Откройте свой Мир!

Ұ
Ұят болды-ау
Сен де кеттің,
Мен де кеттім,
Ол да кетті ауылдан.
Осынымыз ұят болды-ау, ұят болды-ау,қауымнан!
Ұят болды-ау,
Ұят болды-ау,
Ұят болды-ау, бауырлар!
Момын жұрттың, арқа сүйер,
Азаматы біз едік.
Тұлпарлардан, тұғырлардан,
Қалған бір-бір із едік.
Біз де кеттік,
Басқа жаққа бетімізді түзедік.
...Естимісің, құлақ түрші,
Қырдан ескен самалға.
Сәлем айтып жатыр ауыл,
Саған, оған, маған да.
Телеграф сымы тұрған сүйеніп ап бағанға.
Көремісің,
Заңғар таулар жаулықтарын бұлғайды,
Шақырады Ақбас шалдар,
Сыбызғы етіп қурайды.
Еске салып, қайтқан құстар
Елдің жырын жырлайды.
Күте-күте,
Көзі талып,
Күн сарғайып батқандай,
Күте-күте,
Жұлдыздардың жанары да аққандай,
Зират екеш зираттар да,
Бізді жоқтап жатқандай...
Момын елдің,
Арқа сүйер,
Азаматы біз едік,
Жеке-жеке бақыт іздеп,
Жеке өмір түзедік,
Жетер енді!..
Туған жердің топырағына тізе бүк!
https://www.facebook.com/ph...

Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы,
бас муфти Ә.Дербісәлі, «Ұлық Имам – Имам Ағзам Әбу Ханифа», А.,2007ж. кітабынан үзінді.
Имам Ағзам Әбу Ханифаның өмірбаяны
Ислам дінінің қазақ даласына келгеніне ХІІ ғасырдан аса уақыт өтті. Содан бері халқымыз атақты ислам ғұламасы Нұғман ибн Сәбит (р.а.) (699–767) негізін қалаған Ханафи мазһабын ұстанып келеді.
Исламның алғашқы дәуірінде мұсылмандар арасында діни қайшылықтар тумады. Өйткені, хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыз қасиетті Құран және өзінің даналығымен мәселенің шешімін айтып, дер кезінде алауыздықтың алдын ала білді.
Бұл туралы Алла тағала мұсылман үмметін:
«Ей, иман келтіргендер! Аллаға, пайғамбарға және өз араларыңдағы ұлықтарыңа бой ұсыныңдар. Егер өзара бір нәрсеге келісе алмасаңдар, оның жайын Алладан, пайғамбардан сұраңдар. Аллаға, қиямет күніне сенетіндерің рас болса, бұл сендер үшін қайырлы, әрі тиімді» («Ниса» сүресі, 59-аят),-деп ескертеді.
Шариғаттың негізгі мәселелері Құран мен хадисте қамтылған. Сондықтан хазіреті Мұхаммед пайғамбарымыз (с.ғ.с.) ислам қауымына:
«Мен сендерге екі нәрсені қалдырып барамын. Егер оларды бекем ұстап, амал етсеңдер, ешқашан адаспайсыңдар. Олар – Алланың кітабы (Құран Кәрім) және Алла Елшісінің сүннеті», (Муатта, Қадар, 46, ІІ/899) - деген.
Мұсылмандардың саны көбейе түсті, мәселелер өз арнасынан аса бастады. Мінеки осындай кезде сахабалар, Құран мен сүннет негізінде өз білімдеріне сүйене отырып мәселелерді шешіп отырған.
Уақыт өте фиқһ (мұсылман заңы) саласы бойынша Құран аяттарын дұрыс талдау және хадистерді зерттеу арқылы шариғатты дамытып, жалған мектептерге қарсы күресуші, олардың қателіктерін паш етуші имам Ағзам Әбу Ханифа (699–767ж.ж.), имам Малик (717–795ж.ж.), имам Шафиғи (767–820ж.ж.), Ахмад ибн Ханбал (780–855ж.ж.) секілді ислам ғұламаларының мазһабтары дүниеге келді.
Бұлар ислам әлемінде ресми мазһаб саналып, 1300 жылдан бері өз ұстанымдары бойынша амалдарын жүргізуде. Ол мазһаб иелерінің әрқайсысы білгір ғалымдар еді. Солардың біріне мойынсұну арқылы, осы заманға дейінгі әртүрлі қайшылықтардың жолы кесіліп, алды алынып келеді. Сондықтан бұл төрт мазһабтың бірін ұстану қазіргі заман талабы да. Өйткені, олар Құран кәрім мен сүннет жолына лайық болғандықтан, «әһлус-сүннә уәл-жамаға», яғни хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыздың сүннет жолын ұстанып, көпшіліктен бөлінбей, бірлік–ынтымақты жақтаушы қауым мазһабтары атанды.
Мазһабтардағы айырмашылықтар тек «абзал» және «дұрыс» деген сөзде ғана. Яғни, біз өз мазһабымызды «абзал» санаймыз да, ал қалған үш мазһабты «дұрыс» деп білеміз. Тек біздің мазһаб дұрыс, қалған үшеуі бұрыс деу адасушылық болып есептеледі.
Соның ішінде біздің Ханафи мазһабымыз тұла бойы адамгершілік пен бүкіл адамзатқа ортақ асыл құндылықтарға бай. Бұл күндері әлем халқының төрттен бірі мұсылман болса, солардың 48% осы мазһабта. Қалған 52% үш мазһаб пен өзге де ағымдарға тиесілі.
Имам Малик мазһабын Африканың бірқатар елі, Имам Шафидің мазһабын Мысыр, Сирия, Малайзия, Индонезия, ал Ахмад ибн Ханбал мазһабын Парсы шығанағы аймағындағы халықтар ұстанады. Әбу Ханифа мазһабы негізінен Үндістан, Пәкістан, Ауғанстан Түркия, Ресей, Кавказ, Орта Азия мен Қазақстан жұртына кеңінен тараған.
Осы төрт мазһаб ішіндегі жұмсағы, әрі халқымыздың жүрегі мен табиғатына, әдет–ғұрпына жақыны, бабаларымыз ежелден таңдаған Әбу Ханифа – Имам Ағзам мазһабы. Исламдағы бір мазһабта болудың артықшылығы - халық біртұтас, ынтымағы мен бірлігі күшті, ұйымшыл болады. Орта Азия мен Қазақстанда қанша ғасырлардан бері діни алауыздықтың болмай, ұрыс–керіс, дау–жанжалдан іргесін аулақ салуының да бірден–бір сыры осында. Өйткені, құлшылық амалдарының бір болуы ондай жат пиғылдың тууына жол бермейді.
Әбу Ханифа мазһабы өзге діни мектептермен салыстырғанда өз жамағатына көп жеңілдік беруімен, әрі демократиялығымен де ерекшеленеді. Біздің жартылай көшпелі халқымыздың бұл мазһабты қабылдауының тағы бір себебі – өз дүние танымы, болмысы мен діліне оның тонның ішкі бауындай жақындығында.
Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы мен оның қарауындағы бүкіл мешіттер Әбу Ханифа мазһабы бойынша шариғат ұстанып, соған орай амал етеді. Бұл ел бірлігі мен ынтымағын, достығы мен ұйымшылдығын сақтап, оны одан әрі күшейте түсуге қызмет ету деген сөз.
Дін ғұламалары: «Фиқһ ілімінің дәнін Абдулла ибн Мәсъуд (р.а.) екті, Имам Әлқама өніп шыққан егінді суарды, Ибраһим ән-Наһаъи піскен астықты жинады, Әбу Ханифа оны диірменге тартты, Имам Әбу Йусуф ұннан қамыр жасады, Имам Мұхаммед нан пісірді. Міне, барлық халық осы күнге дейін Имам Ағзам дайындаған ұннан жасалған нанды жеп келеді» деп- Ханафи мазһабының негізін қалап, оны нығайту жолындағы фиқһ ғұламаларының жасаған қызметін баяндайды.
Имам Ағзам Әбу Ханифа ән-Нұғман ибн Сәбит (р.а.) һижраның 80 (699ж.) жылында Ирактың Куфа қаласында өмірге келген.
Азан шақырып қойылған аты ән-Нұғман болғанымен, халық оны Әбу Ханифа немесе Имам Ағзам деп атайтын. Өйткені, ислам әдебі бойынша үлкен ғалым адамдардың аттары аталмайды. Олар хазірет, ұстаз сияқты құрметті сөздермен тілге алынады.
«Әбу Ханифа» (Ханифаның әкесі) оның шын есімі емес, өйткені, оның Ханифа атты перзенті болмаған. (Имам Ағзамның Хаммад есімді жалғыз ұлы болған. Хаммадтан екі ұл қалады, біреуінің есімі – Омар, ал екіншісі – Исмаил). Ғалымдардың айтуынша, «ханифа» – мазһабтың сипаты болып, ол «хақ, тура жол» деген мағынаны білдіреді.
Әу бастан адамзатқа түсірілген, адам табиғатына ең лайық, нағыз тәухид дін – ол ханиф дін. Құранда Алла тағала:
«Ендеше, (Ей, Мұхаммед) бетіңді ханиф (тура, шынайы) дінге бұр. Адамдарды Алла әу баста сол дін үшін жаратқан. Құдай жаратқанды өзгерту мүмкін емес. Сенің дінің хақ дін, тек көп адам соны білмейді»,–дейді («Рум» сүресі, 30–аят).
Ханиф сөзі «ислам» ұғымында да қолданылады. Сахабалар: «Алла қандай дінді қабыл етеді?»–деп сұрағанда, пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Ханиф (Ислам) дінін»,–деп жауап берген. Басқа бір хадисте: «Алла барлық пенделерін ханиф (дінге, таухидке бейім) етіп жаратты»,–делінген.
Құран Кәрімде Алла тағала:
«Ибраһим яһуди де, христиан да болған емес, ол ханиф (нағыз) мұсылман болған. Көп құдайшылдар қатарында да болмаған»,–деген («Әли Ғимран» сүресі, 67–аят). Ия барлық әлемдік дәстүрлі діндер ханиф – тұп-тура дін болған. Бұл дін – адам табиғатына жеңіл келіп, жүрекке жылы тиген, жанын рахатқа бөлеп, бейбітшілік бесігінде тербеткен кеңпейілділік діні. Имам Ағзамның көзқарастары басқа ғалымдарға қарағанда кеңпейілділік пен жеңілдік рухына сай келгендіктен, жұрт оны Әбу Ханифа деп атаған.
Ислам діні тарих сахнасына көтерілгеннен кейін Куфа Ислам нұрына малынып, онда өнер, ғылым және мәдениет дами түсті. Әсіресе, соңғы халифа Әли ибн Әбу Талибтің (р.а) тұсында мұнда атақты ғұламалардың дәрісханалары көбейіп, бұл жерге әлемнің түкпір-түкпірінен ілім алу мақсатымен мыңдаған шәкірттер ағылып келе бастады.
Әбу Ханифа да осындай ортада дүниеге келіп, онда өнегелі өмірі басталды. Ол жастайынан Құран, хадис, араб тілі мен әдебиетіне көңіл қойып, азды-көпті дәріс алды. Дегенмен, біржола ілім қуып кетпеген де еді.
Әкесі саудагер–тін. Олардың жеке дүкендері болды. Онда олар жібек мата саудасымен айналысатын. Әбу Ханифа әуелде мешітке тек күнделікті бес уақыт намаз оқу үшін ғана барып тұрды.
Бірде ол сол дәуірдің атақты ғалымы Шағбиге (р.а.) кездесіп қалады. Шағби одан: «Қайда барасың, інім?»-деп сұрайды. Ол заманда адамдар тек ілімді ойлап, табыс табу, бала–шаға бағу, үйлі–жайлы болу секілді дүние тіршіліктерін екінші орынға қоятын. Сұрақ төркінін түсінген Әбу Ханифа дәрісханаларға барып, жүйелі сабақ алып жүрмегендігінен, «Базарға», - деп, ұяла жауап береді. Өйткені, осы уақытқа дейін оның мақсаты да, кәсібі де сауда болып келген–ді, ал сабаққа деген қызығушылығы шамалы еді.
Әбу Ханифа бойындағы асыл қасиеттерді, оның ақылдылығын, зеректігін, шешендігін және ойының ояулылығын байқаған Шағби (р.а.) бұл жігіттің былай жүргеніне іштей қынжылады. Әбу Ханифаның болашақта үлкен ғалым болатынын іштей сезген Шағби (р.а.) оған: «Уақытыңды бос өткізбей, ғалымдардың дәрісханаларына қатысып, сабақ оқы»,–деп ақылын айтады. Шынайы сөз Әбу Ханифаның жүрегіне жетеді. Сол күннен бастап ол барлық уақыты мен күш–жігерін ғылым-білімге салады. Ол кезде Әбу Ханифа жиырма екіде ғана еді [Мухаммад Али әл-Қутб, Основатели четырех мазхабов, М., Санкт-Петербург, «Диля», 2005, 15].
Сол жылдары Куфадағы оқу–ағарту істеріне Хаммад ибн Сүлеймен (р.а.) жетекшілік ететін. Әбу Ханифа хадис пен фиқһ ілімін сол заманның ең атақты ғалымдары - Шағби және Хаммад сияқты ғұламалардан үйренді. Куфада хадис ұстаздары, араб тілі және әдебиеті мамандары, шариғат ғалымдары жеткілікті болатын.
Ибн Шуһаб аз-Заһри: «Әлемде беделді ғұламалар төртеу. Олар: Мәдинада ибн әл-Мусәйб, Куфада Шағби, Басрада Хасан әл-Басри (642–728), Шамда Мәкхул (р.а.)»,–деп сол кездің ең үлкен ғалымдарын атайды.
Шағби (р.а.) бес жүзге тарта сахабалармен кездесіп, олардан білім алған. Омар ибн Әбдул Әзиздің (р.а.) халифалық тұсында Куфа қаласында қазылық қызмет етіп, 87 жасында дүниеден өткен. Оның қайтыс болғанын естіген Хасан әл-Басри: «Шағби Исламда өзінің ерекше орны бар нар тұлғалы адам еді. Алла тағала оны өз мейіріміне бөлесін»,–деп дұға еткен.
Әбу Ханифа өмірінде төрт сахабамен кездескен. Олар: Әнас ибн Малик, Абдулла ибн Әбу Ауфә, Сәһл ибн Саъд және Әбу Туфайл. Сахабаны көрген адам табиғин деп аталады. Дегенмен, «табиғин» сөзінің анықтамасы жөнінде екі түрлі көзқарас бар. Біріншісінде: «табиғин – сахабаның көзін көрген адам»,-делінсе, ал екіншісі: «табиғин – сахабаны көріп, одан білім үйренген адам»,-деген пікірді алға тартады.
Әбу Ханифа ұстазы Хаммадтың (р.а.) қолында жүйелі түрде 18 жыл оқыған. Ұстазы дүниеден өткенге дейін, одан ажырамаған. Өйткені, ол ұстазын жақсы көріп, оның асыл қасиеттерін, даналығын, парасаттылығын, тақуалығын, әсіресе кеңпейілділігі мен жомарттылығын өзіне үлгі тұтқан.
Хаммад бай болғанымен, мал–мүлкін туған-туысқандарына, жетім-жесірлерге және шәкірттеріне жұмсайды екен. Бұл жайлы: «Хаммад ғұламалар ішінде ең жомарты еді, жылда келетін қасиетті рамазан айында күнде 500 адамға ауызашар беретін, жағдайы нашар шәкірттеріне ақшалай көмектесіп тұратын еді»,–деп риуаят етіледі.
Хаммад ибн Сүлеймен (р.а.) дүние салғаннан соң, оның ісі баласы Исмаилға тиді. Жұрт та оның бойынан әкесінің ілімі мен асыл бейнесін көргісі келді. Өкінішке орай, Исмаил бірақ халық көңілінен шыға алмады. Сол себепті ұстазының оқу–ағартушылық істерін әрі қарай жандандырып, дамытуды шәкірті Әбу Ханифа мойнына алды. Халықтың қалағаны да сол болатын. Ол кезде оның жасы қырықта еді.
Әбу Ханифаның есімі мен білімі кеңінен тарай бастайды. Оған жер–жерлерден білім алу мақсатымен мыңдаған талабалар келіп жатты. Оның дәрісханасы Куфадағы ең үлкен, әрі берекелі білім ошағына айналды. Шәкірттердің ғылыми сұхбаттары мен қуанышты үндері мешіт сыртынан да естіліп тұратын.
Әбу Ханифа ақылды, өткір, парасатты кемел ой иесі еді. Осы ерекшелігімен ол тез арада өз дәуірінің ең ұлы ғалымдарының біріне айналды. Ол– ислам фиқһінің үлкен мүжтаһид ғалымы болды. Құран кәрім және сүннеттен басқа нақты дәлел ретінде ол сахабалардың, табиғиндердің алқалы пікірін, сондай-ақ қияс (салыстыру), истихсан (дұрыс санау, жақсы деп білу) және ғұрып–дәстүр сияқты фиқһ қағидаларын пайдалана отырып, шариғат шеңберінде үкімдер шығара білді.
Әбу Йусуф (р.а.) ұстазын: «Бет пішіні және дене бітімі жөнінен ол әдемі еді. Сөзге өте шешен, дәлел келтіруге өте ұста, тілі жұмсақ болатын. Дәрісіне қатысқан кез-келген адам, оның ілім үйрету әдісінен ләззат алатын. Ол шәкірттерінің шариғат мәселелерін терең түсінетін ғалым болуларына көп көңіл бөлді. Оларға жұмсаған күш-қайраты соншалық, ол кісіден дәріс алған кез-келген адамның әйгілі ғалым болуы оңай еді»,–деп еске алады.
Имам Ағзам түн бойы ғибадат етіп, күндіз ораза тұтатын, тілін жалған сөзден сақтап, тәнін пәк ұстайтын, жағымсыз іс–әрекет пен ойын-сауықтан аулақ жүретін, Алла тағаланың разылығын табуды өзіне парыз санайтын. Имам Ағзамның имандылығы мен тақуалығы, білімділігі мен парасаттылығы туралы Имам Шафиғи (р.а.): «Адамдар фиқһ ғылымында Әбу Ханифаға қарыздар. Кімде–кім Әбу Ханифаның кітаптарын оқымаса, ғылымға бойламағаны және фиқһ ғалымы болмағаны»,–дейді.
Ол иманы, тақуа, білімді және парасаттылығынан да харам істерге жоламайтын, күмәнді нәрсеге де қол сұқпайтын өте сақ адам болатын. Сондықтан, оның уағызы әрбір тыңдаушы жүрегіне жететін. Оны төмендегі әңгімеден білуге болады:
«Имам Ағзам Куфаның орталық мешітінде жұма күні уағыз айтатын. Бір күні жұмадан соң оған бір құл келіп: «Ұстаз, сізден өтініш. Құлды азат етудің артықшылығы мен сауабы туралы да уағыз айтыңызшы. Мүмкін қожамның көңілі жібіп, мені азат етер»,–дейді. Әбу Ханифа: «Жарайды, сен айтқаныңдай болсын»,–деп жауап береді. (Ол кез құлдық заманы болатын.)
Келесі жұма да жетті. Бірақ, Имам Ағзам уағызын басқа тақырыпқа арнайды. Тағы бір жұма өтеді. Құлдың өтініші тағы орындалмай қалады. Үшінші жұмада Имам Ағзам құлды азат ету және оның мән–маңызы мен артықшылығы туралы тартымды да, әсерлі уағыз айтады.
Жұмадан соң әлгі құлдың қожасы келіп: «Ұстаз куә болыңыз. Алла ризалығы үшін құлымды азат еттім»,–дейді. Әбу Ханифа: «Алла сізден разы болып, істеген ізгі амалыңызды сауаптан жазғай»,–деп бата береді.
Бостандық алған құл Имам Ағзамға рахметін айтып, одан: «Ұстаз, бір сұрағым бар. Екі апта бұрын айтқан өтінішімді неге бүгін ғана орындадыңыз» –деп сұрайды. Әбу Ханифа: «Ол күні құл азат етуге жететін ақшам жоқ еді. Сол үшін, екі апта бойы жұмыс істеп, ақша жинадым. Базардан құл сатып алып, оны азат еттім. Содан рухани жеңілдік пен әлдеқандай рахатты сезіндім. Бұл амалды өзім істемей тұрып, басқаға бұйырғанымда, оның ешқандай әсері болмас еді, қожаң да саған азаттық бермес еді»,–деген екен.
Әбу Ханифа (р.а.) адамзатқа мейірімі мол ғұлама. Оның ұлағаттылығы ілімде ғана емес, қоғамға тән істерде де өз орнын тапқан. Ол кісі Құран және сүннет ілімінің тереңінен сусындағандықтан жемісті пәтуәлары қаншама?! Имам Ағзам пәтуаларына дәлел етіп рауилар тізбегі үзілмеген хадистерді іріктеп алатын. Имам Ағзам заманында ғұламалар – «аһлі хадистер» және «аһлі райлар» болып екі мектепке бөлінген болатын. Олардың араларындағы тартыс тек жақсылық мақсатында еді. Сондықтан да бұл екі мектеп өкілдерінің арасында ешқандай да реніш тумаған. Басты мақсаты тек қана ислам ақиқатын жетік әрі дәлдікпен тура баяндау болғандықтан кез келген тартыс, пікірталастары өзара құрмет пен әдептілік шегінен шықпайтын еді.
Әбу Ханифа өмірінің соңғы жылдарында аталмыш екі топтың өкілдері өзара пікірталасуларын тоқтатып, жалпы мұсылмандарға пайдасы молынан тиетін үкімдерге көздері жеткен соң келісе бастады.
Шындығында Имам Ағзам Құран Кәрім және Пайғамбарымыздың сүннетінен, сонымен қатар сахабалардың сөздерінен таба алмаған мәселеде өз ілімі мен ақылына сүйеніп шешуге толық құқылы мұжтаһид ғұлама еді.
Әбу Ханифа Құран Кәрім және пайғамбар сүннетінен кейін қияс (салыстыру тәсілі) және райды (негізгі дәлелдерді басшылыққа ала отырып ақылға жүгіну тәсілі) үкім шығаруда негізгі өлшемдердің бірі ретінде қолданған. Ғұламаның бұл ижтиһад ету тәсілін жете түсінбеген кейбір ғалымдар оны тұрпайы деп санады. Сондай-ақ, Әбу Ханифа Исламның көрнекті мұжтаһид ғалымы бола тұра үкім шығуда «Истихсан» және «урфты» (әдеп-ғұрыптарды) дәлел ретінде қолданысқа түсіруі ғалымдардың таңданыстарын мұнан да күшейте түсті.
Әбу Ханифа ешбір өлшемді Құран мен пайғамбар сүннетінен жоғары қоймаған. Ол өзіне пікірі қайшы ғалымдарға: Кімде-кім бізді Құран және сүннет тәлімдерінен қиясты жоғары қояды деп айыптаса, Алланың атымен ант етемін, ол өтірікші әрі жала жабушы. Құран және хадис тұрған жерде қай ғалым қиясқа жүгінбек?! Біз қиясқа салу тәсілін өте қажет жағдайда ғана қолданамыз. Бір мәселені анықтауда Құран және хадистен дәлел табылмағанда ғана, аталмыш мәселені дәлелі бар мәселемен салыстыра отырып шешеміз. Біз алдымен дәлелді Құраннан, сосын Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сүннетінен іздейміз. Олардан таба алмаған жағдайда сахабалар сөзіне тоқталамыз. Бұл сұрақты сахабалар да талқыламаған болса, онда мәселені айқындау мақсатында екі мәселенің ортақ жерін тауып, бір үкімді келесі бір мәселеге салыстыра отырып, үкім шығарамыз,-деп жауап берген.
Әбу Ханифа қайтыс болғаннан кейін ислам ғұламалары және олардың көшбасшысы Имам Шафиғи қиясты Имам Ағзам пікірі негізінде дамыта отырып, оған: оқиғаның шешімі Құран Кәрім және Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сүннетінде, сондай-ақ ижмағда да анықталмаған жағдайда шариғатта үкімі анық мәселеге ұқсас үкімі жоқ мәселені салыстыра отырып үкім шығаруды – қияс дейміз,-деп анықтама берген.
Имам Зуфар ибн Һузайл (727–774), Имам Әбу Йусуф (730–798) және Имам Мұхаммед ибн Хасан (748–804) еді. Олардың қатарына аты белгілі Яхъя ибн Саид әл-Қаттан, Абдулла ибн Мүбәрак, Уақиъ әл-Жәррах, Язид ибн Һәрун, Абдураззақ ибн Һәмман, Дәуд Таий секілді ғұламалар Әбу Ханифаның жолын жалғастырып әрі дамытқан шәкірттері.
Ұлық имам – имам Ағзам Әбу Ханифа қашан да ғұмыры мен бар мал-мүлкін Алла разылығы жолында жұмсап, келер ұрпаққа жақсы өнеге қалдырды. Өзінің айналасына білім нұрын шашқан тұлға. Сондықтан амалда имамымыз болған Әбу Ханифаны мақтаныш тұтуымыз керек.
Олай болса халқымыздың діни бірлігі мен рухани ынтымағын сақтап қүшейту үшін Әбу Ханифа мазһабы қажет.
Алла тағала ғибадаты мен ғибраты мол, жомарт, жұмсақ мінезді, тақуалы ұлы имамымыз Әбу Ханифаны рақымына бөлесін. Бүкіл дүние мұсылмандарының ынтымағы мен бірлігі нығайып, дау мен алауыздық жоғалсын. Әлемде тыныштық пен сыйластық орнықсын. Әмин!

VIII.Монғол шапқыншылығы.
Шыңғыс хан (өз аты – Тэмуджин, Темучин) –өз заманының аса ірі әскери және мемлекет қайраткері. Ежелгі ру басшысы Есугей батырдың отбасында туған. Өзінің әскери таланты арқасында және дұшпандарының әлсіздігі мен бытыраңқылығын пайдаланып, 1183-1204ж. өкімет билігі үшін күресте негізгі жауларын (Меркіт тайпасының көсемі Тохтадан бастап, Найман тайпасының басшысы Таян (Даян) ханға дейін] талқандады да, кең-байтақ территорияны басып алды, сөйтіп онда мекендейтін көптеген ру-тайпалық одақтардың бірден-бір билеушісі болды. Осы жеңістері және тайпа көсемдерін өз маңына топтастыруға бағытталған бірсыпыра әлеуметтік шараларды жүзеге асыруы нәтижесінде Тэмуджин дала ақсүйектері құрылтайының шешімімен 1206 жылы барлық тайпалардың ұлы ханы болып жарияланды да, «Шыңғыс хан» (түрікше «теңіз, мұхит» деген сөзден шыққан) лауазымын алды.
Ескі аңыз бойынша, Шыңғысты ақ киізге көтеріскен үйсін Майқы биге, хан: «бұдан былай ұраның – салауат, құсың – бүркіт, ағашың – қарағаш, таңбаң – сүргі болсын», – депті. Қоңырат Саңғыл биге: «ұраның – қоңырат, құсың –қыран, ағашың – алма ағаш, таңбаң – ай болсын», – депті.(Ә.Кекілбаев). Майқы би
...Шежірелерде кездесетін екінші Майқы би Төбейұлы (1105-1225) Шыңғыс ханның замандасы әрі оны хан көтерген 12 бидің бірі болған. Парсы тарихшысы Рашид ад-Диннің «Жамиғ ат-тауарих» атты шығармасында (қошындық Байку деген атпен) Майқы бидің Шыңғыс ханның оң қолы, ел басқару ісіндегі ақылшысы, бас биі болғаны, Жошы хан әскерінің оң қанатын басқарғаны айтылады. Осы дерек моңғол жылнамасы «Алтын тобчида» да бар. Шежіре деректері бойынша Ұлы жүздің түп атасы Ақарыстан Ұзынсақал Ыбырайым, одан Кейкі, одан Төбе би, одан Қойылдыр, Қоғам, Майқы, Мекре тарайды. Кейбір шежірешілер оны барша үйсіннің бабасы етіп, Ұлы жүздің шежіресін содан таратады.(Сірә олар, Майқы би Төбейұлын (1105-1225 ) Майқы би Мәнұлымен шатастырса керек (б.з.б.178-89 ж.ж.).Ө.Ш.)
Майқы есімі қазақтардың шығу тегіне қатысты көптеген аңыз-әңгімелерде кездеседі және Дешті Қыпшақта түркі қауымдарының негізін құрушы ретінде ұдайы айтылады. Қазақ аңыздары оны қазақтың үш жүзге бөліну кезеңінде үлкен рөл атқарды дегенді айтады. Мұнда Майқы би Орманбет би өліп, он сан Ноғай елі бүлінгенде, қазақ ұлысын құрған тарихи қайраткер есебінде көрсетіледі. Ол ұлысқа кірген 40 руға таңба таратып, таңбаны әр рудың ерекшелігіне қарай белгілейді. Ұлыс туын ұстаған Үйсінге «жалау», ортада жүрген Арғынға «көз», жауға алдымен шабатын Алшынға «найза» таңбасын берген. Аталмыш 40 рудың таңбасын жартасқа қашатқан. Кезінде «Майқының таңбасы» деп аталған бұл таңбалы тас кейін жер атымен «Нұра таңбасы» аталып кеткен. Майқы би қазақ ұлысын құра отырып, кейінгі ұрпақтарына: «Хан ақылды, әділ болса, қарашасы ынтымақты, батыл болса, қара жерден су ағызып, кеме жүргізеді... Ақ білектің күшімен, ақ найзаның ұшымен қорғап, ел болуды ойлаңдар» деп өсиет қалдырған. Ел аңыздарының деректеріне қарағанда, Майқы бидің өз заманында ел қамын ойлаған үлкен ойшыл адам болғаны аңғарылады, халықтың әдет-ғұрып, салтын, жол-жоралғысын заңға айналдыруда Майқы бидің орнының ерекше болғаны көрінеді. Майқы биді өзбек, татар, башқұрт халықтары да өз биіміз деп есептейді. Бұған шежіреде көрсетілгендей, Төбе биден тараған Қойылдыр, Мекре есімді балаларының осы халықтардың арасына барып, сіңісіп кетуі себеп болса керек. (Қазақстан ұлттық энциклопедиясы, 6 том.)

1128-1211 ж.ж. қазіргі Оңтүстік Қазақстанды толық жаулап алған Қарақытайлар мемлекетін 1211 ж. наймандар талқандады. Бірақ, олардың билігі ұзаққа созылмады.
1218 ж. Шыңғыс ханның Жебе ноян басқарған қосыны Найман мемлекетін талқандап, 1220 ж. Жошы әскері, бүкіл қазіргі Оңтүстік Қазақстанды басып алды...
Шыңғысхан өз империясын 4 ұлысқа бөліп, 4 ұлына мұраға қалдырғаны белгілі. Қазақстан жері 3 монғол ұлысының құрамына енді:
Дешті Қыпшақ жері, Ертістің батысы, Жетісудың солтүстігі, Сырдарияның төменгі ағысы, Еділдің төменгі ағысы және Хорезм Жошыға тиесілі болды.
Шағатайға Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстан, Шығыс Түркістан, Мәуереннахр тиді. Негізгі ордасы –Алмалық қаласы болса, жазғы ордасы – Іле өзені бойындағы Құяш болды.
Батыс Монғолия, Тарбағатай, Жетісудың шығыс бөлігінен бастап жоғарғы Ертіс бойына дейінгі аймаққа Үгедей ие болды. Ордасы –Чугучукте орналасты.
Ал кенже ұл Төле ата-мекенде қалып, Монғолияда билік құрды.
1227 жылы алдымен Жошы, көп ұзамай Шыңғысхан қайтыс болды. Ұлы хан тағына Үгедей отырды. Көп ұзамай империя бірнеше тәуелсіз мемлекеттерге бөлініп кетті.
Әкесінің орынын басқан Жошының ұлы Бату өз қосындарымен орыс жеріне бет алды. Қазақстанның оңтүстігі және оңтүстік-шығысы үшін билікке таласқан Үгедей мен Шағатай ұрпақтары арасында кескілескен соғыстар басталып кетті.

IX.«Алтын Орда» мемлекетінің құрылуы.

Сонымен, Қазақстан аумағы үш монғол ұлысының құрамына енді: үлкен (далалық) бөлігі Жошы ұлысына, Оңтүстік жөне Оңтүстік-Шығыс Қазақстан Шағатай ұлысына, Жетісудың солтүстік-шығыс бөлігі Үгедей ұлысына қарады. Жошы ұлысы Ертістен батысқа қарайғы ұлан-ғайыр жерді, Жетісудың солтүстік бөлігі мен бүкіл Дешті-Қыпшақты, Еділдің төменгі бойын қоса алып жатты. Шағатай ұлысы жоғарыда аталған жерге қоса, Шығыс Түркістан мен Мәуереннахрды қамтыды. Үгедей Батыс Монғолияны, Жоғарғы Ертіс пен Тарбағатайды биледі. Шыңғыс ұлдары өз ұлыстарын тәуелсіз иеліктерге айналдыруға тырысты. 1227 ж. Шыңғыс хан өлгеннен кейін бұл ұмтылыс күшейе түсіп, империя бірнеше тәуелсіз мемлекеттерге ыдырап кетті.
1227 ж. Жошы өлген соң орнына ұлы Бату отырды. Ол Батыс Дешті-Қыпшақ даласына, Еділ бұлғарлары жеріне, одан әрі батысқа шапқыншылық жорықтар ұйымдастырды. Ірі орыс князьдіктері талқандалды, Польша, Венгрия, Чехия және басқа көптеген елдер тонауға ұшырады. Жеті жылға созылған жорықтарынан кейін Батудың қол астына Қырыммен қоса, Еділден Дунайға дейінгі жер, Солтүстік Кавказ, Батыс қыпшақ (половецтер) даласы қосылды. Осыдан кейін Бату Еділдің төменгі аясында Алтын Орда атты жаңа монғол мемлекетін құрды. Оған Жошы ұлысының жері — Шығыс Дешті-Қыпшақ, Хорезм мен Батыс Сібірдің бір бөлігі және батыстағы жаңадан жаулап алынған жерлер қарады. Бату әскерінен жеңілген орыс князьдіктері бағынышты тәуелділікте болды. Орыс князьдері Алтын Ордаға тәуелділіктерін мойындап, ұлы ханның қолынан князь атағын алып, алым-салық төлеп тұрды.
Бату құрған мемлекет шығыс деректерінде Жошы ұлысы деп, сондай-ақ Жошы ұрпақтары — хандардың атымен (Бату ұлысы, Берке ұлысы, т. б.) аталды. Астанасы Сарай-Бату (Астрахань маңында), кейіннен Сарай-Берке қаласында болды.
Алтын Орда көп ұлтты мемлекет. Оның құрамына бір-бірінен коғамдық-экономикалық даму деңгейі жағынан айырмашылығы бар, өзіндік мәдениеті мен салт-дәстүрлері сақталған көптеген ұлттар мен халықтар кірді. Көшпелілер негізінен түркі халықтары — ең көбі қыпшақтар, сондай-ақ қаңлылар, наймандар және т. б. болды. Отырықшылардан бұлғарлар, мордвалар, орыстар, черкестер, хорезмдіктер, т. б. кірді. Мұнда монғолдар азшылық болды. XIII ғ. аяғы мен XIV ғасырда монғолдар толығымен түркіленіп, Алтын Орданын халқы «татарлар» деген атау алды.
Алтын Ордада жаулап алынған жер мен халықтарды басқару үшін ұлыс жүйесі енгізілді. Бату хан тұсында Жошы ұлысында екіге — оң және сол қанатқа, негізінен екі мемлекетке бөліну процесі жүргізілді. Оң қанат (ұлыстың) басында Батый ханның өзі мен ізбасарлары тұрды. Ал сол қанатты Жошының үлкен ұлы Орда Ежен биледі. Қазақстан жерінің көп бөлігі сол қанат құрамына кірді.
Батый мен Орда Еженнің ұлыстары өз ішінде тағы да кіші ұлыстарға бөлініп, олардың басында Жошының өзге ұлдары отырды.
Ұлысты (үлесті жер) билеуге өкімет басындағы әулет мүшелерінің барлығы құқықты болды. Ал өзге монғол ақсүйектеріне үлесті жер ханға еткен еңбегіне карай бөлініп берілді. Біртіндеп ақсүйектер құқығы арта түсіп, олар қарамағындағы жерді ұрпағына мұра етіп калдыра алатын дәрежеге жетті. Екінші жағынан Алтын Ордада көшпелілердің ру-тайпалық ұйымдары да сақталды.
Алғашында Алтын Орда Монғолиядағы ұлы ханға тәуелді болды. Алайда 1260 ж. Монғол империясы бірнеше тәуелсіз ұлыстарға ыдырап кетті.. Алтын Орда Батыйдың інісі Берке ханның (1256 — 1266 жж.) тұсында-ақ тәуелсіздікке қол жеткізген. Одан кейінгі Мөңке хан (1266 — 1280 жж.) өз атынан теңге шығара бастады.
Алтын Орданың тарихы ішкі қайшылықтарына қоса, орыс князьдіктерімен, Ирандағы Құлағу ханның әулетімен, Ақ Орданың және Хорезмнің билеушілерімен үздіксіз соғыстарға толы болды. Алтын Орданың XIV ғ. алғашқы жартысында, әсіресе Өзбек хан (1312 — 1342 жж.) мен одан кейінгі Жәнібек ханның (1342 — 1357 жж.) тұсында құдіреттілігі арта түсті. Ханның дара үстемдігі орнап, құрылтай шақырылмайтын болды, билік бір адамның қолына жинақталды.
1312 ж. Өзбек хан Ислам дінін Алтын Ордадағы мемлекеттік дін деп жариялады. Далалық, түркі-монғолдық мәдениет Еділ бойы (бұлғарлар) және Орта Азия (Хорезм) мүсылмандық салт-дәстүрлерінің әсерімен исламді қабылдай бастады.
XIV ғ. екінші жартысында Алтын Орда алауыздықтан әбден әлсіреді. 1357 жылдан 1380 жылға дейін таққа 20-дан астам хандар отырып, бірін-бірі өлтіріп, орнын тартып алып жатты. 1380 ж. Алтын Орданың билеушісі, түменбасы Мамай Дмитрий Донской бастаған орыс әскерінен Куликово даласында тас-талқан боп жеңілді. Жошы ұрпағы Тоқтамыс хан осы жағдайды пайдаланып, Алтын Орданың билігін тартып алды. Өз билігін соғыс жеңістерімен бекіте түспек болған ол 1382 ж. Мәскеуді өртеп жіберді, Мәуереннахр мен Закавказьеге бірнеше рет жорық жасады. Тоқтамыстың соңына түскен Әмір Темір Алтын Ордаға қайта-қайта шабуыл жасап, халқын қырып, байлығын тонап, енді қайта көтеріле алмастай етіп тұралатты.
XV ғ. ортасына карай бірнеше үлкен ұлыстар өз алдына хан сайлап, Алтын Орда біржола құлады. Бұл ұлыстардың ең ірісі XV ғ. 30-жылдары Еділ мен Днепрдің аралығында құрылған Ақ Орда болды. 20 — 60-жылдары Ноғай Ордасы, Сібір, Қазан, Қырым, Астрахань хандықтары бөлініп шықты.
Қазақстанның оңтүстік-шығысы үш ірі монғол ұлыстарының түйіскен орталығына айналды. Жетісу аумағы үшеуінің арасында саяси бөлініске түсті: солтүстік бөлігі Жошы ұлысына, оңтүстігі Шағатай ұлысына қарады, Солтүстік-Шығыс Жетісу болса Үгедей ұлысының маңызды орталығы болып есептелді. Ұлыс хандарының астаналары Жетісуға орнатылды. Шағатай ұлысына жататын Жетісу аумағында билікке таласқан Шағатай және Үгедей ұрпақтарының арасында үздіксіз соғыстар жүріп жатты. Шыңғыс әулетінің арасындағы мұндай соғыстарда екі жақ та жергілікті тайпалар арасынан жақтас тауып, оларды да күреске тартты.
1251 ж. Үгедей ұлысы жойылды. Жері Төленің үлкен ұлы Мөңке ханның жақтастарына таратылып берді.
Шағатай ұлысында да билік қолдан-қолға өтті. Әсіресе Мөңке өлгеннен кейін төре тұқымдарының арасындағы тартыс күшейе түсті. 1260 ж. Арық-Бұғы мен Құбылай екеуі де өздерін ұлы хан деп жариялады. Үздіксіз шайқастардан жергілікті қалалар мен егіс алқаптары зардап шегіп, тозуға айналды. Рашид ад-Диннің айтуынша, XIII ғ. 60-жылдарында «Арық-Бұғының тағылық әрекеттерінен Іле алқабында аштық болып, қаншама халық қырылып қалған».
1269 ж. ұлы ханнан тәуелсіз Хайду мемлекетінің құрылуы жергілікті халықтан шыққан билеушілердің бас көтере бастағанының куәсі еді. Осы жылы Талас бойында шақырылған құрылтайда олар отырықшы-егінші аудандарды құрып кетуден қорғау әрекеттерін жасады.
Алайда, Шыңғыс әулетінің арасындағы толассыз талас-тартыс пен Хайдудың ұлы хан армиясымен ұзаққа созылған соғысы - құрылтай шешімін жүзеге асыруға мүмкіндік бермеді.
Хайду мұрагерлері арасында басталған өзара тартыстар XV ғ. алғашқы жартысында Оңтүстік Қазақстан аймағы мен Жетісудың экономикалық құлдырауын шегіне жеткізді. Махмуд ибн Уәли Хайду ұлдары мен Шағатайдың шөбересі Доба арасындағы қақтығыстар туралы былай деп жазды: «Біздің аталарымыз өзара соғысып жатқан кезде көптеген адамдар жазықсыз қырылды, аудандар қаңырап қалды, иелігіндегі жерлер сағымға айналды, егістік қурап қалды... адамдар қалалар мен елді мекендердегі жылы орнын тастап, кезбе қайыршыға айналды».
Монғолдар келгенге дейін дамудың жоғарғы сатысында тұрған Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы — Баласағұн, Тараз, Алмалық, Алмату, Қаялық, Ілебалық, Екіоғыз, т. б. үлкенді-кішілі қалалар мен елді мекендер жер бетінен жоғалып кетті.
Монғол хандарының арасында жергілікті ел басшыларына арқа сүйей отырып, отырықшы-егінші және қалалық мәдениет негізіндегі бір орталықтан басқарылатын билік жүйесін жақтаушылар да болды. Олардың ең көрнектісі жоғарыда айтылған Добаның ұлы Кебек хан (1318—1326 жж.) еді. Ол көшпелі тұрмыстан қол үзіп, Жетісудан Мәуереннахрға барып қоныстанды, ақша және әкімшілік реформасын жүргізді, Орта Азиядағы қираған қалалардың қалпына келтіріліп, жаңадан қала салынуына ықпал жасады. Оның қамқорлығы арқасында Шағатай ұлысындағы Онтүстік Қазақстандық қалалар қалпына келтірілді. XV ғ. ортасында Хайду мемлекетінен Моғолстан бөлініп шықты.

VII.Аймақ тұрғындары исламға дейін ұстанған діндер.
Жібек жолымен саудамен қатар, діни идеялар да кең таратылып отырған, ал миссионерлер (дін таратушылар) өз дінін тіпті теңіздің арғы бетіндегі елдерге барып таратқан. Үндістаннан Орта Азия мен Шығыс Түркістан арқылы Қытайға буддизм келген, Сирия мен Ираннан— христиан діні, сосын барып Аравиядан, ислам жеткен.
Буддизм.Зерттеушілердің пікіріне қарағанда, Қытайға буддизм Үндістаннан Орта Азия мен Қазақстан арқылы барған. Бұл әрекет б. з. бұрынғы I ғ. басталған. Шығыс Түркістан мен Қытайға будда дінін таратуда ортаазиялық діндарлар мен миссионерлер, әсіресе соғдылар, парфяндар мен қаңлылар көп еңбек сіңірген. Б. з. II—III ғғ. буддизм белсенді түрде таратылған, тегі, бұл Кушан империясының соғыстағы саяси мақсаттарына байланысты болғанға ұқсайды. Ерте ортағасырларда буддизмнің негізгі миссионерлері қызметін соғдылар өз міндетіне алған. Будда дінін Орталық Азияда тарату ісінде тек солар ғана маңызды рөл атқарады. Шығыс Түркістандағы түріктердің будда мәтіндеріндегі терминдерді талдап тексергенде, олардың соғды тілінің көмегімен алынғаны анықталды. Жібек жолы үстіндегі көптеген қалалардан,оның қатарында Сайрам да бар, будда ескерткіштері табылып отыр.
Түріктер VІ ғ. бастап буддизмнің қатты ықпалын өз басынан өткерген . Сюань-Цзян Батыс түрік қағанының будда дініне ықылас білдіргенін жазады. Зерттеушілер пікіріне құлақ түрсек, VII ғ. бірінші жартысында батыс түріктерінің кейбір билеушілері будда дінін ұстанған немесе буддизмге қамқорлық жасаған. Бұл жәйт олардың отырықшылыққа және қала өміріне өтуімен тығыз байланысты болған.
Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісуда буддизм едәуір дәрежеде кең тараған. Бұған дәлел, осы өлкеден буддалық құрылыстардың көптеп табылуы. Будда ескерткіштері Шу-Талас алқабының көптеген қалажұрттарынан кездесті: олар ғимараттар, монастырьлер, шіркеулер, сол сияқты будда кейіпкерлері мен көріністері бейнеленген мүсіншелер мен стеллалар (бағандар).
Табылған археологиялық олжалар ішінде үнділік шеберлердің қолынан шыққан заттар да көп кездеседі, будда құдайы мен буддашылардың қола мен күмістен құйылып, алтынмен апталып, асыл тастармен әшекейленген мүсіншелері, қола қаптырмалар мен пластиналар, уақ-түйек зат тәрізденіп жасалған тас бедерлер, бір кездері будда ғимараттары мен монастырлеріне қойылған әулие-әмбиелердің тас бейнелері, сирек мүліктері болған будда иконографиясы сюжеттері бар стеллалар- осының айғағы..
Археологтардың соңғы ашқан жаңалықтары қатарына орта ғасырдың белгілі қаласы Исфиджаб-Сайрам үйінділеріне таяу жерден табылған жер асты Будда монастырі жатады.
Христиан діні. Жібек жолы бойымен, Батыстан Шығысқа қарай жылжып отырып, буддизмнен қалмай христиан діні де тараған. V ғ. бірінші жартысында Шығыс Рим империясында священник Несторий үмбеттерінің «дінсіздік» (қазақша –«Насырани») ағымы пайда болады. Несторий өз ізбасарларын Мария құдайды емес, адамды туды, Христос тек «құдайдың шапағаты түскен», оның рухының иесі ғана деп үйретеді. Оның пікірі бойынша, Марияны тәңірия демей, Христосты туушы деген дұрыс. Оның осы жаңалығы қалың көпті әбігер етіп, береке-құтын қашырды. Бұл 325 ж. Никей соборында (Христиан діні Рим империясының мемлекеттік діні деп жарияланды) қабылданған христиан дінінің негізгі қағидасы бойынша, Христос бөлуге болмайтын ипостастың — адамдық және құдайлық киелі қасиеттің иесі болып есептелетін, сол себепті де, «оның құдай-әкемен біртамырлас екенін жоққа шығарып, дін бейнесіне қарама-қайшы келуін, ресми шіркеу барып тұрған дінсіздік» деп таниды. Несторийдің ілімі 431 ж. Эфес соборында айыпталып, несториандар рақымсыз қаталдықпен қудалана бастайды. Осындай қуғын-сүргіннің салдарынан олар Иранға қашады. Несторийдің жақтастары Персиядағы Нисибин қаласында мектеп ұйымдастырады да, Византияға қарсы саяси оппозицияның бәрінің басын біріктіреді.
Сирияның бай көпестері мен қолөнершілері Константинопольдегі (кейіннен Стамбул) базардан айрылғаннан кейін, Шығысқа қарай жылжиды. Олардың отарлары мен сауда факторийлері Жерорта теңізінен «Аспан империясына» дейін созылып жатады. Онда христиан дінінің таралуы өте ерте кезде басталған. Осынау жолдың ұзына бойынан сирия жазуы мен сирия христиандығының белгілері кездесіп жатады. Сириялықтардың сан ғасырға созылған экономикалық байланысы нәтижесінде, Аравия түбегі мен Үндістанға, Орта Азия елдеріне олардың мәдени ықпалы арта түседі. Соңғысында иран мен түрік тілдері сирия тілінің ықпалына түседі.
2008 ж.Қазақстанның орталық телеарналарында, Қытайда түсірілген «Шыңғысхан» телехикаясы жаппай көрсетілгені белгілі. Сол фильмдегі Керей ханы Уаңның ордасындағы христиандық символика көптеген жерлестерімізді таңғалдырған-ды. Мұнда таңғалатын ештеңе жоқ. Сол заманда Орталық Азияның көптеген тайпалары христиан дінінің «насырани» ағымын тұтынған. Тіпті ханның аты Уаң сөзінің төркіні христиан әулиесі Иоанның (орыстарда - Иван, француздарда - Жан, испандарда - Жуан, португалдарда – Хуан, грузиндерде –Вано, т.с.с.) атынан шығады.
VII—VIII ғғ. несториандық ағым Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу қалаларында кеңінен тарайды. Көптеген қалаларда христиан шіркеулері болады. Патриарх Тимофей кезінде (780—819 жж.) христиан дінін түрік патшасы - қарлұқтар жабғысы-қабылдайды. ІХ—X ғғ. шамасында айрықша қарлұқ метрополиясы құрылған кезде , Тараз бен Меркеде христиан шіркеулері жұмыс істейді, христиандық ілім Сырдария бойындағы қалаларға да тарап жатады.
Қаялықта өздерінің шіркеуі, сол сияқты оқшау елді мекені болған Іле бойының христиандары жөнінде Вильгельм Рубрук мәлімет қалдырған. ХІV ғ. Ыстықкөлдің жағалауында бір христиан монастырі болған, онда христиандық әулие Матвейдің сүйегі сақталған.
Көргендердің айтуына қарағанда, Ыстықкөл үстімен тікұшақпен өтсеңіз, көл түбінде христиан шіркеулерінің сұлбасы анық байқалатын көрінеді.
Жамұқат пен Науакет қалаларының мазарларын қазған кезде олардан күміс және қола крестері бар христиандар қойылғаны анықталды. Қызылөзек қала жұртынан нефрит крестінің кездейсоқ табылғаны да елге мәлім. Шымкент музейінде Төрткөлтөбе қалажұртынан табылған, бүйірінде Христиандықтың белгісі — крест пен көгершін салынған келі қойылған. Таразды қазған кезде VI—VIII гғ. қабатынан сирия жазуымен «Петр мен Гавриил» деген жазуы бар қыш саптыаяқ табылды.
Осынау өлкелерде христиандардың келген кезеңінен XIV ғ. аяғына дейін жасалған, ұлттары түрік, Орта Азия христиандарының діни өнері мен діни символикасының аса көрнекті туындыларының қатарына, бетінде несториандық жазу мен символикасы бар қайрақ тастар жатады.
Жетісуда христиан қауымының болғаны туралы деректі құлпытастардағы сирия жазуларынан ғана емес, қыш ыдыстардағы, үлкен құмыралардың мойындарындағы соғды жазуларынан да байқауға болады. Олардың бірінде: «Бұл хұм Иарық-Тегін ұстазға (арналған). Ісмер Пастун. Лайымда ол (хұм) толып тұрғай, әмин, әмин!» — деп жазылған. Мұндағы «ұстаз» сөзі түрік-соғды эпитафиясындағы «мұғалім-ұстаз» терминімен мағыналас. Ал, ондағы «әмин» сөзі Иарық-Тегіннің христиан қауымының жетекшісі болғанына күмән келтірмейді.
Сөйтіп, археологиялық және эпиграфикалық олжалар, ортағасырлық деректерімен қосыла келе, христиан дінінің тараған жолдарын анық көрсетеді.
Манихейлік дін.Жібек жолымен III ғ. Иранда пайда болған манихейлік діні де тараған, ол аз уақыт ішінде жеделдетіп Италиядан Қытайға дейін жайылады. Тұтас алғанда ол зороастризм мен христиан дінінің қосылуынан туған. Христиан дінінен ол мессиандық идеясын, ал зороастризмнен — жақсылық пен зұлымдықтың, жарық пен қараңғының күресі идеясын алады. Соғдылар манихейлікті таратуда да жетекші рөл атқарады. Манихейлердің жоғарғы басшысының Самарқандта сарайы болған. Манихейлік дін Орта Азияда ұзақ уақыт бойы өмір сүрген, сондықтан оның пантеонына, терминологиясына, тіпті концепциясына дейін буддизм қатты әсер еткен.
Манихей дінінің үмбеттері Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда, ең алдымен отырықшы жұрт арасында болған. Тұрфан оазисінен табылған «Екі негіздің қасиетті кітабы» атты манихей шығармасы, көне ұйғыр әліпбиімен «Арғу-Таласта Алтын-Аргу Таласы-ұлышта, Талас-ұлыс» қаласында жазылды. Онда «Он оқ елінде (дінге) ықылас тудыру үшін» — делінген. Бұл арада сөз белгілі Тараз қаласы жайында болып отыр. Сол сияқты манихей ғимараттары Жетісудың басқа да қалаларында, оның ішінде Баласағұнда болған. Тараздағы қазба жұмысы кезінде табылған, манихейліктің көк тәңірісі болып есептелетін, әйел бейнесі мен ай (жарты ай) салынған қола айнаны да манихей дінінің сирек мүлкі қатарына қоскан жөн шыгар.
Зороастризм діні. Ортағасырлардағы Қазақстан қалалары тұрғындары арасында б. з. дейінгі VII—VI ғғ. ежелгі Иран территориясында туған зороастрлық діннің де өкілдері болған. Оның әдет-ғұрпы бойынша әлемнің төрт нәрсесі — су, от, жер мен ауа киелі деп қатты құрметтеледі. Зороастр діні ескерткіштерін Орта Азиядан, Согдиядан, Сырдария қалалары мен Жетісудан кездестіруге болады. Олар мұнара секілді құрылыс қалдықтары, әдетте от мұнараларына ұқсайды. Олар Қостөбе мен Кызылөзек қала жұртының топографиясында сақталған. Алайда, Орта Азия мен Қазақстанда зороастрлықтың қағидаға айналған үйреншікті түрі емес, айрықша түрі тараған. Ол жергілікті байырғы дін мен отқа, ата-бабалар аруағына, жануарларға — қойға, ат пен түйеге табынушылықпен сіңісіп, бірге өріліп кеткен. Осы дінге байланысты табылған нәрселер: мәйітті оссуарилерге — қыш жәшіктерге, хұмдарға салып жерлеу, өлікті жер бетіндегі бейіттерге — наусаларға қою, сүйекті үйіп жерлеу сияқты болып келеді. Зороастр дініне байланысты көптеген табынудың ырым-жырымдары Қазақстан қалаларында ислам пайда болғаннан кейін де сақталып, жасалып жүрді.
Мәселен, XII ғ. Отырар қаласының үйлері еденінен жерошақтар табылған. Бедерлі оюлармен өрнектелген сол ошақтар киелі отты жағуға арналған. Бұл қала тұрғындарының, тіпті исламды мойындап, араб жазуын қабылдаған кісілер үйлерінің өзінде жылтырап жанып тұратын ұлы маздеизмнің қасиетті отының алыстан жеткен сәулесі болатын.
Тәңірлік сенім. Қаншама діндердің болғанына қарамастан, исламға дейінгі көшпелілердің рухани мәдениетінде тәңірлік сенім айрықша орын алады. Тәңірді зерттеушілердің тұжырымында еуроазиялық көшпелі шаруашылық – мәдени типтің қажеттіліктеріне икемді сенім жүйесі ретінде бейнеленеді, яғни ол көшпелілердің шындықтағы болмыс тәсілінен, дүние түйсінуінен туындаған. Академик Ғарифолла Есім “Хакім Абай” кітабында: Тәңірге сыйыну – сенім емес, дін емес, ол Адам мен табиғаттың арасындағы үйлесімділікті мойындағандық деп тұжырымдаған. “Тәңірді мойындау адам еркін шектемейді. Тәңірге көзқарас өзіне қарама-қарсы түсінікті қажет етпеген. Себебі, тәңір – деген табиғат, ол өмір сүру үшін қажетті жағдай. Тәңір табиғаттың өзінен туған түсінік. Оны табиғаттың синонимі деп те қарауға болады. Адамның табиғатқа табынуы, бір жағынан, натуралистік түсінік болса, екіншіден, өзінен тыс рухты іздеу, оны субъект ретінде қабылдау, дерексіз ойлаудың жемісі”, –дейді. Яғни, біздің арғы ата-бабаларымызға догматталған діни жүйелерге қарағанда, ашық дүниетаным тұрпатындағы сенім көбірек тән, жан дүниесі мен рухани ізденістеріне әлдеқайда жақын. Барлық діни жүйелердегі тәрізді тәңірлік сенім де табиғат күштерін құдіреттендіруден, құпия тылсым тіршіліктің терең қатпарларынан тамыр алады. Алайда, Тәңірге табыну діни түсінік эволюциясындағы табиғат діндерінен кейінгі жоғары саты болды. Барлық халықтар рухани дамуында діни көзқарастар эволюциясын бастан өткізді. Әрине, оны бірінен соң бірі келетін діни жүйелер хронологиясы деп қарастыруға болмайды, шындық әрқашан теорияға қарағанда әлдеқайда күрделі, көпжақты болып келеді.
“Ол (тәңір – авт.) – әр түрлі наным-сенімдердің, көбіне табиғатқа, оның стихиялық күштеріне табынудың және оларды бұрмалап бейнелеудің біртіндеп дамуынан туған құбылыс. Тәңірліктің дүниетанымдық негізі дүниедегі заттар мен құбылыстар жанданған деп қарастыратын натурфилософиялық гилозоизм болып табылады, ол түптеп келгенде табиғатты құдай деп қарастыратын пантеизмнің негізін құрайды”, –деп жазады С.Н. Ақатаев. Қалыптасуының бастапқы сатысында Тәңір прото¬қазақтардың құдайлар пантеонындағы жоғарғысы деп танылады. Ежелгі қазақтар тәрізді қазақтардың ілкі тектері де табиғат объектілері мен құбылыстарын құдайландырып, оларға табынған.
Тәңірлік діннің өзіне тән ерекшелігі – ол өзіне дейінгі діни наным-сенімдерді теріске шығармайды, қайта оларды бір жүйеге келтіріп синтездеуші рөл атқарады. Плано Карпини түркілердің бір құдайға иланатындығын айта келіп, “... оның үстіне олар күнге, айға және отқа, сонымен бірге таңертеңгілік тамақ жеудің немесе су ішердің алдында сол ас-дәмдерінен ауыз тидіретін сыбаға арнап, су мен жерге де құдай деп табынады”, – дейді. В.В. Бартольд: “Ежелгі түркілер дінінің негізі Көкке (Тәңір) және Жерге (жер-суға) сыйыну болды”, – деп жазады. Тәңірді түркілер барлықты жаратушы “объективті идея” ретінде қарастырса, жер-су – тіршіліктің тірегі.
Бұлардан басқа көне түркілердің наным-сенімдерінде әйел-құдай – Ұмай ерекше құрметтелген. Әйел тәңірі Ұмай – отбасы мен бала-шағаның жебеушісі болған. Аталған үш құдай түркілердің пантеонында маңызды болып саналады. Тоныкөк құрметіне орнатылған ескерткіште: “Көк, Ұмай құдай, қасиетті жер-су, міне, бізге жеңіс сыйлаған осылар деп ойлау керек!”, – делінеді.
Жер-су құдайына келетін болсақ, ол да табиғатты пір тұтудан туындайды. Алтайлық аңызда: “Үлген жаратылысқа дейін шексіз-шетсіз, түпсіз-тұңғиық теңіз үстіндегі кеңістікте тіршілік етеді. Сонда Үлгенге судан Ақ ана шығып, оған жер мен аспанды жаратуды үйретеді” делінген. Бұл аңызда да матриархаттық, рулық, қауымдық қатынастар ықпалы байқалады. Матриархаттық-рулық қауымнан патриархалды қауымға біртіндеп өту барысында жер-су соңғы орынға ығыстырылады. Көк аспан ретіндегі Тәңір өзінің жоғарғы құдай ретіндегі маңызын жоғалтпайды, патриархалдық-қауымдық қатынастардың күшейіп, нығаюына байланысты ол зор, қаһарлы тұлға сипатына ие болады. Тәңір сөзінің этимологиясын С. Ақатаев “таң” және “ер” сөздерінің бірігуінен шығуы мүмкін деп қарастырады. Бірінші буын “таң”, автордың пікірінше, күннің шығуымен байла¬нысты болса, “ер” – түрік тілдерінде ер адамды білдіреді. Осы тұрғыда Тәңір “Күн адам”, “Аспан адам”, яғни құдай дегенді білдіреді.
Тәңірлік дін адамды өз іс-қимылына, әрекетіне, пиғыл-ниетіне есеп беріп отыруға үйретеді, ісі түсіп, жолы болса түркілер тәңір қолдады, дейді, қателік жасап, адасса, “Тәңірім, кешіре гөр”, –дейді.
Шаманизм .Қазақ мәдениетіне үлкен ықпал тигізген келесі діни наным- шаманизм болды. Шаманизм ұғымы ғылыми әдебиетке XVІІІ ғасырда енгенмен, ол туралы айқын түсінік әлі қалыптасқан жоқ. “Шаманизм” термині әр түрлі мағынада қолданылады. Кейбір зерттеушілер шаманизм дін емес, себебі онда құдай туралы түсінік жоқ десе, басқалары оны діннің әмбебап формасы деп санайды. Бұл құбылысты ғылыми бағалауда да қарама-қарсы көзқарас бар. Шамандық қасиеттің психикалық науқаспен байланысына басты назар аударған зерттеушілер, оны ессіздікке табыну (культ безумия) деп қарастырса, ғалымдардың басқа бір тобы қазіргі психоанализдің түп бастауы деп бағалайды.
Шаманизмді зерттеген еуропалық ғалымдар көп құнды пікірлер айтқанмен, ғылымдағы еуроцентристік көзқарас шеңберінде қалып қойды. Шаманизм олар үшін бөтен мәдениет туындысы болғандықтан, еуропалықтар оған экзотикалық құбылыс, архаикалық дүниетаным рудименті ретінде қарады, ал бұл шаманизмге әділ ғылыми баға беруді қиындатты.
Шамандық дінді жүйелі түрде, оны қалыптастырған мәдени жүйемен бірлікте, тұтастықта зерттеген ғалымдар Д. Банзаров пен Ш. Уәлиханов болды. “Шамандық дегеніміз, – дейді Шоқан, – әлемді, дүниені сүю, табиғатқа деген шексіз махаббат және өлеңдердің рухын қастерлеу, аруағын ардақтау. ...Шамандық сенім табиғатқа бас иеді”. Қоғамдағы шаман рөлін де қазақ ғалымы басқа тұрғыдан бағалайды: “Шамандар аспан Тәңірі мен рухтың жердегі қолдаушы адамдары ретінде саналған. Шаман сиқырлық қасиеттермен қоса білікті, талантты, басқалардан мәртебесі жоғары: ол ақын да, сәуегей және емші, сегіз қырлы, бір сырлы адам болған”.
Ғалым Қ.Ш.Шүлембаев шаманизмді революцияға дейінгі Қазақстанда кең тараған діни наным-сенімдердің айрықша формасы деп санайды. “Шаманизм анимизм мен магия элементтері басым “пұттық” діндердің күрделі қоспасы”. Бұған қарама-қарсы көзқарасты Ғ. Есімнің “Шамандық деген не?” атты мақаласынан кездестіреміз. Автор шамандық пен бақсылықты әр түрлі, үш қайнаса сорпасы қосылмайтын құбылыс деп қарастырып, шамандық туралы былай дейді: “...шамандық деген дін жоқ... шаманизм діндердің синкретизмінен туған, қолдан жасалған түсінік” .
Шамандықты зерттеген қазақ ғалымдарының бір тобы оны адамның виртуалдық, тылсымдық дүниесіне әсер етудің ерекше дәстүрі деп санайды. М.С. Орынбековтің пікірінше, бақсы адам мен әлем арасындағы ажыраған байланысты қалпына келтіреді. Мистикалық желігу, зікір салу практикасы арқылы адам мен әлемді біріктіріп, сананың тұтасуына ықпал етеді. “Шаман дүние түйсінуінің негізі бұл дүниедегі сананың толымдылығы, үйлесімділігі, кең ауқымдылығы болып табылады. Ол сырқат адам мен дүние арасындағы үйлесімділіктің бұзылуының салдары”.
Шамандық қасиет адамға рухтың қалауымен қонады, бақсы зікір салардың алдында рухтарын көмекке шақырады. Көңіл аударатын тағы бір нәрсе шамандық тұқым қуалаушылық, тегіне тартушылық арқылы мұраланады. Барлық шамандар өз әулетінде, ата-бабаларының бірінде осындай қасиет болғандығын айтады. Осыны ескере отырып, біз шамандықты генотиптік сипаттағы діни жүйе деп санаймыз және оның төмендегідей ерекшелігін атап өтейік: шаманизмде өлі табиғат ұғымы жоқ, табиғат жанданған, барлық құбылыстың, жер мен судың киелі иесі бар. Адам мен әлем тұтас. Оларды бөліп тұрған құз-жартас жоқ. “Адам – табиғат патшасы”, –дейтін еуропалық ұран шамандыққа жат. Адам қанша құдіретті болса да табиғаттан жоғары емес, ол тіршіліктің ерекше бітімі. Дүниедегінің барлығы бір-бірімен тығыз байланыста. Бұл байланыс шаман-медиум арқылы іске асады. Ғарышты мекендейтін рухтар адамның күнделікті тұрмысына жақын араласып отырады, қолдайды немесе жазалайды. Рух ниетін, әмірін адамдарға жеткізуші тұлға – шаман, бақсы. Шамандық қасиет тұқым қуалау, тегіне тарту, рухтың қонуы арқылы дариды. Шаманизм рулық қоғамның діни идеологиясы ретінде қалыптасады, шаман бір әулеттің немесе рудың абызы қызметін атқарады. Ол діни әдет-ғұрыптарды өткізеді, әулеттің немесе рудың болашағын болжайды, сол арқылы шаруашылық әрекетін, тұрмыс-тіршілігін айқындайды.
Шаманның рухтар таңдаулысы болуы және сәуегейлік, яғни болашақты болжау қасиеті әлемдік діндердегі пайғамбар идеясының қалыптасуында маңызды рөл атқарған деп топшылауға болады, сол сияқты жаратушыны таза рух ретінде түсінуде де шамандық әсерін жоққа шығаруға болмайды. Жалпы жаратушы-құдай идеясының түп-тамыры табиғатқа табыну, оны құдіреттендіру мен аруаққа, рухқа табыну десек, артық айтпаған болар едік.
Қазақ халқының арасында шаман атауына қарағанда бақсы атауы кең таралды. Біздің пайымдауымызша, бақсылық шамандықтың инварианттылығы, яғни халық тұрмысына икемделген нұсқасы болып табылады. Бақсылар ислам діні таралғанға дейін ру-тайпалардың саяси-әлеуметтік өмірінде өте маңызды рөл атқарған. Олардың негізгі қызметі адам мен әлеумет өміріне қауіпті құбылыстарды залалсыздандыру, алдын алу болса керек. Бақсылар өз ойыны арқылы ұжымда қордаланып қалған жағымсыз психикалық қуатты бейтараптандырып, әлеумет өмірін үйлестіріп отырған. Орталық Азия мен Қазақстанда ислам діні таралу барысында шамандық көне наным- сенім ретінде шеттетіле бастайды. Енді олар жын-шайтандармен байланысқа түсе алатын адамдар ретінде қабылданады. Қоғамда шамандарға қатысты екі ұшты ұстаным қалыптасады. Бір жағынан, олардан қорқады, өйткені олар адамға кесір келтіруі мүмкін. Сондықтан бақсылар ауылдың шетіне оңаша қоныстанады. Күнделікті тұрмыста мұқтаждықсыз оларға бара бермейді. Екінші жағынан, сыры беймәлім сырқатты тек бақсы ғана емдей алады деп саналады. Сондықтан бақсысыз аурудың алдын алу мүмкін емес. Ислам үстемдік еткен дәуірде шамандар қоғам өмірін үйлестіруші, реттеуші қызметінен айырылып, тек бақсы-балгерлік қызметін ғана сақтап қалады.
Қарасорада өмір сүрген, Нұрман бақсы туралы әңгімені бала күнімізден естіп өстік.Ол туралы, кәдімгі орақты отқа қып-қызыл етіп, қыздырып тілімен жалайтыны, шоқ үстінде жалаңаяқ секіретін еді, - деген әңгімелер бізге ертегі сияқты көрінетін. Оның қобызы, Оңтүстік ауылында, немересі Темірдің үйінде сақтаулы тұр. Бала күнімізде, ол қобыз әр жұма сайын қиқылдап, үн шығарады деп естуші едік , сондықтан, сол үйдің қобыз тұрған бөлмесіне кіруге сескенетінбіз...
Дегенмен, көне түркілер жері, Ұлы Жібек жолы арқылы қаншама діндер өтсе де, түркілердің негізгі сенімі Тәңірлік дін, аруаққа табыну болды. Жоғарыда аталған діндердің ешқайсысы түркілердің руханилығында олардың көне сенімдерін ығыстырып шығара алмады. Вильгельм Рубрук түркі жұртын аралаған кезінде олар өздерінің Тәңірге табынатынын және оны таза рухани мән ретінде түсінетінін атап көрсеткен.
Ислам діні. Бірақ, қазіргі Қазақстан жерінде бел алған ислам бірте-бірте христиан дінін де, будда дінін де, зороастризм дінін де, ығыстырып, ысырып тастады. Ислам діні көне түркі сенімдерімен, жергілікті тәңіріге табынушылықпен іштей синтезделіп, түркі жұртының рухани-мәдени ұстанымына айналды.
VIII - IX ғғ. оқиғаларын баяндайтын деректер Оңтүстік Қазақстан халқының жаппай ислам дініне кіргенін жазады. 840 ж. Нуһ ибн Асад Испиджабты бағындырады. 859 ж. оның інісі Ахмед ибн Асад Шавғарға жорық жасайды. 766 ж. бастап Жетісуға және Казақстанның Оңтүстігіне өктемдігін жүргізген қарлұқтар мұсылман мәдениетінің ықпалына өзгелерден гөрі бұрынырақ түседі. Олар исламды тіпті Махди халифтың (775—785 жж.) кезінде қабылдады деген де пікір бар. Алайда бүл пікір олардың белгілі бір бөлегі жөнінде ғана болса керек, өйткені 853 ж. Исмаил ибн-Ахмад Таразды алғанда «оның басты шіркеуін мешітке айналдырады».
X ғ. бас кезінде Қарахандар әулетінің негізін салушы Сатық исламды қабылдайды, ал оның ұлы Боғрахан Харун б. Мұса 960 ж. исламды мемлекеттік дін деп жариялайды. Жаңа дін біртіндеп көшпелілер арасына да тарала бастайды. Баяғы Ибн Хаукал -Фараб, Кеңжиде мен Шаш арасында көшіп-қонып жүретін мұсылман - түріктер туралы хабарлайды. ХІ—XIII ғғ. ислам дінінің қыпшақтар арасына жайылғаны жөнінде де мәліметтер бар.
ІХ ғ. мен XIII ғ. бас кезіндегі ескерткіштерге археологиялық қазбалар жүргізген кездері сол аймақта мұсылмандардың қалалық мәдениетінің құрылып, қалыптаса бастағанын байқады. Тараз бен Меркеде христиан шіркеулері мешіттерге айналдырылады. Исламды ұстанатын халық саны көбейген сайын қалаларда үлкен мешіттер салына бастайды.
Исламды тарату заманы кезінде Орта Азия мен Қазақстан қалаларында пайда болған құрылыстар қатарына қоғамдық моншалар да жатады.
IX—X ғғ. екінші жартысында өлікті жер қазып қабірге қою, қамкесектен мола жасап қою ғұрпы өзгертіліп, мәйіттің басы құбылаға қаратылып қойылатын болады. Қабірге әртүрлі заттар қойылмайтын болады. Мұсылмандардың ең ертедегі қорымы Отырар оазисінде IX—X ғғ. пайда болған, ал Боран- қала жұртының қорымы X ғ. жатады.
ХІ—XII ғғ. қорымдарда зират басына үлкен мазарлар, сағаналар (мәселен, Тараз қаласы жанындағы Айша бибі) салына бастайды.
Араб әрпінің көркемдік мүмкіндігін пайдалануға арналған керамика табылды. Сондай жазулардың бірсыпырасының көркемдік сипаты ғана болса, кейбіреулерінде әр-алуан игі тілеулер, өсиеттер айтылады. Металдан жасалған сәндік бұйымдар, сол сияқты ізгі тілеулі, діни мағынадағы жазулары бар заттар сәнге айналады.
Қазір еліміздегі дін туралы заңның осал тұстарын пайдаланып, еніп кеткен түрлі діни секталар мен ағымдар жетіп артылады.Тіпті кейбірі исламның атын жамылып,ашық әрекет етуде.Мұны дер кезінде тоқтатпаса, ол ағымдар түбінде тек халқымыздың, ұлтымыздың ғана емес, тіпті ағайынның да арасында, тек араздық қана емес, дұшпандық сезім қалыптастыратыны ақиқат. Сөзімізге дәлел жетіп артылады, осы кітапқа материал жинау барысында кейбірімен кездестік-те! Сондықтан, әрбір жастың –біздің қай жолды ұстанатынымызды анық білгені абзал. Біздің діни мамандығымыз жоқ, сол себепті халқымыздың «Тауық сойса да - қасап сойсын!» деген қанатты сөзін еске алып, Бас муфти Әбсаттар қажының төмендегі кітабынан үзінді беруді жөн көрдік.

X.Монғол шапқыншылығының зардаптары
Монғол шапқыншылығы Қазақстанға өте үлкен зардап әкелді. Ол туралы 1245-1247 жылдары Рим папасы IV- Иннокентийдің елшісі ретінде монғол хандығына келген Плано Карпини және француз королі XII –Людовиктің елшісі Вильгельм Рубрук (1253-55 ж.ж.) егіншілік мәдениеттің күйрегені, қалалардың қирағаны туралы мәліметтер қалдырған.
Олар халықты жаппай қырып-жою соғысын жүргізді. Қалалар мен елді мекендер, сәулетті сарайлар мен мешіттер, суландыру жүйелері әдейі қиратылды, өңделген егістіктер қараусыз қалды. Мыңдаған қолөнер шеберлері құлдыққа айдап әкетілді. Халық ашықты. Бұрын болып көрмеген қаталдық, жауыздық әрекеттерге жол берілді.
Монғол шапқыншылығы жаулап алған елдерінің экономикалық және мәдени дамуына тежеу салды. Қазақстанның егіншілік және қалалық мәдениеті мешеу қалды. Марко Полоның айтуына қарағанда, монғолдар жаулап алған жерінде қалалардың «әскер енгізуге бөгет жасайтын қамал-қабырғалары мен қақпалары болуына рұқсат етпеді. Осылай ауыздықталған халық көнбіс келеді, бас көтере алмайды»- деп санады..
Өзінің саяхатында Іле анғарын басып өткен Вильгельм Рубрук былай деп жазды: «Бұл аңғарда бұрын көптеген қалалар болатын, казір олардын көбін татарлар (монғолдар) қиратып, мал жаятын жайылымға айналдырған».
Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати XVI ғасырда: «Моғолстанның кең-байтақ даласында көзге ілінерлік бір қала немесе елді мекен қалмады, бұл жерде бұрын қалалар болғаны жайлы тек қана кітаптан немесе ауыз екі әңгімеден ғана білуге болады» деп жазды.
Монғол феодалдары үстемдік құрған ғасырлар ішінде бұрын қалалық мәдениеті гүлденген, отырықшы-егіншілік дамыған, халық тығыз қоныстанған Қазақстанның осы бөлігі бұрынғы экономикалық саяси және мәдени маңызынан түгелдей айырылды. Мұның әр түрлі себептері болды, бірақ ең бастысы Шыңғыс ұрпағының қанқұмарлығы еді.
Өзінің стратегиялық жағдайына байланысты Оңтүстік-Шығыс Қазақстан монғол шапқыншылығы жоспарында маңызды орын алды. Ұлыс хандары өздерінің қалың нөкерімен және сан мыңдаған әскерімен осы араны тұрақ етті. Мұнда көшіріп әкелінген, көшпелі мал шаруашылығы салтын сақтаған монғол көшпелілеріне (200 мыңға жуық адам) кең-байтақ жайылымдар кажет болды. Осының бәрі егістік жерді қысқартуға әкелді. Елді мекендерді қирату, егістік жерді мал тұяғына таптату, бау-бақшалар мен суару жүйелерін жою, қалаларда сауданың тыйылып, олардың көрші қалалармен және егінші аймақтармен қатынасының үзілуі — осының бәрі Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудағы қалалар өмірінің экономикалық және әлеуметтік негізіне зиянын тигізді. Бұл жерде көп жылдар бойы монғол ақсүйектері - қалалық және отырықшы-егіншілік мәдениетке жаны қас, тәуелді елдің халқын жыртқыштықпен пайдаланатын тобыр үстемдік етіп келді. Жетісу аумағындағы саяси жағдайдың тұрақсыздығы да бұл жердегі шаруашылық пен мәдениеттің одан әрі құлдырай түсуіне ықпал етті. Жаулаушылар бұл арада мықты билік те, темірдей тәртіп те, бейбіт тұрмыс та орната алмады. Қол астындағы халықты ауыр салықтар мен төлемдер төлеуге мәжбүр етті: жер салығы, алым жинау, байланыс міндеткерлігі, тұрақты және өтпелі әскерлердің қажетін қамтамасыз етудің жиырма шақты түрі, оның ішінде әскери міндеткерлік — жергілікті халық монғол әскерінің қатарын толықтыру үшін жауынгер беріп отыруға міндетті болды.
Монғолдардың бір орталықтан басқару идеясы және өздерін «ақсүйек» санап, жергілікті халықтан жоғары қоюы, бұрын бастары бірікпей келген туыстас тайпаларды жақындастырды.
Көшпелі тұрмыс салтын Шыңғыс ханның «Жаса» деп аталатын, жаңа жағдайға бейімделген қарапайым құқықтық заңдары реттеп отырды. Кейіннен, Қасым ханның тұсында жасалған «Қасымханның қасқа жолы», Есім хан билігі кезінде өмірге келген «Есімханның ескі жолы» және Тәуке ханның «Жеті жарғы» заңдар жинағын жасағанда, негізге осы Шыңғыс ханның «Жасасы» пайдаланылды. Мемлекеттіліктің көптеген түрлері де кейіннен Қазақстанда, монғол дәуірінен соңғы кезенде пайда болған мемлекеттерде пайдаланылды. Монғол шапқыншылығы Казақстан аумағындағы этностық үдерістерге үлкен әсерін тигізді. Дегенмен, Шынғыс хан мен оның ізбасарлары жүргізген соғыстар жаулап алынған елдердің ғана емес, Монғолиянын өзінің де өндіргіш күштерінің кұлдырауына алып келді.

Есім хан кесенесі-XVII-ғасырдан сақталған ескерткіш. Түркістан қаласында, Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің батыс мұнарасынан оңтүстікке қарай, 12 м. жерде орналасқан. (Проскурин А.Н. Мавзолей Есим хана. Свод памятников истории и культуры Казахстана,1994 г.)

XI.Қазақ хандығының құрылуы
Қазақ хандығы туралы сөз қозғар алдында, Әбілхайыр хандығы (Көшпелі өзбектер мемлекеті) мен Моғолстан туралы айтпай кетуге болмайды.
1428 жылы Ақ Орданың соңғы ханы Барақ ішкі феодалдық қырқыста қаза болған соң, Ақ Орда мемлекеті ыдырап, ұсақ феодалдық иеліктерге бөлініп, өзара қырқыс үдей түсті. Жошының бесінші ұлы Шайбаннан тарағандықтан Шайбанилер деп аталған бұл әулеттің негізін салған – Әбілхайыр хан. 1412-1468 жылдары билік құрған Әбілхайырды 1428 жылы 16 жасында Дешті Қыпшақтың ру-тайпа көсемдері хан етіп сайлады. Бұрынғы Ақ Орданың орнына көшпелі өзбектер мемлекеті - Әбілхайыр хандығы мен Ноғай одағы құрылды. Шайбани тұқымынан шыққан Әбілхайыр хан бұрын Орда Ежен ұрпағы билеген Ақ Орда территориясы - Шығыс Дешті-Қыпшаққа 40 жыл (1248-1468) үстемдік етті.
«Өзбек» атауы қайдан шықты? Қазақ пен Өзбек халқы ежелден Орта Азия қалаларында қоян-қолтық араласып, қатар өмір сүріп келеді. Жағрафиялық орналасуы мен кейбір мәдени ерекшеліктері болмаса, қазақ пен өзбектің тілі, діні, ділі бір. Түркі халықтарының ішінде бір-бірінен ең соңында ажырап, бөлек енші алған халықтар қазақ пен өзбек десек, қателеспейміз. Бір кездері бір халық болған қазақтар пен өзбектер тағдырдың жазуымен XV ғасырдың екінші жартысында бір-бірінен бөлініп, бөлек отау тікті. Енді, осы айырылысуға түрткі болған тарихи себептер мен өзбектердің көші-қон барысына аз-кем талдау жасап көрейік.
Өзбек ұлтының тарих сахнасына қашан шыққандығы жөнінде Х.Вамбери, В.Д.Греков, А.Ю.Якубовский, А.А.Семенов секілді зерттеушілер бір ауыздан Алтын Орданы билеуші Өзбек ханның (1312-1342) атымен тығыз байланысты екендігін алға тартады. Алтын Орда хандығы ыдырағанда Жошы ұлысының сол қанатындағы көшпелі тайпалар кезінде Өзбек ханның ұлысы болғандықтан, олар Өздерін «Өзбекпіз» деп атады. Осы ұлан-ғайыр аймақта 1428 жылы билік құрған Әбілқайыр ханның ұлысы «Көшпелі Өзбектер мемлекеті» деген атпен тарих сахнасына шықты. (З.Жандарбек. Иасауи жолы және Қазақ қауымы Ел-шежіре. 218-220 беттер. Алматы, 2006).
Ал, Маураннахр халқының «Өзбек» аталуының себебі, Әбілхайыр ханның немересі Мұхаммед Шайбани хан 1500-1510 жылдары өзіне қарасты Дешті-Қыпшақ тайпаларын (көшпелі өзбектер) тайпаларын бастап келіп, Маураннахрдың билігін Темір әулеттерінен тартып алды. Бұдан кейін, Маураннахрда Шайбанидтер әулеті басқаратын Өзбек мемлекеті пайда болды. Тарихшы Т.Сұлтанов бұл туралы: «өзбек» сөзі Шибан ұрпағымен бірге Маураннахр мен Хорезм аумағына өткен тайпалардың атына айналды» деп тұжырымдайды (Т.Сұлтанов. Қазақ хандығының тарихы. 56 бет. Мектеп. Алматы, 2002).
Алайда, өзбектер бірнеше компоненттерден тұратын этнос еді. Тарихшылар өзбектердің мынандай әлеуметтік топтардан тұратындығын айтады: «Орта Азиялық бөліктегі ежелгі отырықшы халықтан ( сарттар), сондай-ақ, кезінде дербес мемлекеттер болған қарлұқ, оғыз, моғолдар ( Селжұқ, Қарахан, Темір мемлекеттері) және қазақпен қаны да, тегі де бір көшпелі өзбектер» (К.Аманжолов, Қ.Рахметов. «Түркі халықтарының тарихы». 212 бет. Алматы, 1997).(Сарт- түрлі себептермен отырықшыға айналып,өз тілін сақтап қалғанмен, бірте-бірте отырықшы тәжік-соғды салт-дәстүрін алған түркілер).
Көшпелі өзбектер мемлекетінің территориясы батысында Жайықтан бастап, шығысында Балқаш көліне дейін, оңтүстігінде Сырдың төменгі жағы мен Арал өңірінен, солтүстігінде Тобылдың орта ағысы мен Ертіске дейінгі жерді алып жатты.Бір орталыққа бағынған мемлекет болмады. Көптеген ұлыстарға бөлінді. Олардың басында Шыңғыс әулетінің әр тармақтағы ұрпақтары, көшпелі тайпалардың билеушілері тұрды. Әбілхайыр билік еткен кезде халық өзара қырқыс пен соғыстан шаршады. ΧΙV-ғ. 30 жж. ол Тобыл бойында Шайбани ұрпағы Махмұт Қожаханды талқандады. Сыр бойындағы далада Жошы әулетінің Махмұтханы мен Ахметханын(Тоқа Темір тұқымы) жеңді. 1446 жылы Әбілхайыр Темір ұрпақтары мен Ақ Орда хандары ұрпақтарынан Сыр бойы мен Қаратау баурайындағы - Сығанақ, Созақ, Аққорған, Өзгент, Аркүк сияқты қалаларды басып алады. Бірақ, 1457 ж. Үз-Темір тайшы бастаған ойраттардан (жайылым жер іздеген) Түркістан өңірінде ойсырай жеңілді. Көшпелі өзбектер үшін масқара ауыр шарт жасасып, ойраттар Шу арқылы өз жерлеріне кетті. Ойраттардан оңбай ұтылған Әбілхайыр ханның қосындары қайтар жолда, Керей мен Жәнібек сұлтандардың қарамағындағы ұлыстарды шауып, тонап кетеді. Онсызда, XV ғасырдың ортасында Әбілхайыр хандығында толассыз болып отырған қан төгіс соғыстар мен ішкі феодалдық қырқыстар барған сайын үдеп, феодалдық езгі мен қанау халық бұқарасын ауыр күйзеліске түсірген болатын. Енді, ханның өз боданындағы халқын ашық тонауы, Керей мен Жәнібек сұлтандарды Дулаттар билігіндегі Моғолстанға көшуге итермеледі.
Көшуге тарихи аңыз бойынша, Қобыланды батыр мен Ақжол би арасындағы дау-жанжал себеп болған. Ал,жазба деректер мәліметі бойынша Керей мен Жәнібектің қалмақтарға қарсы әскер жию туралы Әбілхайыр ханның жарлығына құлақ аспауы және 1457 жылғы жеңілістен кейінгі қалыптасқан жағдай, яғни екі сұлтанға Әбілхайыр хан тарапынан қауіп-қатердің төнуі, Орыс хан ұрпақтарын өз ұлыстарымен бірге көшпелі өзбектер мемлекетінен кетуге мәжбүр етеді. 1457 жылы күз айының соңында көшіп келген екі сұлтан ұлыстары Шудың төменгі бойында қыстап шығып, 1458 жылдың ерте көктемінде Керейді ақ киізге көтеріп хан сайлайды.

XII.Моғолстан.
XIV ғасырдың ортасына қарай Шағатай ұлысы ыдырап, Шағатай ұлысының шығыс бөлігі – Оңтүстік- шығыс Қазақстан мен Қырғызстан аумағында Моғолстан атты мемлекет құрылады. Ал ұлыстың келесі бөлігі – Мауараннахрдың батысында Әмір Темір мемлекеті құрылған. Моғолстан аталу себебін, тарихшылар «монғол» сөзіндегі «н» әрпі түсіп қалып, «моғол» немесе «моғолстан» сөзі қалыптасып кеткендеп түсіндіреді. Моғолстан және оған тәуелді аумақтар қазіргі кезде Қазақстан, Қырғызстан, Қытайдың Шыңжаң ауданы және Батыс Моңғолияның жерінде орналасқан.Ал, Шоқан Уәлиханов моңғол және моғол сөздері туралы «Моғол Четені (Жетені) моңғолдармен шатастыруға болмайды, олар мұсылман дініндегі түркі тілдес тайпалар» деп атап көрсеткен.
Бұл мемлекеттің басқару құрылымында, қазіргі конституциялық монархияның кейбір белгілері болған деп айтуға болады. Мемлекетті кезінде Шағатай хан мен оның ұрпақтарына адал қызмет еткен, дулат тайпасының әмірі Поладшы басқарған. Ал ханның билігі шектеулі болған. Әмір Поладшы бастаған дулат ақсүйектері Поладшының хан болуға құқы болмағандықтан, өздерінің айтқанынан шықпайтын, Шағатай ұрпағы Дува ханның немересі, он алты жасар Тоғылық-Темірді 1348 жылы Моғолстан ханы етіп сайлайды. Ал негізгі саяси билік Әмір Поладшының қолында болған. Әмір Поладшы Моғолстанды Мауараннахрдан біржола бөліп алып, тәуелсіз, жеке хандық құруға бар күшін салды. Дулат тайпасы шонжарларының жаңа құрылған бұл мемлекетте ықпалдары аса күшті болған. Жалпы, дулаттардың беделі Шағатай ханның кезінен белгілі. Атақты тарихшы Мұхаммед Хайдардың жазуы бойынша, Шағатай хан өз мемлекетін үлестерге бөлгенде, өзіне адал қызмет еткен дулат әмірі Поладшыға Маңлай-Сүбе жерін берген. Маңлай-Сүбе Шығыс Түркістаннан Ферғанаға дейінгі кең-байтақ жерді алып жатқан. Осы аумақта Шағатай кезінен бері өз биліктерін жүргізіп келген дулат тайпасының өкілдері Моғолстан хандығының құрылуына да белсене араласқан. Жалпы, Моғолстан мемлекетіндегі және Қазақ хандығы құрылуындағы дулат тайпаларының ролі өте аз зерттелген. Зерттеушілер жазып жүргендей, Шағатай дулаттарға билікті тек адалдығы үшін беруі көңілге қонбайды. Мұның басқа да себептері болуы мүмкін.
«Тарих-и Рашиди» еңбегінде былай деп көрсетілген: «… қазіргі Моғолстан деп аталатын аумақтың ұзындығы мен көлденеңі 7-8 айшылық жол. Шығыс шеті (Моғолстанның) қалмақтардың жерімен шектеседі және Барыскөл, Емел және Ертісті өзіне қосады. Солтүстігінде оның шекарасы Көкшетеңіз (Балқаш), Түркістанмен және Ташкентпен шектеседі, оңтүстігінде Ферғана уәлаятымен, Қашғар, Ақсу, Шалыш және Тұрфанмен шектеседі». Моғол мемлекетіне Қазақстанның Оңтүстік және Жетісу аймақтары кірген.
Моғол хандығының тағына негізінен Шығыс тұқымдары отырған. Әрине, монғол шапқыншылығы кезінде келген арлат, чорас, калучи сияқты тайпалар алғашқы кезінде өздерінің басымдылығын көрсеткенмен, уақыт өткен сайын жергілікті түрік тілдес тайпалар басымдылық алып, монғолдарды өздеріне сіңіре бастаған. Ал қалғандары Шығыс Түркістанға, ұйғырларға қоныс аударып, соларға араласып, өздерінің монғол атынан мүлде айырылған.
Жоғарыда көрсетілгендей, Жетісу аймағы Моғолстанның солтүстік-шығыс жағын алып жатты. Ал бұл аймақтағы түркі тілдес үйсін, қаңлы тайпаларының біздің дәуірімізге дейінгі III – II ғасырлардан өмір сүріп келе жатқандығын білесіздер. Одан кейін V-VI ғасырларда да бұл аймаққа түрік тілдес тайпалар келіп қоныстанды. Сондықтан да орта ғасырдан дамыған кезінде құрылған Моғолстанның негізгі халқы түрік тілдес тайпалар: дулат, қаңлы, үйсін, арғын, баарын, барлас, бұлғашы, т.б. ертеден осы өңірді өмір сүрген тайпалар еді. Бұлардың қатарында осы жергілікті халықтармен араласып, түркіленіп кеткен монғол тайпалары да болды. Мемлекеттің ұлттық құрамы онда қазіргі қазақ халқының негізін құрап отырған ру-тайпалардың басым болғанын, сөйтіп бұл мемлекеттің қазақ халқының мемлекеттілігінің бастауында тұрған елдердің бірі екендігін көрсетеді.
Саяси тұрақсыздық орын алған күрделі кезенде билік басына келген Тоғылық-Темір хан елдің ішкі-сыртқы жағдайын жақсартып, XVI ғасырдың басына дейін билік еткен әулеттің негізін қалады. Хандықтың бүкіл аумағын біріктіріп, бір орталыққа бағындырады. Мемлекеттің орталығы Алмалық қаласы болады.
Хан өзінің билігін бұрынғы қалыптасқан жүйемен жүргізеді. Оны ұлыстық басқару жүйесін сақтауынан көруге болады. Дулат тайпасының мұралық лауазымы жоғары «Ұлысбегі» деген атағын сол қалпында қалдырады. Салық жинауда кейбір жаңа шаралар қолданылады. Мұсылман дінін мемлекеттік дін ретінде қабылдайды. Тоғылық-Темірге дейін моғол билеушілерінің ислам дініне енуі баяу жүріп келсе, енді хан бұл мәселеге ерекше көңіл бөлген. Мырза-Мұхаммед Хайдардың жазуы бойынша, бір күнде 160 мың адам ислам дінін қабылдайды. Ханның бұйрығы бойынша дінді қабылдамаған әмірлер мен бектерді өлім жазасына кескен. Сөйтіп хан ел ішінде қатал тәртіп орнатады.
Тоғылық-Темір өзінің сыртқы саясатында Шағатай ұлысының кезінде орныққан Орта Азия жеріндегі билікті қалпына келтіруге әрекет жасайды. 1360-1361 жылдары Мауараннахрға екі рет сәтті жорық жасап, баласы Ілияс-Қожаны Мауараннахрдың хан тағына отырғызып қайтады. Моғолстанға оралған Тоғылық-Темір хан қаза болады. Өзінің мұрагерлік хұқын реттеп қайту үшін Ілияс-Қожа Моғолстанға кеткен кезде Орта Азиядағы жағдай күрт өзгереді. Тоғылық-Темірдің тірі кезінде оған тәуелдікті амалсыздан мойындап жүрген әмір Темір енді Мауараннахрдағы билікті өз қолына алу үшін, Ілияс-Қожаға қарсы шығады. Әмір Темір мен Ілияс –Қожа ханның арасында бірнеше рет қақтығысулар болады. Моғол ханы жеңіліске ұшырайды. Соңғы жеңілістен кейін Ілияс-Қожа Моғолстаннан жаңа әскери күш жинап келіп, қайта соғысады. Ташкент қаласының маңында 1365 жылы 22 маусымда екі жақтың арасында шешуші “Батпақты шайқасы” болады. Жазба деректердің хабарына қарағанда, кескілескен шайқас болғаны соншалықты, екі жақтан 10 мыңға жуық адам қаза тапқан. Шайқаста Ілияс-Қожа хан жеңіске жетіп, Әмір Темір қашып құтылады.
Батпақты жеңісінен кейін Моғол ханы Самарқанға қарай аттанып, оны қоршауға алады. Бірақ халық қаланы жан аямай қорғайды. Қаланы ұзақ уақыт қоршаудан қалжыраған моғол әскерлерінің мініс аттары «жамандат» індетінен қырыла бастайды. Қаланы алудың мүмкін еместігіне көзі жеткен хан Моғолстанға қайтуға мәжбүр болған. Сөйтіп, Шағатай ұлысы кезіндегі билікті қайта қалпына келтіру ісінің алғашқы қадамы сәтсіздікпен аяқталады. Бұл сәтсіздіктің басты себебі, билеушілер арасындағы алауыздық, саяси феодалдық бытыраңқылық еді. Ақыр аяғында Ілияс-Қожа хан да осы феодалдық талас-тартыстың құрбаны болады.
Бұдан кейін де Моғол хандығындағы билікті дулат тайпасының атақты әмірлері Қамар ад-дин мен оның інісі Шамс ад-диндер жүргізген. Қамар ад-дин де өзін тыңдайтын, жас Тоғылық-Темірдің соңғы ұрпағы Қызыр-Қожа оғланды хан тағына отырғызып, дулат тайпасының әмірлері мен шонжарларының жағдайын жақсартуға күш салады.
Моғол хандығын осындай саяси бытыраңқылық жайлап жатқанда Мауараннахрдағы билікті өз қолына алып, күшейген Әмір Темір енді Моғолстанды жаулауға кіріседі.
XVI ғасырдың аяғында Әмір Темір Моғолстан жеріне бас көтертпей, дүркін-дүркін жорықтар жасайды. Алғашқы жорығы 1371-1372 жылдары болған. Бұл жорықта Алмалық қаласына дейін жетеді, бірақ қалаға кірмейді. Жол бойындағы елді мекендерді тонап, халықтың мал-мүлкін талан-таражға ұшыратып, көптеген тұтқын алып қайтады. Екінші жорықта 1375-1377 жылдары оңтүстік Қазақстан арқылы жүріп, Жетісудағы Шарын өзеніне дейін жетеді. Моғол ұлысының басшысы дулат Қамар ад-динмен шайқасып, оны жеңеді. Қамар ад-дин Шығыс Түркістанға, Үш Тұрфанға қарай қашып құтылады.
Жалпы, Әмір Темір Моғолстанға 1371 жылдан 1390 жылға дейін он шақты рет жорық жасаған. Оның алғашқыларында, яғни 1371-1377 жылдары Сайрам, Талас арқылы жүрген. Яғни, Ақсақ Темір атының тұяғы Сайрамсу өңіріне де тиген. Жетісудің ішкі аудандарына өтіп, Іле өзеніне дейін жеткен. Әмір Темір 1376 жылы көктемде Моғолстанның атақты қолбасшысы дулат Қамар ад-динді талқандау үшін 30 мың адамдық әскер аттандырады. Оны қыпшақ әмір Сасы-Бұға басқарған. Алайда Сасы-Бұға басқа әмірлермен астыртын келіседі де, Әмір Темірдің Хорезмге кеткенін пайдаланып, оған қарсы бүлік шығарады. Сасы-Бұға Ақ Орданың ханы Ұрұс пен Моғолстанның билеушісі Қамар ад-диннен көмек сұрайды. Бұл хабарды естіген Әмір Темір Мауараннахрға тез оралып, Қамар ад-динді Атбасы маңында (Қырғыз жері) қуып жетіп, талқандайды. Бұдан кейін де моғол әмірінің Ақсақ Темірге қарсы күресінен ешбір нәтиже шықпаған. Ол 1377 жылы Қаратау етегінде және Ыстықкөлге баратын жолдағы Бұғым шатқалында екі рет Әмір Темір әскерлерінен күйрей жеңілген.
Ақ Орда мен Моғолстан билеушілері өздерінің Әмір Темірге жеке-дара қарсы тұра алмайтындарын біліп, 1380 жылдың аяғында одақ құруға әрекет жасайды. Алайда бұл одақтан да еш нәтиже шықпаған. Өйткені одақтың құрылып жатқанын білген Әмір Темір 1384-1391 жылдардың аралығында Алтын Ордаға және моғол жеріне бірнеше рет жорықтар жасаған. Моғолстанды біржолата қаратып алу үшін оның түкпір-түкпіріне 120 мың әскер аттандырады. Осы жорықтарды Темір әскерлері көп олжа түсіріп, қора-қора қой, үйір-үйір жылқы, топ-тобымен қолға түскен тұтқындарды Мауараннахрға жіберіп отырған. 1390 жылдардағы жорықтардан кейін Моғолстан Темірге толық тәуелдікке түсті.
Сонымен, Әмір Темір шабуылдары әбден титығына жеткен Моғол хандығы мүлде әлсірейді. Хандық бірнеше иеліктерге бөлініп, саяси жағынан бөлшектенеді. Қызыр-Қожа хан Темірге өзінің тәуелділігін мойындайды. Моғолстан Әмір Темір қаза болғаннан кейін (1405 жылы) ғана Қызыр-Қожаның мұрагері Мұхаммед ханның кезінде (1408-1416) тәуелсіздікке қол жеткізе бастайды. Моғол ханы Темір өлгеннен кейін оның әулетінің ішіндегі талас-тартысты пайдаланып қалады. Мұхаммед хан Темірдің немерелері Ахмед мырза мен Ұлықбектің арасындағы Ферғана үшін таласта ол өзінің әскер күшімен Ахмед мырзаға көмектесіп, жеңіске жеткен еді. Осы кезден бастап Моғолстан өз тәуелсіздігін ала бастаған. Мұхаммед хан қаза болған соң, Моғол хандығының ішіндегі талас-тартыс қайта басталады. Бұл талас-тартысты Темірдің немересі Ұлықбек пайдаланып, өзін жақтаушы Қызыр-Қожаның немересі Шер-Мұхаммедтің хан болуын қолдайды. Оның хан тағына отыруына көмектескен Ұлықбек енді одан өзіне тәуелді болуын талап етеді. Бұған қарсы болған Моғол шонжарлары Қызыр-Қожаның екінші бір немересі Уәйісті хан тағына отырғызады. Бұған наразы болған Ұлықбек 1425 жылы Моғолстанға шапқыншылық жасап, халықты талан-таражға ұшыратып қайтады.
Моғолстандағы жағдай 1428 жылы Уәйіс хан қайтыс болғаннан кейін де сол баяғы бытыраңқы күйінде қалады. Хандық билік үшін талас енді Уәйіс ханның балалары Жүніс пен Есен-бұға арасында басталады. Таластың нәтижесінде дулат әмірлерінің қолдауымен Есен-бұға 1433-1462 жылдары хан тағына отырады. Бірақ Жүніс хандық билік үшін таласын тоқтатпайды. Ол Темір әулеті Әбу Саидтан көмек сұрайды. Тартыс 1462 жылы Есен-бұғаның қаза болуымен аяқталады. Ферғана жерінде – Жетікентте билік құрып отырған Жүніс дереу Моғолстанға оралып, өзін хан етіп жариялайды. Моғолстан хандығы Жүніс ханның немересі Әбдірашид ханның кезінде ыдырай бастайды. Оның Жетісу аймағы Қазақ хандығының құрамына енеді.
XIII.Моғолстанның Қазақ хандығының құрылуындағы орны.
1456-жылы Керей хан мен Әз Жәнібек ханның Әбілхайыр хан үстемдігіне қарсы күрескен қазақ тайпаларын бастап шығыс Дешті-Қыпшақтан Батыс Жетісу жеріне, Моғолстанға таман қоныс аударуы қазақ хандығының құрылуына мұрындық болған маңызды тарихи оқиға еді. Бұл оқиғаның мән-жайы мынадай болатын: 1428 жылы Ақ Орданың ақырғы ханы Барақ ішкі феодалдық қырқыста қаза болған соң, Ақ Орда мемлекеті ыдырап, ұсақ феодалдық иеліктерге бөлінгенде өзара қайшылықтар үдей түсті. Бұрынғы Ақ Орданың орнына Әбілхайыр хандығы мен Ноғай одағы құрылды. Шайбани тұқымынан шыққан Әбілхайыр хан бұрын Орда Ежен ұрпағы билеген Ақ Орда аумағы - Шығыс Дешті-Қыпшаққа 40 жыл (1248-1468) үстемдік етті. XV ғасырдың ортасында Әбілхайыр хандығында толассыз болып отырған қан төгіс соғыстар мен ішкі феодалдық қырқыстар болған сайын үдеп, феодалдық езгі мен қанау халық бұқарасын ауыр күйзеліске түсірді. Аласапыран соғыстар мен феодалдық бытыраңқылық салдарынан Дешті-Қыпшақ даласында бұрыннан қалыптасқан мал жайылымын пайдаланудың дағдылы көшіп-қону тәртіптері бұзылды, көшпелі тайпалар мезгілінде жайлау-қыстауларына бара алмайтын болды. Бұл көшпенді мал шаруашылығына ауыр зардабын тигізді. Осындай ауыр тауқымет тартқан халық бейбіт өмірді, Әбілхайырдың үстемдігінен құтылып, өз алдына тіршілік етуді армандады. Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и -Рашиди» атты еңбегінде былай дейді: «Ол кезде Дешті Қыпшақты Әбілхайыр хан биледі. Ол Жошы әулетінен шыққан сұлтандарға күн көрсетпеді. Нәтижесінде Жәнібек хан мен Керей Моғолстанға көшіп барды. Есенбұға хан оларды құшақ жая қарсы алып, Моғолстанның батыс шетіндегі Шу мен Қозыбас аймақтарын берді. Олар барып орналасқан соң Әбілхайыр хан дүние салды да, өзбек ұлысының шаңырағы шайқалды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей хан, Жәнібек ханға көшіп кетті. Сөйтіп олардың маңына жиналғандардың саны 200 мыңға жетті. Қазақ сұлтандары 870 жылдары (1465-1466) билей бастады»…
Алғашында қазақ хандығының территориясы батыс Жетісу жері, Шу өзені мен Талас өзенінің алабы еді. Міне, нақ осы территорияға деректемелерде тұңғыш рет «Қазақстан» деген атау қолданылды, ежелден осы алапты мекендеген қазақтың ұлы жүз тайпалары Дешті-Қыпшақтан қоныс аударған қазақ тайпаларымен етене араласып кетті. Әбілхайыр хандығындағы аласапыран соғыс салдарынан қанжілік болған қазақ халқы бұл араға келіп ес жиып, етек жауып, тұрмысы түзеле бастады. Мұны көрген Дешті-Қыпшақ көшпенділері Әбілхайыр хан қоластынан шығып, бөгеуін бұзған судай ағылып Қазақ хандығына келіп жатты. XV ғасырдың 50-жылдарының ортасынан 70-жылдарының басына дейін Әбілхайыр ханның қарамағынан батыс Жетісуға 200 мың адам көшіп барды. 1462-жылы Моғолстан ханы Есенбұға қайтыс болған соң, бұл мемлекетте ішкі феодалдық қырқыс күшейіп, алауыздықтың өріс алуы, Амасанжы Тайшы бастаған ойрат жоңғарларының жасаған шабуылы салдарынан Моғолстан мемлекетінің шаңырағы шайқалған кезде, Жетісуды мекендеген қазақ тайпаларының қазақ хандығына келіп қосылуы үдей түсті. Бұлар жаңадан құрылған Қазақ хандығын нығайтып, оның беделі мен әскери, саяси күш-қуатын арттыра түсті.
Қазақ хандығының алғашқы ханы болып Керей жарияланды (1458-73 ж.), одан кейін таққа Жәнібек (1473-1480) отырды. 1468 жылы Әбілхайыр өлгеннен кейін оның ордасындағы тақ таласы қайтадан өршіді. Соны пайдаланған, қазақтар XV ғ. 70 жылдары өз шекарасын кеңейтті.
Оңтүстік Қазақстан қалалары үшін Шайбани әулетімен арадағы соғыстар Жәнібек ханнан кейін Қазақ хандығының тізгінін ұстаған Бұрындық хан (1480-1511 жж.) тұсында да тоқтамады.
Жәнібекұлы Қасым хан (1445-1518) – қазақтың ұлы хандарының бірі, Қазақ хандығының негізін қалаушылардың бірі – Жәнібек ханның ортаншы баласы. Шешесі Жаған бегім Шайбани әулетінің атақты ханы Мұхаммед Шайбанидің інісі Махмұд сұлтанның шешесінің туған сіңлісі.
Қасым әуелгі кезінде Бұрындық ханның атты әскерін басқарады. Ол осылай жүріп, қан майдандағы ерлігімен, ел басқаруға қосар ақылымен, көрші елмен байланыста қиыннан жол табар саясаткерлігімен, жұртты соңынан ертіп әкетер шешендігімен ел көзіне ерте түссе де, жеке билікке ұмтылмай, ел бірлігіне жарықшақ түсірмей, Бұрындық ханның дегеніне көніп, оған қалтқысыз бағынады. Сол кездің куәгері, тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати: «Ол (Қасым) әкесінің үлгісі бойынша барлық жағдайда Бұрындыққа бағынды, соған тәуелді болды» деп жазады. Бірақ, Қасымның тәуелділігі Бұрындықтың ел басқарудағы қабілетсіздігіне араша түсе алмайды. Ақыры ол хандығын тастап, Самарқандағы қызына кетуге мәжбүр болады. Сонда қаза табады. Осыдан кейін барып, Қасым билікті өз қолына алады. Қасым ханның тұсында Қазақ хандығы өзінің дәуірлеу биігіне көтеріледі. Ол қауіпті көршісі Мұхаммед Шайбаниді талқандап, оның мемлекетінің құлауына себепші болады. Моғолстанның ханы Сұлтан Саид ханмен достық қатынас орнатады. Сондай ақ ол таяу көршілерімен ғана емес, сырт елдермен, мысалы, Мәскеу мемлекетімен терезесі тең дәрежеде дипломатиялық қатынас орнатып, орыстың сол кездегі кінәзі ІІІ Василиймен байланыста болған.
Қасым ханның ел басқарудағы кемеңгерлігіне, қол астындағы халқының қамын ойлар даналығына тәнті болған көрші елдердің тынымсыз қақтығыстан мезі болған ру-тайпа көсемдері әр кезеңде ақырын жылысып, мұның қарамағына еніп жатқан. «Қасым хан бүкіл қазақ халқын біріктіру арқылы үлкен әскери күшке ие болды. Қарауындағы халықтың бақытына орай, ол өзінің бейбітшілік сүйгіш саясатымен халықтың махаббатына бөленді. Осы бейбітшілік сүйгіштігімен Қасым хан халықтар арасында ерекше әйгілі болды» деп жазады Әлихан Бөкейханов.
Керей хан мен Жәнібек хан тарихта Қазақ хандығының іргесін қалап, шаңырағын көтеруімен ерекшеленсе, Қасым хан сол хандықты нығайтып, халқын көбейтіп, жерін кеңейтіп, даңқын алысқа жаюымен, «Қасым ханның қасқа жолы» деген атпен халық жадында сақталған қазақтың тұңғыш конституциялық құжатының негізін жасауымен әйгілі болған ұлы хан. Ол қартайып барып, Сарайшық қаласында өз ажалынан 1518 жыл (кей деректе 1523/24 ж.) қайтыс болады. Тарихшы А.П.Чулошников Қасымханның Сарайшықтағы мазарының ХVII ғасырдың басында құламай аман тұрғанын жазады.



Дулат Мұхаммед Хайдар (1499-1551)

Төле бидің – 350 жылдығына.

ТӨЛЕ БИ ШЫҚҚАН ОРТА
...Ес біліп, етек жапқан күнімнен бір,
Тарихын Төле бидің теріп жүрдім...
Қазанғап Байболұлы
Қазақ мемлекеттілігі тарихында айналасындағы Ресей, Қытай секілді алып империялардың өзімен терезесі тең қатынас орнатып, қазақ халқы үшін «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» мамыражай заман орнату Тәуке ханның ғана қолынан келгені белгілі. Тәукенің тұсында Қазақ хандығына қарақалпақтар мен қырғыздар да кірген деседі. Ол жеткен биіктерге тіпті, атағы аспандаған Абылайдың (Әбілмансұр) өзі жете алған жоқ. Сөз жоқ, оның осы жетістіктерін тілге тиек еткенде ең алдымен еске түсетіні атақты Төле, Қазыбек, Әйтеке билер болса керек!?
«Бір хан, үш би шығарған,
Жеті жарғы деген заң.
Заңсыз жұмыс бола ма,
Батқан күн мен атқан таң.
Үкіміне бағынар,
Жағындағы барша жан.
Ноғайлыдан бөлініп,
Қол салған бұрын қазаққа
Жобасын ескі түзеткен,
Еңсегей бойлы Есім хан.
Нашардың қамын ойласып,
Жеңілдік жолмен жүргізген,
Төле би мен Тәуке хан» [1]...
деген жолдардан Тәуке хан тұсында қазақ халқының дәстүрлі әдеп-ғұрып заңдарына үлкен реформа жасалып, қазіргі тілмен айтқанда гуманизацияланғанын аңғаруға болады. Солтүстік Кавказ халықтарында бүгінге дейін сақталып, өз қоғамдарында үлкен бас ауру болып отырған «Жанға жан» (Вендетта) ғұрпы, яғни «қанды қанмен жуу» «Жеті жарғыда» «құнмен» алмастырылды.
Бар ғұмырын халқымыздың бірлігіне, ынтымағына арнаған Төле би туралы осы күнге дейін том-том кітаптар, монографиялар, көркем шығармалар мен мақалалар шықты, әлі де шыға берері сөзсіз.
Бірақ, бәрі бір бұл тақырыптың ашылғанынан ашылмағаны көп!
Біздің бүгінгі қозғағымыз келіп отырған мәселелеріміздің алғашқысы Төле бидің ата-тегі мен шыққан ортасы болса, екіншісі қазақ халқын отырықшыландыру мәселелері.
Бүгінге дейін жарық көрген зерттеу немесе көркем шығарма болсын, басым бөлігі «Тоғыз ұлды Құдайберді әулетінен Төлеге дейін бай да, би де шықпаған , «Қарашоғыр» атанған қара шаруа болған»... деген деректер келтіреді.
Бүгінгі күні өмірімізге дендеп енген ғаламтордағы кез-келген іздеу жүйелерінен де Төле би туралы материал іздесеңіз, табатыныңыз осы тектес материалдар. Заманымыздың ғұлама жазушысы Ә.Кекілбаевтың «Үркер» романы мен «аузы дуалы» қадірменді ағаларымыз Мырзатай Жолдасбеков, Қойшығара Салғарин және Ақселеу Сейдімбек (марқұм) бірлесіп жазған кейінгі жылдары еліміздегі барлық үлкенді-кішілі басшы қызметкерлер мен зиялы қауым өкілдерінің «үстел» кітабына айналған «Елтұтқа» (Астана: Kүл Тегін, 2001.) жинағынан да көретініңіз осы.
Кейінгі кездегі авторлардың бәрі Төле би туралы жазғанда, жоғарыдағы авторларға сілтеме жасап жүр. Ал, болашақта қалай болары, тіпті бұлыңғыр.
Қағазға шорқақ қазақ халқының көне тарихы туралы сөз қозғалғанда орыс, қытай және басқа да шетелдік мұрағаттардан «пәлен жылы елшілік барды немесе келді, түген жылы пәлен ел түген елге соғыс ашты» деген құрғақ статистикалық деректер табылары сөзсіз, бірақ өзге ұлт өкілдері халқымыздың қоғамдық-әлеуметтік қатынастарын толық ашуға тістері бата қоймайды. Оны толық түйсіну үшін, қазақ болып туылып, сәби күннен жеті атаңды құлаққа құйып беретін аталардың тізесінде отырып, өсу керек. Сондықтан, біз өз тарихымызды екшегенде, халық ауыз әдебиеті ең басты назарда болуы қажет. ... «Біз археологиялық, антропологиялық материалдық мәдениетке бай болғанымызбен қазақта жазбаша тарих соншалықты көп емес. Біздің тарих ауыз әдебиеті мен жыр-дастандар, шежірелер мен ауызша тарих айту түрінде сақталған»....(т. ғ. д. Зардыхан Қинаятұлы).

Сонымен, Төле би қандай ортада тәрбиеленді?
Төле бабамыздың арғы тегін қазсақ, Бәйдібек би мен Домалақ аналарға тірелетіні белгілі.
Ал, тікелей шыққан ортасы, ата-тегі туралы әңгіме болғанда осы ортада өскен Қазанғап Байболұлының1 «Еңсегей бойлы ер Есім», «Төле бидің тарихы» атты жырларын аттап кетуге болмаса керек!?.
Қазанғап ақын аталған жырларды тікелей Бекасыл2 әулиенің «Жаныс шежіресі» атты еңбегіне сүйеніп жазған.
Жалпы, Қазанғап жырларынан тарихшылар өз ізденістері үшін бірнеше тақырып табар еді: Мысалы, Төле бидің Әбілқайырға деген көзқарасы, Әбілқайыр ханның анасы мен Төле бидің қатынасы, біртұтас Қазақ хандығын біржола ыдыратқан «Састөбе» құрылтайына (1729 ж.) Төле бидің өзі келмей, ағасы Өтебайдың баласы Қуандықтың ұлы Тастемір шешенді жіберу себебі, Төле би мен Жолбарыс ханның ара қатынасы, Төле би мен Әбілмансұр қатынасы, Өтеғұлұлы Өтегеннің Төле бидің батасын алып ұзақ сапарға аттануы, Төленің ұлы Қожамжардан Ташкентті тартып алған Жүніс қожаның кім екендігі т.с.с., ал тілші - ғалымдар бүгінгі күні барша қазаққа ортақ мәтелге айналған «Бастан құлақ садаға», «Сезікті секірер» және т.б. сөздердің шығу тегі, ономастика әуесқойлары өзінің Тұрсын ханмен соғысы кезінде Есім хан ордасын тіккен Сайрамсу бойындағы «Дәуіттөбе» мен «Ұлы жұрт», «Кіші жұрт» жайлаулары және өңіріміздегі басқа да жер атаулары-топонимдер туралы қызықты деректер табар еді....
Мысалы:
...«Абылай ханның түрінен,
Аз сөйлейін білдіріп,
―Есім ханның ұрпағы,
Екі қатынның баласы.
Хандыққа бұрын таласты,
Үргенішке адасты.
Үш-төрт ата өткен соң,
Бала күнде тарынып,
Қазақты аңсап сағынып,
Төле биге кеп еді.
Төленің сегіз ұлы бар,
Тоғыз болып көбейді.
Тоғызы бірдей таласып,
Аттың алдын бермеді.
Үлессе аз, үйсе көп,
Қуаныш бойын кернеді.
«Кербез жігіт» атанып,
Жылқы бағып жүр енді.
Төлені шексіз сыйлайды.
Ұдайы жатқан жерінде,
Құлашын керіп ұйықтайды» [1]
деген жолдардан Бұқар жырау бір ашу үстінде айтқандай Абылайдың «Үйсін Төле бидің түйесін баққан құл» емес, керісінше Төле би Абылайды өз ұлдарынан бөліп-жармағанын байқаймыз. Әйтпесе, «түйе баққан құлды» қай қазақ «Кербез жігіт» деп еркелетуші еді?! Абылай өскен орта оны «Сабалақ» деп емес, «Кербез жігіт» атаған.
Бір қызығы, 1945 жылы қайтыс болған Қазанғап1 ақын жырларының 1993 ж. жарық көре сала, талай атышулы әңгімеге арқау болған Қазыбек бек Тауасарұлының "Түп-тұқияннан өзіме дейін" деген кітабымен үндесіп жатқан тұстары да жеткілікті.
Ұстазынан естігенінің бәрін Қазанғап жырға қосқан.
Мысалы, Қазанғап ақын өз жырында:
«Таусылмас көп сыр естідім,
Адамынан үш жүздің.
Тере берсең табылар,
Әділ кісі болған соң,
Жүрек аңсап сағынар.
Сөз жәрдемін көрсеткен,
Аздап айтсам мыналар:
Біріншісі Бекасыл,
Тоқсан үш жаста жөнеді,
Қоқандағы хандардың,
Төртеуін көрдім деп еді» [1] деп деректерді қайдан алғанын да көрсетеді.
Кейінгі жылдары «Қазақстанның ашық кітапханасы» сериясымен ғаламторда шыға бастаған «БАБАЛАР СӨЗІ» (57 том. Тарихи жырлар) деген жинақта Қазанғаптың жоғарыдағы кітабының алғы сөзі де сол «қарашоғырмен» басталыпты. Мұнда да авторлар, қолдарындағы жырдың мазмұнына мән бермепті.
...Сипаттайын Төле би.
Әлібек бидің баласы,
Бекбике деген анасы.
Тұңғыш би боп сайланған
Құдайберді бабасы.
Тексере келсең аңғарып,
Үш жүздің де ағасы.
Ағалығын айтайын,
Ұлы жүздің баласы,
Ұлы жүздің ішінде,
Сомдаған болат сияқты,
Тұтас ұзақ саласы.
Он бір ата үзілмей,
Билігінің шамасы.
Басқа би мен Төле би,
Аспан мен жердей арасы.
Қазақта сансыз көп билер,
Үш биден бөлек үш жүздің,
Жеткен жоқ түгел шамасы...[1] деген өлең жолдардан Төлеге дейін оның он атасы би болғанын ғана емес, қазақ халқының Үш жүзге қай кезден бастап бөліне бастағанын аңғарамыз .
Айта кету керек, біздіңше, шығыстан батысқа Алтай мен Атырау, солтүстіктен оңтүстікке Құлынды мен Мырзашөл арасында көшіп-қонып жүрген қазақ елін басқаруды оңтайландыру мақсатында жүздік құрылымға бөліп басқаруды алғаш Есім хан ендірген. Жүзге бөлгенде ру-тайпалардың рулық-туыстық жақындығы емес, мекендеген территориялық-аумақтық факторларына назар аударылған.
Еліміздің М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков, К.Байпақов, Ш.Мұртаза, М. Жолдасбеков бастаған 12 ғалымы мен жазушысының алғы сөзімен шыққан «Бәйдібек баба-Алып бәйтерек ұрпақтар шежіресі» («Өнер» баспасы 2004 ж.) атты кітапқа сүйенсек, Дулат- Жаныс - Жортуыл - Жантудың Жайылмысынан Қожамберді тарайды. Қожамбердіден Құдайберді, Құдайқұл, Кәдірқұл, Кәдірберді, Олжағұл, Сұлтанқұл, Ақберді туады. Жоғарыда аталған кітап бойынша «тоғыз ұлды Құдайберді» атанған бабамыздан Түгелбай, Данай, Ақтай, Бақыбек, Қарашәуке, Қарасопы (Әжібек), Құдайменде, Тоқпан, Әлібек атты ұлдар өрбіген.
Ал, Қазанқап ақынның нұсқасында аздаған өзгешелік бар.
Оның айтуынша, Құдайбердінің бәйбішесінен Құдайменде, Тоқпан, Әлібек атты ұлдары туған.
...Қожамбердіден және де,
Туылыпты жеті ұл.
Ақберді мен Құдайқұл,
Ғараптан Нүкіс ел болып,
Қосылады Жамбайға.
Жаспын деп ақшамдайын
Қадірберді, Қадырқұл,
Олжағұл пен Сұлтанқұл.
Құдайберді үлкені.
Есім ханның тұсында,
Осыған билік тіркелді.
Құдайбердінің тоғыз боп,
Туылыпты баласы.
Құдайменде, Тоқпан, Әлібек
Бәйбіше еді анасы.
Бесінші Ақтай, Бақыбек,
Түгелбай, Данай жетінші.
Қариялар санаса.
Қарашәуке біреуі,
Қайрақбермес Тасыбек ,
Сарыарқаның елінде,
Мұрын Найман елінде.[1]...
1620 жылы Есiмхан Алтын ханмен, Ноғай ордасымен бiрiгiп, отыз мың қолымен ойратқа шабуыл жасады (Есім ханның «Еңсегей бойлы Ер Есім» атала бастауы осы соғыстан кейін). Қара Ертіс бойында өткен осы соғысқа арғын Ағынтай, алшын Жиембет, қоңырат Алатау, шапырашты Қарасай батырлармен бірге, Құдайберді би де қатысады.
Есім ханның осы жорыққа аттанар кезінде қазақ жүздерін – Ұлы жүзді Құдайберді, Орта жүзді Шаншар, және Кіші жүзді Жидебай билер бастағанын өзінің дастанында Қазанғап Байболұлы былай толғайды:
...Ынтымақпен сайлады,
-Құдайберді -Жаныстан,
Ең әуелі болғаны.
Орта жүздер сайлады,
Арғын Шаншар мырзаны.
Қаздауысты Қазыбек,
Осыдан тарап шығады.
Кіші жүз Алшын Жидебай,
Баласы мұның Айтеке
Шежіреде шығады....[3]
Ал, Қазыбек бек Тауасарұлының "Түп-тұқияннан өзіме дейін" кітабында төмендегідей жолдар бар:
...Есім ойраттарды біржола үнін өшіргісі келді. Сөйтіп, 998 жылы (1620 ж. Ө.Ш.) отыз мың қолмен ойратқа лап қойды....Қара Ертістегі соғысқа....Қарасай батыр қол астында Есімнің белгілі батырлары Арғын Ағынтай батыр, қоңырат Алатау батыр, алшын Жиембет батыр, дулат Жақсығұл батырлар бар еді....Дулат - Жаныс Құдайберді билер де ұрысқа қатысты.... Құдайберді - Төлебидің атасы[4]...
Міне, өздеріңіз көріп отырғандай екі шығарма үндесіп, бірін бірі толықтырып тұр.
Құдайберді бидің туған жылы әзірге белгісіз, ал қайтыс болған жылы шамамен-1627 жылдың бас кезі болса керек. Оны әкесінің орнына Әлібектің «Ұлыс бегі» болғанын, Есім ханның оған әкесі Құдайбердінің қайтыс болуына байланысты көңіл айтқанынан байқауға болады:
....Мына сәлем ханыңнан,
Қабыл көргін жаныңмен.
Құдайберді баласы-
Әлібек деген Жанысқа,
Әкеңнің берсін иманын.
Аман еді барыста,
Шалқайма жатып алыста,
Жақында болса бірлесіп,
Айқайлағын алысқа.
Хан Тұрсынмен мінеки,
Тағы түстім жарысқа.
Ер өледі намысқа,
Барларыңды қарышта![1]...
...Аман еді барыста,...яғни, осында айтылған «Барыс» жылы - 1626 жылы Құдайберді әлі өмірден өтпеген. Ал, «Барыстан» кейінгі «Қоян» жылында Есім ханның ордасынан Әлібек биді көреміз.
Әлібектің жасы Қарасай батырмен қатар еді деседі. Ал, Қарасай шамамен 1597-98 жылдары туылған.
.. «1005 - қоян жылы (1627 ж.Ө.Ш.) Еділ мен Жайыққа Тобылдан ығысқан қалмақтар шабуыл жасап, Алшындарға күн көрсетпей жатыр деген хабар жетті....Осы ұрыста қаңлы Сарыбұқа батыр кескілесте бір құлағынан айырылып, Түркістанға шұнақ болып қайтты.....Түркістанға келген соң Есім хан сұрапты: -Ей, Сарыбұқа құлағың қайда?-депті...-Құлақты Жайықты жұтпақ болған жайынға бердім депті. Сонда сол жерде отырған Дулат Әлібек би іліп алғандай: - Басқа келген пәледен бастан құлақ садаға,-депті. Бұл кейін мақалға айналып кетті....[4]
Ауыл арасындағы қатардағы бидің ханмен мәжілістес бола алмайтыны бесенеден белгілі, яғни қайтыс болған Құдайбердінің орнына Әлібектің «би» (Ұлыс бегі) сайланғаны көрініп тұр. Оның үстіне, Әлібектің хан алдында еркін сөйлей алуы да біраз жайды аңғартса керек!
...Би сайланған Әлібек,
Құдайберді биден соң,
Опат болып жасында,
Құдайменде ағасы[1]....
Жоғарыдағы бұлтартпас деректерден Төле бидің атасы Құдайберді мен әкесі Әлібектің ешқандай «қарашоғыр» емес, Қазақ мемлекеттілігінің нығаюына, қазақ ұлтының тұтастығының сақталуына, өзіндік үлестерін қосқан билер әулетінен болғанын білуге болады. Тіпті, тереңірек зерттесек, аталған билердің Есім хан тұсында жасалып, халық аузында "Есім ханның ескі жолы" атанып кеткен қазақ халқының ғұрыптық заңдарын жасауға қатысу мүмкіншілігін де жоққа шығаруға болмайды!
Ал, ел аузындағы аңыздарда айтылатын «Әлібек жарлы бопты» деген әңгімелерге келсек, оны Әлібектің би ретіндегі тазалығынан деп түсіну керек. Есім хан 1627 ж. Тұрсын ханды жеңген соң, өз әскерлеріне жеңілген жұртты талауға рұқсат берген (Жасыратыны жоқ, ілгеріде жеңіліс тапқан елді тонау, қазаққа ғана емес, барлық халықтарға тән дәстүр болған). Әлібек би «дүниеқұмар» адам болса, Қатаған жұртын тонауда және өзі қатысқан басқа да жорықтарда «би» ретінде молынан үлес алып, материалдық жағдайын түзеп алар мүмкіндігі болған. Бірақ, «Бүлінгеннен бүлдіргі алма», «Арамнан жемейік, адалдан өлейік» деген халқымыздың даналық сөздерінен өнеге алып өскен Әлібек би ондай «ұсақтыққа» бара қоймаған болса керек. Оның үстіне, би түрлі жиындар мен жорықтарда жүргенде үйдегі мал-жанға, тетелес бауыры Тоқпанның қарайлауы, егелік етуі қазақ ғұрпына қайшы емес.
...Туың құлап Тұрсын хан,
Алтын жағаң қисайса,
Ұлы жүз,орта,кіші жүз.
Қадауыңша қыларсың,
Қос-қос жесір аларсың,
Ұлы жүздің ағасы,
Елтірі тонның жағасы
Әлібек би қыласың,
Құдайберді баласы,
Қамыстан көп Жанысым,
Өрнекті жұрт дабысың.[3]..
«Малы мыңғырған» бай болмаса да, Әлібектің малсыз болмағанын төмендегі жолдардан байқауға болады:
...Жас күнінде Төлеге,
Әлібек түйе бақтырды.
Көтерем қып иіріп,
Шаңлаққа1 айдап сап қылды.
Мал бағуға зауқы жоқ,
Қой бақтырса үркітіп,
Бір бұтаның түбінде,
Біреуін бір қаптырды.[1]....
1(Шаңлақ (Саңлақ) - ОҚО облысы Төлеби ауданы Төленің Жолан атты ұлынан тарайтын ұрпақтар мекендейтін «Қазақстан» мен «Майбұлақ» ауылдарының ортасындағы Сайрамсу мен Балдыбірек өзендерінің оң жағасындағы тастақты жердің атауы).
Қазақтың ғұрыптық заңдарын зерттеп жүрген этнографтардың «құлағына алтын сырға» - қазақтың басқа жүздеріне қарағанда, негізін Қазақ хандығына кештеу қосылған Бәйдібек ұрпақтары құраған Ұлы жүзде «ұлыс бегі», яғни «би»-сайлауы өзгешелеу! «Ұлыс бегі», атадан балаға мұрагерлік жолмен қалып, әулеттегі бойынан көсемге тән қасиет табылған ұлға тиесілі болған. Оған Қоқан, Ресей басқыншылықтарын қоса алғанда атышулы қазан төңкерісіне дейін тайпа билігін уысынан шығармаған Төле би ұрпақтарының тарихы куә. Төледен кейін билікке келген оның ұлы Қожамжардан бастап, Дербісәлі, Шойбек би, Момбек датқа барлығы ел есінде қалатын тұлғалар деңгейіне көтерілді. Осы жерде, баса көрсететін жайт, олардың барлығы дерлік өз мүдделерінен көрі, өзіне қарайтын елдің мүддесін жоғары қойды. Ниязбек батыр Ташкент маңында «Ниязбек» қамалын салса, Момбек датқа Кенесары бастаған ұлт-азаттық көтерілісіне қатысты. Осы әулеттен шыққан ең соңғы би Досалы Досмұратов еді («1906 ж. наурыз айында Бадам болыстығының №2 ауылында орыс келімсектерінің Сайрамсу бойындағы суармалы жерлерді алуына қарсы Қоқай би Көкиев пен Досалы би Досмұратов бастаған толқу болып өтті.»[5].
Реті келгенде айта кететін мәселе: «Қауға беріп, малға қой» деп жүрген елдің 13-14 ғасырлар тоғысында өмір сүрген дулат бегі Әмір Полатшыдан бастап, Төле би мен оның ұрпақтарына дейін жалғасқан, хан билігін онша мойындай қоймауы. Бұл дұрыс, әлде бұрыс деген сұраққа атақты алаш арысы Әлихан Бөкейхановтың «Хан баласында қазақтың хақысы бар еді, тірі болсам қазаққа қызмет қылмай қоймаймын» деген сөздері жауап болса керек. «Хандық биліктің әлсіреуіне ел билеуге билер институтының араласуы да, кері әсерін тигізді»[6], «Қайда барсаң көретінің үш би» деп күңіреніп жүргендерге де [7], «Ұлы Әлихан жоғарыдағы сөздерін неге айтты екен» деген ой төңірегінде де бірауық бас қатырып көрсін дер едік.
Қазақты басқарған ханның бәрі Қасым, Есім немесе Тәуке емес!
Олардың арасында қазақтың тоз-тозын шығарған Тақыр хан секілділер де жетерлік еді!
Егер, билер институты болмаса, «қазақ» деген ұлт та әлдеқашан жойылып кеткен болар еді!
Қорыта келе айтарымыз, жоғарыда аттары аталған ағаларымыздың қазақ әдебиеті мен ғылымына сіңірген еңбектерін ешкім жоққа шығара алмайды. Оқырманның қолына әлі талай кітаптары мен көптомдықтары тиері сөзсіз. Тек, кезінде кеткен қателіктерге келесі басылымдарда жол берілмесе екен деген тілек қана біздікі.
«Ауруын жасырған өледі» деп дана халқымыз ескерткендей, сөз арасында айта кетейік...
«Ауылда бала-шағасына нан тауып бере алмай жүрген бейшара қазақтар өзара: «сен - арғын, сен - үйсін» деп бір-бірін нұқып, тұқыртып отырғанын көргенде төбе шашым тік тұрып, жағамды ұстаймын» [8] деп күйінеді даңқты суретші Ерболат ТӨЛЕПБАЙ. Ерболат ағамыз меңзеп отырған індетке шалдыққандар, бүгінгі күні «сен - арғын, сен - үйсін»емес, ауылдағы ағайынды ата-ата, әулет-әулетке бөліп-жіктейтінді шығарды. Бұл, М.Шаханов ағамыз айтқандай барша қазаққа ортақ кеселге айналып бара жатқандай.
Ескерткіштердің белгілі адамдар мен оқиғаларды есте қалдыру үшін жасалған өнер туындысы ғана емес, белгілі бір идеяларды насихаттайтын құрал болып табылатынын ескерсек...
Қай бір жылы Құдайберді бидің Түгелбай мен Данай атты ұлдарының ұрпақтары мекен еткен Тасарық ауылында (Төлеби ауданы) ұжымшар төрағалығына бір жігіттер таласып, ауыл ата-атаға, әулет-әулетке бөлініп - екіге айрылысып, жан-жаққа арыздар қарша борап, қырғын айғай болған. Елдің бәрі "шежірешіл" болып, тіпті жаңа түскен келіндерге дейін қолдарында бір-бір шежіре - "ата тергеп", «қай көршіміз немесе ауылдасымыз бізге табынырақ»- деп ел іші біраз гулеп, өрекпелеу жастар жаға жыртысуға дейін барған. Ауылға барсақ, көрші-көлем, тіпті бала күннен тай- құлындай тебісіп, бірге өскен сыныптастардың арасына да "сызат" түскенін байқап қиналғанбыз. Ол дауға ауылдан баяғыда кетіп қалған кейбір жігіттер де араласып кетті. Бір жағы бір үміткерді қолдаса, екінші жағы міндетті түрде сол үміткердің басты қарсыласын қолдап дегендей, ол дау кейін аудандық, облыстық мәслихат сайлаулары науқандарында көрініс бере бастады. Мұндай келеңсіз жағдайлар, осы ауданның өзге ауылдарында анда-санда көрініс беріп қалады. Мысалы, 2012 ж. күзде тұрғындарының негізін Құдайберді бидің Тоқпан ұрпақтары құрайтын «Диханкөл» ауылы мен Әлібектің Елібайынан тарайтын Бесбала ұрпақтары тұратын «Ұзынарық» ауылының жастары арасында бүкіл еліміздің телеарналары «сүйіншілеп» жарыса көрсеткен келеңсіз оқиға орын алды.
Тасарық ауылына кіре берісте үлкен жолдың бойында, Сайрамсу мен Балдыбірек өзендері қиылысқан тұстағы дөңестеу жотаға Төлеби ауданы тұрғындарының 80 %-на баба болып келетін Құдайберді бидің (Төле бидің атасы) ескерткішін қою керек. Ол жерді біраз зерттедік. Егер архитектуралық шешімін дұрыс тапса, ол қойылатын ескерткішті Қазығұрт, Қаратөбе, Қорғантас, тіпті Түлкібастағы Дәубабаның үстінен де көруге болатынын да баса айттық. Ол ескерткіш өскелең ұрпаққа бабалар ерлігін ғана емес, бәріміздің түбіміз бір жақын ағайын екенімізді, керіссек те кетісуге болмайтынын күн сайын еске салып тұрған болар еді..
Ендігі жерде, бір жағынан тұтас бір билер әулетін қалыптастырған Құдайберді бидің халқымызға сіңірген еңбегін есте қалдырғымыз келсе, екіншіден, алдымызда күтіп тұрған ауыл әкімдері сайлауында ел арасында кездеспей тұрмайтын жоғарыдағыдай «әулетшіл-аташылдардың» өзін қалай көрсетінін ойласақ, бабамызға түбі бір ескерткіш керек-ақ! Онда да, қалаға шыпырлатып орната бермей, әрбір ескерткіш өз функциясын атқара алатын тиісті жерлерге қойылса деген тілек, біздікі.
Ал, жаңа буын зерттеушілеріне тілегіміз:
Қазақ тарихын қазақтан басқаның бәрі жазды!
Оның зардаптарын әлі тартып келеміз!
Ал, «Мың өліп, мың тірілген» халқымыздың тарихында әлі де болса «ақтаңдақтар» жетерлік!
Ендігі жерде, әркім өз атасын ұлықтап, қолдан тұлға жасай бермей, барымызды жақсылап түгендейік!
Өз тарихымызға жітілеу қарайық!
Келер ұрпақ та бізге ұқсап, өз тарихын тек шетелдік мұрағаттардан іздеп, жат жұрттық зерттеушілерге сілтеме жасап жүрмесін!
1Қазанғап Байболұлы (1891 – 1945 ж.ж.). Құдайбердіұлы Әлібектің жетінші ұрпағы боп келетін (Төленің бір құрсақтан шыққан інісі Елібайдан тарайды) халық ақыны Қазанғап Байболұлы атақты Бекасыл әулиенің тікелей тәрбиесін алған төл шәкірті ғана емес, қолында тұрып ер жеткен өкіл баласы. Баласы тұрмай, жастай шетіней берген Байбол әйелі екеуі Бекасыл әулиеге емделіп, сонан кейін туылған Қазанғапты бұғанасы бекігенше әулиенің тәрбиесіне қалдырған. Заманында «Сахара ғұламасы» атанған Бекасыл әулиенің сақталып қалған жалғыз кітабы «Жұлдызнаманың» Қазанғап ақын ұрпақтарының қолынан табылуының өзі көп жайды аңғартса керек!?
2Бекасыл әулие Биболатұлы (1822-1915 ж.ж.)
Төленің әкесі Әлібектің туған бауыры Түгелбайға шөпшек болып келетін Бекасыл әулие өзіне жақын туыс болып табылатын Төле бидің көзін көргендердің тәлімін көріп, немерелерімен аралас өсіп қана қойған жоқ, әз Төлені өзіне рухани ұстаз – пір тұтып өткен. Өкінішке орай, Төле би тарихын зерттеушілер, тұрғындарының 80 % -н астамы Құдайберді бидің ұрпақтары болып табылатын Төле би ауданына (ОҚО) ат басын бұрмағаны анық. Бекасыл әулиенің ең соңғы шәкірттерінің бірі, оның немере інісі, бар ғұмырын елді имандылыққа шақыруға арнап, 1970 жылдардың соңында өмірден өткен Пошатай қария да көп сырдың шетін ашар еді.
Осы жолдардың авторына 2010 ж. Бекасыл әулиенің шөберелері Пансатбек Кеуенов (1916-2012 ж.), Жолдасбек Бөртекеев(1929 ж.) деген қариялардың әрқайсысымен 2-3 сағаттай сұхбаттасып, сөздерін диктофонға жазып алудың сәті түсті. «Кеңес өкіметі орнап, белсенділер дінге қарсы ашық шабуылға шыққан аласапыран заман басталғанда, Бекасыл әулиенің ұрпақтары ғұламаның барлық кітаптарын Сайрамсу-Жергентал бойындағы көп үңгірдің біріне тығып, өздері бас сауғалап жан-жаққа бытырап кетті. Одан соң, іле-шала 1932-33 жылдардағы ашаршылық басталып, «балапан басына, тұрымтай тұсына» деген заман туды. Өкіметтің ызғары басылып, дінге деген көзқарас жұмсара бастағанда кітап тығылған үңгірді білетіндер бақилық болып кетіп еді» деп өкінеді қос қария. Егер, мемлекеттік органдар немесе демеушілер арнайы экспедиция жасақтаса Бекасыл әулиенің кітапханасын табуға болады. Себебі, іздейтін жердің үңгірі көп болғанмен, аумағы аса үлкен емес. Ол кітаптар табылып жатса, тек Төле би тарихы ғана емес, бүкіл халқымыздың өткеніне қатысты көп дүние табылары сөзсіз.
Қазанғаптың көзін көрген журналист Жанәлі Рсымбетовтің айтуынша, Қазанғап өз ұстазы Бекасыл әулие туралы: «Есімхан», «Қамбар батыр», «Абдулланама», «Орқа-күлше», тағы басқа сол сияқты тамаша, қызық әңгімелерді алғаш осы кісіден естідім» деген екен [2].

Өмір ШЫНЫБЕКҰЛЫ
http://facebook.com/omir.sh...;
make7862@mail.ru
Сілтемелер мен әдебиеттер тізімі:

[1]― «Төле бидің тарихы» Қазанғап Байболұлы «Төлеби» кітабы-1993 ж.
[2] ― «Ол жүйрік жырау еді», «Оңтүстік Қазақстан» газеті 20.09.1967 ж..
[3] ― «Еңсегей бойлы ер Есім» Қазанғап Байболұлы «Төле би» кітабы-1993 ж.
[4] ― Қазыбек бек Тауасарұлы "Түп-тұқияннан өзіме дейін" -Алматы-«Жалын» баспасы-1993 ж.
[5] ― «Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы» атты жинақтың 4-кітабы.
[6] ― «АҢЫЗ АДАМ» журналы (Жанұзақ ӘКІМ).
[7] ― «Ел бірлігі» газеті №16, 30.10.2010 ж.. (Елдіктің формуласы ).
[8] ― «Айқын» газеті 30.04.10 ж.(Ерболат ТӨЛЕПБАЙ, суретші).

http://www.qamal.kz/article...
ШЕЖІРЕ БЫЛАЙ ДЕЙДІ, ТАРИХИ ДЕРЕКТЕР БЫЛАЙ ДЕЙДІ...

Интернетте пайда болғанына көп уақыт өте қоймаған «Шежіре» сайтының алғы сөзі, біздің осы мақалада айтқалы отырған ойымызбен былай сабақтасады:
«...Сайттың атқаратын қызметі – ол біздің ескі әдемі салт-дәстүрімізді қайта жандандыру. Өзінің жеті атасын білу, жанұясының тағдырын білу – бұл барлық қазақ халқының әдет-ғұрпы. Басымыздан өткен идеологиялық қудалау барлық халықты теңестіріп, бір тарақтың астына жинау, жүзге бөлінушілікті, «ескіліктің қалдықтарын» жою өз жемісін берді. Қазір өзінің жеті атасын білетін қазақ кемде-кем шығар. Бірақ әркім өзінің шыққан тегін жақсы біледі және өз тегін мақтаныш етеді Жаңа бір деңгейге көтерілген біздің біртұтас Шежіреміз өзінің мәнін, мағынасын бүкіл Қазақ халқына және бүкіл әлемге түсіндіруге мүмкіндік алады. Бұл ұлттық идеологияның ерекше бір бөлігіне айналуы мүмкін (астын сызған біз. автор). Әр қазақтың немесе қазақ халқының жартысының көкірегінде осындай үлкен біртұтас жанұяға қатысы барлығына мақтаныш сезімі туындауда. Өз жанұясының тарихы арқылы, әкесі мен анасының ата тегін білу арқылы ол ұлтының әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрін өз бойына сіңіреді, өз Отанының тарихына көңіл бөледі...»1.
Көп қазақтың бір баласы ретінде мен де түп-тұқиянымды іздеп жүрген жайым бар екенін жасыра алмаймын. Әйтсе де ең баста өз тегімді зерттеу, бірте-бірте қазақ халқының күллі руларына қатысты жайларға барып тірелетінін әуелде білмеген едім. Сондықтан бұл мақалада өз зерттеулерімізбен бірге, басқа ғалымдардың да айтарын тыңдауды жөн көріп отырмыз. Тек әйтеуір бұл жазғандарым тарихшы ғалымдардың қытығына тиіп, тағы бір дау-жанжалға айналмауын бір Аллаһтан тілейміз.
Қоңырат тайпасы туралы осы уақытқа дейін жарық көрген әдебиеттерде, неге екені белгісіз, көп санды Маңғытай руы туралы тіпті де айтылмайды. Есесіне Маңғытай атауы Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің «Шежіре» кітабында Кіші жүз құрамында кездеседі:
«Кіші жүз шежіресінің бір нұсқасы былай беріледі:
Бекарыстан – Маңғытай, одан Алшын, Алшыннан – Алау батыр. Алаудан – Қадуар, одан – Сәдірқожа, Нәдірқожа, Қыдырқожа. Сәдірқожадан – Әлім, Шөмекей, Кете. Қыдырқожадан – он екі ата Байұлы, Нәдірқожадан – Жеті ру тарайды»2. Маңғытайлар (маңғыттар) қазақ жерінен шыққан әйгілі Едігенің ұрпақтары болатын болса, олардың төменде келтіргелі отырған жайлардың себебінен, қазақтың үш жүзінің құрамына шашырай еніп кетуі де ғажап емес. Жалпы мұндай жайлар ерте замандарда мәжбүрліктен туындап отырған болса керек.
«Интернеттен» алынған төмендегі қазақ тілді материалда келтірілетін деректе әупірімдеп Қоңырат тайпасының ішіндегі 12 рудың атауы әзер айтылады, бірақ онда да Маңғытай атауы кездеспейді:
«Орта жүз бен Ұлы жүз қазақтарының рулық-тайпалық құрамын суреттеуінде А. И. Тевкелев қоңыраттар туралы былай деп жазған: Сол Ұлы ордадағы өте күшті рулардың бірі Қоңырат руы, бұл ру Орта ордаға жатады, өйткені ол қаншама жылдардан бері Орта ордадан бөлініп қалып, Ұлы ордамеи бірге көшіп жүреді, сол Қоңырат руы он екі руға бөлінеді, атап айтқанда, олар: Байлар-жандар қоңырат, Оразгелді қоңырат, Құлшығаш қоңырат, Божбан қоңырат, Тоқболат қоңырат, Жаманбай қоңырат, Қаракөсе қоңырат, Жетімдер қоңырат, Құйысқансыз қоңырат.
Бұл рулар Қоңыраттың Көтенші және Көктіңұлы деген екі тармағына жатады. Орысша нұсқасында рулардың аты бұрмаланған, ал біреуінде (автордың алғашқы атағанында) екі ру біріктіріліп жіберілген. Бірінші тармағына мына рулар жатады: Божбан, Жаманбай, Жетімдер, Құйысқансыз; екінші тармағы Көктің ұлына жататындар: Байлар, Жандар (Тевкелев бұл екеуін бір руға біріктіріп жіберген), Оразгелді, Құлшығаш, Тоқболат, Қаракөсе. Автор Аққой және Саңғыл деген екі руды айтпайды3. Бұл жерде де «Маңғытай» атауы тіпті де ауызға алынбайды! Неге?
Оның сырын түсіну үшін енді өзбек қоңыраттары туралы орыс тілінде жазылған төмендегі деректерді келтіреміз. Бұл үзінділерден қазіргі өзбек және қарақалпақ жеріндегі қандастарымыз туралы қызық мәліметтер алуға болады (мәтінді түпнұсқадағы орыс тілінде беріп отырмыз):
«Коныраты являлись одним из дашти-кипчакских узбекских племен. Ареал их последующего распространения включает Сурхандарьинскую, Кашкадарьинскую и Хорезмскую области Узбекистана. Легенды о происхождении коныратов встречаются в работах Рашидиддина «Жомъе-ут-таворих» («Сборник летописей») и Абу-л Гази «Шажарайи турк» («Древо тюрков»), написанных в XIV в.
Во многих исследованиях высказано предположение о монгольском происхождении коныратов. Но Б. X. Кармышева в своих исследованиях пишет: «Для нас неважно, каково происхождение коныратов – монгольс¬кое или тюркское. Потому что в разных исследованиях указано, что хотя те или иные этнические группы являются монгольскими племенами, до переселения в Мавераннахр в начале XVI в. они приняли тюркское направление по языку, культуре и этническому составу4.
По своему статусу коныраты отличаются от других племен, потому что Чингиз-хан и его родственники женились на дочерях знатных коныратов 5, тем самым возвышая это племя над другими.
По мнению И. П. Магидовича, предками большей части хорезмских узбеков были коныраты, жившие до расселения основной массы дашти-кипчакских узбеков. Союз казахских коныратов был создан не раньше XV в. В нашествии же Шейбанидов на Мавераннахр участвовали не казахские коныраты, а союз хорезмских коныратов 6.
Существуют и другие предположения о том, как коныраты поселились на территории Узбекистана. Исследователи утверждают, что в Кашкадарье и Сурхандарье до нападения Шейбани-хана коныратов не было. Но пожи¬лые коныраты утверждают, что истинной их родиной являются Гузар-Байсунские степи.
Известно, что в эпосе коныратского этноса «Алпамыш» отражены сюжеты о коныратском народе и их байсун-коныратской родине. Существуют каракалпакская, казахская, хорезмская и сурханская версии этого эпоса. Описанные события происходят в основном в Байсун-Коныратском крае. Исследователи утверждают, что «Алпамыш» написан тысячу лет назад. Если принять это точку зрения, то можно прийти к выводу, что часть коныратов до XV в. жила на территории Мавераннахра.
Ряд важных сведений о коныратах содержится во многих исследовательских трудах 7. Согласно сказаниям самих коныратов, аксакалом их племени был Конырат-ата или Кунгирбий, у которого от первой жены было четыре сына: Вактамгали, Куштамгали, Конжигали и Айнни (Айнли). Сыновья считаются основателями родов коныратов. У Конырат-ата был еще пятый сын Тортувли, которого подарили его младшей жене. Таким образом, коныраты делятся на пять родов, каждый из которых делит¬ся на несколько мелких родов: 18 - у Воктамгали, 16 - у Куштамгали, 14 - у Конжигали, 12 - у Айнни и 6 - у Тортувли. Итого 66 родов, которые также делятся на еще более мелкие родственно-семейные группы...
...Многие считают, что слово «конырат» произошло от слияния слов «кун-гир» и «ат». X. Данияров пишет, что, судя по некоторым сведениям, это слово на самом деле монгольское и означает «қара қарга» (черная ворона)8. Старожилы Сурхандарьи утверждают, что коныраты переселились из Казахстана: «Мы пришли с задней стороны» («Арқа жұрттан келгенбіз»). Действительно, много коныратов встречается среди казахов и, в особеннос¬ти, каракалпаков. Т. А. Жданко в своих научных трудах (1950, 1974) показал этногенетическое сходство обычаев коныратов Хорезма, Каракалпакстана и низовий Сырдарьи. О том, что между каракалпакскими, хорезмс¬кими, сурхандарьинскими и кашкадарьинскими коныратами существует генетическая связь, свидетельствует идентичность родов в их составе. Некоторые коныраты Шерабада (Сурхандарьинская область) считают, что их предки переселились из Хорезма, что дополняет вышесказанное 9.
Отмечается также сходство в генеалогии коныратов Хорезма и Восточ¬ной Бухары (т. е. восточной части Бухарского ханства) 10. Т. А. Жданко в своих исследованиях указал также на то, что генеалогия каракалпакских и хорезмских коныратов одинакова.
У коныратов Восточной Бухары, их хорезмских соплеменников и всех каракалпакских родов точно совпадают восемь этнонимов: ачамайли, болгали, богажели, конжигали, каракурсак, коштамгали, тортувли и тугиз (тогиз). Так же одинаковы пять этнонимов бухарских коныратов и узбеков-коныратов Хорезма: барак, бобай, жилантамгали, карабура, ногай. С каракалпаками совпадают этнонимы айинни, акпичак, баймокли, козоёкли, казак, кайчили, канчи, карабуйин, карга, кулдовли, копиш, куйин, курама, таракли, урус, хандакли, чумичли, иргакли и др. Таким образом, у коныратов Восточной Бухары 13 этнонимов совпадают с хорезмскими коныратами и 132 - с каракалпакскими 4» 11.
Қоңыраттар неліктен ата-жұртын тастап, өзбек жеріне асып кетті деген сұраққа, жоғарыда келтірілген «Интернет» материалында былай деп түсінік беріледі:
«Мұның қысқаша тарихы мынадай. XVIII ғасырда қоңыраттар көшпенді өзбектердің мемлекеті кезінде болған бұрынғы құдіретінен айрылды, ал ол кезде қоңыраттар оның жауынгерлік сол қанатына енген еді. Шайбаии хан Дешті Қыпшақтан Мауараннахрға бет бұрған кезде, көптеген қоңыраттар сол жаулап алушы ханға еріп кетті. Шайбани хан қаза тапқаннан кейін Мауараннахрда өзара қырқыс күшейіп, XVI ғасырдың аяғы XVII ғасырдың басында ол дербес екі хандыққа: маңғыттар басқарған Бұхара және қоңыраттар басқарған Хиуа хандықтарына бөлінді.
Мауараннахрға кеткен қоңыраттар қарақалпақ халқы компоненттерінің біріне айналды.
Дешті Қыпшақ даласында қалып, қазақ халқының құрамына енген қоңыраттар Орта Азия халықтары тағдырына жасаған бұрынғы зор ықпалынан енді айрылып қалды. Бұл арада, әрине, халық тарихында тұтастай бір тайпаны қалайда төмендету немесе дәріптеу бар деуге болмайды. Феодалдық дәуірде жеке бір адам мен оның тайпасының билік етуі, оның басқа адамдарға немесе басқа тайпаларға үстемдік жүргізуін көрсеткен» 12.
Бұл дерек көзінен, өзбекстан жеріне барған қоңыраттар мен маңғыттар дербес екі хандық құрғанын көреміз.
Маңғытай руының шығу тегі туралы – «Мүлкіаман бабадан – Бәйімбет және Сарықұл туған. Бәйімбет бабадан – Маңғытай руы, Сарықұл бабадан – Саңғыл руы тараған» деп айтылады 13.
Әйтсе де Қоңыратқа жататын Саңғыл руы шежіресінің сөз басында автор:
«Зерттеушілер атақты «Едіге батыр» жырының қаһарманы, заманында азуы алты қарыс Алтын Орда ханы Тоқтамыспен тақ пен тәжге таласқан Едіге биді кейде қоңырат, енді бірде маңғыт тайпасынан шыққан деп есептейді. Ал жырдың көп нұсқасында Едігенің туған жері Оңтүстік Қазақстанның Созақ ауданы жеріндегі Қызылкөл маңы, қазіргі Баба Түкті Шашты Әзиз әулиенің кесенесі тұрған жер деп көрсетілген. Әлбетте аңыз – тарих емес, бірақ тарихтан мүлде алшақ та кетпейді. Осы өңір Қаратаудың Теріскей жағы қоңыраттардың шоғырлана қоныс тепкен ежелгі мекені екенін ескерсек, Едігенің туысы, тегі жөніндегі сұрау біршама анықтала түседі. Дәл осы маңай күні бүгінге дейін қоңырат ішіндегі маңғытайлардың да құтты қонысы. Ендеше Едігенің шежірелік тегін қоңыраттар мен маңғыттарға (маңғытай) (әдейі бөліп көрсеткен мақала авторы) байланыстыра қараудың қисыны бар. Қоңыраттар мен Маңғыт тайпаларының тарихи дәуірлердегі іліктестік, туыстық байланысының себебі де арнаулы зерттеуді керек етеді» 14 – деп жазады.
Бұл келтірілген сөзбасы үзіндісінде Рахым қажы ағамыз «... Саңғылдың және оған ең жақын, ұраны бір ру – Маңғытайдың... (осы кітаптың 11-беті. автор)» – «өз туыстары екенін шегелеп айтпай, Маңғытай руының түп-төркінін «Маңғыттан» іздеу керек екенін аңғартады. Нағашыларым – Ағысай-Саңғыл, руым – Маңғытай болған соң, нағашы жұртыма ешбір ренжіместен, «арнаулы зерттеуді керек ететін» осы тақырыпқа шындап кірісіп кеткенімді сезбей де қалдым...
Қоңыраттар туралы көп жай түсінікті болғандықтан, Маңғыттарға қатысты мәліметті нақтылай түсу үшін келесі деректен үзінді келтіреміз:
«Термин «мангит» в источниках встречается как «манкит», «манкут». В работе Абу-л Газихана «Шажарайи турк» («Древо тюрков») упоминается внук хана по имени Манкит. Т. Нафасов считает, что мангиты – одно из древних тюркских племен, крупная этническая единица, вошедшая в состав узбекского народа. Этимология слова мангит – манг+ат-минги. Мангат – самое древнее название, аффикс «т» на алтайском языке означает сборный. Хотя мангит и минг являются названиями двух племен, по смыслу и принципу создания они одинаковы. Определение дано согласно количеству населения. Перенос этнонимов на топонимы произошел в XVII—XIX вв.»15.
О мангитах имеются сведения в ряде этнографических произведений 16. При этом в источниках упоминается, что предки мангитов были монгольскими племенами, проживавшими в Монголии в начале XIII в. В течение XIII в. они обосновались в Дашти-Кипчаке. В XIII-XIV вв. большая часть мангитов поселилась на территории между Волгой и Уралом. За это время под влиянием кипчаков они забыли свой язык и приняли тюркско-кипчакское наречие. В конце XIV в. создали свое отдельное государство – Мангитскую Орду. В середине XV в. мангиты назывались «ногай» (нугай), а их орда – Ногайской Ордой. В середине XVI в. Ногайская Орда раздели¬лась на Большой Ногай и Малый Ногай. В последующем мангиты из Большого Ногая вошли в этнический состав узбеков, каракалпаков и, частично, казахов, и в XVI в. переселились на территорию Узбекистана. Под культурным влиянием местных тюркских народностей, издавна прожи¬вавших в Мавераннахре и занимавшихся земледелием, часть мангитов постепенно осела, другая их часть в конце XIX – начале XX в. вела полукочевой образ жизни, занималась животноводством.
В начале XVI в. во время перемещения Шейбани-хана (внука основателя государства кочевых узбеков Абулхайр-хана) с узбекскими родами на юг в их составе были и мангиты. Об этом Мухаммад Салих пишет: “Было много воинов, Хаджи Гоги был из мангитского рода. Здесь было 4 000 узбеков, все родственники между собой. Среди них были коныраты, манги¬ты, дурманы, ушуны и уйраты”17.
В основном мангиты обосновались в Зарафшанской долине, частично в Хорезмском ханстве, Каршинской степи, Чарджоуской области на левом берегу Амударьи. Мангиты были разделены на несколько крупных и мелких племен. Самыми большими мангитскими племенами были: ок мангит, тукмангит, кора мангит, оч мангит, чала мангит, бойгунди мангит, темир-ходжа, шобий, гавлак, куса, тоз, карабайир, бакирчи, кула, тамгали мангит, казах, уникки, чукай, галабатыр, бешкал, чебакчик, уз, увамий.
Во время битвы за власть в 1753 г. мангит Мухаммад Рахим-хан завоевал бухарский трон и основал династию Мангитов. Эта династия правила до 1920 г». Говорили мангиты на кипчакском диалекте узбекского языка. Но в результате слияния с населением, говорящим на карлукско-чигильском диалекте, в некоторых местах мангиты стали говорить на смешанном наречии, о чем свидетельствуют специальные исследования 18.
Бұл келтірілген орысша-қазақша мәліметтерден, өзбек жеріндегі қоңыраттар мен маңғыттардың ара-қатынасы біршама айқындалады. Ал қазақ жеріндегі «маңғыттар» қоңырат елінің белді руларының бірі – Саңғылдармен қалай «туыс» болып кетті? Енді осы мәселе төңірегінде өз пікірімізбен бөліскіміз келеді.
... Қазақтың көне тарихында көп айтылмауымен бірге, әлі де дұрыс тарихи баға берілмеген бір үлкен «ақтаңдақ» бар. Ол – Еңсегей бойлы Есім хан мен таққа таласқан Тұрсын сұлтанның бір-бірімен соғысуы. Бұл жай туралы Мұхтар Мағауин ағамыз өзегі өртене отырып:
«XVI ғасырдың ақыры, XVII ғасырдың бас кезіндегі Қазақ Ордасының туын көтерген ұлыс тайпалар: ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз, қатаған, құрама, қырғыз, қарақалпақ. Бұлардың ішінде қырғыздан басқасының бәрі өздерін қазақ атаса керек. Осыншама қауым! Жошы хан заманынан соң төрт жүз жыл өткенде, ежелгі Дешті-Қыпшақ жерінде жаңа бір көшпенді империяның елесі бой көрсетіп келе жатты...» 19 деп жазады.
1627 жылы Есім хан – алаштан әскер жинап қалмақтарға қарсы аттанғанда, Ташкентті билеген Тұрсын сұлтан оның Түркістандағы ордасын басып алады. Негізінде Есім хан мен Тұрсын сұлтан (хан) туралы қазіргі деректер бір-біріне қарама-қайшы келетіндіктен, бұл жаулыққа себеп болған жайларды әдейі аттап өтіп кетіп отырмыз. Себебі бұл жай бөлек зерттеуді қажет етеді. Сонымен, әлқисса жорықтан қайтқан Есім хан Түркістанды Тұрсын хан басып алғанын есітіп, ағыны қатты Сайрамсу өзенінің бойында (қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы, Төлеби ауданы, Қарасора (Кеңесарық) ауылы) жаңа Ордасының туын тігеді. Негізінен жауынгер Қатаған руы қолдаған Тұрсын сұлтан мен қалың қазаққа арқа сүйеген Есім хан екеуі көп ұзамай осы Сайрамсу қамалының түбінде соғысқаны тарихтан белгілі (датасы белгісіз. автор). Бұл Орданың қалдықтары әлі күнге дейін сақталған. Міне, осы соғыста басқа рулармен бірге (найман, арғын, дулат т.б.) қоңыраттар мен маңғыттар да қақ жарыла бөлініп, бір-бірімен аянбай соғысады. Тұрсын сұлтанға қарсы шыққан қоңыраттардың қолын бастаған саңғыл руының батыры Алатау (кейіннен Саңғыл руының ұранына айналды. автор) болатын. Оның қол астында Қаба Маңғыт 20 бастаған маңғыт жауынгерлері де соғысады. Тұрсын сұлтан сол соғыста қаза тапқан соң, екі жүз мыңдай саны бар Қатаған руы Есім ханның қатал үкімімен түгелдей өлім жазасына кесіліп, бұл рудың аты біржолата өшеді. Осы уақытқа дейін ортақ жауға бірлесіп шапқан қазақтар, осы соғыстан соң «Тұрсын ханды қолдаған қазақтар» және «Есім ханды қолдаған қазақтар» болып екіге бөлінеді.
Шын мәнінде қазақ тарихындағы тұңғыш азамат соғысы болған бұл оқиға туралы Мұхтар ағамыз өз ойын: «Қатаған қырғыны – Есім ханның жеңісі емес, бүкіл Қазақ Ордасының үлкен жеңілісі болды. Іргелі елдің туын көтеріп отырған сегіз ұлыстың екі бөлшегі түнекке батыпты. Содан былай қазақ мемлекетін құраған қауым алты алаш аталады. Келесі бір сілкіністе қырғыз және қарақалпақ пен құрама іргесін бөледі. Қазақ халқы деген атауды ұстап үш алаш – үш жүз ғана қалады. Екі сан қатаған аман болса, бес алаш – бес жүз болар едіңіз 21» – деп «аһ» ұра күрсінеді...
Кәріқұлақ шежірешілерден қалған деректерде, рахымгершілік жасалған Қатағандардың бір бөлігі «Шанышқылы» деп аталып Ұлы Жүз құрамында, бір бөлігі «Жетімдер» деп аталып Қоңыраттың құрамында жүр деп айтылады. Қатаған қырғынынан кейін ушығып кеткен жаулықты реттеу үшін Есім хан «Ескі жол» деп аталып кеткен әрі ескі, әрі жаңа заңды ендіреді. Бұл заңның аты айтып тұрғандай, Есім хан Алтын Орда заманындағы ру-тайпалардың басын біріктірмеу үшін Алтын Орда қолданған (оның қол астында тек қазақ рулары ғана болмағанын есте ұстауымыз қажет. автор) тәсілді қолданып, қазақ тарихында екінші рет ру-тайпаларды аласапыран (перетурбация) етеді. Егер бүгінгі күні осы жарғының түпнұсқасы табыла қалған болса, онда қазақ руларының «қатал қолмен» қалайша борша-борша болып бұтарланғаны әйгілі болар еді.
Қазақ руларының осылайша аласапыранға ұшырауы салдарынан, бүгінгі ұрпақ жүйелі түрде жалғасып келе жатқан ұрпақтар жалғастығынан көз жазып қалды. Сол замандарда он бес атасын білген қазақтардың санасына «жеті атасын білудің қажеттігі ғана» зорлап сіңірілді. Себебі, жоғарыдағы азамат соғысының салдарынан, жуық түрде жеті атасынан асқан ұрпақтар, бір-бірімен дұшпан болып шыққан еді. Сондықтан да бүгінгі кез-келген ру шежіресін қанша созғыласаң да, оның ұшы сол қан құйлы 1628 жылдар шамасына барып, құмға сіңген судай болып ұстатпай кетеді.
Ол соғыстың зардабы мұнымен де біткен жоқ. Дәлірек айтқанда, Қоңыратқа ешбір қатысы жоқ жоғарыда айтқан Қаба Маңғыт руын, Тұрсын сұлтанды қолдаған өзбек жеріндегі Маңғыттардан «жасанды түрде» айырып алу үшін Саңғыл руына әкеліп теліді. Бірақ сол сұм соғыс салған жан жарасы арада төрт жүз жылға жуық уақыт өтсе де, бітіп кете қоймады. Ол заңды да. Өйткені тәні бөлек жаратылған бір ағза, бөтен жаратылған екінші ағзаны ешқашан да қабылдамайтыны табиғат заңынан белгілі. Бұл тек Маңғытай руының басындағы ғана емес, қазіргі кездегі көп рулардың басындағы жағдай. Мәселен, Ұлы жүз құрамында болған Құлшығаш руы, өзіне жасалған әділетсіздіктерге төзе алмай Орта Жүздің ішіндегі Қоңырат руының құрамына кіргені туралы да дерек бар22. Біздің пайымдауымызша жасаған қиянаттары үшін халық кешіре алмаған Есім ханның «Ескі жолының» тез ұмытылуына да осы жайлар себепші болған сияқты...
Қазіргі уақытта көп қандастарымыз: «соншама қиналып жатса да, өзбек-қарақалпақ жеріндегі бір миллионға жуық қазақтар неге Қазақстанға көшіп келмейді?» деп таңданысын жасыра алмай жатады. Біздің білуімізше, өзбек-қарақалпақ болып кеткен ол қазақтар біздің жерімізге ешқашан да аттап баспайды. Оған себеп, жоғарыда баяндалған жаулық салған жан жарасы. Арада төрт жүз жыл өтсе де, ол жара әлі жазылған жоқ. Мақала соңында айтарымыз, сол өткен тарихтан сабақ алып, алдағы уақытта тағы да бір аласапыранға аңдамастан ұрынып қалмайық деу ғана...

VI.Ұлы Жібек жолы
«Жібек жолы» батыс пен шығыс арасындағы сауда мен қарым-қатынас жолы ретінде б.з.б. III-II мыңжылдықтардан белгілі.
Бадахшан тауынан лазурит және Хотан маңындағы Яркенддария өзенінің жоғарғы жағынан нефрит кен орындары табылып, оларды өндіре бастауға сәйкес бұл байланыстар реттеліп, жөнге келтірілді.
Б. з. дейінгі І-мыңжылдықтың орта кезінде Қара теңіз өңірінен Дон бойына, содан Оңтүстік Орал өңіріндегі савроматтарға, Ертіске, одан әрі созылып Алтайға, жоғарғы Ертіс пен Зайсан көлі алқабын мекендеген агриппейлер еліне кететін Дала жолы жұмыс істей бастады. Осынау жолмен жібек, ұлпандар мен терілер, иран кілемдері, асыл металдардан жасалған бұйымдар сауда арқылы таратылып жататын. Осы жол бойымен ғылым – білім , мәдениет пен дін таралды.
Сақтар,ғұндар, үйсіндер мен қаңлылар мемлекеттері өмір сүріп, тірлік кешіп жатқан дәуірде, б. з. дейінгі II ғ. бастап-ақ, Жібек жолында қарақұрым керуендер сапырылысып жатқан кездері, біздің аймаққа рим әйнегі мен теңгелері, қытай жібегі, айнасы мен лактелген ыдыс-аяқтары, еуропалық фибул-қапсырмалар, Иран жерінен асыл тастар жеткізіліп тұрған. Осынау кезенде Шу мен Талас, Сырдария алқаптарында қала орталықтары бой түзеп, құрыла бастайды, соның алдында бұл аймақтарда айналасы бекініс-қамалдармен қоршалған егіншілік қоныстар пайда болған еді.
Қымбат бағалы жібек түрлерін таратуға сақтар мен скифтердің көшпелі тайпалары да қатысқан, осылардың дәнекерлік демеуі арқасында сол кез үшін тансық болған бұл тауар Орта Азия мен Орта теңіз аймағына дейін жеткен.
Жібек жолы елшіліктің және сауда-саттықтың тұрақты желісі қызметін атқарды. Б. з. II—V ғғ. егер Шығыстан жүре бастасақ, Жібек жолы Қытайдың ежелгі астанасы Чаньаннан шығып, Ланчжоу маңындағы Хуанхэ өткеліне баратын да, одан әрі Нань-Шаннің солтүстік сілемдерімен жүріп отырып, Ұлы Қытай қамалының батыс шетінен Яшма қақпасының шебінен барып шығады. Осы арадан сара жол екіге айырылып, Такла-Макан шөлін солтүстік және оңтүстік жағынан айналып өтетін. Терістік жолы Хами, Тұрфан, Бесбалық, Шихо оазистері арқылы Іле алқабына жететін; ортадағы жол Чаочаннан Қарашарға, Ақсуға, сосын Бедел асуы арқылы Ыстықкөлдің оңтүстік жағалауынан шығып, Дунхуан, Хотан, Яркенд, Бактрияларды басып өтіп, Үндістан мен Орта теңіз аймағына қарай кететін; бұл Оңтүстік жолы деп аталатын. Ал, Солтүстік жолы Қашғардан Ферғанаға, одан әрі Самарқанд, Бұхара, Мерв арқылы Хамаданға, Сирияға баратын.
Ұлы Жібек жолы бойында көптеген қалалар бой көтерді. Қазақстан жеріндегі қалалардың ең гүлденген кезеңі – VII – XIII ғ.ғ. Бұл кезеңде Қазақстанда қалалар саны 56 – ға жетті. Олардың ішінде ең ірілері Испиджаб , Отырар , Тараз , Жауғар , Сығанақ , Суяб , Талхир , Құлан т.б.
XI—XII ғғ. Қытайдан шығып, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан арқылы Батысқа қарай өтетін жол бәрінен де жанданып кетеді. Жолдың бұлай ауытқуын бірнеше себептермен түсіндіруге болады. Біріншіден, Жетісуда Орта Азиямен жүретін сауда жолдарын бақылайтын Түрік қағандарының ордалары болатын. Екіншіден, Ферғана арқылы жүретін жол VII ғ. ішкі қырқыс салдарынан қауіпті болып қалған еді, үшіншіден, аса бай түрік қағандары мен олардың айналасындағы кісілер, теңіздің арғы бетінен келген тауарларды аса көп тұтынатындар қатарынан саналатын.
VII—XII ғғ. елшілік және сауда керуендерінің дені Жібек жолымен жүретін. Сан ғасырлар бойы жол тынымсыз өзгеріп отырған, оның бір бөліктері айрықша маңыз алып, көркейіп жатса, екінші бір бөліктері тоқырауға ұшырап, ондағы қалалар мен сауда бекеттері қаңырап бос қалған. Мәселен, VI—VIII ғғ. негізгі күре жол Сирия— Иран — Орта Азия — Оңтүстік Қазақстан — Талас алқабы — Шу алқабы — Ыстықкөл шұңқыры — Шығыс Түркістан болған. Осынау жолдың бір тармағы, дәлірек айтсақ, тағы бір бағыты Византиядан шығып, Дербент арқылы Каспий өңірі даласына — Маңғыстау— Арал өңірінен өтіп, Оңтүстік Қазақстанға жеткен. Бұл жол Сасанилар Иранына қарсы, Батыс түрік қағанаты мен Византия арасында сауда-елшілік одағы жасалған кезде, Иранды айналып өтетін болған. IX—XII ғғ. жолдың бұл желісі, Орта Азия мен Таяу шығыс арқылы Кіші Азия мен Сирияға, Мысыр мен Византияға баратын жолға қарағанда, едәуір аз пайдаланылған. Құрлықтағы саяси хал-ақуал елшілер мен саудагерлердің және басқа да саяхат-серуенде жүрген кісілердің қай жолды таңдап алатынын анықтап отырған.
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан, Кореядан Каратеңізге дейін созылып жатқан орасан зор көшпелі империя Түрік қағанатының құрамына енген, VI ғ. соңғы кезінде Жібек жолының Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанды қамтитын бөлігі өзгеше жанданып, осы аймақтың қалалық мәдениетін өркендетуге көп көмегін тигізеді. Жетісуда ол бірқатар қалалық орталықтардың тууына әсер етсе, Қазақстанның оңтүстігінде қалалардың тез көркеюіне себепші болады. Орта Азия арқылы Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуға келетін сауда жолы XIII ғ. дейін, монғол шапқыншылығы қала мәдениетін аздырып-тоздырғанға дейін жұмыс істейді.
Егер Жібек жолымен батыстан шығысқа қарай жүрсек, оның Қазақстандағы учаскесі Шаштан (Ташкент) шығып, Тұрбат асуы арқылы Исфиджабқа (Сайрам) келеді. Исфиджабтан құлдарды, бөз маталарды, қару-жарақты, семсерлерді, мыс пен темірді әкетіп жатқан. Бұл жерден шыққан керуендер шығысқа қарай бет алып, Шараб және Будухкент қалалары арқылы Таразға барады екен.
Бала кезімізде, Тасарық мектебінде ұзақ жылдар тарих пәнінен сабақ берген Қаппар ағай Байымбетовтен естіген бір әңгімеміз бар еді. Ол кісі айтатын, «Қазіргі Оңтүстік ауылы орналасқан жер, ежелде «Сардоба» аталған (ол кезде балалықпен мән бермеппіз, кейін білсек, «Сардоба» жол бойындағы құдық немесе бекет дегенді білдіреді екен.Авт.). Кейіннен, 1940 жылдарға дейін «Ақмола» атанды». Яғни, мұнда бізге белгісіз бір құрылыстың үйіндісі болса керек. Алақандай ауылдың кейбір жерлерінде ақ керіш топырақ кездеседі, «Ақмола» атауы соған байланысты болуы мүмкін.
Қазақстанның аса ірі қалаларының бірі -көпестер қаласы атанған -Тараз VI ғ. бұрын белгілі болған. 568 ж. түрік қағаны Дизабул Византия императоры Юстинианның стратег Земарх бастап келген елшілігін тап осы қалада қабылдаған. Мұның үстіне ол түргештердің, содан кейін қарлұқтар мен қарахандардың тарихи орталығы болған.
Таразбен қатар Жамухат деген шаһар түрған, ол да VI ғ. хатқа түскен; Жамухаттың жәдігерліктері Талас алқабында, қазіргі Таразға таяу жерде, Талас өзенінің бойындағы Михайловка селосына қарама-қарсы бетте жатыр, оның үйінділерін қазір Қостөбе деп атайды. Алқаптың жазық жағында Атлах қаласы бар, 751 ж. оның түбінде осы араны ықпалында ұстау үшін арабтар қытай әскерімен шайқасқан болатын. Тараздан таяқ тастам жерде, Талас бойымен төмен, теріскейге қарай кететін сауда жолы үстінде Адақкет пен Дех Нуджикент қаласы тұратын. Талас алқабының таулы бөлегінде сол сияқты Шелжі, Сүс, Күл және Текабкет деген қалалар болған. Олар күміс кендеріне жуық жерге орналасқан. Керуендер Талас алқабына Ферғана аймағынан Шатқал қыратындағы Шанаш асуы және Талас Алатауындағы Карабура асуы арқылы да өтіп келетін. Жолдың осы бөлегі Жібек жолының Ферғаналық және Жетісулық бағыттарын ұштастыратын.
Тараздан шыққан жол шығысқа, Құлан қаласына қарай асатын еді. Тараз бен Құлан аралығындағы аумақ қарлұқтарге жататын. Құланға бара жатқанда жол Касрибас, Күлшөп, Жолшеп сияқты қалалардан өтетін. Құланнан әрірек шығыста бір-бірінен төрт фарсақтай жерде Меркі мен Аспара қалалары барды. Сосын сауда керуендері Нүзкент, Харраджуан, Жол қалаларына соғып өтетін. Жолдан кейін ол Сары, «түрік қағанының қыстағына», Қырмырауға баратын. Қырмыраудан жол салдырып отырып, Жетісудың ең ірі қалаларының бірі — Науакентке (Кытайша Синчэн) апаратын.
Орта ғасырлардың бастапқы кезінде Азияда аса кең аймақтары мен елдердің бейнесі ретінде әлемнің төрт патшалығының концепциясы етек жайған еді. Осынау «әлем патшалығының» әрқайсысы замандастарының көз алдында өзіне ғана тән артықшылығымен дараланған. Сүй әулеті (589—618 жж.) мен негізін түркілер қалаған Тан әулеті (618—907 жж.) өкіметтерінің қоластында біріккен Қытай, Үнді билеушілерінің патшалықтары, Тынық мұхиттан бастап, Қара теңізге дейінгі Түрік бірлестігі, Персия мен Византия сияқты мемлекеттер дүниенің төрт тұсында орналасқан әлемдік төрт империяның негізі деп саналады: оңтүстікте — пілдер патшасының империясы (Үндістан), батыста — бағалы тастар патшалығы (Иран мен Византия), солтүстікте — сәйгүліктер патшалығы (Түрік қағанаты), Шығыста — адамдар патшалығы (Қытай). Осы идея кейін мұсылман авторларына да ауысады.
Самарқанд маңындағы Кушания қыстағы үйлерінің қабырғаларындағы суреттер осы тұжырымның айқын көрінісі болып табылады, онда бір қабырғада — қытай императорлары, екінші қабырғада — түрік хандары мен үнді брахмандары, үшіншісінде — парсы патшалары мен рим императорлары бейнеленген еді.
Тауарларды, қолданбалы өнердің, сәулет өнері мен қабырға живописінің мәдени үлгілері мен эталондарын таратумен бірге, Шығыс пен Батыс елдеріне саз бен би өнері де, сахналық ойындар да кеңінен таратылып отырған. Шетел оркестрлері сарай қызметіндегі кісілер құрамына енгізілген.
Түрік қағанының Суяб төңірегіндегі ордасында елшілерді қалай қабылдағаны жөніндегі сипаттама сақталып қалған. «Қаған, — деп жазады сол сияпатты көзімен көрген будда сопысы Сюань Цзянь, — шарап әкеліп, саз ойнауға әмір етті... сосын бір үзілмей, металл сыңғырымен сүйемелденген жатжерлік саз әуезі тамылжып төгілді де тұрды және ол жабайылардың сазы болғанымен, тыңдаушылардың құлақ құрышын қандырып, жаны мен ойын жадыратып отырды». Хан әулеті Кытайында ең көп жайылған саз Шығыс Түркістан мен Орта Азияның ән-күйлері болған, Құш пен Қашғардың, Бұқар мен Самарқанд - Үндістанның сазгерлік дәстүрі, Сарайдың ресми қамқорлығы арқасында қытайдың саздық дәстүрімен ұласып, табысып кетеді. Иран, соғды мен түрік актерлері Қытайдың хореографиялық мәдениетіне көптеген жаңалықтар енгізеді. Мәселен, Константинопольде Шығыс артистері жиі-жиі өнер көрсетіп түрады. Византия императорының әйелі, орыс княгинясы Ольганың құрметіне берген түскі қабылдауы кезінде шығыс масқарапаздары мен эквилибристері жиналғандардың көңілін көтеріп, рахатқа бөлейді, ал Мануил І-нің селжұқ сұлтаны Арыстан ІІ-нің құрметіне жасаған мереке-тойында түрік акробаты алмағайып сальтоны орындаған. Сол сияқты өнерпаздар маска киіп ойын көрсеткен деседі. Мұндай дәстүрлер бүгінгі күнге дейін өзбектер арасында сақталған, Өзбекстанды шарлап жүріп өнер көрсететін «даршылар» әлі бар.
Жібек жолы бойынан әртүрлі жердегі ескерткіштерге қазба жұмыстарын жүргізу барысында мәдениеттердің дамуын және өзара бірін бірі байытуын дәлелдейтін көптеген материалдық дәйектер табылған: бишілер мен биші әйелдерді, маскалы актерлерді, түйе үстіне жайғасып отырған музыкалық ансамбльдерді бейнелейтін Тан дәуірінің терракот коллекциясы — осының айғағы.
Жібек жолы. Ерболат Төлепбаев

Мұндағы көптеген артистердің бет бейнесінен Орта Азия халықтары өкілдері екені көрініп тұрады. Пенджикенттің, Варахша қаланың және Шығыс Түркістанның қалаларындағы салтанат залдарында сақталып қалған кабырғалардағы суреттерде сазшылар мен актерлер бейнеленген. Биші әйелдің ағаштан қашалған таңғажайып мүсіні Пенджикенттен табылды.
Кейбір зерттеушілер XIII ғ. басында, яғни монғол шапқыншылығының алдында, Жібек жолының Қазақстан жерінен өтетін тармақтарының бойында ірілі-ұсақты 200-ге жуық қала болды дейді. Ол қалаларда Батыс пен Шығыс, Еуропа мен Азияның біріне бірі ұқсамайтын әртүрлі мәдениеттері бір-бірімен араласып, бірін-бірі байытуына қолайлы жағдай жасалды.
Сол бір алыс оқиғалар замандастары тек өз мемлекеттерінің табыстары туралы ғана емес, басқа мәдениеттердің құндылықтарын да игеру туралы жазған, бүкіл әлемдік мәдениеттің шынайы бір түрінің негізгі мәні - міне, осында болатын.
Мұны қазіргі заманда ауыздан түспей тұрған «толеранттылық» (өзге мәдениетке, дінге төзімділік), «жаһандану» үдерістерінің алғашқы нышандары немесе көріністері деуге болады.

«Мәңгілік ел».
Теңізшілерде «Кемені қалай атасаң, солай жүзеді» деген қанатты сөз бар.
Алғаш ежелгі Римдік ақын Тибулл (шамамен б.з.д. 50 — 19 ж.ж.) «Мәңгі қалаға» теңеген Рим, шынында мәңгілік болып шықты.
Аңызға сенсек, солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып Жерорта теңізге сұғына еніп жатқан Апеннин түбегінде орналасқан Альба-Лонга шәрінің патшасы Нумитор Сильвийді інісі Амулий биліктен тайдырады. Амулий өз тағына қауіп төндіріп жүрмес үшін, барлық айла-амалды жасап бақты. Нумитордың ұлы аң аулап жүріп жоғалып кетті, ал қызы Рея Сильвияны Веста храмының қасиетті алауын сақтаушыға айналдырды. Мұндай міндет жүктелген қыздарға 30 жыл ерге шығуға тиым салынатын. Осы міндетті атқарып жүрген 4-і жылында храм орналасқан қасиетті тоғайға Марс құдай келіп, одан Рея Сильвия Ромул мен Рем есімді егіз ұл табады.
Мұны естіп ашуға булыққан Амулий Рея Сильвияны қамап, екі ұлды Тибр өзеніне лақтыруға пәрмен берді. Бірақ, құдайдың құдіретімен көрер жарығы таусылмаған нәрестелер салынған кәрзеңкені өзен толқыны жағаға шығарып тастайды. Оларды тауып алған қаншық қасқыр емізсе, тәрбиесімен әлдеқайдан ұшып келген тоқылдақ пен қызғыш құс айналысады.
Қасқырдың бауырында жатқан сәбилерге бір күні патшаның бақташысы Фаустул кез болады. Жақында ғана сәбиі шетінеген бақташы Фаустул мен оның әйелі Акка Ларентия нәрестелерді асырап, ер жеткізді. Ремнің мінезі жеңілтектеу болса, Ромул керісінше, бәрін ақылмен шешетін салмақты да сабырлы болып өседі.
Бәлиғат жасына жетіп, оңы мен солын таныған Ромул и Рем Альба-Лонгаға оралып, өздерінің туылу құпияларын біледі.
Аталарынан тақты тартып алған Амулийге қарсы соғыс ашып, осы соғыста ыстыққанды Рем тұтқынға түсіп қалады. Ромул Амулийді өлтіріп, бауыры Ремді тұтқыннан босатып, атасы Нумиторды таққа қайта отырғызды
Көреген Нумитор немерелерін қоныс салуға өздері өскен Тибр жағасына қайта жіберді.Қала салып жатқан Ромулға өзінің ұшқалақ мінезімен кедергі бола берген Рем ақыры аңдаусызда өз бауырының қолынан қаза табады. Қайғыдан қан жұтқан Ромул өзі негізін қалаған қонысқа бауыры Ремнің атын береді. Аңызға сенсек, бұл б.з.д. 753 жылдың сәуірінің 21 жұлдызында болған екен.
(Рим қаласының туған күні 21 сәуір б.з.д. 753 ж. болып есептеледі).
Өз тарихында табиғаттың түрлі жойқын апаттары мен соғыстардан қирап, халқы оба секілді індеттерден қаншама рет қырылса да, Рим еңсесін қайта түзей алды. Түзеп қана қоймай, бүгінгі күні Ішкі жалпы өнім көлемі жөнінен әлемде 9-ы орын (2013 ж.) алатын Италия секілді іргелі мемлекеттің астанасы ғана емес, дүние жүзіндегі жалпы саны 1 миллиард 214 миллион адамды құрайтын католиктердің «Меккесі» болып табылады.
.... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... ....
Неге біз әңгімемізді Рим тарихынан бастадық?
Себебі, Римнің негізін қалаушы Ромулды қасқыр емізсе, біздің ата-бабамыз өзінің түп-тамырын бөріден бастайды. Сонау ғұн, сақ, қаңлы, үйсін және түркі дәуірлерінен бастап-ақ біздің ата-бабамызды да «Мәңгі ел» құру идеясы мазалап келеді. Бүгінгі күні, сол халықтардың тікелей мұрагері саналатын қазақ халқының санасында ата-бабамыздың сол ізгі арманы қайта жаңғырып отыр.
Оны іске асыру мүмкін бе?
Меніңше, жоғарыда сөз болған Рим тарихын еске алсақ, әбден мүмкін.
Мәңгілік ел» идеясы баянды болу үшін не істеу керек?
Қажетті алғышарттардың барлығы бар... Табиғат ресурстарына сеніп отыра бермей, жастарымыздың бойындағы құдай берген қабілетті орнымен пайдалануды үйренуіміз қажет!
...Осы орайда, ауыл қарияларынан естіген бір әңгіме еске түсіп отыр...
XIX-ғасырдың соңында Ресейлі отарлаушы әскер еліміздің оңтүстігін түгел жаулап болған соң, ішкі Ресейден орыс-украин шаруалары осылай қарай ағылғаны белгілі.
..Бұлар негізінен өз туған жеріндегі ауыр тұрмыс тауқыметінен қатты жүнжіген, ішкілікке салынған, кей жағдайда тіпті азғындаған жандар болатын.
...1890 жылдары Сайрамсу бойындағы қазақтардан тарып алынған жерде келімсектер Егорьевка ( Көксәйек ауылы Төлеби ауданы, ОҚО) қыстағының іргесін қалады. «Бұл жерлер енді мәңгі біздікі» деген нық сеніммен олар шіркеу сала бастайды. Шіркеудің құрылысы аяқталып, енді тек ауыр шойын қоңырауды орнату жұмысы ғана қалады. Бірақ, көтеру үшін байланған арқан қайта - қайта үзіліп, қоңырау құлай береді. Бірнеше күн еңбегі еш болған село тұрғындары бастары қатып, дал болады..
Шіркеу священнигі жұмысты тоқтатып, бірнеше күн жәрдем сұрап, өз құдайына құлшылық етеді. Құдайы «сыбырлады» ма, әлде басқа жағдай ма?! ...Бір күні әулие әкей құлшылығын доғарып, селодағы жұмысқа жарамды ер-азамат атаулыны жинап, «Өз келінімен төсектес болғандар арамыздан шығып кетпесе, тап қазір осы отырған жерімізде бәріміз құдайдың кәріне ұшырап, қырыламыз» дейді. Аздаған ауыр үнсіздіктен кейін, поп әлгі сөзін қаттырақ дауыспен қайталайды. Сол кезде, топтан бастары салбырап, арасында жасамысы бар, қарты бар бірнеше кісі бөлініп шығады. Ал, аталған күнәдан ада селолықтар көтерген қоңырау еш қиындықсыз өз орнын табады.
Арқан неліктен үзілді? Азғындардың кейінгі тағдыры қалай болғаны да бізге беймәлім. Бір анығы, поп оларға Құнанбайдың Қодарға жасаған «тасборанын» (М.Әуезов) жаудырмаған! Бірақ, осы оқиғадан кейін келімсектер арасында кеңінен тараған, әлгі азғындық әдет саябырсыпты-мыс дейді жергілікті көнекөз қариялар. Шамасы, ақылды поп, қазақ халқының өздерін шеттерінен «бекзат» санайтын ұлттардың өздеріне үлгі тұтуға тұрарлық әдет-ғұрпы, салт-дәстүрімен танысып, қорытынды шығарса керек...
...Айтайын дегенім, егер бүгінгі күнгі билік басындағы кейбір қолы мен ары таза емес азаматтар әлгі «күнәһар» келімсектер секілді өз орындарын тастап кетуге ерік-жігерлері жетсе, «Мәңгілік ел» идеясын іске асыруға болады.
Олай болмаған жағдайда «Әжептеуір ән еді, пұшық айтып қор қылдының» кері келіп, Ұлы идеяның құны қаншалықты боларын өздеріңіз шамаларсыздар?!
PS.

Онсызда саны аз қазақ секілді халық үшін мұндағы ең қатерлі жол, өзіне кедергі болған Ремді өлтірген Ромулдың жолын қайталау...
http://baq.kz/kk/blog/artic...

Ұлы Отан соғысында қаза тапқан және хабарсыз
кеткен азаматтар














1.      АБЫЛАЕВ Әлсейіт                   1905                                          

2.      АҒАБАЕВ  Әжен                    1916 ж.                                             

3.      АҚЫНБЕКОВ  Жамал       
1915                                                                         


4.      АҚМОЛДАЕВ  Сейдуан     
1920                                   


5.      АНАРОВ Тұрабай                     1913ж                                           

6.      ӘЛІҚҰЛОВ  Балабек     
1915ж                                       

7.     
ӘЛЖАНБАЕВ  Орынбек     
---------                              


8.      ӘЛІБЕКОВ  Сіргебай        1922

9.     
ӘУЕЛБЕКОВ
Қауқар   1910ж.

10.  ӘУЕЛБЕКОВ  Мазан    
1924

11.  БАЗАРҚҰЛОВ Сәрсен       1923

12.  БАЙНАЗАРОВ Тышан       1899

13.  БАЙСАҚАЛОВ Қалабай         1910

14.  БАЙСЕЙІТОВ  Әбдімомын  --------

15.  БЕКОВ  Әшім                           1917

16.  БЕКБЕРДИЕВ
Үсіпбек  ------------

17.  БҰҒЫБАЕВ 
Әмірсейіт      1923

18.  БӨРТЕКЕЕВ Әлжанбай    
1905

19.  ДАҚПЫРТОВ 
Нәлібай       -------

20.  ДАҚПЫРТОВ 
Қуаныш   1909

21.  ДӘУІТОВ 
Ембай                   1908ж

22.  ДӘУРЕНБЕКОВ 
Ахат   1922

23.  ДӘУРЕНБЕКОВ 
Талдыахмет  1924

24.  ДҮРҚОЖАЕВ 
Майтай       1924

25.  ДҮРҚОЖАЕВ 
Үріс      1901

26.  ЕСАЛИЕВ  Бәйгебек ------------

27.  ЕСТЕМЕСОВ 
Көшет         1924

28.  ЖАМБОЛОВ 
Құдайқұл   1922

29.  ЖЕТПІСОВ   Әмір       1899

30.  ЖОРАБЕКОВ Болыс       
1903ж

31.  ЖҮНІСБЕКОВ 
Бәйгөбек   1922

32.  ЖҰМАДІЛОВ Жүніс   
1904

33.  ИСАЕВ 
Отарбай          ---------

34.  ИСАҚҰЛОВ 
Байсейіт     1922

35.  КЕУЕНОВ 
Әлжан                1912

36.  КЕУЕНОВ Сақ                      1908ж.

37.  ҚАМЫТОВ 
Құлымбет   ---------

38.  ҚАШАҒАНОВ 
Шілдебай      1912

 



39.  ҚЫСТАУБАЕВ 
Шөкіш    1907

40.  ҚҰРМАНӘЛИЕВ Жүніс

41.  ҚОНЫСБАЕВ 
Жапабай    1902

42.  КӨШКІНБАЕВ Жайлаубай 
------

43.  КӨКЕНОВ 
Рахматулла            1910

44.  ҚҰДАЙБЕРДИЕВ 
Бейсенбек    1907

45.  КІСЕБАЕВ Әбдіқұл  
          1921

46.  ПОШАТАЕВ 
Қарымсақ      1924

47.  САПАРБАЕВ Пірмат        
1912

48.  САПАРБАЕВ Тұрымқұл          1908

49.  СӘТБЕКОВ  Тұрсынқұл  1904

50.  СҰЛТАНОВ  
Шінәлі       1917

51.  МАДИЯРОВ 
Қадірбай          1907

52.  МАЛДЫБАЕВ 
Өтей               1924

53.  МАМЫТХАНОВ  Садық-------

54.  МАМЫРОВ   Көлдір 1899

55.  МЫРЗАБАЕВ 
Әмірхан            1903

56.  МЫРЗАҚҰЛОВ Садық              1907

57.  МЫРЗАҚҰЛОВ 
Назтай         1914

58.  ТАЙЛИЕВ Қамыт                   1901

59.  ТӘЖИЕВ 
Жамал               1916

60.  ТОҚТАМЫСОВ 
Ермек          1903 ж.

61.  ТӨЛЕГЕНОВ 
Сапаралы      1903 ж.

62.  ТҰТҚЫШБАЕВ 
Көлбай   1913

63.  ТҰРСЫНҚҰЛОВ 
Мейірбек    1920ж

64.  ТҰҢҒЫШБАЕВ Бапай          1912

65.  ТҰҢҒЫШБАЕВ Дәдей              1907

66.  ТҮЛКИЕВ 
Балықкөз         1901

67.  ТҮКТІБАЕВ Жайлаубай    
1903 ж.

68.  НӘТЕБАЕВ 
Мәмет      1924

69.  НИЯЗЫМБЕТОВ 
Мәулен     1913

70.  ОШАНОВ  Торғай     1922

71.  ШАМАШЕВ 
ПОЛАТ     1912ж.

72.  ШОРАЕВ 
Жаманқара        1923

73.  ШҮМЕНОВ  Жанәлі---------

74.  ЖАҢАБАЕВ 
Өтелбай-------

 





 











1.     
Ақмаханов  А.

2.     
Алтаев Төребек   1910

3.     
Ауелбеков Нұрмұхамбет  1915

4.     
Әсілбаев  Ахмет

5.     
Әшірбаев  Ағабек

6.     
Байғонов Өтелбай.

7.     
БайғоновНышанбай

8.     
Бегімбетов Әбіш

9.     
Бектұрғанов
Сансызбай

10.  Ембаев Алшынбай

11.  Жаңабаев Рүстем

12.  Жартыбаев Кенжалы

13.  Жорабаев  Халық

14.  Жетпісов Әмірсейіт

15.  Жолымбекұлы Шыныбек

16.  Жұмақұлұлы Асанбай

17.  Игенов  Өсімбай

18.  ЫҚЛАСҰЛЫ 
Сатқынбай

19.  КИІЗБАЙҰЛЫ С.

20.  ҚАЛШАБАЕВ Мірәз

21.  ҚАЗАНҒАПОВ Батыр

22.  ҚАРЗАҚҰЛЫ 
Шүлменбай

23.  ҚҰРМАНБЕКОВ 
Құлжан

 



24.  ҚОРҒАНБАЕВ Мырзахмет

25.  ҚҰРАҚБАЙҰЛЫ Әптай

26.  МОЛДАБЕКҰЛЫ Шөпек

27.  МОЛДАБЕКҰЛЫ 
Сыпатай

28.  МЫҢБАЕВ Сырлыбай

29.  МЕЛДЕБЕКҰЛЫ Сауранбай

30.  НҰРШАБАЙҰЛЫ М.

31.  ӨТЕБАЙҰЛЫ Құттыбай- 
1922

32.  СӘРСЕНБАЙҰЛЫ Қошқар

33.  СӘРСЕНБАЙҰЛЫ Тоқтыбай

34.  СҮГІРБЕКҰЛЫ Өмірзақ

35.  САПАРБАЙҰЛЫ Пірмат

36.  САПАРБАЙҰЛЫ Пірімқұл

37.  СҮЛЕЙМЕНҰЛЫ Талдыахмет

38.  ТӨЛЕПБЕРГЕНҰЛЫ 
Балабай

39.  ТӨЛЕПБЕРГЕНҰЛЫ Орал

40.  ТӘЖІҰЛЫ С.

41.  ПЕЙДАЛЫҰЛЫ Төлепбай

42.  ШАТЫРҰЛЫ  Ағабек

43.  ЖЕТПІСБАЙҰЛЫ С.

44.  ИСАҰЛЫ  Отарбай

45.  ИСАҰЛЫ  П.

46.  Лесбеков Әлсейіт 1922

 





 


 


 


 


 


 


 








(Авт.Қ.Оразбекұлы,Г.А.Хрущева,Т.Жайықбаев-Алматы:
Зерде,1994 ж.)





1.                 
АБЛАЕВ Әлсейіт, қатардағы жауынгер. 1905
жылы Төле би ауданындағы Сайрамсу ауылдық Кеңесінде туған. 1942 жылы Георгиев
аудандық әскери комиссариатынан шақырылған. 1942 жылы хабар-ошарсыз кеткен.


2.                 
АҒАБАЕВ Әжен,. 1916 жылы 251-гвардияшы
атқыштар полкы, 85-гвардияшы атқыштар дивизиясы. 1944 жылдың 1 наурызында
ұрыста қаза тапқан. Калинин облысының Пустошкин ауданындағы Сергейцево
деревнясына жерленген.


3.                 
АСЫЛБАЕВ Ахмет,
1906ж., 927-атқ. полкі.8.11.1943ж. жарақаттан қайтыс болған.Смоленск обл.,
Руднен ауданында жерленген.


4.                 
АҚЫНБЕКОВ
Жамал, 1915
жылы қазіргі Төле би ауданының Сайрамсу ауылдық 
Кеңесінде туған. 1942 жылы Төле би аудандық әскери комиссариатынан
шақырылған. 1944 жылы 19 қыркүйекте хабар-ошарсыз кеткен.     


5.                 
АҚМАНОВ
Аманбай 1921ж. Сайрамсу ауылы., 1939ж.шақырылған, 05.1942 ж.хабар-ошарсыз
кеткен.


6.                 
АНАРОВ Тұрабай, қатардағы жауынгер. 1913
жылы туған,1944 ж. хабар-ошарсыз кеткен.


7.                 
ӘУЕЛБЕКОВ Қауқар,1910ж.
«Кеңесарық» ұжымшарында туылған. 1943 жылдың 
17-желт. хабар-ошарсыз кеткен.


8.                 
ӘУЕЛБЕКОВ Мазан
1924ж. 1943ж.11-сәуір хабар-ошарсыз кеткен.


9.                 
ӘЛІБЕКОВ Серкебай,
атардағы жауынгер 1922 жылы қазіргі Төле би ауданындағы „Кеңесарық" ұжымшарында туған. 1942
жылы Төлеби аудакдық
әскери комиссариатынан шақырылған. 1943 жылдың 15 ақланында хабар-ошарсыз кеткен.


10.             
ӘЛІҚҰЛОВ  Балғабек, қатардағы жауынгер-атқыш. 1917
жылы туған. Қазіргі
Төле би аудандық әскери комиссариатынан шақырылған. 120-атқыштар дивизиясы. 1942
жылдың 13 қыркүйегінде хабар-ошарсыз кеткен.


11.             
БАЙҒОНОВ
Өтелбай,
қатардағы жауынгер. 1912 жылы туған. 1942 жылы қазіргі Төле би аудандық әскери комиссариатынан
шақырылған. 1943 жылы хабар-ошарсыз
кеткен.


12.             
БАЙСЕЙІТОВ Әбдіжан,
қатардағы жауынгер-атқыш. 1904 жылы туған. Төле би аудандық
әскери комиссариатынан шақырылған.


13.             
1942 жылдың маусымында хабар-ошарсыз кеткен.


14.             
БАЗАРҚҰЛОВ Сәрсен
қатардағы жауынгер.1923ж.т., 1944 жылдың қарашада хабар-ошарсыз кеткен.


15.             
БАЙСАҚАЛОВ  Қалабай,
қатардағы жауынгер. 1910 жылы Георгиевка ауылында туған. 1942 жылы қазіргі Төле
би аудандық әскери комиссариатынан шақырылған. 1942 жылдың желтоқсанында
хабар-ошарсыз кеткен.


16.             
БАЙНАЗАРОВ Тышан, қатардағы жауынгер-атқыш.
1899 жылы қазіргі Төле би ауданында туған. Төле би аудандық әскери комиссариатынан
шақырылған. 6-мотоатқыштар полкы, 3-гвардиялық мотоатқыштар дивизиясы. 1942
жылдың 7 желтоқсанында жарақаттан қайтыс болған. Смоленск облысының Калиново
деревнясындағы бауырластар бейітіне жерленген. 105-мола.                                                     


17.             
БАЙСЕЙІТОВ Әбдіжан, 1904 жылы.1942   жылдың маусымында хабар-ошарсыз кеткен.


18.             
  БЕКБЕРДИЕВ Үсіпбек,
қатардағы жауынгер. Қазіргі Төле би ауданында туған. Төле би аудандық әскери комиссариатынан
шақырылған. 1943 жылдың
желтоқсанында хабар-ошарсыз кеткен.


19.             
  БЕКОВ
Әшім, қатардағы жауынгер. 1920 жылы қазіргі Төле би ауданында туған. 1940 жылы Төле би
аудандық әскери комиссариатынан шақырылған. 1942 жылдың 22 наурызында жарақаттан
қайтыс болған. Ленинград облысының Мешино деревнясында жерленген.


20.             
БЕРДІКЕЕВ Расул, сержант-бөлімше командирі. 1907 жылы қазіргі Төле би ауданында туған. Төле би аудандық әскери комиссариатынан шақырылған, 503-атқыштар полкы. 1943 жылдың 16 қыркүйегінде ұрыста қаза тапқан. Днепропетров облысының Екатериновка селосында  жерленген.


21.       ДӘУРЕНБЕКОВ Ақзат, қатардағы жауынгер.
1920 жылы қазіргі Төле би ауданында
туған. Төле би аудандық әскери комиссариатынан шақырылған. 1944 жылдың  қарашасында  хабар-ошарсыз кеткен.


22.       
  ДӘУРЕНБЕКОВ Долдан, қатардағы жауынгер.
1924 жылы қазіргі Төле би ауданында туған, 1942 жылы Төле би аудандық әскери комиссариатынан шақырылған. 1943 жылдың
қарашасында хабар-ошарсыз кеткен


23.             
  ДҮРҚОЖАЕВ
 Майтай, қатардағы жауынгер-атқыш. 1924 жылы Оңтүстік Қазақстан
облысында туған. Облыстық әскери комиссариатынан шақырылған. 207- атқыштар полкы. 1943
жылдың  шілдесінде ұрыста қаза тапқан. Курск облысының  Помыр ауданындағы Самодуров  селосында жерленген.


24.             
ЕМБАЕВ
Алшынбай,1922ж.т.,1942ж. наурызында хабар-ошарсыз
кеткен.


25.             
ЖАМБЫЛОВ Құдайқұл, қатардағы жауынгер-атқыш. 1921 жылы қазіргі Төле би ауданындағы Сайрам
ауылдық Кеңесінде туған. 1941 жылы Төле би аудандық әскери
комиссариатынан шақырылған. 1941 жылдың желтоқсанында хабар-ошарсыз
кеткен.


26.             
ЖАҢАБАЕВ
Үрістем,
қатардағы атқыш. Сайрам ауданында туған. 1943 ж.Төле би аудандық әскери комиссариатынан шақырылған. 1944
жылдың желтоқсанында хабар-ошарсыз
кеткен.


27.             
ЖОРАБАЕВ Қалық,
қатардағы жауынгер. 1915 жылы Сайрам ауданында туған. 1941 жылы Сайрам аудандық әскери
комиссариатынан шақырылған. 1944 жылдың ақпанында хабар-ошарсыз кеткен.


28.             
ЖОРАБЕКОВ Болыс,
қатардағы жауынгер. Төле би ауданында туған. Қазіргі Төле би аудандық әскери комиссариатынан
шақырылған. 1943 жылдың 1 тамызында ұрыста қаза тапқан. Смоленск облысының
Хотилов деревнясында жерленген.


29.             
ЖҰМАҒҰЛОВ Асанбай, қатардағы жауынгер. Қaзipri   Төле 
би   ауданы  Сайрамсу ауылында  туған. 08.09.1944ж.ұрыста қаза
тапқан.Грецки-Трансильвания қаласының шығыс шетіне жерленген


30.             
ИГЕНОВ Үсенбай, сержант-атқыш. 1913 жылы туған. 1943 жылдың желтоқсанында хабар-ошарсыз кеткен.


31.             
ИСАЕВ Отарбай, қатардағы жауынгер.
1906 жылы қазіргі Төле би ауданында туған. Төле би аудандық әскери комиссариатынан шақырылған. 1943 жылдың 3 қазанында ұрыста қаза тапқан. Киев облысының Бориспольск ауданындағы Гнедынь поселкесінде жерленген.


32.             
ИСАҚҰЛОВ   Байсейіт, 
1922жылы Георгиев ауданында
туған. 1941 жылы қазіргі
Төле би аудандық әскери комиссариатынан шақырылған. 1942 жылдың 8 тамызында хабар-ошарсыз кеткен.


33.             
ҚОШҚАРБАЕВ Мамыт, 1906ж.т.,1940ж.ш.,10.1943ж.х.к.


34.             
ҚОШҚАРОВ Оспан, 1902ж. Сайрамсу ауылдьқ Кеңесінде туған. 1942 ж.ш.,1943ж. шілдесінде хабар-ошарсыз кеткен.


35.             
ҚОРҒАНБАЕВ Мырзақмет,
1922 ж. Сайрамсу ауылы., 1943 жылдың тамызында хабар-ошарсыз кеткен.


36.             
ҚОНЫСБАЕВ Жаңабай, 1902 жылы қазіргі Төлеби ауданындағы "Кеңесарық" ұжымшарьндағы Сайрам ауылдық Кеңесінде туған. 1942 ж. шақырылған. 1943
жылдың сәуірінде хабар-ошарсыз кеткен.


37.             
ҚЫСТАУБАЕВ Шоқан, 1901 жылы қазіргі Төлеби ауданындағы
Саирамсу ауылдық туған. 1942 жылы Төлеби
аудандьқ өскери комиссариатынан шақырылған. 1942
жылдың желтоқсаньнда хабар-ошарсыз кеткен.


38.       ҚҰРМАНБЕКОВ Құлжан,1921ж.т., 1941 ж.шақырылған,1942ж. желтоқсанда хабар-ошарсыз кеткен.


 39.     МАДИЯРОВ Қадырбай, қатардағы жауынгер, 1907 жылы қазіргі Төлеби ауданында
туған. Төлеби әудандық әскери комиссариатынан
шақырылған, 1942 жылдың 27 қыркүйегінде хабар-ошарсыз кеткен.


 40.     МОЛДАБЕКОВ Сыпатай, қатардағы
жауынгер-атқыш. 1907 жылы қазіргі Төлеби
ауданындағы Сайрамсу ауылдық Кеңесінде туған. Төлеби
аудандық әскери комиссариатынан
шақырылған. 1943 жылдың қарашасында хабар-ошарсыз кеткен.


  41.    МЕЛДЕБЕКОВ 
Сауранбай 1924
ж.Сайрамсу ауылдық Кеңесінде туған.. 1942 ж. хабар-ошарсыз кеткен.


 42.        МЫҢБАЕВ
Сырлыбай, қатардағы жауынгер. 1919 жылы
Төлеби ауданындағы Сайрамсу ауылдық Кеңесінде
туған. 1939 жылы Төлеби аудандық әскери комиссариатынан
шақырылған. 1943 жылдың тамызында
хабар-ошарсыз кеткен.


  43.    МЫРЗАБАЕВ Әмірхан, қатардағы жауынгер-атқыш. 1896 жылы қазіргі Төлеби
ауданында туған. Төлеби аудандық әскери комиссариатынан шақырылған, 1101-атқыштар полкы. 1943
жылдың 26 қаңтарында ұрыста қаза тапқан. Калинин
облысының Денежное Погорелое Городище деревнясында
жерленген.


   44.  МЫРЗАҚҰЛОВ Назартай, қатардағы
жауынгер. 1914 жылы қазіргі Төлеби
ауданындағы Сайрамсу ауылдық Кеңесінде
туған. 1942 жылы Төлеби аудандық
әскери комиссариатьнан шақырылған. 1942 жьілдың қарашасында хабар-ошарсыз кеткен.


   45.   МЫРЗАҚҰЛОВ Садық, қатардағы жауьнгер.
1912 жылы қазіргі Төлеби
ауданындағы Сайрамсу ауыпдық Кеңесінде
туған. 1942   жылы Қазығұрт аудандық  әскери комиссариатынан  шақырылған. 1943 жылдың маусымында хабар-ошарсыз кеткен.


46.    ТАЙЛИЕВ Қамыс, қатардағы жауынгер.
1890 жылы бүгінгі Төлеби ауданының Сайрам
ауылдық кеңесіндетуған. 1942 жылы Төлеби аудандық әскери комиссариатынан
шақырылған. 1944 жылы 2 акпанда хабар-ошарсыз
кеткен.


47.    ТАЖИЕВ Жамал, қатардағы жауынгер. 1907 жылы Төлеби ауданының Сайрам ауылдық кеңесінде туған.
1942 жылы Төлеби аудандық әскери комиссариатынан шақырылған. 1944 жылы желтоқсанда хабар-ошарсыз кеткен.


48.    САПАРБАЕВ Пірмет, қатардағы жауынгер.
1914 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрамсу ауылында туған. 1941 жылы
қазанда хабар-ошарсыз кеткен.


49.    САПАРБАЕВ Тоқтыбай, қатардағы жауынгер.
1912 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы, Георгиевка ауданында Сайрамсу ауылында туған. Георгиевка аудандық әскери
комиссариатынан шақырылған. 1943 жылы қазанда хабар-ошарсыз кеткен.


50.   ҚАЙНАЗАРОВ Өсербай, қатардағы жауынгер
1907 жылы қазіргі Төлеби ауданындағы Сайрамсу ауылдық Кеңесінде туған. 1942
жылы Төлеби аудандық әскери комиссариатынан шақырылған 1942 жылдың желтоқсанында
хабар-ошарсыз кеткек


51.   КӨКИЕВ Рахматулла, қатардағы жауынгер.
1915 жылы қазіргі Төлеби ауданындағы Сайрамсу ауылдық Кеңесінде туған. 1942
жылы Төлеби аудандық әскери комиссариатынан шақырылған. 1942 жылдың
желтоқсанында хабар-ошарсыз кеткен.


52.   ҚАШАҒАНОВ Шілдебай, қатардағы жауынгер. 1912 жылы қазіргі Төлеби ауданындағы
Кеңесарық  ұжымшарында туған. Төлеби аудандық әскери комиссариатынан шақырылған. 1944 жылдын сәуірінде  хабар-ошарсыз 
кеткен.


53.   НУРТАБАЕВ Мираз, қатардағы жауынгер 1917
жылы Төлеби ауданы, Сайрамсуда туған. 1941 жылы Төлеби аудандық әскери
комиссариатынан шақырылған. 1942 жылы ақпанда хабар ошарсыз кеткен.


     Төменде, Ұлы Отан соғысында хабарсыз кеткен
кейбір туыстарымыздың Мәскеу түбіндегі (РФ) Подольск қаласында орналасқан  Ресей 
Федерациясы  Қорғаныс
Минстрлігінің Орталық  Мұрағатында
сақтаулы құжаттары туралы деректер келтірілген (Интернет сайттарынан алынды.
Авт.).


Жауынгерлердің аты-жөндері мен әскери шендері мұрағатта
қалай көрсетілсе, біз солай беріп отырмыз. Егер кімде –кім өз туысын немесе
атасын іздегенде, тура осылай көрсетсе, құжаттарды табу жеңіл болады.


ЦАМО (Центральный Архив Министерства Обороны
Российской Федерации.)


Адрес: 142100,
г. Подольск  Московской
области, ул. Кирова, 74.


Тел.:
(4967)69-96-20, 69-91-71, 69-95-59


Архивные  
материалы.





1.Фамилия     Агабаев


Имя     Ажен


Дата
рождения          __.__.1916


Место
рождения       г. Чимкент, Ленгерский р-н


Дата
и место призыва          Ленгерский РВК,
Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Ленгерский р-н


Последнее
место службы    85 Гв. сд


Воинское
звание      гв. рядовой


Причина
выбытия    убит


Дата
выбытия           01.03.1944


Название
источника информации ЦАМО


Номер
фонда источника информации      58


Номер
описи источника информации      18002


Номер
дела источника информации         132


2.Фамилия     Алшинбеков


Имя     Аринбек


Дата
рождения          __.__.1922


Дата
и место призыва          22.06.1942
Георгиевский РВК, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н


Воинское
звание      солдат


Причина
выбытия    пропал без вести


Дата
выбытия           __.09.1944


Название
источника информации ЦАМО


Номер
фонда источника информации      58


Номер
описи источника информации      977521


3.Фамилия     Ауельбеков


Имя     Мазан


Дата
рождения          __.__.1924


Дата
и место призыва          02.09.1942
Георгиевский РВК, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н


Воинское
звание      солдат


Причина
выбытия    пропал без вести


Дата
выбытия           __.07.1943


Название
источника информации ЦАМО


Номер
фонда источника информации      58


Номер
описи источника информации      977521


4.Фамилия     Акылбеков


Имя     Молдабай


Дата
рождения          __.__.1924


Дата
и место призыва          17.08.1942
Георгиевский РВК, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н


Воинское
звание      солдат


Причина
выбытия    пропал без вести


Дата
выбытия           __.05.1943


Название
источника информации ЦАМО


Номер
фонда источника информации      58


Номер
описи источника информации      977521


5.Фамилия     Акынбеков


Имя     Жамал


Дата
рождения          __.__.1915


Дата
и место призыва-07.04.1942
Георгиевский РВК, Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл.


Воинское
звание      солдат


Причина
выбытия    пропал без вести


Дата
выбытия           __.12.1944


Название
источника информации ЦАМО


Номер
фонда источника информации      58


Номер
описи источника информации      977521


6.
Фамилия    Анаров


Имя     Турбай


Дата
рождения          __.__.1913


Дата
и место призыва-17.02.1942
Георгиевский РВК, Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл.


Воинское
звание      солдат


Причина
выбытия    пропал без вести


Дата
выбытия           __.12.1944


Название
источника информации ЦАМО


Номер
фонда источника информации      58


Номер
описи источника информации      977521


7.Фамилия  Аликулов       


Имя     Балабек


Дата
рождения          __.__.1917


Дата
и место призыва          Ленгерский РВК,
Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Ленгерский р-


Последнее
место службы    штаб 120 сд


Воинское
звание      красноармеец


Причина
выбытия    убит


Дата
выбытия           13.09.1942


Название
источника информации ЦАМО


Номер
фонда источника информации      58


Номер
описи источника информации      818883


Номер
дела источника информации         1912


8.Фамилия     Акмолдаев


Имя     Сейдуан


Дата
рождения          __.__.1920


Место
рождения       Казахская ССР, Южн.-Каз.
обл., Ленгирский р-н, п. Конесарых


Воинское
звание      красноармеец


Причина
выбытия    убит


Дата
выбытия           __.10.1941-__.12.1941


Название
источника информации ЦАМО


Номер
фонда источника информации      58


Номер
описи источника информации      818883


Номер
дела источника информации         57


9.Фамилия     Алибеков


Имя     Сергебай


Дата
рождения          __.__.1922


Дата
и место призыва-02.01.1942
Георгиевский РВК, Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл.


Воинское
звание      солдат


Причина
выбытия    пропал без вести


Дата
выбытия           __.06.1943


Название
источника информации ЦАМО


Номер
фонда источника информации      58


Номер
описи источника информации      977521


10. Фамилия  Айнабеков


Имя     Алимкул


Дата рождения          __.__.1917


Дата и место призыва-25.03.1942 Георгиевский РВК,
Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл.


Воинское звание      солдат


Причина выбытия    пропал
без вести


Дата выбытия           __.04.1945


Название источника информации ЦАМО


Номер фонда источника информации      58


Номер описи источника информации      977521


11.Фамилия   Ашанов


Имя     Торгай


Дата рождения          __.__.1920


Дата и место призыва-20.09.1940 Георгиевский РВК,
Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл.


Воинское звание      солдат


Причина выбытия    пропал
без вести


Дата выбытия           __.09.1944


Название источника информации ЦАМО


Номер фонда источника информации      58


Номер описи источника информации      977521


12.Фамилия   Байсакалов


Имя     Калабай


Дата
рождения          __.__.1900


Дата
и место призыва          15.09.1942
Георгиевский РВК, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н


Воинское
звание      рядовой


Причина
выбытия    пропал без вести


Дата
выбытия           __.12.1942


Название
источника информации ЦАМО


Номер
фонда источника информации      58


Номер
описи источника информации      977521


13.Фамилия   Базаркулов


Имя     Сарсен


Дата
рождения          __.__.1923


Дата
и место призыва-16.10.1942
Георгиевский РВК, Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл.


Воинское
звание      солдат


Причина
выбытия    пропал без вести


Дата
выбытия           __.11.1944


Название
источника информации ЦАМО


Номер
фонда источника информации      58


Номер
описи источника информации      977521


14.Фамилия   Бегимбетов


Имя     Абиш


Дата
рождения          __.__.1898


Место
рождения       Южно-Казахстанская обл.,
Ленгерский р-н, дер. Кара-Сура


Последнее
место службы    ВТ 3 армии


Воинское
звание      красноармеец


Причина
выбытия    вМН


Дата
выбытия           31.07.1943


Название
источника информации ЦАМО


Номер
фонда источника информации      58


Номер
описи источника информации      18001


Номер
дела источника информации         609


15.Фамилия   Беков


Имя     Ашим


Дата
рождения          __.__.1920


Дата
и место призыва          25.10.1940
Георгиевский РВК, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н


Воинское
звание      солдат


Причина
выбытия    умер от ран


Дата
выбытия           22.03.1942


Название
источника информации ЦАМО


Номер
фонда источника информации      58


Номер
описи источника информации      977521


16.
Фамилия  Бортекеев


Имя     Ажамбай


Дата
рождения          __.__.1903


Дата
и место призыва          16.09.1942
Георгиевский РВК, Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н


Воинское
звание      солдат


Причина
выбытия    пропал без вести


Дата
выбытия           __.03.1943


Источники
информации     ЦАМО


17.Фамилия   ДАУТОВ


Имя                   Ембай


Дата рождения __.__.1908


Место рождения       Южно-Казахстанская обл.


Дата и место призыва          Ленгерский РВК, Казахская ССР,
Южно-Казахстанская обл., Ленгерский р-н


Последнее место службы    61 КД


Воинское звание      красноармеец


Причина выбытия    пропал без вести


Дата выбытия  13.12.1942


Название источника информации ЦАМО


Номер фонда источника информации      58


Номер описи источника информации      18001


18.Фамилия   Дауренбеков


Имя     Долдал


Дата рождения          __.__.1924


Дата и место призыва-13.06.1942 Георгиевский РВК,
Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл.


Воинское звание      солдат


Причина выбытия    пропал
без вести


Дата выбытия           __.11.1943


Название источника информации ЦАМО


Номер фонда источника информации      58


Номер описи источника информации      977521


19.Фамилия   Дауренбеков


Имя     Акзат


Дата рождения          __.__.1920


Дата и место призыва-13.09.1942 Георгиевский РВК,
Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл.


Воинское звание      солдат


Название источника информации ЦАМО


Номер фонда источника информации      58


Номер описи источника информации      977521


Номер дела источника информации         292


 20.Фамилия  Дохмулдаев


Имя     Сейдуан


Дата рождения          __.__.1920


Дата и место призыва-18.10.1940 Георгиевский РВК,
Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл.


Воинское звание      солдат


Причина выбытия    пропал
без вести


Дата выбытия           __.11.1943


Название источника информации ЦАМО


Номер фонда источника информации      58


Номер описи источника информации      977521


21.Фамилия   Дорхожаев


Имя     Мойтай


Дата рождения          __.__.1924


Дата и место призыва-18.09.1942 Георгиевский РВК,
Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл.


Воинское звание      солдат


Причина выбытия    пропал
без вести


Дата выбытия           __.11.1944


Название источника информации ЦАМО


Номер фонда источника информации      58


Номер описи источника информации      977521


22.Фамилия   Ембаев


Имя     Алшынбай


Дата
рождения          __.__.1922


Дата
и место призыва          06.05.1941
Георгиевский ОРВК, Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл.


Воинское
звание      солдат


Причина
выбытия    пропал без вести


Дата
выбытия           __.03.1942


Источники
информации     ЦАМО


23.Фамилия   Исакулов


Имя     Байхит


Дата
рождения          __.__.1922


Место
рождения       Южно-Казахстанская обл.,
Георгиевский р-н, Сайрамсуский с/с


Дата
и место призыва          __.__.1942
Ленгерский РВК, Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Ленгерский р-н


Воинское
звание      солдат


Причина
выбытия    пропал без вести


Дата
выбытия           __.02.1945


Название
источника информации ЦАМО


Номер
фонда источника информации      58


Номер
описи источника информации      977522


 24.Фамилия  Игенов


Имя     Усунбай


Дата
рождения          __.__.1913


Место
рождения       Южно-Казахстанская обл.,
Ленгерский р-н


Дата
и место призыва          Ленгерский РВК,
Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Ленгерский р-н


Последнее
место службы    254 СД


Воинское
звание      сержант


Причина
выбытия    пропал без вести


Дата
выбытия           07.12.1943


Название
источника информации ЦАМО


Номер
фонда источника информации      58


Номер
описи источника информации      18002


Номер
дела источника информации         210


25.Фамилия  Жолымбеков


Имя               Шымынбек


Дата рождения          __.__.1900


Дата и место призыва-25.03.1942
Георгиевский РВК, Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл.


Воинское звание      солдат


Причина выбытия    пропал без вести


Дата выбытия           __.03.1943


Название источника информации ЦАМО


Номер фонда источника информации      58


Номер описи источника информации      977521


26.Фамилия   Жанабаев


Имя         Урстен


Дата рождения          __.__.1925


Дата и место призыва          02.02.1943 Георгиевский РВК,
Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н


Последнее место службы    п/п 57890


Воинское звание      рядовой


Причина выбытия    пропал без вести


Дата выбытия           __.12.1944


Название источника информации ЦАМО


Номер фонда источника информации      58


Номер описи источника информации      977520


27.Фамилия   Сапарбаев


Имя     Токтыбай


Дата рождения          __.__.1912


Дата и место призыва          08.03.1942
Георгиевский РВК, Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н


Воинское звание      солдат


Причина выбытия    пропал
без вести


Дата выбытия           __.11.1943


Название источника информации ЦАМО


Номер фонда источника информации      58


Номер описи источника информации      977521


Номер дела источника информации         317


28.Фамилия   Туткишбаев


Имя     Кульбай


Дата
рождения          __.__.1913


Место
рождения       Южно-Казахстанская обл.


Дата
и место призыва          Ленгерский РВК,
Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Ленгерский р-н


Последнее
место службы    30 Гв. сд


Воинское
звание      гв. сержант


Причина
выбытия    пропал без вести


Дата
выбытия           16.12.1942


29.Фамилия
Тулегенов


Имя     Сапар


Воинское
звание      рядовой


Дата
выбытия           03.09.1942


Источники
информации     Захоронения


Страна
захоронения Россия


Регион
захоронения Орловская обл.


Место
захоронения  Мценский р-н, Подберезовский
с/с, д. Холодково


30.Фамилия   Тунгышбаев


Имя     Дадей


Дата
рождения          __.__.1902


Дата
и место призыва          25.06.1942
Георгиевский РВК, Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н


Воинское
звание      солдат


Причина
выбытия    пропал без вести


Дата
выбытия           __.02.1943


Источники
информации     ЦАМО


31.Фамилия   Сапарбаев


Имя     Токтыбай


Дата рождения          __.__.1912


Дата и место призыва          08.03.1942
Георгиевский РВК, Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н


Воинское звание      солдат


Причина выбытия    пропал
без вести


Дата выбытия           __.11.1943


Название источника информации ЦАМО


Номер фонда источника информации      58


Номер описи источника информации      977521


Номер дела источника информации         317


32.Фамилия   Мелдебеков


Имя     Сауранбай


Дата
рождения          __.__.1924


Дата
и место призыва-07.06.1942
Георгиевский РВК, Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл.


Воинское
звание      солдат


Причина
выбытия    пропал без вести


Дата
выбытия           __.12.1942


Источники
информации     ЦАМО


33.Фамилия   Сугирбеков


Имя     Умурзак


Дата
рождения          __.__.1920


Место
рождения       Казахская ССР, Ленгерский
р-н


Дата
и место призыва          Ленгерский РВК,
Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл., Ленгерский р-н


Последнее
место службы    штаб 84 сд


Воинское
звание      красноармеец


Причина
выбытия    убит


Дата
выбытия           07.09.1942


Источники
информации     ЦАМО


34.Фамилия   Сулейменов


Имя     Талындык


Дата
рождения          __.__.1905


Дата
и место призыва-19.02.1942
Георгиевский РВК, Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл.


Воинское
звание      солдат


Причина
выбытия    пропал без вести


Дата
выбытия           __.11.1942


Название
источника информации ЦАМО


Номер
фонда источника информации      58


Номер
описи источника информации      977521


35.Фамилия   Тажиев


Имя             Джамал


Дата рождения          __.__.1907


Дата и место призыва          24.08.1942 Георгиевский РВК,
Южно-Казахстанская обл.


Воинское звание      солдат


Причина выбытия    пропал без вести


Дата выбытия           __.12.1944


Название источника информации ЦАМО


Номер фонда источника информации      58


Номер описи источника


36.Фамилия Пидалиев


Имя              Туленбай


Дата рождения          __.__.1900


Дата и место призыва-08.01.1942
Георгиевский РВК, Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл.


Воинское звание      солдат


Причина выбытия    пропал без вести


Дата выбытия           __.07.1942


Название источника информации ЦАМО


Номер фонда источника информации      58


Номер описи источника информации      977521


37.Фамилия   Мырзакулов


Имя     Назрай


Дата рождения          __.__.1914


Дата и место призыва          16.03.1942
Георгиевский РВК, Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл.


Воинское звание      солдат


Причина выбытия    пропал
без вести


Дата выбытия           __.02.1943


Название источника информации ЦАМО


Номер фонда источника информации      58


Номер описи источника информации      977521


38.Фамилия Мырзакулов


Имя               Садык


Дата рождения          __.__.1906


Дата и место призыва          17.03.1941 Георгиевский РВК,
Южно-Казахстанская обл.


Последнее место службы    п/п 31807


Воинское звание      солдат


Причина выбытия    пропал без вести


Дата выбытия           __.12.1944


Название источника информации ЦАМО


Номер фонда источника информации      58


Номер описи источника информации      977522


39.Фамилия   Натебаев


Имя     Мамет


Дата
рождения          __.__.1924


Дата
и место призыва          14.07.1942 Георгиевский
РВК, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н


Воинское
звание      солдат


Причина
выбытия    пропал без вести


Дата
выбытия           __.07.1943


Название
источника информации ЦАМО


Номер
фонда источника информации      58


Номер
описи источника информации      977521


40.Фамилия   Ниязымбетов


Имя     Маулен


Дата
рождения          __.__.1916


Место
рождения       Южно-Казахстанская обл.,
Георгиевский р-н, Сайрамсуйский с/с


Дата
и место призыва          20.10.1940
Ленгерский РВК, Южно-Казахстанская обл., Ленгерский р-н


Воинское
звание      солдат


Причина
выбытия    пропал без вести


Дата
выбытия           __.10.1941


Источники
информации     ЦАМО


41.Фамилия   Мурзакаев


Имя     Амирхан


Дата рождения          __.__.1903


Дата и место призыва          16.08.1942
Георгиевский РВК, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н


Воинское звание      солдат


Причина выбытия    пропал
без вести


Дата выбытия           __.09.1944


Название источника информации ЦАМО


Номер фонда источника информации      58


Номер описи источника информации      977521


42.Фамилия  Пошартаев


Имя Керимжан


Дата рождения          __.__.1922


Дата и место призыва          17.11.1941
Георгиевский РВК, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н


Воинское звание      солдат


Причина выбытия    пропал
без вести


Дата выбытия           __.12.1943


Название источника информации ЦАМО


Номер фонда источника информации      58


Номер описи источника информации      977521


Номер дела источника информации         292


43.Фамилия   Кашаганов


Имя     Шилдовай


Дата рождения          __.__.1912


Место рождения-Казахская ССР, Южно-Казахстанская обл.,
Георгиевский р-н, Саидамсуский с/с


Дата и место призыва          14.05.1943


Воинское звание      рядовой


Причина выбытия    пропал
без вести


Дата выбытия           __.04.1944


Источники информации     ЦАМО


44.Фамилия   Киизбаев


Имя     Сатар


Дата
рождения          __.__.1914


Место
рождения      


Последнее
место службы    8 Гв. сд


Воинское
звание      красноармеец


Причина
выбытия    убит


Дата
выбытия           24.10.1943


Название
источника информации ЦАМО


Номер
фонда источника информации      58


Номер
описи источника информации      18001


45.Фамилия      Конысбаев


Имя                   Жайабай


Дата рождения __.__.1902


Дата и место призыва          07.10.1942 Георгиевский РВК,
Южно-Казахстанская обл.


Воинское звание      солдат


Причина выбытия    пропал без вести


Дата выбытия  __.04.1943


Название источника информации ЦАМО


Номер фонда источника информации      58


Номер описи источника


46.Фамилия   Кошкарбаев


Имя     Мамыт


Дата рождения          __.__.1908


Дата и место призыва          15.11.1941
Георгиевский РВК, Южно-Казахстанская обл.


Воинское звание      солдат


Причина выбытия    пропал
без вести


Дата выбытия           __.12.1942


Название источника информации ЦАМО


Номер фонда источника информации      58


Номер описи источника информации      977522


Номер дела источника информации         74


47.Фамилия   Кудайбергенов


Имя     Бисенбек


Дата рождения          __.__.1920


Дата и место призыва          10.10.1940
Георгиевский РВК, Южно-Казахстанская обл., Георгиевский р-н


Воинское звание      солдат


Причина выбытия    пропал
без вести


Дата выбытия           __.06.1944


Название источника информации ЦАМО


Номер фонда источника информации      58


Номер описи источника информации      977521


 48.Фамилия  Курманбеков


Имя     Курза


Дата
рождения          __.__.1920


Дата
и место призыва18.09.1941 Георгиевский РВК, Казахская ССР, Южно-Казахстанская
обл.


Воинское
звание      солдат


Причина
выбытия    пропал без вести


Дата
выбытия           __.10.1942


Название
источника информации ЦАМО


Номер
фонда источника информации      58


Номер
описи источника информации      977521


49.Фамилия   Кошкаров


Имя     Оспан


Дата рождения          __.__.1902


Дата и место призыва 

Аштықпен күрескен Айнабек.

Ақынбеков Айнабек (1882-1972 ж.ж.)

Биыл қазақ халқын қынадай қырғынға ұшыратып, тірі қалғанын жан-жаққа шілдей бытыратып жіберген ашаршылықтың басталғанына 80 жыл толып отыр.
Әдетте, біз осы алапат аштықпен күрескендер туралы сөз болғанда, осы мәселені Сталинге жеткізіп Одақтық деңгейде көтерген Т.Рысқұлов, ел жадында «Бесеудің хаты» деген атпен қалған Голощекинге жазылған хаттың авторлары сияқты республикалық деңгейде қозғаған тұлғалардан басқа көп адамның атын атай алмаймыз. Зерттеушілеріміз оның түпкі себебін, қауіпсіздік органдары мұрағатының көпшілік зерттеушілер үшін әлі күнге жабық болуымен түсіндіріп жүр. Біздің де қауіпсіздік органдарының мұрағатына кірсем деген әрекетіміз сәтсіз аяқталды. Ал, басқа мұрағаттарда, мысалы ОҚ Облыстық мұрағатында 1931-33 жылғы деректер өте аз. Бейне бір, осы жылдары қоғамдық өмір баяулап қалғандай. Дегенмен,шыдамы жетіп, тереңірек қазған зерттеуші үшін тікелей болмаса да жанама деректер табылады. Ол деректерден жергілікті жерлерде де өз мүмкіндігі жеткенше ашыққан халыққа көмек қолын созған азаматтарымыз болғанын білуге болады.
Сол ашыққан халыққа қанатымен су сепкен құстай жәрдем берген азаматымыздың бірі,1931-34 жылдары Оңтүстік Қазақстан Облыстық Өндірістік Одағы (Облпромсоюз) төрағасының орынбасары болып қызмет атқарған Айнабек Ақынбековті бұл күнде біреу білсе, біреу білмейді.
Зар заманда туылып, нағыз кемеліне келіп, қайрат-жігері толысқан шағы зұлмат кезеңге тура келсе де, басын бәйгеге тігіп, туған халқы үшін жан аямай қызмет еткен Айнабек Ақынбековті бұл күнде біреу білсе, біреу білмейді. Ал, Айнекеңнің үлкен бір романға арқау боларлық, драмаға толы өмір жолына тереңірек үңілсек, кейінгі жастарға ғибрат боларлық істері жеткілікті-ақ.
Кеңестер Одағының басты газеті «Правда» болса, басты журналы «Огонек» болғаны белгілі. Міне, осы «Огонек» журналының арнаулы тілшісі 1960 жылдардың соңында, Мәскеуден «Кеңесарыққа» арнайы келіп, Айнабек атадан сұхбат алып, суретін журналдың бетіндегі мұқабасына шығарған. Ал, ол уақытта, өз суретін «Огонектің» мұқабасынан көру, тіпті кез-келген облыстың бірінші басшыларына немесе «Халық артистеріне» бұйыра бермейтін бақыт еді.
Одан кейінгі бір мақаланы республикалық «Айқын» газетінің 2006 ж. 31 қазандағы санынан кездестірдік. Онда М.Әділханов деген журналист «Бір ауылды ашаршылықтан аман алып қалған» атты көлемді мақаласында Айнабек туралы жақсы жазыпты, бірақ, одан әрі тереңдетуге деректердің тапшылығы мүмкіндік бермегені байқалады. Ал біздің бірнеше жыл мұрағаттарда отырып, ел аралап қариялардың аузынан жазып алған естеліктерден түйгеніміз, Айнекеңнің шарапаты бір ғана ауылмен немесе бір ғана ауданмен шектеліп қалмаған екен. «....Ауыл қарияларының айтуынша Айнабек ел қадірлеген кісі екен. Отырған, жүрген жерінде: «Аруағыңнан айналайын Бекасыл баба, сіз үйреткен имандылық жолынан адаспасам деп келем. Адастыра көрме, құдайым,-деген сөзді көп айтыпты» (Мамытбек Қалдыбаев «Сахара ғұламасы» Алматы, «Жібек жолы» баспасы ,2004 ж. ) деген жолдардан Айнабектің Бекасыл әулиені өзіне ұстаз, пір тұтқанын байқауға болады.
Сайрамсу өзенінің жоғарғы ағысында орналасқан Қарасора ауылында 1882 ж туылған Ақынбеков Айнабек ―1908 ж. анасы, 1917 ж. әкесі қайтыс болғаннан кейін, отбасының бар ауыртпалығын мойнына алады. Жасында ауыл молдасынан білім алып, кейінірек «Әліпби» ауысқанда өз бетінше ізденіп, латынша сауатын ашқан. Көрші орыс селоларының тұрғындарымен жақын араласып, орысша үйренген Айнекең бүкіл саналы ғұмырын, ел игілігі мен ұрпақ қамы үшін қызмет етуге арнаған.
Сонау, патша заманында –ақ, бүкіл «Төс» (Қазығұрт пен Түлкібас аралығын ілгеріде солай атаған) елінің шым-шытырық дау-шарларын еш қайсысына бұра тартпай әділ шешіп, ел арасында үлкен беделге ие болған Балға, Әлімбек билердің қасында ― «атын ерттеп, қолына су құйып» дегендей – бірге жүріп, қаршадайынан қазақ халқының ғұрыптық заңдарын жастайынан көңіліне тоқып, бойына сіңірген Айнабек жаңа үкіметтің де аяқ алысын, алдын ала бағдарлап отырған. Кеңес өкіметі тұсында, алдымен «Қосшы» одағы мен кеңес органдарында, 1929 жылы құрылған «Кеңесарық» колхозының төрағасы секілді түрлі жауапты қызметтер атқарған Айнабек 1931 ж. Шымкент Облыстық Өндірістік Одағы (Облпромсоюз) төрағасының орынбасары қызметіне жоғарылаған.
Қазақ халқы рулық санадан қолын әлі үзе қоймаған сол заманда, іргелі бір қазақ руының сөзін ұстап тұрған Айнабекпен жас кезінен таныс, әрі құрдас ҚазАССР Орталық Атқару Комитетінің төрағасы Елтай Ерназаровтың өзі санасқан ―жақындасуға, жекжат болуға ұмтылған. Осындай себептерден, 1929 ж. елге келген сапарында Елтай Ерназаров өз ұлы Мырзабиге Айнекеңнің бесіктегі қызын атастырған. (Мырзаби Ерназаров (1922 -1943 ж.ж.) Ұлы Отан соғысында ерлікпен қаза тапқан.Ол туралы Сәбит Мұқанов, Әзілхан Нұршайықовтың кітаптарында кеңінен айтылған)
Айнабек үкіметтің қазақтарды отырықшыландыруға бет алғанын және бұл үдерістің кері күші болмайтынын терең түсіне білген. Құдасы Елтай арқылы үкіметтің жүргізілгелі жатқан шаралары туралы алдын-ала хабардар болып отырған және өзі алған ақпараттарды жергілікті халық үшін барынша ұтымды пайдалануға тырысқан.
Кеңес өкіметі 1926-1927 жылдары егіншілік және жайылымдық жерлерді бөлуді жүзеге асырды. Заман ағымын бағамдаған Айнабек өзінің бала кезден бірге өскен досы Байтеліұлы Атай (ОҚ Облыстық ауыл шаруашылығы басқармасының бастығы Оспанбеков Қанаттың туған нағашы атасы) екеуі күндіз-түні ат үстінен түспей, елдегі өзімен пікірлес, ниеттес өзге де жігіттерді жанына ертіп, құрылысы рулық қауымға негізделген, қазақ ауылы тұрғындары ― Ақсу мен Сайрамсу өзендері бойындағы сай-саланы мекендейтін қалың елдің шашырап кетпей, әулет-әулет болып бір жерге қоныстануына күш салған.
Өзен аңғарларындағы шұрайлы жерлердің барлығын патша үкіметі тұсында қоныс аударған келімсектер тартып алғаны белгілі. Отаршылар ығыстырған қазақтар, «Ақсу» мен «Балдыбірек» өзендерінің аралығындағы кең жазыққа,«Сайрамсу», «Науытсай», «Машат», «Ақсу», «Жергентал», «Балдыбірек» өзендерінің аралығындағы сай-саланың қия беткейлеріне өздеріне ғана белгілі әдістермен арық тартып, су жүргізіп, жаз айларында қос, шайла тігіп отырып, егін салады - тары, қонақ (тары тұқымдас дақыл) егіп жан бағады (Сол арықтардың сілемдері әлі жатыр).
Сол маңайдағы Георгиевка (қазіргі Көксәйек), Петропавловск (Тасарық), Суплатово, Гавриловка , Колосовка (Қасқасу), Сахаровка, Даңғырашалған (Қаратөбе ауылының маңында сондай ауылдар болған) орыс- украин селоларының тұрғындары-келімсектер, енді Кеңес үкіметіне арқа сүйеп, жергілікті тұрғындардың жаңа игерілген жерлеріне көз аларта бастайды. Петропавловск (Тасарық) селосының тұрғындарымен болған (орыс-украин шаруалары) «Ақсу» мен «Балдыбірек» өзендерінің аралығындағы «Саңлақ» аталатын кең жазық (қазіргі Көксәйек пен Қаратөбе ауылдарының аралығындағы, ені шамамен 8, ұзындығы-20 шақырымдай жазық) үшін талас, тіпті қарулы қақтығысқа ұласып кеткенін көнекөз қариялар әлі күнге жыр қылып айтып отырады.
Осы жерлердің барлығы Айнабектің күш салуымен 1927 ж. желтоқсан айында сот орындары арқылы заңдастырылып, өз иелерінде қалғанын бүгінгі күні мұрағат құжаттары дәлелдеп отыр.
1928 жылғы 27 тамызда – «Аса ірі бай шаруашылықтары мен жартылай феодалдарды кәмпескелеу және жер аудару туралы» декрет жарияланды.
Айнекеңдердің осы кәмпеске науқанындағы жасаған ісі тіпті адам таңқаларлық...
Науқанның басталатынын алдын ала сезген Айнабек сенімді серігі Байтеліұлы Атай екеуі қулыққа барған.Олардың негізгі мақсаты―басталған науқанның елге тиетін залалын барынша жеңілдету еді.
Кешегі үзеңгілес достар, көпшілік алдында қатты керісіп, жиі-жиі сөзге кеп қалып жүреді. Ел бұларды «билікті бөлісе алмай жүр» деп сан-саққа жүгіртеді.
Сондай бір кезекті «жанжалдан» кейін Атай Өзбекстанның Ангрен деген аймағына көшіп кетеді. Бір қызығы бара сала, сол жақта ауыл кеңес төрағасы қызметін иеленген. Кейін, Бадам ауданындағы кәмпескеге ілінуге тиісті бақуат жандардың көпшілігі Атайды сағалап Ангренге қоныс аударған. Тіпті, олардың арасында бүкіл «Төс» еліне белгілі бай, патша заманында «старшын» болған Үсіпұлы Байжан (облысқа белгілі балалар дәрігері, ұзақ жылдар бойы Қасқасу ауруханасында дәрігер болып қызмет істеген, облыстық кеңестің бірнеше шақырылымында депутат болып сайланған Сеңгірбай (марқұм) Байжановтың әкесі), балдыбіректік Сыйқымның байлары Нұржан, Құлажандар да болған. Адамға адам сенбейтін, қиын кезеңде Айнабек пен Атай өздерінің ара қатынасын, тіпті жақын туыстарынан да жасырған.
Өкінішке орай, Байтеліұлы Атай сол жақта,шамамен 1936 ж. қастандықпен өлтіріледі. Оның артында қалған отбасын немере інісі Өмірзақұлы Қозыбақ (қоғам қайраткері Амалбек Тшановтың әкесі) елге көшіріп әкеледі.
1931 ж. Шымкент Облыстық Өндірістік Одағы (Облпромсоюз) төрағасының орынбасары қызметіне тағайындалған Айнабек ―ашаршылық жылдары басын бәйгеге тігіп, қызмет бабын пайдаланып, ашыққан елге есебін тауып, астық жеткізіп, талай халықты аш-өлімнен құтқарады. Сол кездегі «ұқпақұлақ» жас балалар ―бүгінгі қариялардың айтуынша, 1932-33 жылдары нағыз ашаршылық басталып, ел ― ит, мысық, тышқанды тауысып, адам етін жей бастаған уақыттарда, Бадам ауданының (қазіргі Төлеби ауданы) көптеген ауылдарына, түнде-түнде белгісіз жақтан кейде - арпа-бидай, кейде - қарақұмық пен раң деп аталатын шөптесін өсімдіктің дәні арбамен жеткізіліп тұрған. Ресей халқына жіберу үшін, халықтан тартып алынып, поезға тиеу үшін Шымкентте жинаулы тұрған астықтан Айнабек есебін тауып, сенімді адамдары арқылы ауылдарға жіберіп тұрған . Екі көзің бір біріне дұшпан болып тұрған, сол бір зұлмат жылдар үшін бұл енді – көзсіз ерлік еді. Тіпті, оның қандай астық екенін жергілікті жерлердегі «шолақ белсенділерден» де жасыруға мәжбүр болған. Айнекең «Кеңесарық», «Оңтүстік» ауылдарына жіберген астығын Тұрғынбаев Танабай, Тойболов Өтебай, бұл кезде бұрынғы Петропавловск атауының орынына жергілікті большевик Блинков дегеннің аты берілген Блинков (Тасарық) селосындағы Ауылдық тұтынушылар қоғамының (СельПО) бастығы Майлиев Қонақбай (әйгілі боксшы Серік Қонақбаевтың атасы) және өз інісі Ақынбеков Жақатай сияқты сенімді адамдары арқылы аштарға таратқан.
Ал, Шымкент қамбаларындағы астықтың барлығы, осы өзіміздің халықтан тартып алынған астық еді. Халық жадында «Ұра тап!» деген атаумен қалған сол науқанның мәні―әр колхозға белгілі мөлшерде астық және т.б. салықтар салынған (тіпті салықтың азық-түліктен басқа,тасбақаның сауыты, иттің терісі сияқты миға қонбайтын 26 түрі болған). Берсең қолыңнан, бермесең жолыңнан―белсенділер үй ішін астаң-кестең етіп тінтіп тартып әкететін болған. Олар «өзің не жейсің, бала-шағаң қалай күнелтеді»– деген сияқты сұрақтармен өз бастарын қатырып, әуре болмаған.
«Айнабек жіберген астықты, ұжым төрағасы Тойболов Өтебай қоймашы Байниязов Ниязымбет арқылы ашыққандарға тарататын» деп еске алады Кеңесарық ауылының тұрғыны Баялиев Кертай ақсақал.
«Кеңесарық» ауылының тұрғыны Жалдыбайұлы Сырлыбай: «1932 жылы менің әкем Жантөреұлы Жалдыбай мен сенің әкең Етекбайұлы Шыныбек (1911-1980 ж.ж.) «Оңтүстік» ауылында біреудің қорасында аштан өлуге айналып, ісіп- кеуіп, естері кіресілі-шығасылы болып, өмір мен өлімнің арасында жатады. Сол кезде үй-үйді аралап, Айнекең жіберген астықтан таратып жүрген Қонақбай келіп, ауыздарына шалап тамызып, талқан беріп бастарын сүйейді. Қонақбай көмектесу үшін өзінің бір ағайын інісін (атын атап, түсін түстеп, ұрпақтарының көңіліне қаяу салудың қажеті жоқ - деп ойлаймыз.Ө.Ш.) ертіп жүр екен. Қонақбай әлгіге «Мыналарды тамақтандыр» - деп бұйырады. Әлгі інісі «Бұл «шешеңді пәлен қылайындар» ауқат берсең де өледі, бермесең де өледі, бидайды қор қылмай-ақ қоялық!» – деп, ағасына қарсылық білдіреді. Сонда Қонақбай әлгіге кейіп, «Не оттап тұрсың? Аш өле ме, тоқ өле ме, оны бір Жаратқан біледі!»-деп, Шыныбек пен Жалдыбайды өз қолымен тамақтандырады. Міне, осылайша, Айнабек жіберген астықты ашыққан ағайындардың бәріне тегіс таратып, солардың көпшілігі аман қалады». Бұл бір ғана мысал, ал сол зұлмат кезеңде жоғарыда аты аталған кісілердің шарапаты тиіп, жақсылығын көргендердің көбісінің бүгінде көзі жоқ, енді, бізге ешқашан естелік те айта алмайды.
Мұнда ескерте кететін бір жайт, аштарға азық таратуға тиісті жігіттер пенделікке бой алдырып ―біреуге көбірек, біреуге аздау деген сияқты бұра тартуы әбден мүмкін. Көпке жағу қиын, өз кезегінде аштықтан құтылған адамдар да, кейін пәленше өз туғанына «тары талқан», ал бізге «қарақұмық» пен «раң» дәнін жегізді- деп, азық-түлік жіберген адамды күстаналаған теріс әңгімелер де болған.
Айналадағы елдің аштықтан естерінен айрылып, каннибализм (адам етін жеу) дертіне шалдығып жатқанда, бұл енді, ашығын айту керек ―таза пендешілік!
Сөз арасында айта кеткен ләзім, жағдайдың ушығып кеткенін сезген үкімет 1933 ж. колхоздарға тұқымдық астық таратады. «Шолақ белсенділер» «өте жоғары белсенділік» танытып, дән сеуіп жүрген колхозшылар дәнді жеп қоймады ма -деп, олардың үлкен дәретке отырған жерлерін таяқпен шұқылап, тезектерін тексереді екен. Қанша шайнасада, асқазан шикі дәнді толық қорытуы мүмкін емес, жарымы сыртқа шығады. Ондайды байқап қойса, тепкінің астына алып, ит сілікпесін шығарады.
1935 жылы 8 ақпан күні ашаршылық жылдары жұртқа жасаған жақсылығы – басына «пәле» болып жабысып, Айнабек тұтқынға алынады. Оған себеп болған, күнделікті өмірімізде күнара кездесіп жататын тұрмыстық төбелес . Сол кезде қылшылдаған 25-тің ол жақ, бұл жағындағы жастар ―Танабай мен Жақатай көрші ауылдың бозаға тойған жігіттерімен төбелесіп,сабап тастайды. Сосын мастығы тарқасын деп Сайрамсудың тастай суық суына «тоғытып» алады. Тергеу барысында, ашаршылық кезінде елге таратылған астықтың да «ұшы» шығып қалып, сот ―«үштік» тарапынан төбелес – жай төбелес емес, «Кеңес өкіметіне қарсы террорлық әрекетке» баланады. Танабай мен Қонақбай - 5 жылдан, Жақатай мен Өтебай -10 жылды арқалап кетеді. Ал, Шымкент қаласында тұратын, төбелестің болғанын тұтқындауға келген ОГПУ қызметкерлерінен естіген Айнабек «террорлық әрекеттің» дем берушісі ретінде 3 жылға кесіледі («Адам болса-болғаны, ал заң бабы табылады» И.В.Сталин). Арызданушылармен де, «терроршылармен» де жақсы таныс Қызылбілек ауылының мұғалімі Құттыбаев Сүлеймен жігіттердің ақтығын айтып, ара түспек болғаны үшін, түрмеде 5-6 ай жатып шығады. Қонақбай мен Өтебай айдауда жүріп қаза табады. Неге екені белгісіз, Айнабекке құдасы Елтай көмек көрсетпейді. Дегенмен, Елтай қызметтен босап, 1944 ж. Георгиевка селосына көшіп келгенде Айнабектің бірнеше рет оған сәлем бере барып, екеуінің ұзақ сұхбаттасқаны, сол кезде бірге еріп барып жүрген бозбала –Айнабектің немере інісі, бүгінде қадірменді қария Садырбай Қамбаровтың әлі есінде екен.
Жазықсыз жапа шегіп, жазасын өтеп қайтқан Айнекең ағайынға өкпелеп, теріс қарап жатып алған жоқ, колхоздың қоғамдық тірлігіне бел шеше кірісіп кетеді.
Жасы асып кеткендіктен ҰОС-на қатыса алмаған Айнабек ақсақал― соғыс жылдары, ауылдағы түрлі маңызды науқандардың қалың ортасында жүрді. Соғыстағы азаматтар қаза тауып, ауылға «қарақағаз» күнара келетін―оны жауынгердің отбасына «естірту» де Айнекеңнің мойнында болады. Соғыс және соғыстан кейінгі жылдардың Қазақстанның ауыл шаруашылығы үшін өте қиын болғаны белгілі. Сол қиындық Кеңесарықты да айналып өткен жоқ, экономикалық көрсеткіштері жағынан, аудандағы ең артта қалған шаруашылық еді. Нан тапшылығы әлі сезілетін. Соғыс жылдары ауылдағы «беті жылтыраған» панасыз әйел-қыздарға «қырғидай тиген» ұжымшар төрағасы астық ұрлаған «сұғанақтығы» үшін 1944 ж. ұсталып кетеді. Міне, осы қиын кезеңде ауыл тұрғындары «Кеңесарық» ұжымшарының басқарма төрағалығына пайғамбар жасына жетіп қалған Айнабекті ұсынды. Ұжымшарда қалыптасқан күрделі жағдайды шешу Айнабектен басқа адамның қолынан келуі қиын екенін анық сезінген аудан басшылығы оның «өмірбаянына» (ол кезде сотты болғандарды, жауапты қызметтерге жолатпайтын) назар аудармай-ақ бекітті. Ауылдастарының қолдауымен басқарма төрағасы болып сайланған Айнекең ел сенімін ақтайды, балалардың «ауызы ағарғанға» тиіп, қолы нанға жете бастайды (айта кетуге тиіспіз, өзінің кешегі үзеңгілес досы Атайдың 15 жасар ұлы Мақұлды есепшілікке тағайындап, билікке баули бастайды).
Соғыс аяқтала салысымен, сол кездегі ауыл мұғалімі Қозыбақов Жамалбекті
(аудандағы көптеген мектептерге басшылық еткен Жамалбек аға бүгінде – құрметті зейнеткер, үлкен бір әулеттің қадірменді ақсақалы) жіберіп, бастауыш мектептен өзге мектептері жоқ айналадағы ауылдардың сабаққа бара алмай қалған балаларын жетіжылдық мектебі бар Кеңесарыққа алдырады. Ауыл тұрғындарының үйлеріне бөліп орналастырып, осында оқуларын жалғастыртады.
Соғыс жылдары үзіліп қалған оқуын Айнекеңнің арқасында жалғастырған, сол оқушының бірі Рысбаева Әсем апа Қалқабайқызы – бүгінде «Ардақты Ана», Төлеби ауданы Майбұлақ ауылында тұрады. Сталиндік лагерьде қаза тапқан Тойболов Өтебайдың әкесінен 2 жасында қалған ұлы Кеңес те «Оңтүстік» ауылындағы бастауыш мектептен кейін, Кеңесарықта білімін жалғастырған. Кеңес кейіннен ұшқыш мамандығын игеріп, Қазақ азаматтық авиациясының Шымкент бөлімшесінде ұзақ жыл абыройлы қызмет атқарды.
Соғыс біте салысымен, аудандағы қазақ ауылдарын электрлендіру бастамасын да ең алғаш көтерген –Айнабек.
Жұмысы біршама дұрыс жолға қойылған шаруашылықты басқаруға, енді басқа да азаматтардың ойлары кете бастайды. Аудан басшылығы мен кей ағайындардың есіне оның баяғы «өмірбаяны» және т.б. «кемшіліктері» түседі. Сонымен, аудан басшылары «үстіңнен арыз бар»- деп, 1947 ж. төрағалыққа бекітпей қойды. Бірақ, қоғамдық жұмыстан бәрібір қалған жоқ.1950 жылдардың соңында іріленген Абай атындағы ұжымшардың тексеру комиссиясының төрағасы болып сайланды. Осы жауапты қызметті 1970 жылдарға дейін атқарды.
Кеңесарық ауылының тұрғыны, еңбек ардагері Жүгінісов Таңсық ақсақал еске алады: «Айнекең өмірінің соңына дейін ұрпақ қамын ойлаудан танған жоқ...1970 жылдардың басында Победа» ұжымшарының бастығы Кириченко деген біреу, аупарткомның бірінші хатшысы Кирпичкинмен дос-жарлығын пайдаланып, Абай атындағы ұжымшардың іргеде тиіп тұрған Ақсу мен Машат өзендері аралығындағы жайылымдық - шабындық жерлерін өз ұжымына қосып алуға әрекет жасайды. Есесін Қазығұрт тауының түстігінде орналасқан ― тау баласы үшін «күні шаңқиған, ыстығы мидан өтетін» Қарақия деген жерден қайтармақ болады (қазіргі Қазығұрт ауданы Рабат ауылының маңы). Соған байланысты Кирпичкиннің өзі бір топ нөкерімен ұжымжар орталығы Қасқасуға келіп жиналыс өткізіп, жоғарыдағы шешімнің «экономикалық жағынан тиімділігін» дәлелдемек болады. «Мәдениет үйінің» ат шаптырым кең залы - лық толы, ел сілтідей тынған. Қарсы уәж айту – «қылышынан қан тамған» партияға қарсы шыққанмен тең. Сол кезде, Айнекең орнынан көтеріліп: «Жоқ, біз оған көнбейміз! Заманында ол жерлерді біреуге сыйға тарту үшін игерген жоқпыз, құдайға шүкір біздің де балалардың басы өсіп келеді.Балаларды қысқы шілденің суығында аязға тоңдырып, жазғы шілденің ыстығында «қаратышқақ» қылдырып, неше мәрте көлік ауыстырып қатынайтын «ит арқасы» қияндағы Қарақияңның бізге керегі жоқ. Халықпен санаспайтын болсаңдар, баратын жерге біз де барамыз, айтатын жерге біз де айтамыз!» дейді.Залдың іші «гу» ете қалады, қызбалау жігіттер бастаған некен-саяқ шапалақ «ду қолшапалақтауға» ұласады. Қандарын ішіне тартып, жүздері сұрланып шығып кеткен аудан басшылары, содан кейін ол әңгімені қайта көтермейді».
Осы соңғы сөздерінен-ақ Айнекеңнің бар болмысын байқауға болады.
Бүгінгі күні Айнабек Ақынбековтің ұрпақтары ауылда, Алматы, Астана, Тараз және т.б. қалаларда тұрады. Көпшілігі жоғары білімді, жауапты қызметтер атқарады. Үлкен ұлы Әмзебек –республикаға белгілі кәсіпкер (ҚР-ң тұңғыш премьер-министрі С.А.Терещенко ұйымдастырған «Интеграция-Достық» АҚ-ң акционері).
«Әке көрген оқ жонар» дегендей, осыдан біраз жыл бұрын Әмзебек Кеңесарық ауылының көшелеріне асфальт төсетіп, бағандарына шам орнатып жарықтандырып берді.
Биыл Айнабек Ақынбековтің туғанына 130 ж. толады.
Қазір Кеңесарық ауылының бір көшесі-Айнабек атаның атымен аталады.
Фотосурет «Огонек» журналынан алынған.

Өмір Шыныбекұлы-тарихшы
http://www.baq.kz/blog/arti...

Поэтика саласын
зерделеген ғалым (Бақытжан Майтановтың поэтика саласындағы зерттеулері туралы)


Сәлима Қалқабаева,

филология ғылымдарының кандидаты,
әл-Фараби атындағы


Қазақ ұлттық университетінің доценті


Қазақ әдебиетінің
әралуан мәселелерін теориялық, сыни, поэтикалық, танымдық жағынан зерттеп,
сүбелі еңбектер жазған филология ғылымдарының докторы, профессор Бақытжан
Майтановтың әдебиеттану ғылымында алатын өзіндік орны бар. Ол – ұлттық
әдебиеттануда көркем шығарманы поэтикалық тұрғыдан зерттеудің әдістанымдық
үлгісін көрсетіп кеткен бірден-бір ғалым десек қателеспейміз. «Қазақ
прозасындағы замандас бейнесі» (1982), «Көркемдік нәрі» (1983), «Қаһарманның
рухани әлемі» (1987), «Суреттеу және мінездеу» (1991), «Мұхтар Әуезов –
суреткер» (1996), «Қазақ романы және психологиялық талдау» (1996), «Мағжан
Жұмабаевтың поэтикасы» (2001), «Романның баяндау жүйесіндегі автор» (2003),
«Көркем әдебиеттегі психологизм» (2004), «Абай: Портрет поэтикасы» (2006),
«Монолог құрылымы» (2006), «Әуезов және қазіргі қазақ романындағы эпикалық
баяндау үрдістері» (2009), «Пейзаждың көркемдік семантикасы» (2010) сияқты
зерттеу еңбектерінің басты нысаны – көркем шығарма құндылығын арттырып тұрған
жазушы шеберлігінің қыры мен сырын ашу болғандығын көреміз. Кейіпкер болмысын
танытудағы психологизмнің қызметі, көркем шығармадағы баян­даудың жолдары,
суреттеудің жүйесі, көркем мәтіннің семантикалық, стилис­тикалық құрылымы
жайындағы ізденістері ғалым зерттеулерінің теория­лық тереңдігі мен жан-жақтылығын
байқатады.

Ғалымдық қарымы кең Б.Майтанов суреткер талантын шығарманың
мазмұндық-композициялық құрылымынан, мәтіндік жүйесінен, семантикалық,
стилистикалық құрылымынан тануды ұстанады. Көркем шығармадағы суреткер
шеберлігіне аса ден қоятын ғалым: «Басты идеялық-эстетикалық факторға саналатын
сурет­кер тұлғасы – жанр, сюжет, стиль принциптерінен туған бейнелеу
бірліктері: портрет, пейзаж, диалог, монолог, автор төл сөздері арасындағы
қарым-қатынасты реттеп, саралап отыруға тиіс негізгі ұйымдастырушы күш», (1,
4-бет) – деп көркем шығарманың табиғатын тану үшін оны поэтика мен стильдік
шеберлік аспектілерінде қарастыруды дұрыс бағдар деп санайды. Көркем шығармаға
эстетикалық әсер дарытып тұрған қаламгердің қолданған типологиялық және дара
поэтикалық құралдар жүйесін анықтау, талдап саралау ғана суреткер қолтаңбасын
айқындауға, дәлірек пікір түюге мүмкіндік тудыратынын дөп айтады.

Әдебиетіміздің ірі суреткерлері С.Сей­­­фуллин, С.Мұқанов, М.Әуезов,
Х.Есенжанов, Ә.Нұрпейісов, З.Шаш­киндердің романдарының көркемдік жүйесін
Б.Майтанов «Көркемдік нәрі» атты зерттеуінде сөз етеді. Заманы ортақ бұл
қаламгерлердің шығармаларына тән көркемдік әдіс, сипат-белгілермен қатар, дара
поэтикалық құралдарын да саралап бағалайды. Зерттеуші наза­ры әр шығармадағы монолог
пен диалогтың функцияларына, түр­лен­діріліп берілу өзгешеліктеріне түйіседі.
С.Сейфуллиннің «Тар жол, тайғақ кешуіндегі» қаһарманның лирико-романтикалық күй
кешуін, яғни, ақын­дықтың табиғатына сай өршіл­дігін, жан тазалығын ішкі сөз
ағы­мы арқылы берсе, С. Мұқанов «Бота­­­гөзінде» диалогқа интонация,
синтаксистік дәлдік, психологиялық репликалар нанымдығын сыйдырған, З.
Шашкиннің аналитикалық сұхбат формаларын таба білген ерекшелігін көрсетеді. З.
Шашкиннің «Тоқаш Бокин» романында диалогизмнің айрықша орын алуын, ішкі
монологтың драмалық сипатта берілуін суреткер даралығы ретінде көрсетеді. Х.
Есенжановтың «Ақ Жайық» трилогиясында сан алуан мазмұндағы диалог,
полилогтардың баяндау жүйесінде сюжеттік қызмет атқарып тұрғандығын, сондай-ақ,
кәсіби-тұрмыстық детальдардың молырақ көрініс алуын дәлелді мысалдармен талдап,
тұжырымды пікірлер айтуынан суреткердің шығармашылық шеберханасына еніп, ондағы
алуан түрлі құрал-амалдардың қыр-сырын жете байқайтын ұтқырлығын аңғарамыз.
Шығармадағы образдар жүйесін жасау, характерді сомдау, мінезді таныту,
портретті сипаттау, диалог пен монологты қолдану, пейзаждық суреттеулер,
психологизмді бере білу сияқты жазушы шеберлігіне жеке дара тоқталып, тарқата
сөз етіп отырғанымен, осылардың бәрінің үйлесімділік пен тұтастықта қолданылуын
шығарманың поэтикалық даралығы деп таниды.

Әдебиеттанушы-ғалым Б.Майтанов өз ұстанымына сай көркем шығарманы зерттеуде
әртүрлі талдауларға сүйенеді. Соның ішінде, психологиялық талдау тәсіліне көп
зерттеулерінде аса ден қояды. «Қазақ романы және психологиялық талдау», «Көркем
әдебиеттегі психологизм», «Мұхтар Әуезов – суреткер» сияқты еңбектерінде
психологизм мәсе­лесіне теориялық және практикалық тұрғыдан түсінік беріліп,
талдау жасалады. Кейіпкер характерін, жан дүниесін, көңіл-күйін, дүниетанымы
мен наным-сенімін берудегі психологиялық суреттеулердің атқаратын қызметін, оны
берудегі суреткердің амал-әдістерін жан-жақты қарастырады. Бүгінгі әдебиетте
психологизмді «көркемдік әлемнің жұлын-жүйкесі», «көркемдік шындық принципінің
айрылмас сыңары» деп ғылыми образға айналдыра сипаттап, қоғам өмірінің
шындығын, өсу динамикасын суреттеуде танымдық-эстетикалық міндет атқарып келе
жатқандығын айтады. Ғалым аңғарған психологизм көрінісі сан алуан. Ол бірде
ішкі монолог, бірде, психологиялық параллелизм, енді бірде психологиялық
реплика түрлерінде көрініс тапса, кейде басқа да тәсілдермен жүзеге асып
жататындығын мәтіндік мысалдармен дәлелдеп отырады. Мәселен, көрнекті
қаламгерлеріміз – М.Дулатовтың «Бақытсыз Жамал», Ш.Құдайбердиевтің
«Әділ-Мәрия», Ж. Аймауытовтың «Ақбілек», М.Әуезовтің «Абай жолы»,
Ғ.Мүсіреповтің «Оянған өлке» сынды романдарындағы психо­логиялық талдауларды
жазушының көркемдік шеберлігінің көрсеткіші деп таниды. Көркем шығармадағы
кейіпкер характерінің шынайылығы психологиялық суреттеу тәсілдеріне тікелей
байланысты екендігін теоретик ғалым мынадай тұжырымды анықтамаларымен
жеткізеді: «Қаһарманның рухани әлемін, жан сырын жеткізу амал-тәсілдерінің жиын­тығы
немесе идеялық-эстети­калық, шығармашылық феномен – психологизм» (2, 3-бет)
немесе «…психологизм – көркемдік бейнелеу принципі, ойлау типі, жазушы
талантының төл белгісі әрі стиль көрінісі» (2, 334-бет).

Кейіпкерді даралауға, ішкі қасиеттерін ашуға ықпал ететін психологизм – образ
жасауға аса қажетті көркемдік тәсіл. Кейіпкер психологизмін шынайылықпен
берудің озық үлгісін танытқан М.Әуезовтің психологиялық суреттеулерін «эпикалық
психологизм, құлашты психологизм, өткір психологизм, қазымыр, сырдаң анайы
суреттеу емес, мәдениетті проза талаптарына сай өресі биік, сұлу сырлы,
аңғарғыш, әділ де мінезді психологизм» (3, 38-бет) деп бағалайды «Мұхтар Әуезов
– суреткер» еңбегінде. 1995 жылы Гуманитарлық білім беруді жаңғырту
бағдарламасы бойынша ҚР Білім минстрлігі мен Сорос-Қазақстан Қоры бірлесіп
ұйымдастырған гуманитарлық пәндер бойынша оқулықтар мен оқу-әдістемелік
құралдарының ашық конкурсында бұл зерттеудің жеңімпаз атануы еңбектің
құндылығының айғағы дер едік. Мұнда ғалым М.Әуезовтің «Абай жолында» сюжеттік
тартыстың кеңістік пен уақыт аясында жинақылықпен берілуі, этникалық дәстүрдегі
эстетикалық пайым, суреткердің ұстанған психологиялық тұғырнамасы тәрізді
мәселелерді тың аспектілерден келіп талдап, түсіндіреді. Ғалымның бұл
ізденістерін әркездегі әдеби құбылыстарға қазіргі уақыттың талап биігінен қайта
қарап, жаңғырған сана елегінен өткізе отырып, сыр түюге деген ұмтылысы деп
білеміз.

Әдебиеттану ғылымының теориялық негіздеріне қанық Б.Майтановтың көркем
шығарманы әдеби заңдылықтарға сай зерттеуге машықтанғаны «Мағжан Жұмабаев
поэтикасы» еңбегінде де байқалады. Мағжанның дара қолтаңбасына тән қасиеттердің
нәрлі жиынтығы оның шығармаларындағы романтикалық, реалистік, символдық,
психологиялық суреттеулермен тікелей тамырластықта екендігін осы зерттеуінде
дәлелді көрсетеді. Өмір шындығын танытудағы Мағжан қолданған көркемдік
тәсілдердің бірі – психологизм дәстүрі болғандығын «Шолпанның күнәсінен» толық
көретін­дігімізді, онда сентименталистік сарын натуралистік дәлдікпен,
реалистік шеберлікпен көрініс алғандығын айтады.

М. Жұмабаев шығармаларын көр­­кем­дік тұтастықта, мазмұндық және пішіндік
бірлікте қарастырып, оның поэтикалық табиғатын таны­туды мақсат еткен бұл
зерттеуде Б.Май­танов модернист ақынның лирикасы мен поэмаларына да барлау
жасап, көркемдік әлеміне көз тастайды. Көр­кем образдылық, сезімге бөленген ой,
бірде шалқып, бірде мұңайған кө­ңіл әуенінің сұлу сөз өрнегіне түсуі, ас­тарлы
ой түйдектерімен берілуі ақын өлеңдерінің поэтикалық қуатын арттырып тұрғаны
ақиқат. Ақын поэзиясының көркемдік концептілерін, құндылықтары мен даралығын
анықтауда өлең құрылымына да талдау жасайды. Қазақ тілінің бай мүмкіндіктерін,
өзіне дейінгі дәстүрлі өлең өлшемі мен түрлерін мол пайдаланғандығын тілге тиек
ете келе, ақын өлеңдері ажарлау, құбылту, айшықтау тәсілдерінің соны
қолданыстарына толы екендігін айтады. Ұйқас кестелері күрделі, тосын, өзгеше
көркем, ырғақ түзу, тармақ, бунақ, буын, дауыс құйылыстарын құбылту орайында
ақынның қазақ өлеңіне енгізген жаңалықтары мол дейді.

«Ұлттық және шығыстық сарын» тақырыпшасында Мағжан өлеңдерінде ұлттық көркемдік
дәстүрмен қатар, түркі жұртына тән көне наным-түсініктерді қайта тірілту
талабына назар аударып: «М. Жұмабаев мұсылман дінін қабылдағанға дейінгі қазақ
елінің ескі салт-жырларын, жауынгерлік дәс­түрін ту ғып көтеріп, лирикалық
қаһарманды бүкіл шығыс ұғымының баламасына айналдыру арқылы жинақ­таушы-символикалық
бейне сомдаған» (4, 11-бет), – деп түйіндейді. Ақын поэзиясына осылай
эстетикалық тұрғыдан талдау жасай келе, Мағжанды өнердегі құбылыс, ХХ ғасырдағы
қазақ поэзиясының көш басында тұрған ұлы тұлға деп таниды.

Бақытжан Майтанов көркем шығарма поэтикасын зерделеуге арналған зерттеу­лерінде
өмір шындығының көркем шығармада идеялық-көркемдік бірлікке айналу процесін
тұтастай қамтып, ондағы суреткердің дара шеберлігінің қыр-сырын ашуға тырысты.
Б. Майтанов суреткер еңбегін талдап, интерпретациялауда, бағалауда әрбір жайға
объективтілікпен қарап, толымды әрі тұжырымды пікір түйіп, субъективті ойын дәл
таныта алатын зерделі ғалым ретінде танылғандығын атап айтуымыз керек.


Пайдаланылған
әдебиеттер:


1. Майтанов Б.
Көркемдік нәрі. — Алматы: Жазушы, 1983. -184 бет.

2. Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. — Алматы: «Санат», 1996.
-336 бет.

3. Майтанов Б. Мұхтар Әуезов – суреткер. –Алматы: Әл-Фараби, 1996. –124 бет.

4. Майтанов Б. Мағжан Жұмабаев­тың поэтикасы. — Алматы: Қазақ универ­ситеті, 2001.
-52 бет.http://akikatkaz.kz/?p=1496#more-1496

Тектіден қалған сөз еді...
...Тектіден текті туады,
Тектілік тұқым қуады.
Тектілердің тұяғы,
Таңдайды құз-қияны.

Шын тектілер халқы үшін,
Өлімге басын қияды.
Жақсы, жаман деместен,
Жанына жұртын жияды...

(М.Қалдыбай «Сахара ғұламасы»
Алматы-2004)


Бүкіл саналы ғұмырын халықтың руханиятын көтеруге жұмсаған, мешіт салдырып, бала оқытқан Бекасыл баба туралы көп естеліктер жазылды, айтылды. Әлі де жазылары, айтылары хақ!
Өкінішке орай, неше жерден «білім алдық» дегенмен, бабаның әзірге табылған жалғыз мұрасы ―«Жұлдызнаманы» толық меңгеру тұрмақ ―оқуға, түсінуге ешбіріміздің тісіміз батпай отыр. Сондықтан, біз өреміз жеткенше бабаның шыққан тегі мен ел аузында сақталып қалған жекелеген сөздерін саралауға тырысып көрдік...
Жоғарыда көрсеткеніміздей, ғұламаның «тектілік» төңірегінде көп толғанғаны байқалады, тіпті осы тұрғыда жазылған еңбектері де болуы мүмкін.
Сонымен «тектілік» деген не?
Генетик ғалымдардың айтуынша, тұқым қуалаушылық арқылы барлық тірі ағзалар өздерінің белгілерін, қасиеттерін және ерекшеліктерін ұрпақтарына беріп отырады. Ол қасиет арнайы құрылымы бар заттардың (генетикалық аппарат) генетикалық коды арқылы беріледі дейді ғалымдар. Тірі ағзадағы барлық клетка осы ДНК-ң бақылауында болады.
«Тектілік – адам бойындағы асыл қасиеттердің, парасаттылықтың ұрпақтан-ұрпаққа тұқым қуалаушылық арқылы берілуі. Осыған қарап, жақсы адамның кездейсоқ қалыптаспайтынын, ата-бабалардан берілетін дүниетанымдық, ділдік, психологиялық, т.б. бейімділіктері болуға тиістілігін көрсетеді. Тектілік гендік түрде берілетін биологиялық қасиет қана емес. Нағыз тектілік кешірімпаздықтан, сыпайылықтан, мейірбандықтан көрініп, осы ізгі ниетпен ешкімді төмендетпей, шеттетпей биіктеуге мүмкіндік береді. Халқының, Отанының мүддесін жоғары қоя білген адамдардың қатары көбейген сайын тектіліктің де қадірі артып, қоғамдағы қайшылықтар шешімі жеңілдейді»- деп ой қорытады осы тұрғыда еңбектеніп жүрген Аманжол Ақын.
Ал, енді Бекасыл әулиенің ата-тегі кім деген сұрақ төңірегінде ой өрбітіп көрейік!
Арғы жағын қазсақ, шамамен, 6 - 7 ғасырлар тоғысында өмір сүрген Қарашаұлы Бәйдібек мен 12-13 ғасырларда өмір сүрген Майқы биге барып тірелеміз (Шежірелерде Майқы би деген атпен өмір сүрген бірнеше тұлға кездеседі. Алғашқысы Майқы би Мәнұлы б.з.б. 178-89 жылдары өмір сүрген және аңыз бойынша би атанған тұңғыш адам. Кейбір зерттеушілер оны біздің заманымыздан бұрынғы Үйсін мемлекеті билеушілерінің бірі деп есептейді. Ал, біз айтып отырған, екінші Майқы би Төбейұлы (1105-1225) Шыңғыс ханның замандасы әрі оны хан көтерген 12 бидің бірі болған).
Бергі жағын таратсақ ... Дулат―Жаныс―Жантудың Жайылмысынан өрбитін Қожамбердінің бел баласы, заманында «тоғыз ұлды Құдайберді» атанған бабамыздың Түгелбай, Данай, Ақтай, Бақыбек, Қарашәуке, Қарасопы (Әжібек), Құдайменде, Тоқпан, Әлібек атты ұлдары болған.
Ал, Құдайберді - Есім ханның заманында ханның оң тізесінде отырған, қазақтың бір қанаты Үйсін (Ұлы жүз) ұлысының «ұлыс бегі»- биі болғаны тарихтан белгілі.
Міне, Бекасыл Биболатұлы осы Құдайберді бидің ұлы Түгелбайға шөпшек болып келеді (Түгелбай―Мырзакелді―Сарыбатыр―Биболат).
Қазақтың көне тарихы туралы сөз қозғалғанда, халық ауыз әдебиетін айналып өту мүмкін емес. Бекасыл әулиенің шәкірті, халық ақыны Қазанғап Байболұлының (1891 – 1945) «Төле бидің тарихы» (Қазанғап Байболұлы «Төле би» кітабы-1993 ж.) дастанынан төмендегі жолдарды келтіре кетейік:
...Қожамбердіден және де,
Туылыпты жеті ұл.
Ақберді мен Құдайқұл,
Ғараптан Нүкіс ел болып,
Қосылады Жамбайға.
Жаспын деп ақшамдайын
Қадірберді, Қадірқұл,
Олжағұл және Сұлтанқұл.
Құдайберді үлкені.
Есімханның тұсында,
Осыған билік тіркелді....(184 бет)
1620 жылы Есiмхан Алтын ханмен, Ноғай ордасымен бiрiгiп, отыз мың қолымен ойратқа шабуыл жасады (Есім ханның «Еңсегей бойлы Ер Есім» атала бастауы осы соғыстан кейін). Қара Ертіс бойында өткен осы соғысқа арғын Ағынтай, алшын Жиембет, қоңырат Алатау, шапырашты Қарасай батырлармен бірге, Құдайберді би де қатысады.
Есім ханның осы жорыққа аттанар сәтін, өзінің «Еңсегей бойлы ер Есім» (Қазанғап Байболұлы «Төле би» кітабы-1993 ж.) дастанында Қазанғап Байболұлы былай толғайды:
...Ынтымақпен сайлады,
-Құдайберді –Жаныстан,
Ең әуелі болғаны.
Орта жүздер сайлады,
Арғын Шаншар мырзаны.
Қаздауысты Қазыбек,
Осыдан тарап шығады.
Кіші жүз Алшын Жидебай,
Баласы мұның Айтеке
Шежіреде шығады....(69-бет).
Ал, Қазыбек бек Тауасарұлының "Түп-тұқияннан өзіме дейін" атты кітабында төмендегідей жолдар бар:
...Есім ойраттардың біржола үнін өшіргісі келді. Сөйтіп, 998 жылы(1620 ж. Ө.Ш.) отыз мың қолмен ойратқа лап қойды....Қара Ертістегі соғысқа....Қарасай батыр қоластында Есімнің белгілі батырлары Арғын Ағынтай батыр, қоңырат Алатау батыр, алшын Жиембет батыр, дулат Жақсығұл батырлар бар еді....Дулат – Жаныс Құдайберді билер де ұрысқа қатысты.... Құдайберді – Төлебидің атасы... (Қазыбек бек Тауасарұлы "Түп-тұқияннан өзіме дейін" –Алматы-«Жалын» баспасы-1993 ж.193-бет).
Міне, өздеріңіз көріп отырғандай екі дәуірде –бірі 18-ғасырда, ал екіншісі 20-ғасырда жазылған шығармалар, бірін бірі толықтырып тұр.
Құдайберді бидің туған жылы әзірге белгісіз, ал қайтыс болған жылы шамамен-1627 жылдың бас кезі болса керек. Әкесінің орнына Әлібектің «Ұлыс бегі» болғанын, Есім ханның оған әкесі Құдайбердінің қайтыс болуына байланысты «көңіл» айтқанынан байқауға болады:
....Мына сәлем ханыңнан,
Қабыл көргін жаныңмен.
Құдайберді баласы-
Әлібек деген Жанысқа,
Әкеңнің берсін иманын.
Аман еді барыста,
Шалқайма жатып алыста,
Жақында болса бірлесіп,
Айқайлағын алысқа.
Хан Тұрсынмен мінеки,
Тағы түстім жарысқа.
Ер өледі намысқа,
Барларыңды қарышта!...
«Еңсегей бойлы ер Есім» (Қазанғап Байболұлы «Төле би» кітабы-1993 ж.-105-бет).
...Аман еді барыста,...яғни, осында айтылған «Барыс» жылы – 1626 жылы Құдайберді әлі өмірден өтпеген. Ал, «Барыстан» кейінгі «Қоян» жылында Есім ханның ордасынан Әлібек биді көреміз.
...Би сайланған Әлібек,
Құдайберді биден соң,
Опат болып жасында,
Құдайменде ағасы....
«Төлебидің тарихы» (Қазанғап Байболұлы «Төлеби» кітабы-1993 ж.185-бет).
Енді, кезекті Қазыбек бек Тауасарұлына берейік:
... «1005 – қоян жылы (1627 ж.Ө.Ш.) Еділ мен Жайыққа Тобылдан ығысқан қалмақтар шабуыл жасап, Алшындарға күн көрсетпей жатыр деген хабар жетті....Осы ұрыста қаңлы Сарыбұқа батыр кескілесте бір құлағынан айырылып, Түркістанға шұнақ болып қайтты.....Түркістанға келген соң Есім хан сұрапты: -Ей, Сарыбұқа құлағың қайда?-депті...-Құлақты Жайықты жұтпақ болған жайынға бердім депті. Сонда сол жерде отырған Дулат Әлібек би іліп алғандай: - Басқа келген пәледен бастан құлақ садаға,-депті. Бұл кейін мақалға айналып кетті.... (Қазыбек бек Тауасарұлы "Түп-тұқияннан өзіме дейін" –Алматы-«Жалын» баспасы-1993 ж.199-бет). Ауыл арасындағы қатардағы бидің ханмен мәжілістес бола алмайтыны бесенеден белгілі, яғни қайтыс болған Құдайбердінің орнына Әлібектің «би» сайланғаны көрініп тұр. Екіншіден, Әлібектің хан алдында еркін сөйлей алуы да біраз жайды аңғартса керек! Ал, Әлібек болса Түгелбайдың туған бауыры.
...«Тұрсын әмірмен болған екінші соғыста Тұрсын Есім ханмен жекпе-жекке шықпай қашты. Ақыры оны Есім хан Сайрамсудан Ташкентке дейін қуып, Ташкент түбіндегі хан Абат деген жерде өлтірді...».( Шапырашты Қазыбек бек Тауасарұлы «Түп-тұқияннан өзіме дейін»).
Жоғарыдағы бұлтартпас деректерден, Бекасыл әулиенің арғы атасы Құдайберді мен оның ұлдарының Қазақ мемлекеттілігінің нығаюына, қазақ тарихындағы ең алғашқы «Азамат соғысы» Есім мен Тұрсын хандар арасында болған ұрыстарда Есім хан жағында болып, ұлтының тұтастығының сақталуына өзіндік үлестерін қосқан билер әулетінен болғанын білуге болады.Тіпті, тереңірек зерттесек, аталған билердің Есім хан тұсында жасалып, халық аузында "Есім ханның ескі жолы" атанып кеткен қазақ халқының ғұрыптық заңдарын жасауға қатысу мүмкіншілігін де жоққа шығаруға болмайды!
Қазақтың ғұрыптық заңдары мен нормаларын зерттеп жүрген зерттеушілердің «құлағына алтын сырға» - қазақтың басқа жүздеріне қарағанда, Ұлы жүзде «ұлыс бегі», яғни «би» сайлауы өзгешелеу! «Ұлыс бегі» атадан балаға мұрагерлік жолмен қалып, әулеттегі бойынан көсемге тән қасиет бар ұлға тиесілі болып отырғанын байқаймыз. Мысалы үшін Төле би мен оның билік құрған ұрпақтарын еске алсақ жеткілікті.
Ең бастысы, осы норма қатаң сақталып, басқа ағайын – туыс билікке таласпай, сол билердің қызметінде жүрген. Құдайбердінің енші бөліспеген ұлдары , қашанда аттары қатар аталатын Түгелбай мен Данай ұрпақтарының Төле Ордасының маңайында болуы заңды нәрсе. Өз кезегінде Бекасыл баба да өзінен бұрынырақ өткен туысқан атасы данышпан Төле бабамызды өзіне пір тұтып өткен.
Реті келгенде айта кеткен абзал: «Қауға беріп, малға қой» деп жүрген үйсіндердің М.Х.Дулатидің (1499-1551) «Тарих-и-Рашиди» кітабында жазылған, 13-14 ғасырлар тоғысында өмір сүрген Шағатай ұлысының орнында, «Моғолстан» мемлекетін құрып, Шыңғыс ұрпақтары арасынан «қуыршақ» хандар тағайындап, хан атынан елді басқарған дулат «Ұлыс бегі» Әмір Полатшы мен оның ұрпақтарының тарихы мүлдем аз зерттелген. Керей мен Жәнібекке Шу бойы мен Қозыбасыдан жер бөліп берген де, дулат бектері «тағайындаған» «қуыршақ» хан Есен Бұға емес, дулат бектері болатын.
Өкінішке орай, белгілі алаш арыстары мен Т.Рысқұловты 80-90 жылдан кейін бір-біріне қарсы қойып, «соғыстырып» жүрген қазіргі қазақ тарихшылары мен зерттеушілерінің Қазақ хандығының құрылу барысындағы дулат бектерінің ролін саралауға қолдары жетер емес! Ал, мемлекетіміздің шынайы тарихын қалыптастырамыз десек, бұл мәселеден айналып өтуге болмайды. Ол үшін, М.Х.Дулати бабамыздан бастап, ортағасырлық ғұламаларымыздың барлық мұраларын қайта зерттеумен қатар, әлем елдерінің үлкен кітапханалары мен мұрағаттарын ақтаруға тура келеді.
Енді Бекасыл әулиенің ел жадында сақталып қалған «Тарих адаспау үшін қажет» деген сөздерінің айналасында ой өрбітсек...
Көріпкел баба не айтқысы, неден сақтандырғысы келді?
Жоғарыдағы сөздерге тереңірек үңілсек, әулие баба тарихты ұмытудың салдары қандай болатынын сезген секілді.
Бекасыл бабаның заманында, XIX-ғасырдың соңғы ширегіне дейін жазылған Түркстан өлкесін зерттеген орыс зерттеушілерінің еңбектерін зерделесек, қазақ халқы туралы оң пікір басым. Мысалы, 1858 ж. Сырдария бойында Қоқан әскерлерінің қолына түсіп, Жаңақорған мен Түркстан бекіністерінде 1 ай тұтқында болған орыс ғалымы Н.А. Северцов «қоқандық қырғыздардың өзге қоқандықтармен салыстырғанда адамгершілік деңгейі әлдеқайда жоғары» екенін атап көрсеткен («Месяц плена у коканцев» Русское слово. № 11,1859 г.).
Түркстан өлкесінің қазақ, қырғыз, түркімен секілді көшпелі халықтарының қоғамдық құрылымы туралы «Әскери-статистикалық жинақта» (1868 ж. жарық көрген) түркімендердің қоғамдық қатынастарын сипаттай келіп, былай дейді: «...Қоғамдық қатынастарда қарақырғыздар (түрікмендерден) бірнеше саты жоғары тұр, олардың солтүстік көршілері қазақтар – одан да жоғары тұр» («...На несколько высокой ступени общественного развития стояли дикокаменные киргизы, а еще выше – их северныя соседя, киргизы...»).
«Түркстан өлкесі» атты энциклопедиялық басылымда В. И. Масальский «қырғыздар (қазақтар – Ө.Ш.) ақыл-ойы жақсы дамыған, өте қабілетті, оқу-үйрену оларға қиындық тудырмайды...Қырғыздар көпшіл, көңілді, тапқыр, айлакерлік мен қулықтан да кенде емес, бірақ салыстырмалы түрде адал. Қырғыздардың тағы бір ерекше қасиеті поэзияға деген махаббаты, шешендігі мен ойының айқындығы» деп көрсетеді. Таяқтың екі ұшы болатыны секілді, үйренуге қабілеттіліктің келеңсіз жағы да болатыны айтпаса да түсінікті.
Ал, Н. А. Северцов: «Тамбовтықтың (Тамбов - келімсектің туған жері-Ө.Ш.) бойында тың жерді жыртып, біраз жыл пайдаланған соң, оны тастай салып, басқа жерді жыртатын солтүстік америкалық скваттер (Солт.Америкаға қоныс аударып, бос жерлерді басып алған еуропалықтар) сияқты жыртқыштық көзқарас басым... Ал, біз надан санайтын қырғыздар табиғат сыйын үнемді пайдаланады, тоқымдай жерден мол өнім алуға тырысады, өздерінің жайылымдарын күтіп ұстап, тиімді пайдаланады, дала мен тау бөктерлеріне ағаш отырғызады. Арыс, Шыршық өзендері бойындағы тоғайлар мен Тянь-Шань тауларының ормандарын көзінің қарашығындай сақтауға тырысады. Біз келгенге дейін Орал тауының оңтүстігі мен шығысындағы дала ормандары мен Наурызым, Аманқарағай және т.б. қарағай ормандарын сақтап келген....Сонда, қалайша орыс мұжығынан ғана емес, шетінен өнертапқыш - механик саналатын солтүстік америкалық скваттерден де, әлі күнге жерағашпен жер жыртып жүрген қырғыз егіншісі өркениеттілеу?»- деп таң қалады.(Н. А. Северцов. «Путешествия по Туркестанскому краю и исследование горной страны Тянь–Шаня, совершенные по поручению Императорского Русского географического общества доктором зоологии, членом Императорского Русского географического и других ученых обществ Н. Северцовым». — СПб., 1873.).
«1890 жылдың соңында Қарамұрт болысында Ақсу өзенінен тартылған үлкен арықтың құрылысы аяқталды» деп хабарлайды А.Дингельштедт.
Ал, Шымкент уезді бастығының жоғары басшылыққа тапсырған рапортынан 3500 сом қаражат жұмсап, Ақсу өзенінің жоғарғы ағысынан тартылған арықты қаздырған Қоқан билігі тұсында датқа болған, Қарамұрт болыстығының 1887-89 жылдардағы болысы Қасымбек Қожабеков екенін білеміз. Ояз бастығы арықтың суымен қосымша 1500 десятинадан астам жерді суландыруға болатынын қуана хабарлайды. Шынында да, ол арықтың қызығын XX-ғ. басында келімсектер орнатқан Самсоновка, Подгорное селоларының тұрғындары көрді.
Жалпы, Шымкент уезінде XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында 130 бас арық немесе канал және 255 жанама арықтар болған. (Түлкібас, Төлеби аудандарындағы тау бөктерлерінде сол арықтардың іздері мен сілемдері әлі күнге сайрап жатыр).
«Сынықтан басқаның бәрі жұғады» дейді дана халқымыз. Қазақ халқы да келімсектердің маскүнемдік, парақорлық, жағымпаздық т.с.с. жағымсыз әдет-ғұрыптарын бойларына сіңіре бастады. Алғаш елді аралауға шыққан отаршыл өкіметтің шенеуніктеріне «қонақжайлылық» танытамыз деп арақпен бай-бағландар ауызданса, бірте-бірте қарапайым қазақ та базаршылап кентке түсе қалса, баяғыдай бозаны місе тұтпай, «ащысудан» ауыз тимей қайтпайтын болды. Бірте-бірте атамыздың асындай болып кетті.
«1868-70 жылдардағы болыс-старшын сайлауларында ел алдында өз ақыл-парасатымен, шешендігімен бедел жинаған адамдар жеңіске жетті» дейді ресейлік тарихшы Г. А. Арандаренко (Между туземцами степного уезда / Досуги в Туркестане. СПб.,1889). «Бірақ, қағілез көшпенділер орыс өркениетімен ілесе келген орыс етігін кию, шарап ішу және құмар ойнауды ғана емес, «шар тастау» арқылы дауыс беру барысындағы сайлау қулықтарын да тез үйреніп алды» дейді автор. 1890 жылдары болыстық орын үшін берілетін пара мөлшері 9000 сомға жетті. Салыстыру үшін айта кетейік:1892 ж. Түркстан өлкесінде 1 пұт еттің бағасы- орта есеппен 1,7- 2 сомды құрады. («Обзор Сырдаринской области за 1892 г.». Приложение к всеподданнейшему отчету военного губернатора.Ташкент. Типо-литография С.И. Петухова – 1894 г.). Ал, Түркстан өлкесін тексеру үшін Ресей Сенаты құрған комиссияны басқарған сенатор граф Паленнің есебі негізінде жасалған Әскери Министрліктің 1906 ж. «Түркстан өлкесінің мемлекеттік және қоғамдық-экономикалық мұқтаждықтары туралы жазбаларында» көшпенділер арасындағы болыс, старшын, би сайлаулары туралы былай дейді: «...сайлаушыларды сатып алу мен үгіт-насихат жұмыстарына 40-50 мың сомға жететін орасан көп ақша жұмсалатын болды. ...Сайлаушыларды сатып алу жүйесі кең етек алды», «Билікке осындай жолмен келген лауазымды қызметкер ең алдымен өз шығынын қайтаруға тырысатыны –табиғи жағдай, сондықтан лауазым иесі тегін саусағын қимылдатпайды, ал сыйақы үшін барлығын шешеді»...
«Болды да партия, ел іші бүлінді...», «Қалың елім - қазағым...» ―деп Ұлы Абайдың күңіренетіні осы кез. Қазақтың жаңа атқамінерлері параға жұмсалған шығынның барлығын қара халықтың мойынына салды. Елде арты адам өлімімен аталатын «барымта, барымтаға қарымта» дегендей ұрлық-қарлық, оның арты бірінің үстінен бірі оязға шағымданып, екі жақты жем болу көбейді.
Бұрын жанындағы ақын-жырау, сал-серілерімен мақтанатын қазақтың бай-бағландары, енді баукеспе ұрыларымен бәсекелесетін жағдайға жетті. Ең сорақысы, қазақтың би-болыстарына «жандаралдың» (генерал-губернатор) қолынан медаль алу дүниедегі ең үлкен мәртебелі іске айналды. Ал, Бекасыл бабамыз генерал Черняев арнайы ауылына іздеп келіп жапқан шапанды, генерал аттанып кеткен соң өртеп жібергені белгілі. Өкінішке орай, аталарының отаршылардың қанға малынған қолынан алған «салпыншақтарын» мақтан ететін ағайындар әлі күнге арамызда баршылық.
1871 ж. Верный қаласында бүкіл Түркстан өлкесі үшін православия дінінің епархиясы ашылды.
1881 ж. 19 маусымда Түркстан епархиясының басшысы Александр Түркстан генерал-губернаторы Г. А. Колпаковскийге монастырь ұйымдастыру туралы хат жолдайды. «...Монастырь ― тек өзге діндегілерді православия дініне тартып қана қоймай, сонымен қатар бұратаналар арасында орыс мәдениетін насихаттайтын орталық болар еді. Монастырьдің ашылуының діни маңызы ғана емес, мемлекеттік маңызы үлкен» деп аяқтайды ол өз хатын.
Осыған байланысты Түркстан епархиясын ХХ-ғасырдың басында басқарған епископ Димитрий (Абашидзе) статистикалық зерттеулер жүргізген. Жарты ғасырға (1867-1917 ж.ж.) жуық уақыт ішінде бар болғаны 8 қарақырғыз, 2 түркімен, 3 өзбек (түпнұсқада сарт деп көрсетілген), 1 тәжік христиан дінін қабылдаған. Есесіне, осы уақыт ішінде 9 келімсек мұсылман дініне өтіп кеткен.
Миссионерлердің ісі Жетісуда өнімді болды. Лепсі-Сарқанд маңын мекендейтін қалмақ арасынан 139 адамды христиан дініне кіргізгені үшін Василий Покровский деген поп императордан «3 дәрежелі Қасиетті Анна» орденін алған.
«Бұратаналардың» ішіндегі дініне ең берігі қазақтар болып шықты. Қазақтарды қалайда дінге тарту мақсатында, 1910 ж. Қазан қаласында араб әрпімен қазақ тілінде Библия шығарылды. Бірақ бұл да көмектесе қоймады. Жергілікті халық арасында христиан дінін уағыздауға әрекет жасағаны үшін Шымкент маңындағы Вревск қыстағының попы И.И.Лавринецті қазақтар Библиясын тартып алып, өзін ұрып өлтіреді.
Қазақ арасына христиан дінін тарату қиын екенін түсінген патша өкіметі басқа әрекеттер жасай бастайды. Қазақ даласына Ресейдің арнайы мектебінен өткен татар молдалары көптеп жіберіле бастайды. Олар әскери міндеткерлік пен салықтан босатылады.
1900 жылы «Аравияда індет шықты» деген сылтаумен Мекеге қажылыққа баруға тиым салды.
Осы арада, XIX-ғ. соңында-ақ, қазақ арасына христиан діні мен дәстүрін ғана емес, бүгінгі күні қоғамның «бас ауруларының» біріне айналған қыз балалар мен әйелдердің бетін бүркеп, ерлерден оқшаулау сияқты араб дәстүрін тарату әрекеттері де орын алғанына тоқтала кеткен ләзім. «Ташкент маңындағы Жаңабазарда бұрынғы болыс, молда Мұса мен Жұматай өз үйлерінде «әйелдерді оқшаулау» (затворничество женщин) ғұрпын енгізуге тырысты. Бірақ, «әйелдерді бүркеу ата-бабамыздың салтында жоқ» деп қырғыздар олардың үстіне басып кіре берді. Молда Мұса қызының ұзату тойында да «сарттар өлең айтпайды» деп ән салуға кедергі жасауға әрекет жасады, бірақ қырғыздар оған көнбеді» деп жазады Н.И.Гродеков («Киргизы и каракиргизы Сыр – Дарьинской области. Том первый. Юридический быть, Ташкент Типо-литография С.И.Лехтина -1889.).
Отаршылардың жергілікті халық арасына соншалықты қарқынмен кіріскен дін тарату әрекетінің күткен жемісін бермеуі ... «Құранда «Ей, адам, өзіңді тәрбиеле, өз басыңның тазалығын ойла» деген өсиет бар. «Өзіңді өзің тәрбиеле дегені ―өз дініңді, өз әдет-ғұрпыңды, салт-санаңды қасиеттеп, сақтай біл дегені. Жер бетіндегі адамның іздегені ―табыс. Оны біз мал дейміз. Қазақ «Малым ―жанымның садағасы» дейді. Малды біз қу жан үшін жинаймыз. Ал Құран аяты Ар тазалығы бәрінен жоғары, Арыңды қасиеттеп, қадірлей біл дейді. Құран басынан аяғына дейін адамзат баласын сабырлылыққа, төзімділікке, имандылыққа шақырады. Құран ―Алланы танудың, әлемді танудың кілті. Құранға жетер күш жоқ»...деп имандылықты ұран етіп, Ар тазалығын насихаттаған Бекасыл әулие секілді тұлғалардың рухани күресінің, қарсылығының нәтижесі екені ақиқат!
Қоғамымызда бүгінгі күні орын алып отырған жемқорлық, әсіредіншілдік, экологиялық проблемалардың түбіне терең үңілсек, барлығы өз тарихымызды, салт-дәстүрімізді, ата дінімізді ұмытудың салдары болып шығады.
Көріпкел баба бізді осыдан сақтандырған екен!
(Осы тақырыпты зерттеу барысында Бекасыл ғұламаның шәкірті Қазанқап Байболұлының туған жері ОҚО, Төлеби ауданы «Ұзынарық» ауылындағы ақын аты берілген мектепке соқтық. ...Бармағанымыз дұрыс еді! Қазанқап Байболұлы атындағы орта мектептің кітапханасында ақынның бірде бір кітабы болмай шықты. Ауыл түгілі, ауданға «бренд» боларлық тұлғаға деген көзқарастан-ақ, біздің өз тарихымызға деген «құрметті» аңғарғандай болдық?!)
Сөздіктерде «Әулие» (араб тілінен аударғанда — желеп-жебеуші) деп — ерекше діндарлығымен, дін жолына кіршіксіз берілгендігімен халық сеніміне ие болған қасиетті тұлғаны айтады екен. Әулие - халық арасына ерекше діндар-тақуалығымен, шипа дарытқан емшілігімен әйгілі болған, керемет қасиетке ие, қауымға рухани тәрбие жүргізуші тұлға.
Әулие - уәли деген араб сөзінің көпше түрі, қазақша қасиетті деген мағынаны береді. Бұл сөз Құран Кәрімде Алла мен пайғамбарға қатысты жебеуші, жарылқаушы деген мәнде кездеседі. Ал хадистерде жақын болу деген мағынада, яғни, Уәли Аллаһ - Аллаға жақын, дос, Алланың мейірі түскен деген ұғымда ұшырасады.
Міне өздеріңіз байқап отырғандай, Бекасыл әулие бейнелеп айтар болсақ, айдалада кездейсоқ өсіп шыға салған жалғыз дарақ емес, мөлдір қайнарлардан бастау алған өзен жағасында бой түзеген БӘЙТЕРЕК іспетті биік тұлға, көзі тірісінде «ӘУЛИЕ» атанған кемеңгер!
Жаратылыстың адам санасы жете қоймайтын көп тылсымдарының бірі―жоқтан бар пайда болмайды, бар нәрсе із-түзсіз жоғалып кетпейді. Меніңше, тылсымның тілін білген ғұлама, көріпкел Бекасыл әулиенің жасырылған еңбектері де, бойында генетикалық код сақталған, сол еңбектерді түсінетін ұрпақ дүниеге келгенде табылады! Тіпті, ол ұрпақтың осы күні арамызда жүруі де ықтимал! Бәрі тек бір Аллаға ғана аян!
Өмір Шыныбекұлы –тарихшы.

 


 




Елбасының тапсырмасымен Мемлекеттік
хатшының  ел тарихына тереңірек көңіл
бөліп, ден қоюға шақыруы өз тарихымызды 
қайта түстеп-түгендеуге, саралауға, түрлі себептермен  кезінде кеткен қателіктер мен жаңсақтықтарды
түзетуге үлкен мүмкіндік беріп отыр.
  Осы мәселеге байланысты өткен «дөңгелек үстелде» («Ел қамын жеген ерлердің, сөз білген жанда қақы бар»,  «Егемен Қазақстан» газеті, 27.07.13 ж. ) Сауытбек
Әбдірахманов: «Тарих пен әдебиеттің табиғаты ортақ. Біз айтатын тарихи дастандар сол
замандар үшін тарихи тақырыптың игерілуі» деп тарихи дастандарды зерделеу 
мәселесін өте орынды көтерді.
Ия, шынында да, Қазақтың тарихын, басқа біреу қазақтан артық жаза алады
дегенге сену қиын! Сол ескі жырларымыз бен тарихи дастандарымызды шұқшиып,
тереңірек зерттесек  өзіміз құдай
сөзіндей сенетін шетелдік мұрағаттардан табылған кейбір деректерге сын көзімен
қарай бастар едік.
Қазақ халқының көне тарихы туралы сөз қозғалғанда орыс, қытай және басқа
да шетелдік мұрағаттардан «пәлен жылы елшілік барды немесе келді, түген жылы
пәлен ел түген елге соғыс ашты» деген құрғақ статистикалық деректер табылары
сөзсіз!  Бірақ қазақтың тілін меңгермей,
ділін түйсінбей халқымыздың саяси-қоғамдық, әлеуметтік-экономикалық  қатынастарын толық ашу мүмкін емес.  Оны толық түйсіну үшін, қазақ болып туылып,
сәби күннен  жеті атаңды құлаққа құйып
беретін аталардың тізесінде отырып, өсу керек. Сондықтан,  біз өз тарихымызды екшегенде,  халық ауыз әдебиеті ең басты назарда болуы
қажет. Неге біз өз жыр –дастандарымызды мұрағаттық деректермен қатар қойып,
зерттемейміз? 
    Мысалы, «Ес біліп, етек жапқан күнімнен
бір, тарихын Төле бидің теріп жүрдім» деп жырлап өткен Қазанғап Байболұлының
(1889 – 1945 ж.ж.)  дастандары әлі күнге
ғалымдар назарынан тыс қалып келеді.
Қазанғап Байболұлының 1941 ж.
жазылып біткен «Еңсегей бойлы ер Есім», «Төле бидің тарихы» дастандары тек 1993
ж. ғана «Төле би» деген атпен кітап болып, 
баспадан шықты ( Белгілі себептермен, кеңес дәуірінде ол дастандар
басылмады). Екі жыр бірін-бірі толықтыра отырып, қазақ тарихының 3 ғасырға жуық
кезеңін  қамтиды. «Еңсегей бойлы ер
Есімнің» ерліктерімен басталып, Кенесарының көкжал ұлы Садық төренің
жанқиярлығын баяндаумен  аяқталады.
Ақын аталған жырларды тікелей
Бекасыл әулиенің еңбектеріне сүйеніп жазған. Ұстазынан естігенінің бәрін
Қазанғап жырға қосқан. Қазанғап
жырларының басқа жырлардан баса көрсететін ерекшелігі, дереккөздерге сілтеме
беріліп, қай деректі кімнен алғанын
анық көрсетеді.
Мысалы:
«Таусылмас көп сыр естідім,
Адамынан үш жүздің.
Тере берсең табылар,
Әділ кісі болған соң,
 Жүрек аңсап
сағынар.
Сөз жәрдемін көрсеткен,
 Аздап айтсам мыналар:
Біріншісі Бекасыл,
Тоқсан үш жаста жөнеді,
Қоқандағы хандардың,                                                       
 Төртеуін көрдім деп еді» («Төле бидің тарихы» Қазанғап Байболұлы «Төлеби» кітабы-1993 ж.) деп
деректерді қайдан алғанын да көрсетеді.
    Сол дастандардан  тарихшылар  мен әдебиетшілер өз ізденістері үшін қазақ
тарихындағы ең бір қаралы парақтардың бірі 
«Қатаған қырғыны» (XVII-ғ.), біртұтас Қазақ хандығының ыдырауының басы
болған  Тәуке хан өлімінен кейін орын
алған саяси-экономикалық және әлеуметтік дағдарыстар, Төле бидің  Әбілқайырға деген көзқарасы, Әбілқайыр ханның
анасы мен Төле бидің қатынасы, «Састөбе» құрылтайына Төле бидің өзі келмей,
ағасы Өтебайдың баласы Қуандықтың ұлы Тастемір шешенді жіберу себебі, Төле
бидің тапсырмасымен Өтеген Өтеғұлұлының Иран, Ауған, Түрікмен жерлерін аралап,
17 жыл дегенде елге оралуы, Төле би мен Әбілмансұр қатынасы, Жолбарыс ханның
қазіргі ресми тарихымыз «жұмбақ» санап жүрген өлімінің себебі, Абылайдың
жоңғардан босаған жерлерді иемденіп қалған қырғыздарға жасаған жорығына сылтау
болған оқиға, Төленің ұлы Қожамжардан Ташкентті тартып алған Жүніс қожаның кім
екендігі, еліміздің оңтүстігінің Қоқан езгісіне түсуі және бүгінгі күні барша
қазаққа ортақ  мәтелге айналған кейбір
қанатты сөздер мен еліміздің түстігіндегі көптеген жер атауларының шығу төркіні
секілді бірнеше бағыт табар еді. Сондай-ақ «Төле бидің тарихы»
жырында барлық ұлы адамдардың басында болатын қасірет, бүкіл
қазақ мойындаған Төлені, өз туыстарының шаршатуы, Тәукенің өлімімен соң
жеке-жеке хандыққа бөлініп кеткен халықтың бір бөлігі  Ұлы жүздің «Қырғыз-қазақтың бір тір
туғанындай күнінде туылып, шілдей бытырап енші алған күндерінде өтіп барамын»
деп өмірден өткен Төледен кейін Жүніс қожаның тұсында екіге жарылып, бір
–біріне қылыш көтеріп, найза кезеуі, ал дулаттардың  Қоқан тұсында 
екіге жарылып сойылдасуы секілді  бүгінгі
ұрпаққа сабақ боларлық оқиғалар баяндалады.
..Бір жаман жері Қоқанның,
Шығарды тарту- параны,
Тоғыздап тарту сый берсе,
Үлкен болып келеді,
Ту бергені датқа боп,
Жалауы белгі деп еді...
Солардың бәрін жеңіп орыс алды,
Сайлады содан кейін болыстарды,
Бақталас, күндеушілік әбден болған,
Ел шауып талан-тараж ұрыспағы..деп,  отарлық бұғауға түскен кешегі «жанын арына
садаға» еткен халық  мінезінің өзгере бастауы
да ақын назарынан тыс қалмайды.

   Бір қызығы, 1945 жылы қайтыс болған Қазанғап
ақын  жырларының 1993 ж. жарық көре сала,
талай атышулы әңгімеге арқау болған 
Қазыбек бек Тауасарұлының "Түп-тұқияннан өзіме дейін" деген
кітабымен үндесіп жатқан тұстары да жеткілікті. Сондықтан, «Қазақтың өз жақсысын
өзінен қызғанып» (М.Жолдасбеков), 
аталған кітапты  жоққа шығарып қоя
салмай, жақсылап зерттеу керек секілді. Кім жазса да, қай дәуірде жазылса да,
ол кітапта қазақ үшін құнды дүниелер жеткілікті екенін ешкім жоққа шығара алмаса
керек?!.

   Енді аталған дастандардағы  2-3 маңызды оқиғаларға тоқтала кетейік.



 «Ауруын жасырған
өледі» дегендей, айтпай кетуге болмайды. Қазақ тарихында Шыңғыс ханның  кейбір тұқымдарының шектен тыс таққұмарлығы,
қанқұмарлыққа ұласып, арты қара халықтың құрбандыққа шалынуымен аяқталған қырғындар
да жетерлік.  Соның бірі «Қатаған
қырғыны»!


 Жалым сұлтанның
ұлы Тұрсын Есім ханға қарсы бірнеше рет бүлік шығарғаны белгілі. Бірақ
барлығында жеңіліс тапқан. Сондай бір кезекті бүліктен кейін екеуін Есім ханды
паналап Түркстанда жүрген Әбілғазы Бахадүр жарастырған. ( Әбілғазының «Шежіре-и түрік» еңбегіңде 1625 ж. Тұрсын сұлтанның
Түркстандағы  Есім хан ордасында қонақта
болғаны баяндалған). 1627 ж. Моғолстаннан жағында жорықтан жүрген  Есім ханның Сайрамсу бойындағы ордасына (қазіргі ОҚО, Төлеби ауданы,  Кеңесарық ауылы) Тұрсын шабуыл жасаған.
Қамсыз отырған ел тоз-тозы шығып, қырғынға ұшырап, Есімнің туыстары сол маңдағы
«Қорғантас» деген құздағы үңгірге жасырынып жан сақтайды. (Сол өңірде 46 жыл орманшы болған 
Кертай Баялиев (1929 ж.т.) ақсақалдың айтуынша, үңгірге тек төбеден
арқанмен ғана түсуге болады. Жергілікті халық «дуамен байланған киелі үңгір»
деп жолай бермейтін сол үңгірге түсер сатының арша бұтақтарынан өрілген
қалдықтары өткен ғасырдың 50 жылдарына дейін тұрған көрінеді. Ленинградтық бір
топ ғалым 1960 жылдары сол үңгірді іздеп келген. Бірақ, Кертай ақсақал киелі
үңгірдің киепеті ұрпағыма тиіп кетер деп, барар жолды көрсетпеген).
...Жақсығұл
саған айтамын,
 Аңғырт, шалыс адамсың,
Адам емес,
надансың,...
...Бас ие
болып, бата алып,
Еркекпін деп
қалғансың.
Етегі салпы
өр Дулат,
Қопал халық
тәмамсың.
Тілсіз
баллар өлгенше,
Сен жаман
өлсең болмай ма?...деген жолдардан Есім хан
жорыққа аттанарда арттағы бала-шағасына бас-көз болу үшін қалдырған  жасақ басшысы Бөгежіл Жақсығұл мергеннің
өздеріне артылған міндетті ойдағыдай орындай алмағанын байқаймыз. Ауыр  жорықтан  
жаңа оралған Есім хан араға дәнекер болып, Тұрсынмен  ант ұстасып 
жарастырған Әбілғазыға :
«...Абылғазы
баһадур,
Дұғай сәлем
досыма,
Боп едік қой
басында,
Алдамаққа
әдісқой,
Сен екенсің
ашына.
 Аман болып қатаған,
Қырылған
қазақ қырылсын,
Бір келіп
кет қасыма.
Не деп едік
басында,


Ағарғанда
сақалың,


Болғаның аға
осы ма?..» -деп ашу-ызаға толы хат жазады.


   Сосын,  Тұрсын бастаған Қатағандарға қарсы бір тудың
астына жиналайық деп ұлыс билеріне сәлем жолдайды. Барлық қазақ қосындарын қол
астына жиған Есім хан «қазақтың қаны бекерге төгілмесін, тұтқын болған адамдар
мен тоналған дүние-малды қайтарып, аяғыма жығыл» деп Тұрсын ханға қырғыз манабы
Көкімді жібереді.


...Ханы еді
қырғыздың,


Ер Көкім би
деген-ді.


Жеңген жаққа
қосылып,


 Олжа алсам деп еді,


Дүниеге көзі
тоймаған,


Бұл да
үміткер ел еді.


Пікір, қулық
ойлаған,


Қарауырақ
неме еді...


Бірақ, Тұрсын Есімнің талабын қабылдамай тастайды.


Осы соғыс туралы М.Мағауин Мәшһұр-Жүсіпке сілтеме жасай
отырып, былай дейді: ...«Бірі қорқаулықтан, бірі кектен көздерін қан басқан екі
әмірші Сайрам қамалының түбінде беттеседі. Бір жақта екі арыс қатаған, және
оған ерген соншама қауым, екінші жақта үш арыс алаш және оған қосылған қаншама
жұрт. Бәрі де қазақ»...


Сірә, жер жағдайын білмеуі кедергі болса керек, Мұхтар
ағамыз шайқас Сайрам қамалының түбінде өтті («Қазақ тарихының әліппесі»
Алматы-1995 ж.)  деп қысқа қайырады. Ал,
Қазанғап шайқас кезінде Есім хан ставкасының солтүстігі Түлкібас, Дәу баба, батысы
Қазығұрт, Шымкентке дейінгі жер алақандағыдай анық көрінетін «Мыңбайыр»
жотасында (қазіргі Керегетас, Диханкөл ауылдарының желкесіндегі биік жота), ал
Тұрсынның шатыры кейін «Шатыртөбе» (қазіргі Алатау ауылдық округi, Төлеби ауданы) аталып кеткен
жерде тұрғанын анық көрсетіп қана қоймайды, екі тараптан жекпе-жекке шыққан
батырлар туралы да үлкен ақпарат береді.


Мәселеңки, Қатағанның бас батыры Айрылмастың жекпе-жекке
киер киімін суреттегенде ...Керіктің
қалың терісін,


Басына
қалқан қойдырды,


Түтеген
мылтық тиер деп,


Өзінің алдын
тор қылды...деп қайырған жолдар этнографтарды да  қызықтырары сөзсіз. Қазақ батырларының тек,
Африка құрлығын мекендейтін керіктің (жираф)терісімен қалқанын қаптауы сол кездегі сауда байланыстарының ауқымы өте кең
болғанынан хабар берсе керек?!


Ал, енді шешуші шайқас қай жерде өтті? Оны табу үшін
алдымен екі жақ әскерінің санын шамалап болса да, анықтау қажет екендігі
түсінікті. М.Мағауиннің деректері бойынша, Тұрсын хан  1623 ж. Бұхара ханы Имамқұлыға қарсы 100 мың
әскер шығарыпты. Одан кейінгі 4-5 жыл ішінде Тұрсынның қосындары көбеймесе,
азаймағаны анық. Күші азайса, әлденешінші рет Есімге қарсы шығуы екіталай еді.
Тұрсында 100 мың әскер болса, осы шайқаста жеңіске жеткен Есім хан әскерінің
саны да одан кем болмаса керек! Сайрамсу алабында осыншама қыруар әскер еркін
соғыса алатын жер Ақсу өзенінің сол жағы мен Сайрамсу (Балдыбірек) өзенінің оң
жағасын бойлай,  «Майбұлақ» ауылынан
(Төлеби ауданы)  мен Кепесарай ауылына
(Сайрам ауданы) дейін созылып  жатқан
«Саңлақ» жазығы ғана.


...Балдыбірек
деуші еді,


Сайрамсу бір
саласын,


 Дабырашалды бір төбе,


Азат биік
бас жағы.


Басына шығып
төбенің,


Дағара шалды Есім хан»...


Ақынның «Дабырашалды» деп
отырғаны Балдыбірек өзенінің сол жағасындағы қазіргі Майбұлақ (Жамбыл) ауылының
солтүстік шетінде орналасқан биік төбе. Ол төбе аталған соғыстан кейін  «Даңғырашалды»
аталып кеткен  (Ресей отаршылары 1906 ж. осы жерде «Доброшалды» деген село орнатқан.
Кейінірек, село «Борисовка» атала бастады. ОҚО Облыстық мұрағаты). Бұл
жерде ақынның аталған жырларды 1941 ж. көктемде жазып бітіргенін ескеру керек.


Шайқастың қалай өткені туралы
М.Мағауин ештеңе айтпайды. Ал, Қазанғап Байболұлы мен Қазыбек бек Тауасарұлының
шайқас эпизодтарын суреттеуі өте ұқсас, ал басты кейіпкерлердің есімдері
бірдей.  Екі автор да бір дереккөзді
пайдаланғаны анық байқалады.


Бірнеше күнге созылған
кескілескен ұрыстан соң Тұрсын ханның әскері тас-талқан боп жеңіледі. Бұл
туралы авторлар  былай дейді:


...Туы құлап хан Тұрсын,


Не болсаң халқым, о бол деп,


Ташкентке қарай жөнеді.


...Қошынын жинап Есім хан,


Хан Абатқа жөнелді,


Хан Тұрсын сонда деп еді.


Ташкентпенен арасы,


 Сәскелік қана жер еді... (Қазанғап Байболұлы «Еңсегей бойлы ер Есім» жыры. «Төле
би» кітабы-1993 ж.).


...«Есім ханның тепкісіне шыдай алмаған Тұрсын хан жеңіліске ұшырап
Ташкентке шегінеді»... (М.Мағауин «Қазақ
тарихының әліппесі» Алматы-1995 ж.).


...«Ақыры, оны (Тұрсынды) Есімхан Сайрамсудан Ташкентке дейін қуып, Ташкент
түбіндегі хан Абат деген жерде өлтірді»... (Қазыбек бек Тауасарұлы "Түп-тұқияннан өзіме дейін"
–Алматы-«Жалын» баспасы-1993 ж.192-бет). Сонымен, қазақ тарихына «Қатаған
қырғыны» атанып енген қырғын Сайрамсуда басталып, Ханабадта аяқталды. Қатаған
тайпасының «арбаның күпшегінен бойы асқан еркек кіндіктісі түгел найзаға
ілініп, әйел заты түгел үлес-олжаға берілді, түрлі себеппен кешірім жасалған
жекелеген топтары басқа руларға таратылады » (М.Мағауин).


Қазанғап Шәкерімге сілтеме
жасап, Тұрсын ханның Қоңырбике, Айбике, Нұрбике атты қыздары  Арғын-Тобықты жігіттеріне тигенін айтады.


 «Қатаған
қырғынының» туысқа туыс қол көтерген АЗАМАТ соғысы екенін Қазанғап пен Қазыбек
бек Сүлейменнің (Есім ханның батыры ) өзінің туған қайынағасы Айрылмасты
(Тұрсын ханның бас батыры)  жекпе-жекте
өлтіруімен көрсетеді.


«Қатаған
қырғыны ―Есім ханның жеңісі емес, бүкіл Қазақ ордасының үлкен жеңілісі болды.
Іргелі елдің туын көтеріп отырған сегіс ұлыстың екі бөлшегі түнекке батыпты.
Содан былай, қазақ мемлекетін құраған қауым алты алаш деп аталады» деп топшылайды М.Мағауин. Ия, шынында да «Қатаған
қырғынынан» есеңгіреп қалған қазақ, тек «Орбұлақ шайқасынан кейін ғана, еңсесін
қайта тіктей бастады. Оған, 1628 жылдан «Орбұлақ шайқасына»  (1643 ж.)  дейінгі деректердің мардымсыздығы куә. Шет
жерлік дереккөздерді айтпағанда, осы кезеңде өзіміздің ақын-жырауларымыз да
«үнсіз» қалған.


Аталған жырда Бекасыл әулиенің бабасы Төле биден алған
өмірлік ұстанымы деуге боларлық көзқарасы мен көріпкелдігі  Есім ханның аузымен айтылады.


Хан өсиеті


Шақырып Есім
айтты қазақ ұлын:


...Сырбаз
жеп, қымыз ішіп, ақымақ боп,


Зілінде жарамайды
көшпелігің.


Даланың
жазын жайлап, көгін көктеп,


Өнерсіз,
тағы сор да аңқаулығың.


Қалалы
орнықты ел болмадыңдар,


Киіз үй
туырлық, ағаш тіршілігің.


Қарның тоқ,
уайымың жоқ болғаннан соң,


Қамы жоқ
инедейін кейінгінің.


...Түбіңе
жетер түбі алалығың,


Бұл жақта жапон, қытай, бұяқта орыс,


 Біреуі алмай қоймас өнерлінің.


Менен соң
қилы-қилы заман болар,


Қоңсы боп
шегір көзді адам қонар.


Атаны бала
құрмет қылмайтұғын,


Ағаға іні
қарсы табан қояр.


Біріңді
бірің шағып, күнде өлтіріп,


Мал-мүлкің,
қатын-балаң талан болар


Соратын
теспей қаның басшы болып,


Ақырың
осыменен тәмадалар.


Біріңнің
бақайыңнан бірің тартып,


Мен емес,
мына күндер саған болар.


Қос-қос
орда, қос орда,


Қосылып
қонбас бізден соң.


Бала сыйлап
атасын,


Құрметтемес
бізден соң.


Ауызбірлік,
ынтымақ,


Бола бермес
бізден соң.


Бала қамын
ойланып,


Ер тумайды
бізден соң.


Ғылым, өнер
үйреніп,


Қазақ болып
қарайып,


Халық болмас
бізден соң.


Тиын пара
жеместен,


Төре жүрмес
бізден соң...


Қытай, орыс мақұл, Есім ханның жапон халқы туралы  хабардар болуы екіталай. Оның үстіне, бүгінгі
Жапонияның өркендеуі 1867-68 жылдардағы Мэйдзи төңкерісінен басталғаны әмбеге
аян. Ал, бұл жылдар 1822 ж. дүниеге келген Бекасыл әулиенің нағыз кемел шағына
тура келеді.


 


2.Төле би
шыққан орта


 


Қазақ мемлекеттілігі тарихында айналасындағы Ресей, Қытай
секілді алып империялардың өзімен терезесі тең қатынас орнатып,  қазақ халқы үшін «қой үстіне бозторғай
жұмыртқалаған» мамыражай заман орнату Тәуке ханның ғана қолынан келгені
белгілі. Тәукенің тұсында Қазақ хандығына қарақалпақтар мен қырғыздар да кірген
деседі. Ол жеткен биіктерге тіпті, атағы аспандаған Абылайдың  (Әбілмансұр) өзі жете алған жоқ.  Сөз жоқ, оның осы жетістіктерін тілге тиек
еткенде ең алдымен еске түсетіні атақты Төле, Қазыбек, Әйтеке  билер болса керек!?


«Бір хан, үш би шығарған,


Жеті жарғы деген заң.


Заңсыз жұмыс бола ма,


Батқан күн мен атқан таң.


Үкіміне бағынар,


Жағындағы барша жан.


Ноғайлыдан бөлініп,


Қол салған бұрын қазаққа


Жобасын ескі түзеткен,


Еңсегей бойлы  Есім
хан.


Нашардың қамын ойласып,


Жеңілдік жолмен жүргізген,


Төле би мен Тәуке хан»... («Төле бидің тарихы» Қазанғап
Байболұлы «Төлеби» кітабы-1993 ж.) деген
жолдардан Тәуке хан тұсында қазақ халқының
дәстүрлі әдеп-ғұрып заңдарына үлкен реформа жасалып, қазіргі тілмен
айтқанда гуманизацияланғанын аңғаруға болады. Солтүстік Кавказ халықтарында
бүгінге дейін сақталып, өз қоғамдарында 
үлкен бас ауру болып отырған «Жанға жан» (Вендетта), яғни «қанды қанмен
жуу» ғұрпы  «Жеті жарғыда» «құнмен»
алмастырылды.


Бар ғұмырын халқымыздың
бірлігіне, ынтымағына арнаған осы билеріміз туралы осы күнге дейін том-том
кітаптар, монографиялар, көркем шығармалар мен мақалалар шықты, әлі де шыға
берері сөзсіз.


     Бірақ, бәрі бір бұл тақырыптың ашылғанынан
ашылмағаны көп! 


 
Бүгінге дейін жарық көрген 
зерттеу немесе көркем шығарма болсын, басым бөлігі «Тоғыз ұлды
Құдайберді әулетінен Төлеге дейін бай да, би де шықпаған , «Қарашоғыр» атанған
қара шаруа болған»...  деген деректер
келтіреді.


Бүгінгі күні өмірімізге дендеп енген ғаламтордағы
кез-келген іздеу жүйелерінен де  Төле би
туралы материал іздесеңіз, табатыныңыз осы тектес материалдар.  Бүгінгі жастарымыз ақпараттың  үлкен бөлігін ғаламтордан алатынын ескерсек,
мұның зардабын түсіну қиын емес. Заманымыздың 
ғұлама жазушысы  Ә.Кекілбаевтың
«Үркер» романынан басталған «қарашоғыр» 
(«Жазушы» 1981 ж. 82-бет)  кейінгі
жылдары еліміздегі барлық үлкенді-кішілі басшы қызметкерлер мен зиялы қауым
өкілдерінің «үстел» кітабына айналған, қадірменді ағаларымыз Мырзатай
Жолдасбеков, Қойшығара Салғарин және Ақселеу Сейдімбек (марқұм) бірлесіп жазған
«Елтұтқа» (Астана: Kүл Тегін, 2001 ж.) жинағына да кірді.  «Қазақстанның
ашық кітапханасы» сериясымен ғаламторда 
шыға бастаған  «БАБАЛАР СӨЗІ» (57
том. Тарихи жырлар) деген жинақта да 
Қазанғаптың жоғарыдағы кітабының алғы сөзі  сол «қарашоғырмен» басталыпты. Мұнда да
авторлар, қолдарындағы жырдың мазмұнына мән бермепті.


  Кейінгі кездегі авторлар,
тіпті арасында маман тарихшылар да бар ―Төле би туралы жазғанда, жоғарыдағы
авторларға сілтеме жасап жүр.


Сонымен, Төле би қандай ортада тәрбиеленді?


    Арғы жағын қазсақ, шамамен, VI-VII ғасырлар
тоғысында өмір сүрген Қарашаұлы Бәйдібек мен Майқы биге (XII-XIII ғ.ғ.)   барып тірелеміз. (Шежірелерде Майқы би деген атпен өмір сүрген бірнеше тұлға кездеседі.
Алғашқысы  Майқы би Мәнұлы б.з.б. 78-89
жылдары өмір сүрген және аңыз бойынша би атанған тұңғыш адам. Кейбір
зерттеушілер оны біздің заманымыздан бұрынғы Үйсін мемлекеті билеушілерінің
бірі деп есептейді. Ал, біз айтып отырған, екінші Майқы би Төбейұлы Шыңғыс
ханның замандасы әрі оны хан көтерген 
бидің бірі болған).


Шыңғыс хан қайтыс болған соң
қазіргі қазақ халқын құрайтын ру-тайпалардың үлкен бөлігі Жошы ұлысына қарағаны
белгілі. Ал, дулат тайпасы алдымен 
Шағатай ордасына кірді. Осы жерде, М.Х.Дулатидің «Тарих-и-Рашиди» кітабында
жазылған  Шағатай ұлысының орнында,
«Моғолстан» мемлекетінің құрылғаны белгілі. «Жер дауы мен жесір дауы» деген
халқымызға етене  ұғымдарды еске алсақ,
Әбілқайырдан іргесін ажыратқан Керей мен Жәнібекке, өздері қаламаса, Моғолстан
мемлекетіндегі  «Беклер бек» (Бектердің
бегі) лауазымын мұраға алған дулат тайпасының ата мекені  Шу бойы мен Қозыбасыдан жер бөліп бере салуға
 Есен Бұға ханның жүрегі дауалай қоймаса
керек?!


 
Ал, мемлекетіміздің шынайы тарихын қалыптастырамыз десек, бұл мәселеден
де айналып өтуге болмайды. Ол үшін, М.Х.Дулати бабамыздан бастап, ортағасырлық
ғұламаларымыздың барлық мұраларын қайта зерттеумен қатар, әлем елдерінің үлкен
кітапханалары мен мұрағаттарын ақтарып қана қоймай, ел ішінде сақталып қалуы
мүмкін ескі кітаптарды іздестіруге  тура
келеді.


...Сипаттайын Төле би.


Әлібек бидің баласы,


Бекбике деген анасы.


Тұңғыш би боп сайланған


Құдайберді бабасы.


Тексере келсең аңғарып,


Үш жүздің де ағасы.


Ағалығын айтайын,


Ұлы жүздің баласы,


Ұлы жүздің ішінде,


Сомдаған болат сияқты,


Тұтас ұзақ саласы.


Он бір ата үзілмей,


Билігінің шамасы.


Басқа би мен Төле би,


Аспан мен жердей арасы.


Қазақта сансыз көп билер,


Үш биден бөлек үш жүздің,


Жеткен жоқ түгел шамасы...( «Төле бидің тарихы» Қазанғап
Байболұлы «Төлеби» кітабы-1993 ж.) деген
өлең жолдардан Төлеге дейін оның он атасы би болғанын аңғарамыз .


    Еліміздің айтулы ғалымдары мен
жазушыларының алғы сөзімен шыққан «Бәйдібек
баба-Алып бәйтерек ұрпақтар шежіресі» («Өнер» баспасы 004 ж.)  атты кітапқа сүйенсек, Дулат- Жаныс - Жортуыл
- Жантудың Жайылмысынан Қожамберді тарайды. Қожамбердіден Құдайберді, Құдайқұл,
Кәдірқұл, Кәдірберді, Олжағұл, Сұлтанқұл, Ақберді туады. Жоғарыда аталған кітап
бойынша «тоғыз ұлды Құдайберді» атанған бабамыздан Түгелбай, Данай, Ақтай,
Бақыбек, Қарашәуке, Қарасопы (Әжібек), Құдайменде, Тоқпан, Әлібек атты ұлдар
өрбіген.


Ал, Қазанқап ақынның нұсқасында
аздаған өзгешелік бар.


Оның айтуынша, Құдайбердінің  бәйбішесінен 
Құдайменде, Тоқпан, Әлібек  атты
ұлдары туған.


...Қожамбердіден және де,


Туылыпты жеті ұл.


Ақберді мен Құдайқұл,


Ғараптан Нүкіс ел болып,


Қосылады Жамбайға.


Жаспын деп ақшамдайын


Қадірберді, Қадырқұл,


Олжағұл пен Сұлтанқұл.


Құдайберді үлкені.


Есім ханның тұсында,


Осыған билік тіркелді.


Құдайбердінің тоғыз боп,


Туылыпты баласы.


Құдайменде, Тоқпан, Әлібек


Бәйбіше еді анасы.


Бесінші Ақтай, Бақыбек,


Түгелбай, Данай жетінші.


Қариялар санаса.


Қарашәуке біреуі,


Қайрақбермес Тасыбек ,


Сарыарқаның елінде,


Мұрын Найман елінде.( «Төле бидің тарихы» Қазанғап
Байболұлы «Төлеби» кітабы-1993 ж.)...


1620 жылы Есiмхан Алтын ханмен,
Ноғай ордасымен бiрiгiп, отыз мың қолымен ойратқа шабуыл жасады (Есім ханның
«Еңсегей бойлы Ер Есім» атала бастауы осы соғыстан кейін). Қара Ертіс бойында
өткен осы соғысқа арғын Ағынтай, алшын Жиембет, қоңырат Алатау, шапырашты
Қарасай батырлармен бірге, Құдайберді би де қатысады (Қазыбек бек Тауасарұлы
"Түп-тұқияннанөзімедейін" –Алматы-«Жалын» баспасы-1993 ж.193-бет).
Есім ханның осы жорыққа аттанар кезінде қазақ жүздерін – Ұлы жүзді Құдайберді,
Орта жүзді Шаншар, Кіші жүзді Жидебай билер бастағанын  өзінің дастанында Қазанғап Байболұлы былай
толғайды:


...Ынтымақпен сайлады,


-Құдайберді -Жаныстан,


Ең әуелі болғаны.


Орта жүздер сайлады,


Арғын Шаншар мырзаны.


Қаздауысты Қазыбек,


Осыдан тарап шығады.


Кіші жүз Алшын Жидебай,


Баласы мұның Айтеке


Шежіреде шығады....


Ал, Қазыбек бек Тауасарұлының
"Түп-тұқияннан өзіме дейін" кітабында төмендегідей жолдар  бар:...Есім
ойраттарды біржола үнін өшіргісі келді. Сөйтіп, 998 жылы (1620 ж. Ө.Ш.) отыз
мың қолмен ойратқа лап қойды....Қара Ертістегі соғысқа....Қарасай батыр қол
астында Есімнің белгілі батырлары Арғын Ағынтай батыр, қоңырат Алатау батыр,
алшын Жиембет батыр, дулат Жақсығұл батырлар бар еді....Дулат - Жаныс
Құдайберді билер де ұрысқа қатысты.... Құдайберді - Төлебидің атасы (Қазыбек
бек Тауасарұлы "Түп-тұқияннан өзіме дейін" -Алматы-«Жалын»
баспасы-1993 ж.).


Міне, өздеріңіз көріп отырғандай
екі шығарма үндесіп, бірін бірі толықтырып тұр.


Құдайберді бидің туған жылы
әзірге белгісіз, ал қайтыс болған жылы шамамен-1627 жылдың бас кезі болса
керек. Оны әкесінің орнына Әлібектің «Ұлыс бегі» болғанын, Есім ханның оған
әкесі Құдайбердінің қайтыс болуына байланысты көңіл айтқанынан байқауға болады:


....Мына сәлем ханыңнан,


Қабыл көргін жаныңмен.


Құдайберді баласы-


Әлібек деген Жанысқа,


Әкеңнің берсін иманын.


Аман еді барыста,


Шалқайма жатып алыста,


Жақында болса бірлесіп,


Айқайлағын алысқа.


Хан Тұрсынмен мінеки,


Тағы түстім жарысқа.


Ер өледі намысқа,


Барларыңды қарышта!( «Төле бидің тарихы» Қазанғап
Байболұлы «Төлеби» кітабы-1993 ж.).


...Аман еді барыста,...яғни,
осында айтылған «Барыс» жылы - 1626 жылы Құдайберді әлі өмірден өтпеген. Ал,
«Барыстан» кейінгі «Қоян» жылында Есім ханның ордасынан Әлібек биді
көреміз.Әлібектің жасы  Қарасай батырмен
қатар еді деседі.  Ал, Қарасай шамамен
1597-98 жылдары туылған. ...«1005 - қоян
жылы (1627 ж.Ө.Ш.) Еділ мен Жайыққа Тобылдан ығысқан қалмақтар шабуыл жасап,
Алшындарға күн көрсетпей жатыр деген хабар жетті....Осы ұрыста қаңлы Сарыбұқа
батыр кескілесте бір құлағынан айырылып, Түркістанға шұнақ болып
қайтты.....Түркістанға келген соң Есім хан сұрапты: -Ей, Сарыбұқа құлағың
қайда?-депті...-Құлақты Жайықты жұтпақ болған жайынға бердім депті. Сонда сол
жерде отырған Дулат Әлібек би іліп алғандай: - Басқа келген пәледен,  бастан құлақ садаға,-депті. Бұл кейін мақалға
айналып кетті....(Қазыбек бек Тауасарұлы "Түп-тұқияннан өзіме дейін"
-Алматы-«Жалын» баспасы-1993 ж.).


 
Ауыл арасындағы қатардағы бидің ханмен мәжілістес бола алмайтыны
бесенеден белгілі, яғни қайтыс болған Құдайбердінің орнына Әлібектің «би» (Ұлыс
бегі) сайланғаны көрініп тұр. Оның үстіне, Әлібектің хан алдында еркін сөйлей
алуы да біраз жайды аңғартса керек!


...Би сайланған Әлібек,


Құдайберді биден соң,


Опат болып жасында,


Құдайменде ағасы...(«Төле бидің тарихы» Қазанғап
Байболұлы «Төлеби» кітабы-1993 ж.). Тереңірек
зерттесек, аталған билердің Есім хан тұсында жасалып, халық аузында "Есім
ханның ескі жолы" атанып кеткен қазақ халқының ғұрыптық заңдарын жасауға
қатысу мүмкіншілігін де жоққа шығаруға болмайды!


Ал, ел аузындағы аңыздарда
айтылатын «Әлібек жарлы бопты» деген әңгімелерге келсек, оны Әлібектің би
ретіндегі тазалығынан деп түсіну керек. 
Есім хан Тұрсын ханды жеңген соң, өз әскерлеріне жеңілген жұртты талауға
рұқсат берген (Жасыратыны жоқ, ілгеріде сарбаздарды ынталандыру мақсатында,
жеңіліс тапқан елді тонау, қазаққа ғана емес, барлық халықтарға тән дәстүр
болған). Әлібек би «дүниеқұмар» адам болса, Қатаған жұртын тонауда және өзі
қатысқан басқа да жорықтарда «би» ретінде молынан үлес алып, материалдық
жағдайын түзеп алар мүмкіндігі болған. Бірақ, «Бүлінгеннен бүлдіргі алма», «Арамнан
жемейік, адалдан өлейік» деген халқымыздың даналық сөздерінен өнеге алып
өскен  Әлібек би ондай «ұсақтыққа» бара
қоймаған болса керек. Оның үстіне, би түрлі жиындар мен жорықтарда жүргенде
үйдегі мал-жанға, тетелес бауыры 
Тоқпанның қарайлауы, егелік етуі қазақ ғұрпына қайшы емес.


...Туың құлап Тұрсын хан,


Алтын жағаң қисайса,


Ұлы жүз,орта,кіші жүз.


Қадауыңша қыларсың,


Қос-қос жесір аларсың,


Ұлы жүздің ағасы,


Елтірі тонның жағасы


Әлібек би қыласың,


Құдайберді баласы,


Қамыстан көп Жанысым,


Өрнекті жұрт дабысың.( «Еңсегей бойлы ер Есім» Қазанғап
Байболұлы «Төле би» кітабы-1993 ж.)
«Малы мыңғырған» бай болмаса да, Әлібектің малсыз болмағанын төмендегі
жолдардан байқауға болады:


...Жас күнінде Төлеге,


Әлібек түйе бақтырды.


Көтерем қып иіріп,


Шаңлаққа айдап сап қылды.


Мал бағуға зауқы жоқ,


Қой бақтырса үркітіп,


Бір бұтаның түбінде,


Біреуін бір қаптырды.( «Төле бидің тарихы» Қазанғап
Байболұлы «Төлеби» кітабы-1993 ж.)....


  
Жоғарыдағы бұлтартпас деректерден 
Төле бидің атасы Құдайберді мен әкесі Әлібектің ешқандай «қарашоғыр»
емес, Қазақ мемлекеттілігінің нығаюына, қазақ 
ұлтының  тұтастығының  сақталуына өзіндік үлестерін қосқан  билер әулетінен болғанын білуге болады. Құдайберді әулеті Есім хан заманы,
Ресей, Қоқан басқыншылықтарын қоса алғанда атышулы «Қазан төңкерісіне» дейін
тайпа билігін уысынан шығармады. Әлібектен кейін, оның үлкен ұлы Ақбота би
сайланды. Ақботадан кейін билікке Төле келді. Төле бидің деңгейіне  жете алмаса да, одан кейінгі Қожамжардан
бастап, Дербісәлі, Шойбек би, Момбек датқа
барлығы ел есінде қалатын тұлғалар деңгейіне көтерілді, олардың барлығы
дерлік, өздеріне қарайтын елдің мүддесін өз мүдделерінен жоғары қойды.  Ниязбек батыр
Ташкент маңында «Ниязбек» қамалын салса, Шойбек би шежіре жазды, Момбек датқа
Кенесары бастаған ұлт-азаттық көтерілісіне қатысты.  Осы әулеттен шыққан ең соңғы билер, Сайрамсу
бойындағы Қожабек – Жолан ауылдарының старшындары Қоқай Көкиев пен Досалы
Досмұратов еді. «Қазақ ұлт-азаттық
қозғалысы» атты жинақтың 4-кітабынан  «1906 ж. наурыз айында Бадам болыстығының №
ауылында  орыс келімсектерінің Сайрамсу
бойындағы суармалы жерлерді алуына қарсы Қоқай би Көкиев пен Досалы би
Досмұратов  бастаған толқу болып өтті»-деген
жолдарды оқуға болады.


    Жоғарыда аттары аталған ағаларымыздың қазақ
әдебиеті мен ғылымына сіңірген еңбектерін ешкім жоққа шығара алмайды.
Оқырманның қолына әлі талай кітаптары мен көптомдықтары тиері сөзсіз.


Біздікі, тек ендігі жерде кезінде
кеткен қателіктерге жол берілмесе деген тілек!


Кейбір қолында билігі бар, қолдан
«би-батыр» жасауға шеберленген замандастарымыз, орта ғасырлардан бергі
тарихымызда елдігімізге  айтулы үлес
қосып қана қоймай, тұтастай бір билер 
династиясының бастауында тұрған 
Қожамбердіұлы Құдайберді мен оның ұлы Әлібек билерді де насихаттап, есте
қалдыру жағын да естен шығармаса екен деген үміт!


 





  ... Төле би жұртын жиды
қиял ойлап,


Шығарсам арық қазып, Сырдан байлап.


Ел болсақ отырысты болар еді-ау,


Қыстасам, Алатауды жазда жайлап.


Бір жағымыз далалы диқан болсақ,


Көшпелі бір жағымыз бие байлап.


Елдерден қатар жатқан үлгі алайық,


Баллардың түбіндегі қамын ойлап.


Мақұл деп арық қазды қалың елі,


Тозақтың тау торабы көлденеңгі.


Орнығып қазақ бәле болады деп,


Жолбарыс хан жау болды Тәшкендегі.


Төле бидің сол қазған арығынан,


Жұртына азын-аулақ ырыс келді.


Амалы жоқ, қуған соң тұрыс бар ма,


Бел байлады Төле би ұрысқа енді... «Төле бидің
тарихы» жырынан.


Тарихымыздағы тағы бір ақтаңдақ, ол Ұлы жүздің ханы
Жолбарыстың өлімі. Тарихшылар оны бірде қожалардың қолынан ажал құшты десе,
кейбір деректер


«Төле бидің тарихы» жырда Төле бидің «Ақтабан шұбырынды»
оқиғаларынан кейін қазақ халқы отырықшылыққа көшіп, егін екпесе «ұлт» ретінде
жойылып тынатынын терең түсініп Ташкент, Сайрам маңында өз туыстарына арықтар
қаздырып, егін салдыра бастағаны жақсы көрініс тапқан. Төленің өз кіндігінен
тараған ұлдары бас болып қаздырған Сайрамсу бойындағы «Қожабек»,  «Жолан» арықтарын сол жерлердің халықтары әлі
күнге өз игіліктеріне пайдаланып отыр. Ал, Төленің ұлы Ниязбек бас болып
салдырған Ташкент түбіндегі «Ниязбек» қамалы мен арығының, қажет кезде бүкіл
Ташкент шәрін ауыз сусыз қалдыруға боларлықтай, 
стратегиялық маңызы болды. Негізін, Төленің немере туысы Бектемір
(Тоқпанның ұлы) қалаған қыстақ   қазір
Ташкент қаласының бір ауданына айналып кетті.


Өз дәргейіндегі көшпелі халықтың  отырықшылыққа бет алуын, өз билігіне төнген
тікелей қауіп деп түсінген  Ұлы жүздің
ханы Жолбарыс Ташкент түбіндегі  қазақ
егіншілерін қуып тастау мақсатында  өз
жасақтарымен барып тиіседі. Оны құрамалардың биі Бүркіт қолдайды. Қақтығыста
садақ оғынан қатты жараланған Жолбарыс өлім аузында жатып, Төле биді шақырып
кешірім сұрайды. Жолбарыс өлімінен кейін Ташкент билігі Төлеге тиді.


     Жалпы, 1520
жылдар шамасында өмірден өткен Қасым хан дәуірінен бергі тарихымызға тереңірек
көз жүгіртсек, халқымызды шамамен әрбір 100 жылда өте терең дағдарыстар күтіп
тұрыпты. Қасым өлімінен кейін іргесі шайқалған Қазақ ордасының еңсесін қайта
көтеру 1560 жылдары таққа отырған Хақназар ханның ғана қолынан келді. «Қатаған
қырғыны» (1627-28 ж.), «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» (1723-27 ж.), Ресей
патшасының жарлығымен хандық биліктің жойылуы (1822-24 ж.), қазақты қырып-жоюға
бағытталған патша өкіметі 1916 ж. жариялап, 1938 ж. дейін жалғасқан Кеңес
өкіметінің сұрқия саясаты... Осындайда, «Тарих адаспау үшін қажет» деген
Бекасыл әулиенің әйгілі сөзі еріксіз еске түседі.


Бекасыл әулие Биболатұлы
(1822-1915 ж.ж.)


Бекасыл әулиенің кім екендігіне тоқталып, оның  мұрасының халқымыз үшін қаншалықты құнды
екенін  М.Жолдасбеков («Жұлдызнама»
«Егемен Қазақстан»  маусым 11.06.13 ж.)
өз мақаласында тағы да бір рет айтып өтті. «Дарияның қасынан құдық
қазғандай»  болмайық, дегенмен, өз
білгенімізді қосайық.


    Төленің әкесі
Әлібектің туған бауыры Түгелбайға  шөпшек
болып келетін Бекасыл әулие өзіне жақын туыс болып табылатын Төле бидің көзін
көргендердің тәлімін көріп, немерелерімен аралас өсіп қана қойған жоқ, әз
Төлені өзіне рухани ұстаз – пір тұтып өткен. Өкінішке орай, Төле би тарихын
зерттеушілер, тұрғындарының жартысынан астамы  Құдайберді бидің ұрпақтары болып табылатын
Төле би ауданына (ОҚО) ат басын бұрмағаны анық. Бекасыл әулиенің ең соңғы
шәкірттерінің бірі, оның немере інісі Пошатай ақсақалдың әңгімесін тыңдамасақ
та, көзіміз көреді. Бар ғұмырын  елді
имандылыққа шақыруға арнап, 1970 жылдардың соңында өмірден өткен Пошатай қария
көп сырды өзімен бірге алып кетті.


    Осы жолдардың
авторына 2009  ж. Бекасыл әулиенің
шөберелері Пансатбек Кеуенов (1916-2012 ж.), Жолдасбек Бөртекеев (1929 ж.т.)
деген қариялардың әрқайсысымен жеке-жеке ұзақ сұхбаттасып, сөздерін диктофонға
жазып алудың сәті түсті. «Кеңес өкіметі орнап, белсенділер дінге қарсы ашық
шабуылға шыққан аласапыран заман басталғанда, Бекасыл әулиенің ұрпақтары
ғұламаның барлық кітаптарын Сайрамсу-Жергентал бойындағы көп үңгірдің біріне
тығып, өздері бас сауғалап жан-жаққа бытырап кетті. Одан соң,  іле-шала 1932-33 жылдардағы ашаршылық
басталып, «балапан басына, тұрымтай тұсына» деген заман туды. Өкіметтің ызғары
басылып, дінге деген көзқарас жұмсара бастағанда,  кітап тығылған үңгірді білетіндер бақилық
болып кетіп еді» деп өкінеді қос қария.


     Бүгінгі күні
сол мұраны іздеу жұмыстарын Бекасыл бабаның ұрпағы генерал Е.Исақұлов өз
күшімен жүргізіп жатқанын М.Жолдасбековтің мақаласынан оқып білдік
(«Жұлдызнама» «Егемен Қазақстан»  маусым
11.06.13 ж.). Бірақ, «Жалғыздың үні шықпас, жаяудың шаңы шықпас» дегендей, бұл
жұмыс бір азаматқа тым ауыр жүк екені бесенеден белгілі.


  Егер, мемлекеттік
органдар немесе демеушілер арнайы экспедиция жасақтаса Бекасыл әулиенің
кітапханасын табуға болады. Себебі, іздейтін жердің құлама құз-жартасы,  үңгірі-жықпылы  көп болғанмен, аумағы аса үлкен емес. Ол
кітаптар табылып жатса, тек оңтүстік өлкенің 
тарихы ғана емес, бүкіл халқымыздың өткеніне қатысты көп дүние табылары
сөзсіз.


Қазанғаптың көзін көрген журналист Жанәлі Рсымбетовтің
айтуынша, Қазанғап өз ұстазы Бекасыл әулие туралы: «Есімхан», «Қамбар батыр»,
«Абдулланама», «Орқа-күлше», тағы басқа сол сияқты тамаша, қызық әңгімелерді
алғаш осы кісіден естідім» деген екен («Ол жүйрік жырау еді», «Оңтүстік
Қазақстан» газеті 20.09.1967 ж.).


Құдайбердіұлы Әлібектің жетінші ұрпағы боп келетін
(Төленің бір құрсақтан шыққан інісі Елібайдан тарайды) халық ақыны Қазанғап Байболұлы (1889 – 1945 ж.ж.) осы  Бекасыл әулиенің тікелей тәрбиесін алған төл
шәкірті ғана емес, қолында тұрып ер жеткен өкіл баласы. Баласы тұрмай, жастай
шетіней берген Байбол әйелі екеуі 
Бекасыл әулиеге емделіп, сонан кейін туылған Қазанғап,  бұғанасы бекігенше әулиенің тәрбиесінде
болып, тәлімін алды. Заманында «Сахара ғұламасы» атанған Бекасыл әулиенің
сақталып қалған жалғыз кітабы «Жұлдызнаманың» Қазанғап ақын ұрпақтарының
қолынан табылуының өзі  көп жайды
аңғартса керек!? Аталған кітаптың толықтырылып, 2011 ж. баспадан шыққан
нұсқасына алғысөз жазған дінтанушы ғалым Абдулла Жолдастың айтуынша, кісі
еңбегіне қылдай қиянат жасауды өзіне ар санап өткен Бекасыл әулие өз
еңбектерінде де пайдаланған әдебиеттердің барлығына сілтеме беріпті. Әулие  өзінің осы қасиетін шәкіртінің де бойына
сіңіргенін байқаймыз. Қазанғап ақын да өз дастандарында  қай деректі кімнен алғанын анық көрсеткен.
Яғни, қазіргі тілмен айтқанда, авторлық құқықты қатаң сақтаған.


Қазанғап жоғарыда көрсетілген
Бекасыл бабадан өзге, Шәкәрім мен қазір көпшілік  оқырманға аттары белгісіз болып қалған
Әбдірәйім, Жақыпбек, Әлдеке, Шойбек, Астай имам, Арғынбай Баймағанбетұлы,
Ботбай Тұрта, Тайқы, қара молда Еркебек т.с.с. кісілердің жазбаларын да
пайдаланғанын атап көрсетеді. Яғни, аталған кіслердің жазбалары Бекасыл
әулиенің кітапханасында болуы мүмкін.


Қалай болғанда да, өз жыр
–дастандарымызды мұрағаттық және басқа да деректермен салыстыра зерттеп, көзден
таса қалған тұлғаларымыздың лайықты бағасын берер уақыт жетті. 


 


Өмір ШЫНЫБЕКҰЛЫ -тарихшы


Шымкент қ.


 


 


 


P.S. Тарихи деректер іздеу мақсатымен ОҚО Төлеби
ауданын шарлап жүріп,  өткен жылы қазан
айында «Ұзынарық» ауылындағы  Қ.
Байболұлы атындағы мектепке соқтық. Бір өкініштісі, ақын аты берілген мектепте
ақынның бірде бір кітабы болмай шықты. Кітапханашы сол ауылға келін түскеніне
5-6 ай ғана болған жас қызметкер екен. Одан не сұрарсың?!