматтығын алуына толық құқығы бар екен. Біз ұлттың қауіпсіздігіне зор қауіп төндіруі мүмкін заңды қабылдатпай, өзгерту енгіздік. Әсіресе, қытайлардың қазақ қызына үйленіп, еліміздің азаматтығын алуына мүмкіндік беретін заң қабылданған болса, бүгіндері миллиард халқы бар қытайлармен «құдандалы болу» қалыпты жағдайға айналған болар еді. Бізге ұлттық қауіпсіздікті ойламай болмайды. Шетелдіктердің Қазақстан азаматтығын алуына заң аясында кедергі келтіру керек. Ұлттың иммунитеті – демографиясының өсіміне тікелей тәуелді. Саны өскен жұрттың сапасы да артады», – дейді Төлеген Қуанышев.
Бір кездері өзі басы-қасында жүріп қабылданған заңның арқасында өзге ел азаматтарының Қазақстан азаматтығын алуы қиындағанын, бірақ қазір кейбір дереккөздері әлі де болса қазақ қыздарына үйленіп, Қазақстан азаматтығын алғандардың бар екенін жазып жүргенін айтып, «бұл мәселе бейжай қарайтын дүние емес» дейді.
Оның ойынша, алдағы уақытта демографиямен айналысатын арнайы агенттік болғаны жөн. «Қазір демографиямен қандай министрлік айналысып отырғанын да көп жұрт біле бермейді. Кезінде Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі айналысқан, бүгінде ондай министрлік жоқ. Ұлттық экономика министрлігінің бір басқармасы демографияны көп жұмысының бірі деп қана қарап отыр. Статистика комитеті, Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрлігі, Ішкі істер министрлігі демографияға қатысты әртүрлі жұмыстарды бөлек-бөлек атқарады. Бірін бірі түсінбей жатады. Негізінде, осы әртүрлі мекемелерге қараған мәселелердің басын біріктіріп, агенттік яки комитет құру – заман талабы. Тіпті халықаралық тәжірибеге сүйенсек, арнайы министрліктері бар елдер де кезігеді. Қазақстан үшін ең басты құндылық – Адам екені Ата заңымызда жазылған. Ендеше, халықты көбейту, демографиялық мәселемен жүйелі айналысу – Үкіметтің басты жұмысы болуы керек».
Төлеген Қуанышев – «Бірлік» партиясының құрамындағы Мәжіліс сайлауына ұсынылған үміткерлердің бірі. Өзінің айтуына қарағанда, «Бірлік» партиясының негізгі ұстанымы – демографиялық ахуалды жақсарту екенін сөз еткен ол, алдағы уақытта демография туралы жүйелі зерттеу жүргізуді қолға алу ойы бар екенін айтады.
«Отанды Отан ететін – халық. Қазақстан – барша қазақтың жалғыз отаны. Біз – өскенде ғана мықтымыз. Біз көбейгенде ғана мығымбыз. «Көп қорқытады, терең батырады деген. Санымыз қанша көп болса, Тәуелсіздігіміз сонша баянды болмақ», – дейді Т. Шаңғытайұлы.
Ө. БИСЕН.

ҮНДЕУ: Құрметті, оқырмандар!

Елімізде қазіргі уақытта Қазақ тілінің Латын қарпіндегі жобасы талқыланып жатыр, осы жылдың соныңа дейін нақты бір үлгі таңдалатын болады және бекітіледі!
Осынау Қазақ ұлты мен Қазақ тіліне қатысты маңызды кезеңде тұрмыз! Олай дейтініміз, Қазақ ұлтының өркендеп дамуы, Әлемдік өркениеттен қалыспай Әлем елдерінің көшінен қалмау үшін болса, екінші жағы, Қазақстанның тәуелсіздігінің нығайтып одан әрі сақтап, Мәңгілік ету үшін жасалып отырған қадам! Өйткені тіл және қаріп ол белгілі бір елдің идеологиясы мен саясатын тасымалдайды. Қазіргі қолданып жүрген Кириллица ол Ресейдің қарпі екені белгілі, барлығымыз білеміз осы уақытқа дейін Қазақстанның ақпарат кеңістігі Ресейге тікелей тәуелді болмаса да, ол елдің бізге ықпалы, ақпараттық ықпалы өте үлкен болып келе жатыр. Ал 21-ші ғасыр ақпараттың заманы! Ақпараттық қауіпсіздік ол тікелей мағынасында Тәуелсіздік деген сөз!
Сондықтан, Қазақстанның Тәуелсіздігің одан әрі нығайту үшін, елімізді өзге елдің ықпалынан түбегейлі шығару мақсатындағы осы іске Қолдау білдіруіміз қажет! Әр Қазақ елім, жерім деп өмір сүріп жүрсе, онда дәл осы сәт сенің Ұлтынның шынайы патриоты, жанашыры екеніңді көрсететін уақыт!
Тарихтан білеміз, Латын қарпін Қазақ қолданған содан кейің Ресей бізді ұлт ретінде Жер бетінен жойып жіберу мақсатында, отарлау мақсатында, Қазақ халқына Кириллицаны енгізген болатын! Енді соны түзейтін кез келді! Әр жаңалыққа жақсы көзқараспен жане басқа тұсымен қарау керек! Латын қарпіне де үйренеміз, босқа бацбалам салудың қажеті жоқ! Көшелерде латын қарпінде көптеген жазулар бар, телефонымызға да сол латын қарпінде хабарламалар келеді. Жалқауланбайық, қолдайық, үйренейік, ұлтжанды болайық! Ал кирилл қарпін ҚАЗАҚ ТІЛІ деп жүргендердікі қателік! Қазір Қазақ тілі кирилл қарпінде жазылып жүр, тіл қалады ал қарып өзгереді! Тіл сақталады! Дұрыстап терең түсіну керек!
Осы уақытқа дейін Үкіметтен Қазақ ұлты үшін, тіл үшін, солтүстік көршіміздің ықпалынан кету жайлы жобаларды талап етіп күтіп келдік. Енді Үкімет Қазақ ұлты үшін маңызды істі қолға алғанда неге қолдамай неше түрлі түкке тұрғысыз сылтауларды айтамыз?! Қазақ халқының болашағы үшін бірігіп, шынайы қадамдарды жасауымыз керек!
Ұлы Қазақ Елі парақшасы, Қазақстандағы ең үздік патриоттық бағыттағы парақша! Біз, Қазақ ұлты үшін және болашығы үшін Тарихи маңызы зор қадам, Қазақ тілінің Латын қарпіне ауысуын қолдаймыз!
Сондықтан, ПАРАҚШАМЫЗДЫҢ АТАУЫ КИРИЛЛИЦАДАН ЛАТЫН ҚАРПІНЕ АУЫСТЫРЫЛАДЫ. Одан кейін бірте-бірте ақпараттарымыз Латын қарпінде жарияланатын болады! Ал, Қазақ тілінің Латын қарпіндегі үлгісі нақты қабылданған кезде, парақшамыздағы барлық ақпараттар Қазақша Латын қарпінде жарияланатын болады!
Ұлы Қазақ Елі, ұлтымыз үшін осынау маңызды қадамды жүзеге асыруда керітартпалыққа салдырмай, Қазақ халқының бірлігін көрсетіп ҚОЛДАУ БІЛДІРЕЙІК! АЛҒА, ҚАЗАҚСТАН!
Ұлы Қазақ Елі парақшасы әкімшілігі

4 млн қазақты қырған Сталин қылмысын қалай жасырғанын білесіз бе?

Сталин салған лаң КСРО-ның 20 миллион халқын жалмап, бұратана ұлттарды адам төзгісіз күйге түсірді. «Оның 7 миллионы — украиндар, 7-8 миллионы — қазіргі РФ территориясындағы халық және 4,5 миллионы — қазақтар».
Енді ойлаңызшы, осындай цифрды әлем қауымдастығынан жасырып қалу мүмкін бе еді?
Қазір „Мьянмада 3 мың мұсылман көз жұмды„ деп шуласып жатыр әлем. Ал Сталин қырған 20 млн ше? Адам емес пе олар? Ол кезде қазіргідей жанашыр қауым қайда қалды? Білмей қалған шығар дейсіз бе?.. Жоқ, білгенде қандай?.. Бәрі білді.
Не болды ол кезде дейсіз бе?.. Барлығы жабылып, Сталинге қылмысын жасыруға көмектесті. Қандай қылмыс екенін жалықпай тағы бір еске түсірейік…
КСРО өз қарамағындағы елдерді күштеп отырықшыландырды. Мамыражай отырған халық бір күнде күнкөріс көзі — бар малынан айырылды. Не өкіметтің айтқан жеріне бару керек, не болмаса бас сауғалап елден кету керек. 1930 жылдары осындай екі таңдау болды. Қазақтың көбісінің басқа жаққа кетуге жағдайы болмады, оған мүмкіндік бермеді.
Осымен бітсе жақсы ғой. Барын тартып алған халыққа Совет өкіметі түрлі салық салды. Жұтаған халықты одан сайын қанады. Осылайша 1,5 шаршы шақырым территориядағы 69,5 миллион халқы бар елді-мекенге аштық кейпіндегі тажал да келіп жетеді. Ол 20 миллион адамды адам төзгісіз жағдайда «жалмап» тынады. Аштықтан арып-ашыған халыққа, өкінішке қарай, сырттан көмекке келер біреу де табылмады. Әйтпесе шетел, әсіресе ұлы державалар КСРО территориясындағы бұл масқара оқиғадан хабардар еді.
Негізінен, қынадай қырылып жатқанда әлемдік қауымдастықтың бұлайша үнсіздік танытуы, бүгінгі халықаралық нормалармен, ар-ождан пактілерімен алып қарастырғанда қылмыспен пара-пар боп саналады.
Олар мұны білді, біле тұра қылмыскердің сыбайласы болғанды саналы түрде жөн көрді.
Неге дейсіз бе?..
Себебі оларға Сталин нацистік Германиямен соғыстыру үшін керек болды. Өз қолдарын былғап қайтеді? „Мен дайын„ деп мына жақта көзі қанталап Сталин тұрғанда. Осылайша өзге әлем аштан өлгенімізге қарамақ түгілі, тағы бір қанды қырғынға онсыз да титықтаған КСРО халқын айдап салды. Иә, ІІ-дүниежүзілік соғыста тағы қырылдық емес пе?..
Сөйтіп Жер шарының түкпір-түкпірінде КСРО өңіріндегі жаппай ашаршылықты жасырып-жасқаған ұжымдық акциялар белең алды.
Нью-Йорк Таймс және өзге де америкалық басылымдар КСРО-ның қолдан ұйымдастырған ашаршылығын жасырды.
Сталин шетелдік комиссия үшін алдын ала әзірленген турлар ұйымдастырды: дүкендер тамаққа, азық-түлікке лық толтырылды, ал дүкенге 10 метр жақындаған адамдар сол арада атып тасталды, қамауға алынды, көшелер лезде сумен шайылып, тазаланып отырды, ал барлық шаруалар коммунистік партияның адамдарымен алмастырылды.
Ұлыбританияның Герберт Уэллсі (H G Wells) және Ирландияның Джордж Шоуы (George Bernard Shaw) ашаршылық туралы сыбысқа негіз жоқ деп мақала жазып, ақпарат таратты. Сонымен қатар
Франция премьер-министрі Украинада боп қайтқан соң бұл өңірді «жайқалған бақ» деп өтіріктен беті былш етпей, суреттеп, шетелдік газетке мақала жазады.
Бұл уақыт аралығында 1937 жылғы халық санағы қорытындысы «жер асты» қойнауына жөнелтіліп, ашаршылық салдары да жойыла бастаған еді. Ашаршылық құрбандары саны Холокостпен пара-пар болғанымен, адамзатқа қарсы жасалған қылмыс ретінде бұл ашаршылықтың бағасы тек соңғы онжылдық барысында беріле бастады.

Батар күн,
Келер түн,
Атар таң,
Шығар күн,
Бәріңе, бәріңе, бәріңе құмармын!
Осы мен,осылай мәңгілік тұрармын,
Осы мен, сірә да, өлмейтін шығармын! Жақындық сеземін -
Жерден де аспаннан,
Жылылық сезінем -
Мұздардан, тастардан.
Өмірім, сірә да,әріден басталған,
Әріден басталып, мәңгіге тасталған.
Осы,мен,өлмейтін, өлмейтін шығармын,
Сәл ғана мызғып ап, қайтадан тұрармын.
Мұқағали МАҚАТАЕВ

1456-1473ж – Керей хан. Керей – Болат сұлтанның баласы.
1473-1480ж – Жәнібек хан – Барақ ханның баласы
1480-1511ж – Бұрындық хан қазақтарды басқарды. Керей ханның баласы
1511-1518ж – Қасым хан билігі. Әз Жәнібектің ұлы
1518-1523ж – Қасымның баласы Мамаш хан болды
1523-1532ж – Қасымның немере інісі Тақыр хан болды
1533-1534ж – Бұйдаш хан Тақырдың інісі хан болды
1534-1535ж – Қожа Мақмұт хан болды
1535-1537ж – хан атағы болған сұлтандар: Тоғым хан, Ахмет хан, Хақназар, Наурыз-Ахмет хан
1538-1580ж – Хақназар Қазақ хандығының ханы болды, Қасымның баласы
1580-1582ж – Жәнібектің немере інісі 80 жастағы Шығай таққа отырды
1582-1598ж – Шығай қайтыс болып, орнына баласы Тәуекел отырды
1598-1628ж – Есім хан билігі. Шығайдың баласы, Тәуекел ханның інісі
1613-1627ж – Тұрсын хан билігі
1628-1652ж – Жәңгір хан болды. Есім ханның баласы
1680-1715ж – Әз-Тәуке хан билігі. Салқам Жәңгірдің баласы
1718-1726ж – Батырдың билігі
1726-1730ж – Болат хан билігі. Болат-Тәуке ханның бел баласы
1720-1740ж – Ұлы жүзді Жолбарыс хан басқарды
1718-1748ж – Әбілхайыр Кіші жүзге хан болды
1748-1786ж – Нұралы Кіші жүзге хан болды
1791-1794ж – Ералы Кіші жүзге хан болды
1795-1797ж – Есім Кіші жүзге хан болды
1797-1805ж – Айшуақ Кіші жүзге хан болды
1805-1824ж – Шерғазы Кіші жүзге соңғы хан болды
1716-1719ж – Орта жүз ханы Қайып хан билігі
1719-1734ж – Орта жүз ханы Сәмеке хан билігі
1734-1771ж – Орта жүз ханы Әбілмәмбет билігі
1771-1781ж – Орта жүз ханы Абылай билігі
1781-1819ж – Орта жүз соңғы ханы Уәли билігі
1815-1817ж – Орта жүз соңғы ханы Бөкей билігі
1841-1847ж – Кенесары қазақтың соңғы ханы. Кенесары – Абылай ханның немересі, Қасым төренің баласы

Байлық деген кейде жиіркенішті болып кетеді ...


«Тәрбие басы – тал бесік» дейді қазақ жұрты. Тіпті, ислам дінінде бала құрсауда жатқанында-ақ анасынан, әкесінен, айналасындағылардан тәрбие алады делінген. Тәрбие туралы бұл анықтамалар неге керек десеңіздер, ол мына оқиғаларға сүйеу болмақ. Яғни, мен тұратын көшеге екі қабатты зәулім үй тұрғызып, жаңадан қазақ көрші көшіп келді. «Алыстағы жақыныңнан, қасыңдағы көршің артық» демекші, қашанда бір ауылдың тұрғындарындай болып, өте тату, ынтымағы жарасып, жақын араласатынымен қатар, көшенің сәнін, берекесін келтіріп кішкентай балалар ойнаудан жалықпайтын. Бірде, жас балалардың көңіл-күйін қашырған «Мен баймын! Мен екі қабатты дәу үйде тұрамын» деп әлгі жаңа көршінің кішкентай тұрғыны, яғни 7-8 жас шамалас ұл баласы марқайып, көкірегін бесіктен белі шықпай жатып кердитіп, өзінің емес, әкесінің дүниесіне шалқып тұрып сөйлегені мені бей-жай қалдырмады. Иә, мұны естігенде жүрегімнің ыстық жалынын мұздай сумен басып жібергендей, өте жағымсыз күйге түстім. Ал, дәл осы секілді жағдайды құрбымның да басынан кешіргенін біліп, кейінгі ұрпақ қайда ауып барады деген күмәнді оймен қатты қапаландым. Ауласында ойнап жүрген кішкентай қыздар балалыққа тән ренжісіп қалған көрінеді. Сонда, бірінің өзіне шаң жуытпай, мірдің оғындай айтқан сөзі: - Сен кімсің, құмнан шыққан! Ал, мен, мені білесің бе кім екенімді?! Мен прокурордың қызымын,- дегенді естіп жағамды ұстадым.
Сонда қалай болғаны, бір-біріне бауыр болудың орнына, осы қазақтарға кішкентайынан бастап сен кедейсің, мен баймын деп бөліну жігі қаншалықты орынды қылық?
Кім өз баласын қатардан қалдырғысы келеді?! Әркім өз сәбиінің киімі бүтін, қарны тоқ болуы мақсатында еңбек етіп, тырысып-бағады емес пе?! Дегенмен, ең бірінші орында «тәрбие» ұмыт болып кетпегені абзал еді. Сонда қалай болғаны, ата-анасы үйде отырып ұл-қыздарына қазаққа тән қарапайымдылықты, кішіпейілділікті, мейірім мен қонақжайлылықты үйретуде ақсақтап барады ма екен?! Осы орайда, тәрбие мен дүниеқұмарлық таразыға түскендей, менің кеудемде кішкентай жеткіншектердің бұл қылықтарына жүрегім әбден жараланды десем де болады. Тіпті, «байлық», «дүние» деген нәрселерге жиіркенішпен қарап, жүрегімде намыс оты тулай, өртеніп, өршіп кетті. Бұл орайда, мына көргенімді де қоссам жарар еді. Бейбіт заманда, қаланың ең мәдениетті саналатын орталық көшелерінің бірінде құрбыларыммен келе жатып, анасының көлігінің артында уайым-қайғысыз отырған мектептің жас оқушысы болатындай әп-әдемі қыздың терезеден жазықсыз біздерге саусағын шұқшитып, тілін шығарып бара жатқаны не сұмдық десеңізші! Ата-ана балаларының осындай жағымсыз іс-әрекеттерін бағып, жөнсіздерін тыйып, мәдениет пен әдептілікке, адамды сыйлау мен құрметтеуге, анағұрлым мейірбан болуға үйретсе, қоғамымыз нағыз қазаққа тән биязылықтың төрінен шығып, елдің сүйіспеншілігіне бөленер еді-ау!
«Әйел бір қолымен бесікті тербетсе, екінші қолымен әлемді тербетеді» демекші, көбінде аналарымыз жұмыс басты болып, бала тәрбиесіне аса көп көңіл бөлуден қалып жататыны жасырын емес. Бала өз бетімен тәрбиені көбінде теледидарлардан, ғаламтор мен компьютерден алып жатады деген әңгімелер талай жерде қозғалып, бұл мәселенің дауы шешімін тауып, жемісті жауапқа ие болып жатқанын көрмейміз.
Өкінішті... Бірақ, мұның бәрі тап-таза шындық. Адамгершілік дегеннен жұрдай болып бара жатқан осындай адамдар біздің айналамызда көп-ақ. Бірін жолдан ұстап алып «қой» десең, екіншісі жабайы өнерін көрсетіп шыға келеді.Бұған іштей күйіп, қапаланғаннан басқа еш амал жоқ...

Бесігімізді түзедік, бесік жырымызды ше?

Өз естеліктерінде поляк халқының ұлы перзенті Адольф Янушкевич: «Қазақтың 3-4 жасар баласының тілі жатық, ал 5-6 жастағы балалар шешен әрі тауып сөйлейді, ойын ұтымды жеткізе біледі» деп таңдана жазғаны бар. Енді ойлап қарасақ, қазақ топырағына жер аударылып келген поляк зиялысының осы пікірі тегіннен-тегін айтылмапты.
Сырт көз сыншының бір ұлттың бүтін болмысына бойлай білуінен, менталитеттік деңгей-дәрежесіне дендей алғанынан тұжырымдалыпты. Ал осы өскін ұрпақтың жатық, шешен сөйлеуінің сыры неде дейсіз ғой, кәдімгі бесік жырында.
Иә, осы ретте, сіз «бесік жыры тек қазаққа ғана тән» деп өз уә­жіңізді ортаға салуға қақы­лысыз. Ұлы Мұхаң, Мұхтар Әуезов бесік жырын ауыз әдебиетінің бір тармағы деп баға­лайды. «Ел болам десең, бесігіңді түзе» деп өшпес, өлмес өсиет­нама қалдырды. Соны парық­таған ақсұңқар ақындар сананы жаңғыртып, тыңнан түрен салды. Атақты алдас­пан ақын Мағжан да, дауыл­паз ақын Қасым да, сұңғыла суреткер Сағи да төл «Бесік жырларын» жазды. Сөйтіп, ұлттың ұлы құндылығын аман алып қалды. «Әлди, әлди, ақ бөпем» деп басталатын сол жырлардың қай-қайсысы да тәрбие бұлағындай.
Қолымыздан іс алып,
Мойынына күш алып,
Бізді бағар ма екенсің?
Құрығыңды майырып,
Түнде жылқы қайырып.
Жаудан жылқы айырып,
Жігіт болар ма екенсің? – деп аялаған бөбегін үміт күткен ұр­пағы, ертеңі, болашағы атап, рух тамшысын сүйегіне ептеп сіңіреді.
Қарап отырсақ, біздің бесік жырымыздың әлем халық­тарының бесік жырларынан ерекшелігі сол – рухтық күші басым. Тездеп азамат болып ат жалын тартса, ел шетіне шығып жер қорғаса, қазақтай ұлы елдің атын мәшһүр етсе деген арман-мұрат менмұндалайды. Осындайда Зейнеп Ахметова айтатын тәлімді бір әңгіме еске түсетіні бар. Ертеректе бір келіншек бесігінен ажырамай жүрген баласын бесікке бөлеп, әлдебір жұмыстарымен шығып кетсе керек. Отағасы да сырттағы тіршілігімен кеткен. Жолай демалмақ болып тоқтаған бір жолаушы киіз үйдің тұсына келіп: «Кім бар-ау!» деп дыбыс берген екен. «Кіре бер» деген ­дауысты естіп, ішке кірген жолау­шы аңтарылып тұрып қалады. Үйде бесікте ұйқысынан оянған баладан басқа жан жоқ. Сол мезетте бесіктегі бала жолаушыға: «Өреде ашыма бар, өзің де іш, маған да бер» деген екен.
Осыдан-ақ, сөз басында дәйек еткен поляк зиялысының сөзінің қандайлық расты­ғын болжарсыз.
Бақсаңыз, ұлт тарихында өшпес із қалдырған ғалым да, хакім де, ақын да бесіксіз өспепті. Әлемнің екінші ұстазы атанған әл-Фарабиден тартып, кешегі жұлдыздай аққан ғалым Шоқанға, онан беріде сөз зергері Мұхтарға дейін бесіктен өсіп шықты. Кемелденіп шықты. Ал олардың бесік жырынсыз өспегені тағы мәлім. Ал бүгін ше? Сіз балаңызға бесік жырын айтып жүрсіз бе?
Қозыбай ҚҰРМАН
Алматы облысы

Мұрат Әуез. Тұқымым түрік

Латын әліпбиіне көшу халқымыздың талай жылдардан бергі аңсаған арманы ғана емес, заманның өзі тудырып отырған қажеттілік екендігі сөзсіз. Сондықтан да жаңа әліпби мәселесінің Парламент отырысында талқыланып, оның бірыңғай стандарттарын қалыптастыруға деген ұмтылыс барша қазақтың рухани жаңғыруға деген сенімін арттырып, ерекше серпіліс туғызып отыр. Ел болашағының өзегі болып саналатын осы әліпби мәселесін шешерде мақсат-мүдде де, бағыт-бағдар да барынша айқын болуы тиіс деп есептеймін.
Кириллица отаршыл саясаттың басты құралдарының бірі болғандығын уақыттың өзі әлдеқашан дәлелдеп қойған. Кеңестік дәуірде тілі де, діні де, ділі де, тіпті тіні де бір туысқан халықтардың әліпбиінің арасына жік қойылып, бір-бірінің жазуын тіпті түсінбейтін жағдайға жеткізді. Ортақ тарихымыздағы осы ақтаңдақты ұмытпауымыз және оның қайталануына ешқашан жол бермеуіміз керек.
Біз бүгінгі таңда латын әліпбиінің өзіндік үлгілерін қалыптастырған өзбек, азербайжан бауырларымыздың тәжірибелерімен, Түркия әліпбиімен мұқият танысып, осы елдердің лингвист ғалымдарының басын біріктіріп, барша түркі тілдес халықтарына ортақ болатын әліпби стандартын жасауға тиіспіз.
«Ынтымақ жүрген жерде, ырыс бірге жүреді» дейді халқымыз. Түбі бір дыбыстарды бір әріппен белгілеу арқылы туысқан халықтарды түсіністікке бастап, тарихи-саяси, мәдени саралауда ортақ мүддеге қызмет етуге жол аша аламыз. Міне, жаңа әліпбиге көшудегі басты мақсат та, мүдде де осы болуы керек. Бұл аса үлкен қаражатты қажет ететін шаруа емес, тек ынта мен ыждағаттылық, уақыт пен төзім керек.
Латын әліпбиіне көшудің басқа да артықшылықтары толып жатыр. Қарқынды дамып келе жатқан жаңа технологиялар мен ғаламтор жүйесі де осы латын әліпбиіне негізделген. Жер шарының түкпір-түкпіріндегі қандастарымыздың да атамекенде болып жатқан жағдайлармен дер кезінде танысып, ел тағдырына біріге араласып, біте қайнасуына да тікелей дәнекер болатын бірден бір құрал – осы латын әліпбиі.
Төл әліпби үлгісіне көшу еліміздегі басқа ұлттар мен ұлыстар арасында басқаша жаңсақ пікір тудырмауы тиіс, бұл тек тәуелсіздігімізді тұғырлап, тарихи әділеттілікке апарар жол деп қабылданады деп сенемін.
Abai.kz

Дін істері министрлігі хиджабтағы оқушылардың шуына қатысты пікір білдірді

Дін мәселелері жөніндегі ғылыми-зерттеу талдау орталығы директорының орынбасары Тұрар Әбуов:
«Білім және ғылым министрілгінің мектеп формасына қатысты №26 бұйрығы бар. Оның ішінде білім алушылар мен олардың ата-аналары мектеп формасын сақтау және қамтамасыз етуге міндеттілігі анық жазылған. Сондай-ақ «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» заңның 3-бабының 5-тармағында ешкімнің өз діни нанымдары себептері бойынша Қазақстанның Конституциясы мен заңдарында көзделген міндеттерін атқарудан бас тартуға құқы жоқ.
Мектеп формасына қойылатын талаптарда «діни конфессияларға қатысты киім элементтерін қоспау» деген ереже қамтылған. Жалпы «мектеп формасын сақтау» дегеннің өзі «басқа атрибутика мен элементтерді қолданбау» дегенді білдіретіні белгілі. Және бұл тек діни атрибуттарға ғана емес, басқа да ерекшеліктерге тыйым салынатынын білдіреді.
Мәселен, бала мектепке еркін киім үлгісімен, сәнді немесе спорттық киімдермен, жарқыраған әшекей бұйымдармен келе алмайды. «Форма» ұғымы соның бәрін реттейді. Бұған қоса талаптардың 13-тармағында мектеп формасына түрлі діни конфессияларға қатысты киім элементтерін қосуға болмайтыны атап көрсетілген. Бұл мектепте хиджаб киюге үзілді-кесілді тыйым салынатынын білдіреді.
Осы аталғандардың барлығы заң талабы, мемлекет басшысының шешімі болып табылады. Ислам шариғаты тұрғысынан алғанда, заңға және басшыға мойынсұну міндетті. Ал оларға қарсы шығу исламда бүлік шығарушылық ретінде айыпталады. Құранда «Бүлік шығару – кісі өлтіруден де ауыр күнә» деген аят бар («Бақара» сүресі, 191-аят).
Сондықтан мектептегі хиджаб мәселесін көтеруші азаматтарға сенім бостандығына мүмкіндік беретін заңға және басшыға бағынудың әрі азаматтық міндет, әрі мұсылмандық парыз екенін түсінгендері жөн», - деп жауап берді Тұрар Әбуов.

Расул Жұмалы: Биліктегі ауыз-түйістер мен үшін қатардағы шешімдер

Күз айларында елдің саяси, әлеуметтік және мәдени өмірінде жаңа маусым, жаңа бастама мен өзгерістер болады. Қазақстандықтарды жаңа маусымда қандай өзгерістер күтіп тұр? Биліктегі жаңа тағайындаулар халық үшін қандай пайдасын беруі мүмкін? Сонымен қатар, ЭКСПО-2017 Халықаралық көрмесі де аяқталды. Одан біз не ұттық? Ұтылған тұсымыз қандай? Осы және елде болған маңызды оқиғаларға қатысты сұрақтарды Qamshy.kz журналисі саясаттанушы Расул Жұмалыға қойған еді.
Күзде билікте біраз ауыс-түйістер болады. Саясаттанушы ретінде кім қай қызметке тағайындалуы мүмкін деп болжайсыз? Және бұл тағайындаулар қазақстандықтар үшін не береді?
Бізде ауыз-түйістер жылына бір мәрте, кейде жылына бірнеше рет болып тұрады. Министрлер, вице-премьерлер қызметін өзгертеді. Министр немесе әкім өз қызметінде орта есеппен 2,3 жыл отырады. Менің ойымша, мұндай өзгеріс тек ауыз-түйістер болып тұрушы үшін ғана жасалады. Біріншіден, әрбір жаңа тағайындаудан кейін оң өзгерістер болса құба-құп қой. Бірақ оны байқап отырғанымыз жоқ. Әлеуметтік, экономикалық немесе саяси саланы алып қарасаңызда жағдайдың өзгеріссіз қалғанын көресіз.
Екіншіден, жүйе жоқ. Жаңа министр, жаңа әкім келеді. Бұған дейін жүргізілген істерді жоққа шығарып, өз реформасын жүзеге асырады. Бұл да кешенді, бір ізді жұмыстың жүргізілуіне нұқсан келтіріп отыр.
Үшіншіден, шетелдің тәжірибесін назарға алу қажет. Өркениетті елдерде бір министрді қызметінен алғанда не үшін орнынан босатылғандығы хабарланады. Оның орнына тағайындалған адамның қандай жетістіктері, бағдарламасы бары айтылады. Оның нақты себеп, салдары көрініп тұрады. Барлық түсіндірме жұмыстары жасалады. Бізде әлі күнге дейін биліктегі тағайындауларға қатысты реттілік жоқ. Министр жұмыстан неліктен босатылды? Қандай қателік жіберді? Әдетте оған сөгіс жарияланбайды. Жаңа лауазымға тағайындалады да, алғысын айтып шығарып салады. Жұмысына нақты бір баға берілмейді. Егер ол өз жұмысын жақсы атқарса неліктен қызметін ауыстырды деген сұрақ туындайды. Тағайындаулардың астарында нақты қандай есеп бар? Қандай ұстанымдар жатыр? Оған жауап беріп отыратын орталықтар жоқ. Билік басындағылардың көбі он, жиырма жыл отырғандар. Олардың тек лауазымы ғана ауысып тұрады. Бір-бірімен орындарын ғана алмастырады. Сондықтан мен үшін қатардағы болып жатқан шешімдер.
Мәселе жекеленген кадрлық шешімдерде емес, саяси жүйеде. Реформа керек. Мазмұндық, ашықтығы тұрғыдан жаңартылуы керек.
Бұдан бөлек, еліміздің әлеуметтік өмірінде маңызды орын алған ЭКСПО-2017 көрмесін айтайық. Оны өткізбес бұрын халықаралық көрме Қазақстанға әлемдік саяси иммиджін қалыптастыруға көмегін тигізеді деген де пікір айтылды. Көрме аяқталды. Ол Қазақстанның саяси өміріне қандай да болмасын әсерін берді ме?
Қазақстанға бірталай шетелдіктер келді. Әр ел өзінің экспозициясын ашты. Қазақстанды таныстыру тұрғысынан жағымды тұстарын жоққа шығара алмаймын. Ірі, аймақтық, халықаралық деңгейдегі шаруа атқарылды. Десе де, осындай үлкен форум, көрмелерді өткізумен әуестену өте қымбатқа түседі.
Дамыған, өркениетті мемлекеттердің тәжірибесіне үңілер болсақ, олар көрме өткізу арқылы саяси ұпай жинамайды. Әлемдік жағымды саяси иммидж - форум, жиналыстарды өткізу арқылы қалыптаспайды. Елдің дамығандығының көрсеткіші мүлде басқа құндылықтар. Атап айтқанда, экономикалық өсім, техналогияның дамуы, халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарлауы, қаржылық әлеуетінің өскені. Барлық елдердің абыройы да, танымалдылығы да осы критерийлер бойынша қалыптасады.
Елдің ішкі жағдайына келетін болсақ. Астанадағы «Абу-Даби Плаза» кешенінің жанындағы төбелес Қазақстандағы шетелдіктерге қатысты заңның әлсіздігінен бе? Мұндай жағдай қайталанбас үшін не істеу керек?
ҚР заңында барлығы тасқа таңба басқандай жазылып қойған. Мәселе сол заңның орындалуында. Елге келген компаниялардың Қазақстаннның заңына бағынбауы. Оларға заңнан тыс жеңілдіктерді беріліп қойғандығы. Абу-Даби Плазада 6,7 мыңға жуық шетелдің жұмысшылары жұмыс істейді екен. Басым бөлігі қара жұмысшы. Бұл заңды тікелей бұзу. Себебі қазақтың қолданыстағы заңына сәйкес, барлық жұмыстарды қазақстандық азаматтар жасау керек. Қазақстанның еңбек нарығында дәл сол саладағы кәсіби маман болмайтын болса, сырттан шақыруға болады. Ал құрылыс жұмыстарын, елде жоқ мамандарды талғамайтын жұмыстарды неліктен өзіміздің қазақ азаматтары атқармайды? Бірдей жұмыс істеседе өз азаматтарымызға қарағанда шетелдік жұмысшылары жалақыны көбірек алады. Бұл нағыз заң бұзушылық. Бұған тұрмыстық деңгейдегі проблема деп қараған дұрыс емес.
Сұхбатыңызға рахмет!
Рахмет!
Сұхбаттасқан: Әсем Әлмұханбет
Қамшы порталы

ЭКСПО: дерек пен дәйек


1) Көрме 93 күнге созылды
2) 115 ел мен 22 халықаралық ұйым қатысты
3) Әлемнің түкпір-түкпірінен 4 миллионға жуық адам тамашалады
4) Қалашыққа күн сайын 40-50 мың адам келіп тұрды
5) Шағын және орта бизнестің 1400-ден астам кәсіпорыны 640 млрд теңгенің тауарларын жеткізу мен қызмет көрсетуге тапсырыс алды
6)Туристік әлеуетіміз 1,8 есеге артты
7) Астанада кәсіпкерлік субъектілерінің саны 10 пайызға көбейді
8)Қызмет көрсету саласынан түскен салық мөлшері 1,2 есеге өсті
9) Астана National Geographic Travel журналының шешімі бойынша "Болашақ қаласы" деп танылды
10) The New York Times басылымы Қазақстанды көруге лайықты мемлекет қатарына қосты
11) Көрме қалашығында 6 мыңнан астам мәдени шара өтті
12) Балама энергия көздерінің 140-қа жуық жобасы таныстырылды
13) Қонақтар мен туристер 178 мемлекеттен келді
14) Жалпы, ЭКСПО аясында 3500-ге жуық шара өтіп, оған 33 мыңдай әртіс қатысты
15)"Нұр әлем" павильонына 13 мың тонна металл пайдаланылды
16) Шар жабындысы 2800 бірегей әйнектен тұрады
17) Ұлтық павильонымыздың аумағы - 22 000 шаршы метр
18) Көрменің барлық нысандарының құрылысына 56 мың тонна металл мен 500 мың тонна бетон жұмсалды
19) Көрмеге 53 елдің мемлекет және үкімет басшылары қатысты
20) Қалашықта 4500 ерікті жұмыс істеді
21) Келушілер 100 миллионнан астам суретке түскен
22) Үйленуге 88 ұсыныс жасалды
23) Ғалымдар адамзат өміріне өзгеріс енгізетін 153 ғылыми өнертабыс ұсынды
24) Президент Нұрсұлтан Назарбаевқа "ЭКСПО-2017" халықаралық мамандандырылған көрмесін жоғары деңгейде ұйымдастырғаны үшін Халықаралық Бюро көрмесінің алтын медалі табысталды
25) Барлық жүкті көтерген Астана да марапатқа ие болды. Бұл сый тек елордаға емес, қала тұрғындарына және көрмеге өлшеусіз үлес қосқан жандарға арналды. Медаль шаһар басшысы Әсет Исекешевке табысталды.
26) "Астана ақшамы" газеті көрме басталғалы бері ЭКСПО қалашығындағы жаңалықтарға әр нөмірінен орын берді
Толығырақ: http://elorda.info

Между небом и землей. В кого верили древние тюрки?

Подавляющее большинство потомков тюркских народов сейчас исповедуют ислам. Но как было раньше? В кого верили и кого боялись предки турок, татар, киргизов, казахов, азербайджанцев и узбеков?
Между небом и землей
Для того чтобы понять веру древних тюрков, стоит повнимательнее рассмотреть ареал их расселения. Первые археологические находки останков этого этноса были найдены в Средней Азии – крае бесконечных степей и ясного, сверкающего голубого неба. Именно от "настроения" небес зависела жизнь кочевого племени. Солнце согревало, дожди давали влагу, а молнии нередко становились причиной пожаров.
Поэтому главным божеством стало именно небо – Тенгри, отец-покровитель, мужское начало, создатель всего сущего. Считалось, что божество живет на одном из пиков Тянь-Шаня, высшей точке современного Казахстана. Эта пирамидальная вершина так и называется – Хан-Тенгри, Повелитель неба.
О сроках возникновения этой религии споры идут до сих пор. Многие ученые полагают, что мифология древних тюрков была частично позаимствована ими у соседних этносов и существовала уже в III тысячелетии до нашей эры. В качестве главного довода в пользу этой версии приводятся имена богов, фигурирующих в религиях соседних народов: если у тюрков был Тенгри, то, например, у гуннов - Тангрихан, у лидийских греков – Таргиенос (так иногда называли Зевса), у скифов и славян - Таргитай. Аналог божества Тенгри - Тангра - имелся и у древних булгар, но его имя имело несколько иное значение – не небо, а гром как воплощение божественного наказания за прегрешения.
Однако есть и другая точка зрения, что тенгрианство создано тюрками самостоятельно. Такой вывод ученые делают на основании письменных источников (иссыкское письмо), впервые описавших это религиозное течение в IV веке нашей эры.
Тенгри у тюркских племен не имел человеческого облика. Он был всем – небом, воздухом, звездами, представлял собой всеобъемлющий дух, существовавший всегда. К примеру, Тенир – киргизское слово, семантически близкое к имени верховного бога, переводится как "бесконечность".
Несмотря на наличие других, низших божеств, тенгриантство считается первой и самой древней монотеистической религией.
В принципе, тюркские боги характеризуются добрым отношением к человеку, они призваны защищать людей, лишь изредка карая их за прегрешения.
Умай - мать-природа
Если Тенгри олицетворял небо, космос, воздух, то Умай была богиней земной. заботившейся о том, чтобы трава росла густой, животные не погибали от болезней, а у людей рождались здоровые и сильные дети. Именно Умай стала воплощением женского начала, отвечала за плодородие во всех его смыслах.
В ее честь в домах (юртах) тюрков подвешивали красивую куколку из синей ткани. Тотем должен был охранять детей от нападения злых духов. Словом "умай" также называли душу маленького ребенка, который еще не начал ходить.
В отличие от Тенгри Умай имела человеческий образ – она в воображении людей представала в виде женщины с золотыми или серебряными волосами. Некоторые исследователи называют ее женой Тенгри, однако это в корне неверно. Она является лишь одним из его воплощений, частью множества образов, способов сделать человека счастливым и помочь ему найти свое место в жизни.
Загробный мир
По мнению тюрков, загробный мир отличается многогранностью. Он развернут зеркально к реальному, имеет видимые и невидимые части, и одна из его особенностей – иные запахи. Управляет подземным миром Эрлик, дух мертвых.
В его царство попадают после смерти те, кто совершил много дурного, так как владыка мертвых является олицетворением всех негативных человеческих качеств. Иногда он сам кует в своей кузнице злых духов, которые подстрекают человека совершать преступления. Когда же обряд похорон проводится по правилам, т.е. тело человека сжигается на костре, его душа вместе с дымом костра воспаряет на небо и воссоединяется с Тенгри.
Традиции и ритуал
В тенгрианстве не уделяют так много внимания атрибутике, как в христианстве или мусульманстве. Храмом служит украшенная юрта с алтарем, вокруг которой располагаются 9 выпуклостей (чаще больших камней). Но молиться в этой юрте может только служитель культа. Все остальные возносят хвалу божествам под открытым небом, преимущественно на рассвете и закате.
Тенгрианство так же, как и ислам, разрешает многоженство, но позволяет женщине уйти от супруга, если тот плохо к ней относится, и не возвращать выплаченный ее родителям калым. Жене как хранительнице семейного очага предписано заниматься воспитанием детей. Девушки свободны в выборе мужа, могли отказывать непонравившемуся мужчине.
Значительное место в философии тенгрианства отводится воспитанию уважения к родителям, а также к предкам, которых уже нет среди живых.
Это практически единственная религия, которая даже на заре своего возникновения не противопоставлялась науке. Напротив, божество Тенгри поощряло стремление человека к знаниям, развитию, открытию новых земель.
#ETH_Тенгрианство
Источник - russian7.ru
26 августа 17

This is Qazaq
[ Читать далее... → ]

ҚАЗАҚТАРДЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫ.

-ХVIII ғасырдағы белгiлi орыс
зерттеушiсi И.Г. Андреевтiң сөзімен айтқанда, «олардың (қазақтардың. – авт.) арасында көптеген адамдар 100 жасқа дейiн, тiптi одан да көп жасаған». Қазақтардық мықты денсаулығы мен ұзақ жасауы бiрқатар маңызды факторларға байланысты:
-Бiрiншiден, дала тұрғындары өмірінің көп уақытын таза ауада өткiзедi. Қоныстарын жиi-жиi ауыстырып отырады. Сондықтан да олар өкпе ауруы (туберкулез) дегендi атымен бiлмеген.
-Екiншiден, қазақтар, экологиялық таза тағам түрлерiн iшiп-жеген. Олардың сүйiктi сусыны қымыз болды. Ал қымыздың адам денсаулығына пайдасы орасан зор едi. Қымыздың емдiк қасиетiн орыс шенеунiктерi де жақсы бiлдi. Мәселен, ХIХ ғасырдың орта кезiнде Томск губерниясының губернаторы Супрунюк әр жаз сайын Құлынды даласында болып, қымызбен емделген.
-Үшiншiден, дала тұрғындарының өмiрi ат үстiнде өттi.
-Немiс зерттеушiсi А. Гейнс қазақтардың баланы жас кезiнен атқа отырғызатыны туралы жазды. Салт ат мiнiп жүру адамның денсаулығын нығайтуға өте пайдалы.
-Төртiншiден, қазақтар арақ-шарап iшiмдiктерiнен аулақ болды, темекi де тартпады.
-Емшiлiк өнер оларда ұрпақтан ұрпаққа берiлiп отырды. Немiстiң зерттеушi ғалымы Ф. фон Шварц қазақтардың денсаулығының мықтылығы жөнiнде былай деп жазды: «Қазақтар Орталық Азиядағы барлық халықтардың арасында денсаулығы өте күштi халық.
-«Қазақтай қайратты» деген сөз тегiннен-тегiн айтыла салмаған». Фото ХІХ ғасырдың соңы. Омбы қазақтары

Алпысыншы жылдары қалың мал орнына көркем әдебиет жүрген...

Академик-жазушы Сәбит Мұқанов бір әңгімесінде Ақтөбе облысынан бір қария әрі жалынды, әрі жалынышты мазмұнды хат жазғанын, онда ер­ке, тентек, кенже ұлы­ның Ақтөбе қа­ла­сында тракторшылар курсында оқып жүргенде бір инабатты, әдепті қыз­бен уағдаласып, сонан соң, ол бойжет­кен үйінің ұлы да, қызы да өзі еке­нін түсіндіріп, әкесінің рұқсатын алу керек­тігін айтып, шарт қойғанын, сөйтіп, баласына қыз айттыру үшін 5-6 машинамен үйіліп-төгіліп барғанын, 3-4 күн салтанатты той болғанын, соңында қыз әке­сі:
«Ежелден киітті күйеу баланың әкесі кигізуші еді. Енді менен алыңдар: әне аруана, анау су төгілмес жорға, мы­нау түрікпен кілем, мінеки темір тұл­пар» дейді.
Бірақ құда:
«Көңіліңе разымын, алмаймын, рақмет. Енді өз­де­рің келіп, жол-жоралғы, тарту-таралғыларыңды алып кетіңдер» дейді. Сонан қыз жағынан құндыздай шұбап, құдалар келіп, керемет ұлан-асыр 4-5 күн той жасап, мәре-сәре болып, ақырында белгі болсын деп оларға ат, түйе, кілем сыйлайды.
Қыз әкесі азар да безер болып:
«Керек емес, керегеде кітап ілулі тұр екен. Сол менің таба алмай жүрген кітабым, соны бер» дейді. Ұлдың әкесі:
«Жоқ, бере алмаймын. Бұл менің тірлігімдегі қызығым, ермегім», – дейді. Қыздың әкесі «Кітапқа татымайды екенмін, мен қызыма бата бермеймін, өз еріктері білсін» – деп, ол қасарысып көнбейді. Сөйтіп дағдарған, тұйыққа тірелген қарттың Сәбит Мұқановқа «Бо­та­гөзіңді» тауып бер деп жазған хаты екен.
Қайран Сәбең айтады:
«Алматының магазиндеріне шапқылап, болмаған соң өзіме таныс, Сарқанд ауданының бір совхозының директорына бұйымтайымды айтып, хат жазып, әйтеуір, 20 данасын алдырдым», «заказной бандерольмен» екі ақсақалға он-оннан тең бөліп: «Ал­жымаңдар, шатақ шығармаңдар» деп ақыл айтып, хат жаздым. Жарты айдан соң «Тойға келіңіз деген телеграмма алдым» дейді Сәбең. Осылайша «Ботагөз» рома­нына қызығушылық тудырған ұлт қайраткері, даңқты Сәбит Мұқанов ХХ ғасырдың 60-шы жылдарында қалың мал орнына көркем әдебиет жүргеніне, әсіресе, бұл ғажап оқиға халқымыздың мәдени тілегі мен дәрежесінің биіктеп өскендігінің кепілі екендігіне шаттанады. Кітаптың қасиеті, құдіреті деген осы.
«Ұзын, ұзын, ұзын жол,
Ұшына жет­­кен бар ма екен?
Түбі терең қара су,
Тү­біне жетіп сол судың,
Қанып ішкен бар ма екен?!» – деп, қазақ оқу-білімнің түпсіз тұңғиығын осылай жұмбақтапты.
Өркениет биігіне жеткізетін құдіретті қару кітап – тұнып тұрған даналық, білім, ақыл, тіл, мәдениет, тарих, сана, рух, ғылым, тәжірибе әлемі.
В.Шекспир айтқандай, патшаның тағынан да қымбат, ой кемесі (Ф.Бэкон), ақыл ескерткіші (Дэвенант), замана тудырған тұлғалармен әңгімелесу, Гомер мен Цицерон ойларымен ортақтасу (Л.Толстой, Р.Декарт, А.Ламартин). Бір сөзбен айтқанда, кітап – заманалар шежіресі, мемлекет, ел, халық тағдыры.
Академик Ә.Марғұлан: «Кітапхананы сүйіңдер. Кітапханашылармен дос бол!» деп отыратын. Және де аспирант уағын­дағы Ленинград кітапханасындағы мына бір жайтты айтатын еді. Кітап жыртатындарды ертеден кешке шейін кіреберіске тік тұрғызып, кірген-шыққандар бетіне түкіреді екен. Сонда мен де былш еткіздім дегені бар.
Физиолог Ч.Дарвиннің «Көркем кітап оқуға әуестігім азайып бара жатыр. Сон­дық­тан осының өзі менің жан дүниеме келген жамандықтың белгісі ме деп қорқамын»-дегені, ұлт көсемі Ахаңша айтқанда, «айдай анық, күндей жарық ақиқат».
Бұл ретте көргенімді айтсам, оқымысты биолог Т.Дарханбаев көлігіне мінгізіп алып, Алматы дүкендерін шарлап, О.Сүлейменовтің «Аз и Я»-сын әрең дегенде тауып алғанымыз бар.
Немесе Ә.Шәріпов тарихшы К.Есмағамбетовтың «Действительность и фальсификация» деген кітабын (1976) қалай іздегені есімде. Я болмаса математик О.Жәутіковтің көркем әдебиетке құмарлығы өзгеше еді.
Лениндік сыйлықтың лауреаты, 1986-1987 жылдардағы Қазақ ССР ҒА-ның президенті Мұрат Айтхожин күн сайын «Орталық ғы­лыми кітапханада» қаншалықты ғылыми қызметкерлер дайындалғаны жөнінде мәлі­меттер сұрататын.
Ал сыншы Сағат Әшім­баевтың кітапханасы – адамзат ақыл-­ойының энциклопедиясы сияқты еді. Кон­фуций, Сократ, Платон, Аристотель, Фараби, Ясауи, Ж.Баласағұн, М.Қашғари сынды даналардың ой асылдарынан бастап, одан бергі Абай ілімі, Сұлтанмахмұт, Мағжандардың сап толғаулары – осындай адамзаттың рухани игіліктерінен безу, кітапқа деген ынтадан айрылу – дауасыз дертке, қалың қасіретке ұшырағанмен бірдей. Көріп жүргеніміздей, шынайы түбегейлі іс-әрекет емес, әншейін жарнамалау, яғни Абайша айтсақ, «өзін көр­сетпек, өзін-өзі базарға салып, бір ақылы көзіндегі ақымақтарға «бәрекелді» дегіз­бек» өртше лаулап, дес бермей кетті. Мүм­кін, осындай желбуаздық, қысыр да қызыл сөз кейінгілерді жирендіріп жібермеді ме екен?
Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы:
«Үй­­ре­­ну дегеніміз – оқу» дей отырып:
«Мәдениет күшейтеді – өнер-білім күші­мен, өнер-білім күшейеді – оқумен. Оқу ісі сабақтас әдебиетпен. Оқу әдебиетті күшей­теді, әдебиет оқуды күшейтеді... Азаттық асы­лы – мәдениетте, мәдениет күшеюінің тетігі – оқу мен әдебиетте» деп, даналық негізі – білім алудың бірнеше тәсілдерінің бірі – «оқумен нәрленіп, тоқумен әрлену екендігін» шегелеп айтты емес пе.
Кітап – мәдениет пен өркениет айғағы, адамзаттың ақылшысы, адамдық айнасы...
Абайдың: «Пайда ойлама, ар ойла, Талап қыл артық білуге. Артық ғылым кітапта, Ерінбей оқып көруге» дегені қай заманда болмасын рухани жетілудің мінсіз мүмкіндігі екенін дәйім қаперде ұстайық.
Серік НЕГИМОВ, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері инет

Қанат Ислам мен Брэндон Кук салмақ өлшеу рәсімінен өтті

Ертең Астанада кәсіпқой бокс кеші өтеді. Кештің басты жекпе-жегінде Қанат Ислам мен канадалық боксшы Брэндон Кук жұдырықтасады. Бүгін қос боксшы салмақ өлшеу рәсімінен өтті. Екі боксшы да бірінші орта салмақта жұдырықтасуға мүмкіндік алды. Брэндон Куктың салмағы 68,45 келі болса, Қанаттың салмағы 69,7 келі болды. Қос боксшы бірінші орта салмақта WBO NABO және WBA Inter-Continental чемпиондық атақтарына таласады. Бокс кеші Астанадағы республикалық "Сарыарқа" велотрегі кешенінде өтеді. Сондай-ақ бұл бокс кешінің андеркардында 8 қазақстандық боксшы өнер көрсетеді. Олар — Жанқош Тұраров (21-0, 15 КО), Жәнібек Әлімханұлы (1-0, 1 КО), Мейірім Нұрсұлтанов (3-0, 2 КО), Руслан Мырсатаев (3-0, 3 КО), Әли Ахмедов (7-0,5 КО), Айдос Ербосынұлы (6-0, 6 КО), Димаш Ниязов (11-0-3, 5 КО) және Нұрсұлтан Жаңабаев (2-0, 1 КО). Барлық боксшыларымыз осы уақытқа дейін бірде-бір рет жеңілмеген.

Толығырақ: https://massaget.kz/layfsta...
Материалды көшіріп басқанда Massaget.kz сайтына гиперсілтеме міндетті түрде қойылуы тиіс. Авторлық құқықты сақтаңыз

«Ұят болды». Астана әкімі қазақша сөйлей алмай қиналыпты

Қазақта"пейіліңе берсін"деген жақсы сөз бар.

Шынымен Жаратушы иеміз не берсе де,пендесінің пейіліне қарап береді екен..Кешірімшіл адам кешірімге ие, мейірімді адам шет-шегі жоқ мейірімге
ие,ал басқаның өмірін ойыншыққа айналдырып,қиянаттың " қып-қызыл сорпасын" қайнатқан адам түптің түбінде сол істеген опасыздығы мен жасаған қиянатының зардабын өзі екі есе ғып тартады..Ол-ақиқат..Кейде біз пендешілікке салынып,Жаратушыға тіл тигізіп жатамыз..."Неге Алла мені жылатты,ол əне шалқып-тасып күліп-ойнап жүр деп налимыз...Неге оған жаза жоқ"деп Жаратушыны кінəлаймыз..(Алла өзі кешірсін)Онымыз əрине дұрыс емес..дұрыс емесі былай тұрсын,күнə..
"Адам асыққанмен,Алла асықпайды"..
Соны есімізде ұстайық!
Рас,пенде болған соң аяғымызды шалыс басып,қателесіп жататын кезіміз көп..Бірақ сол қателіктен сабақ алып,жасаған күнəсін таразылап Жаратушыдан да,қиянат көрген адамдардан да кешірім сұрау екінің бірінің қолынан келмей жатады..Негізі,кешіре де,кешірім сұрайда білу керек..Ондай пенделеріне құдіреті күшті Алланың да берер сауабы мол болмақ..Бұл да-ақиқат..Ал ниеті арам,пейілі тар,өзінің кінəсін өзгеге артуды жөн көретін өресі тар адамдар ешқашан Алла-тағаланың кешіріміне ие болмақ емес..Ең бастысы жүрегіңде иманың мен кіршіксіз таза пейілің болсын адамзат!
Ұлдан Қойшықызы.

Баланың бойына ұятты сіңіру – жаман мінезді жояды


…Ұят дегеннен еске түседі. Біздің үйдің сейфі – анамның киілмейтін жасыл камзолының оң қалтасы, ал, оның құлпы – түйреуіш болатын. Мектепке енді бара бастаған кезім. Бірде оңашалықты пайдаланып, әлгі «сейфтің» «құлыпын» ашып, бақандай елу тиынды жымқырдым. Төр үйдегі қалың киіздің астына тығып тастап, тым-тырыс жүрмін. Сіңіріп кетсем, дүкеннен інілеріме шоколад әкеліп бермекшімін. Бірақ,…
Кешкі тамаққа жиналдық. Сезікті ештеңе байқалмайды. Барлығы жайбарақат. «Е, ешкім білмеген екен ғой» деп ойлап қоямын. Анам қайын атасын «әке» дейтін. Дастархан үстінде анам: «Әке, осы уақытқа дейін үлкен ұлдардың ешқайсысы рұқсатсыз қалтамнан бір тиын алмаушы еді. Сіздің балаңыз да сондай шығар?» дей салды. Өзі қырын отырған қалпы, маған қараған да жоқ. Мен әдеттегідей атамның тізесінде отырғанмын. Атам болса: «Е, менің балам тиын-сиынды не қылсын. Сұраса өзіміз-ақ береміз ғой» деп, төбемнен бір иіскеп қойды. Сол сәтте тұла бойым ду ете қалды. Атам әңгімені мүлде басқа жаққа бұрып кетті. Сондағы алғаш рет жерге кірердей болып қысылғаным әлі есімнен кетпейді. Ұят дегеннің не екенін тұңғыш сезінгенім де сол кез шығар. Түн ортасына дейін кірпік қақпай жатып, ақыры жымқырған ақшаны орнына апарып салғанмын. Менің бойымда тұтана бастаған жаман қылықты анам осылай өшіріп еді…
Ал, енді тақырыбымызға оралайық. Негізінде, жаман мінездің сипатын әркім-ақ біледі және оны жеккөріп, ұнатпай тұрады. Мінезі жаман адамның өмірі сондай ауырлықпен өтетінін ғылымның өзі сан мәрте дәлелдеп берді. Тіпті, жаман мінездің жеке адамдардың ғана емес, тарихта тұтас мемлекеттердің, бүтін бір өркениеттердің күйреуіне, құлдырауына себеп болғаны тағы да шындық. Ендеше осы бір жаман мінез атты кесапатты баламыздың бойына дарытпау үшін не істемек керек?
Әрине, баланың бойына жаман мінез бір күнде құйыла қалмайды. Ол мысқалдап жиналады. Ең басты себеп – нашар тәрбие. Ұл-қызын қоғам мен мектеп тәрбиесіне тапсырып қойып, үйдегі тәрбиеге мән бермеген ата-ана қатты қателеседі. Себебі, үй – ең бірінші мектеп. Баланы алдымен ата-ана тәрбиелеуі қажет. Әке-шешесінің жақсы мінезі көп болса, ол баланың бойына да дариды. Егер ата-ана жаман мінезді болса, онда мектептің тамаша тәрбиесінің нәтижесі шамалы. Сондықтан, балам жаман мінезден аулақ болсын деген әке-шеше ең бірінші өз бойларындағы келеңсіз мінез-құлықтардан арылуға тырысқаны жөн.
Қаршадай кезінен өтірік айтуға, дөрекі қылықтарға, салдыр-салақтыққа, қулық-сұмдыққа, әлімжеттік қылуға, ұрлық жасауға, басқаны мазақтауға, оқу-білімге құлықсыздыққа бой үйреткен бала есейе келе нағыз жаман мінезді жігіттің бірі болмақ. Ал, енді осынша нашар қылықты баланың бойына дарытпайтын жалғыз қорған – ұят екен. Егер баланың бойына кішкентайынан ұятты сіңіре білсек – онда жаман мінез дегеніңіз өзінен-өзі іргесін алыс салмақ.
Сондықтан баланы ретін тауып ұялта білу ата-ананың басты міндеті. Әсіресе, қыз балаларға жалаңаштанудың, бөтен көздер алдында ашық-шашық жүрудің үлкен ұят екенін кішкентайынан сіңірген жөн. Әсіресе, теледидардан көрсететін арсыз бейнеклиптер, жарнамалар, сериялдар мен киноларды бала көзіне көрсетпеу керек. Әрине, ол үшін аналардың да сол әдепті ұстануы тиіс. Себебі, өзі де ондай түрлі сериялдарға әуес болмауы керек. Неғұрлым бала тәрбиесіне көңіл бөлуі қажет.
Білікті мамандардың тұжырымдауынша, ұяттың аздығы – жаман мінездің туындауына басты себеп екен. Ұят – әдепсіздіктің, өтірікшілдік пен арсыздықтың – жалпы жаманшылық атаулының алдын тосатын қақпа-қорған. Ендеше ұл-қызымыздың бойындағы сол қақпа-қорғанның мықты болуына күш салайық. Оның аты – ұят… инет