Карагоз Сагалова,
10-12-2015 13:01
(ссылка)
Аргын признан самым многочисленным казахским родом
Аргын признан самым многочисленным казахским родом
Общая численность казахов составляет свыше 14 млн человек, из них 11,2 млн проживают в Казахстане.
В социальных сетях опубликованы данные неофициальной переписи казахов по принадлежности к роду, или ру, передает ИА «NewTimes.kz».
Согласно этим данным, наиболее многочисленным казахским родом является аргын, представляющий Средний жуз, - 509 тыс. человек. На втором месте еще один род Среднего жуза – найман (395 тыс. человек). Третье место с 334 тыс. человек занял род дулат из Старшего жуза.
Наиболее многочисленными родами Младшего жуза, согласно неофициальной переписи, являются шомекей (100 тыс.), адай (90 тыс.) и табын – 80 тыс. человек.
Казахский род (каз. ру) — термин, обозначающий принадлежность к определенной группе, так называемому роду. Ведет свое происхождение от одного предка в седьмом колене и более. С общим боевым кличем — ұран. Возглавлялся аксакалами. Также у каждого племени была своя тамга.
Согласно казахским обычаям, каждый казах обязан знать своих предков до 7 колена, то есть знать генеалогию и родословную своих предшественников.
Общая численность казахов составляет свыше 14 млн человек, из них 11,2 млн проживают в Казахстане.
Общая численность казахов составляет свыше 14 млн человек, из них 11,2 млн проживают в Казахстане.
В социальных сетях опубликованы данные неофициальной переписи казахов по принадлежности к роду, или ру, передает ИА «NewTimes.kz».
Согласно этим данным, наиболее многочисленным казахским родом является аргын, представляющий Средний жуз, - 509 тыс. человек. На втором месте еще один род Среднего жуза – найман (395 тыс. человек). Третье место с 334 тыс. человек занял род дулат из Старшего жуза.
Наиболее многочисленными родами Младшего жуза, согласно неофициальной переписи, являются шомекей (100 тыс.), адай (90 тыс.) и табын – 80 тыс. человек.
Казахский род (каз. ру) — термин, обозначающий принадлежность к определенной группе, так называемому роду. Ведет свое происхождение от одного предка в седьмом колене и более. С общим боевым кличем — ұран. Возглавлялся аксакалами. Также у каждого племени была своя тамга.
Согласно казахским обычаям, каждый казах обязан знать своих предков до 7 колена, то есть знать генеалогию и родословную своих предшественников.
Общая численность казахов составляет свыше 14 млн человек, из них 11,2 млн проживают в Казахстане.
Метки: находки из интернета
Карагоз Сагалова,
10-12-2015 12:54
(ссылка)
Аргыны
Имя Аргын или Аргун носит известная река в бурятской области, впадающая в р. Амур. На Алтае есть р. Аргут, составляющая правый приток р. Катуни.
В монгольском языке окончание "т" обозначает множественное, а "н" единственное число.
Если изменить в последнем слове "т" на "Н" получается опять аргун или аргын. Аристов говорит, что в 5 веке китайские историки упоминают о народе "алунь" или "бай-егу". Известно, что китайцы не произносят букву "р" (тюрков поэтому называли тукиу; а многие европейцы, не обращая внимания на это обстоятельство, до сих пор думают, что тукиу одно из тюркских племен). "Бай" оьозначает по китайски "великий", по тюркски "улуг". Тогда "алунь" можно читать "арунь" или "аргунь", а "бай-егу" - улуг-аргунь. Такие преобразования слов вполне допустимы, так как в орхонских надписях упоминается народ "улуг-еркин". Патканов в статистическом сборнике населения по Тобольской, томской и Енисейской губерниям -Чулымскую волость Томского округа называют иначе больше аргынской, а в Енисейской губернии в Ачинском округе приводит количества больше-аргунского и мало-аргунского родов. Если к этому добавить утверждение Рашид-Эддина о том, что аргын или арикан есть монгольское племя, то пребывание предвов наших аргынов, как коренных монголов, в Монголии в 5-7 веках можно считать бесспорным. Аристов замечает, что аргыны во времена Чингисхана подались на запад впереди найманов и кереев; в отношении факта передвижения именно в таком порядке замечание Аристова верно, но передвижение аргынов произошло без сомнения до Чингизхана. Известно, что Чагатаевым улусом по смерти Кара-Гула хана управляла его жена Ергене-Хатын как пишут одни, Органа или Аргуна-хатын, как пишут другие. Рубрук, проезжавший по нынешним Копальскому и Лепсинскому уездам в ноябре 1253 года уверяет, что страна раньше называлась Органум.
Коментатор Рубрука проф. Малеин замечает, что "Рубрук странно ошибся, назвав страну по имени царицы Органы". Прибавим к этому, что в тех же местностях, в 30 верстах от оз. Балхаш есть гора Арганаты,каковое слово получилось от сокращения из двух слов "Аргын-Ата", т.е. отец аргын, при чем "аргын" может быть и не собственным именем, вместо которого и у киргиз часто употребляется родовое имя. Это частое повторение органа, органум, органаты. - конечно, не случайность. Из описания походов Тимура знаем, что аргыны в 14 веке жили между оз. Алакуль и р. Каратал, т.е. в тех же местах.
Очевидно, Рубрук сделал меньшую ошибку, чем его коментатор. Органум привычный слуху Рубрука да еще с латинским окончанием название не страны, а народа - именно аргын. Выражение Аргын Хатун киргизы понимают в том смысле, что женщина происходит из рода Аргын; поэтому это вовсе несобственное имя правительницы. Из слов, что "страна (по нашему - население) раньше называлась аргын" следует, что аргыны там жили еще до похода Чингисхана. Из похода Чингисхана знаем, что осенью 1219 года в Коялыке (отожествляемом нами с развалинами Дунгене) к нему присоединился арслан-хана Карлукский. Если же аргыны поселились в этих местах раньше, то они могли быть в подданстве Арслан-хана Карлукского, и вместе с последним , вероятно, участвовали в походе Чингисхана на Туркестан и в Персию. Аристов, по-видимому, хотел даже отожествить карлыков с аргынами и надо полагать, что он был близок к истине:
1.По его данным в составе аргынов (или как он называется басими) есть 3 рода из карлыков;
2.Самое слово "аргын" на наречии каракиргизов обозначает "помесь" (так называется между прочим смесь яка и обыкновенного рогатого скота);
3.Еще в 10 веке под напором Тогуз-огузов карлуки были разделены на 2 части - западная в 12 веке кочевала около Бухары, - восточная упоминается только один раз - во время похода Чингисхана. По-видимому, восточные карлуки растворились в массе другого племени, а именно аргынов.
Так как Чингисиды обычно женились на царевнах и вообще на знатных особах, возможно. Что упомянутая царица из рода аргын происходила также из знатной фамилии, а может быть, от упомянутого Арслан-хана. Эта царица, по словам Вассафа, одна из "трех монгольских образов красоты, прелести, любезности и достоинства , которые были родными сестрами и супругами трех царевичей - чагатаида, джучида и тулида".
Из описания похода Тимура видно, что в конце 14 века аргыны жили между оз. Ала-Куль и р. Каратал, т.е. оставались на прежних местах.
Будучи в составу Чагатаева Улуса, аргыны подвеглись опустошительным набегам Тимура в 1376, 1389 и 1390 годах; затем в начале 15века с востока начались нападения на них джунгар. В1456 году аргыны были уже гораздо западнее и находилсь в подчинении внука Орус-хана, известного хана Джанибека. По-видимому, аргыны ушли на запад около 1400-1410 годов, так как аргыны (отделение канджигиты) в 1420 году участвовали в походу Барак-хана, отца Джанибека, на Ташкент и Ходжент. Среди аргынов существует еще предание, что самыми приближенными лицами Абульхаира Узбекского были Кобланды-батыр из рода кара-кыпчак и Даирходжа, прозванный Ак-Жолом, из рода аргын. Соперничество их окончилось убиением Даирхлджи (Ак-Жола) кыпчаком Кобланды. Аргыны потребовали от Абульхаира выдачи Кобланды; хан отказал в их просьбе, Тогда аргыны (и Кереи) во главе с султанами Джаныбеком и Кереем оставили Абульхаира и ушли на восток. Это предание объясняет причину ухода Джанибека и Керея в Моголистан, на юг от оз. Балхаш (Хан-Тау), что нам известно из истории. Очевидно, этой кровной обидой и объясняется, что у шейбанидов не осталось ни одного аргына в то время, когда все остальные роды оказались разделенными между шейбанидами и потомками джанибека; по крайней мере в списке названий родов, бывших с Мухамед-Шейбани при завоевании Туркестана, аргын нигде не упоминается. Так как образование Казакского ханства начинают обыкновенно с этого момента (с чем я не вполне согласен), то аргыны были без сомнения старшим членом в составе этого ханства. Киргизские предания определенно указывают, что Джаныбек впоследствии переселился в низовья Волги и здесь построил г. Астрахан. Карамзин говорит, что Золотоордынский хан Ахмед передал Крым Джанибеку. Из Вельяминова-Зернова видно, что Джанибек опасался Менгли-Гирея и сносился в 1475-1477 годах с Иваном III, прося унего убужища на всякий случай. Наконец около 1480 года переселился в Россию, где и умер. Из Вельяминова-Зернова знаем, что аргыны в Крыму, Казани и Астрахани играли выдающиеся роли и были карачиями (приближенные ханов). Выше мы видели, что аргыны были наиболее надежным и верным элементом в руках сыновей Барака. После этого мы не ошибемся, если скажем, что по смерти Абульхаира Узбекского (около 1465 г.) Джаныбек со своими аргынами поселился в низовьях Волги и здесь построил постоянную ставку - город Астрахань. Возможно, что это один из нескольких городов, известных под этим именем, возникавших и разрушавшихся разновременно. Здесь он, по-видимому, пробыл недолго. Золотоордынский Хан Ахмед, не желая, очевидно, держать вблизи себя такого влиятельного чингисида, уступил ему Крым, куда он и переселился со значительной группой верных аргынов; когда Джанибек ушел в Россию, аргыны остались в Крыму и продолжали играть выдающиеся роли.
Наконец, из указания Вельяминова-Зернова (часть 1, стр. 123) о том, что Казань считалась юртом Барака можно заключить, что сам Барак (убмтый около 1430 года) управлял северной частью Золотой Орды до появления там Улу-Мухамеда и образования Казанского ханства. Значит, аргыны могли появиться там при Бараке, и затем. Остаться как один из господствующих родов. На Кавказе в реку Сунджу впадает горная речка Аргун, текущая по Аргенскому ущелью, в котором расположен аул Аргун; это, вероятно, осколок, приведенный туда кем-нибудь из потомков Джаныбека. В журнале "Новый Восток" (№5-1924 г.) гр. Яковлев в статье "Новое в изучении Северного Кавказа" говорит, что султаны Аварии были из рода султана Оруса. Возможно, что султаны эти произошли от потомка внука Орус-хана Джаныбека. Со слов башкира Мулакаева Рычков сообщает, что сын Хак-Назар-Хана Ахмед-Гирей ушел во главе части ногаев на р. Кубань (около 1580 г.); возможно, что с ним и ушли те аргыны, потомки которых живут в Аргунском ущелье. Большая группа аргынов, оставшаяся под властью ногайских мурз потомков Едыге, по-видимому ушла оттуда в середине 16 века после кровопролитных междуусобий мурз (Исмаила и Юсуфа) и покорения русскими Казани и Астрахани.
В конце 16 века аргыны появляются на Каратауских горах и участвовали в походах Таукель-хана и Есым-хана на Фергену, Самарканд и Бухару.
В походе Есым-хана на Ташкентского удельного хана Турсуна 1629 г. участвовали аргыны: среди аргынов Каркаралинского и Семипалатинского уездов сохранилось предание, что во время набега на катаганов при Есым-хане аргынские батыры привезли 40 девиц, из коих некая Коныр-бике была взята в жены тобуктинцем Сары, предком знаменитого киргизского народного поэта Абая Кунанбаева и историка Шакарима Кудайбердина.
С 1620 года начинаются кровопролитные столкновения киргиз с калмыками, при чем перевес, по-видимому, оставался на стороне калмыков; положение киргиз несколько улучшилось при знаменитом киргизском законодателе Тауке-хане (конец 17 и начало 18 веков). Аргыны в это время жили к северу от Каратауских гор, изредка, по-видимому, попадая своими кочевьями в рай оны среднего течения Сары-Су и горы Улу-Тау. При настеплении джунгар в 1723 году аргыны (кереи и джалаиры) пострадали сравнительно меньше - они укрылись в безводных пустынях Бетпак-дала. Во время победоностного наступления киргиз в 1725-26 годах аргыны были в первых рядах.
В 1726 году, по свидетельству Левшина, киргизские ханы рассорились. Причиной ссор, по-видимому, было избрание в ханы 3 Орд по смерти Болат-хана, его сына, сравнительно молодого Абульмамбета. Дядя его и брат Болата старик Самеке (Шахмухамед) и главнокомандующий всеми киргизскими силами, удельный хан Младшей Орды, престарелый Абульхаир; сочли себя обойденными, и в разгар стремительного и победоностного шествия; в котором киргизы дошли до реки Или, бросили фронт и ушли на северо-запад к русской границе, где и приняли русское подданство. Победоностная, славная кампания была окончательно сорвана, оставшиеся киргизы отступили: большая часть (Средняя Орда) ушла на север, меньшая (Старшая Орда) оказалалась прижатой к Сыр-Дарье и вынуждена была покориться джунгарам. Однако эти группы не переставали бороться, пока после избиения калмыков китайцами (1757 г.) не удалось Аблай-хану во главе этих киргиз добить калмыков; после этого уже с 1758 года аргыны стали устраиваться в тех местах, где их застали русские.
О происхождении названия (этнонима) "аргын" pycские историки пишут по-разному. Среди них (имеется в виду-из сведений на русском языке - пер.) заслуживает внимания наименование "улуг Ергин" из орхоно-енисейской надписи. В древние времена это племя Улуг Ергин кочевало восточнее моголов (монголов?- пер.). Китайцы называли их байегу. Как уже говорилось, в китайской транскрипции отсутствует "р" в середине слова и опускается последняя согласная. Если восстановить эти утраченные в китайском написании буквы, то мы получим "бай аргын". "Бай аргын" и "улуг ергин" - суть одно и то же, означающее "великий аргын" (м. б. "великий богатырь-муж (ер, ар) среди гуннов?" - пер.). Если это так, то можно прийти к выводу, что аргыны - потомки тюрков, которых китайцы называли хо-хо, по нашему уй-гур из тайфы канлы, по-нашему арбалы (т.е. кто с арбой-повозкой), по-китайски гау-гу. Выходит, Mt из тайфы бай йергын.
В летописях более позднего времени аргыны узнаваемы в наименовании аргынот. Так называется род, входивший в состав улусов Джучи и Чагатая - сыновей Чингисхана.
Во времена Амир Тимура (Тамерлана) доподлинно известно, что аргыны также под именем аргынот кочуют между Чингисских гор и Тарбагатаем. По поводу того, почему наименование аргын именно в таком виде не упоминается в летописях времен Чингисхана, русские историки объясняют по-разному, но большинство все же склоняется к мнению, что аргыны сдались Чингисхану без боя. Мне же думается, что в то время аргыны подчинялись найманскому хану. Потому как, по словам Аристова, во времена правления первого каракитайского хана Амбы упоминаются байиергины, а найманов нет вовсе. К тому же Аристов добавляет, что прежде были сильными байиергыны, т. е. аргыны, а во времена Чингисхана сильнее были найманы, которые составляли не одно даже, а два соседних ханства. К тому же, указывая на племена, входившие в улус Чагатая, он говорит, что аргыны с найманами кочуют на берегах рек - Емель, Каратал и Нуры. Из этих слов ясно, что одно время могущественней были аргыны, и найманы были у них в подчинении, другое время, наоборот, найманы стали сильнее и подчинили себе аргынов.
По моему мнению, аргыны Среднего жуза являются потомками ойрат Аргын аги, как называет его в своей "Родословной" хан Абулгази. И вот почему: когда великим каганом (монголов - пер.) становится младший сын Чингисхана Толы, он посылает в Хорасан человека из тайфы ойрат по имени Аргын-ага, назначив его тамошним наместником. По мусульманскому летоисчислению это происходит в 440 г., или по русскому календарю - в 1262 году. Спустя десять лет умирает Аргын-ага, тогда на место его сын Толы - Мункэ-каган посылает брата своего Хулагу, по-казахски Алеке-хана, тем самым подтверждая, что Аргын-ага был из племени ойрат. Ранее, когда монголы, победив уйгуров и татар, согнали их с насиженных мест, то некоторые из них, что остались, были прозваны ойрат-калмаками, и скорей всего, что наши аргыны - потомки байергынов или иначе улуг аргынов - упоминаемых именно в числе этих "оставшихся" калмаков. Возможно, что русские историки, делая выписки из "Родословной" Абулгази, не обратили внимания на это слово.
Если аргыны (аргынот), известные среди тюркских народов мира, могут быть потомками вообще древних аргынов, то аргыны нашего Среднего жуза - потомки именно этого Аргын-аги. К тому же имя его точно соответствует имени казахского первопредка аргынов. И мой дед, покойный Кунанбай-ходжа, тоже упоминал хана по имени Аргын-ага.
АРГЫНСКИЕ РОДЫ СРЕДНЕГО ЖУЗА
Потомок Аргын-аги - Кодан. Его сын - Даирходжа (Акжол). От старшей его жены- Караходжа. От младшей-Суюндик. От Суюндика - Саржетим и Шакшак. Их потомки - в Младшем жузе. Называются токал-аргыны (аргыны от младшей жены - пер). От старшей жены Караходжи - Мейрам. От его младшей жены Момын - Карасофы, Кенжесофы, Баесеинтийн. От старшей жены Мейрама - Куандык, Суюндик, Бегендик, Шегендик. От младшей - Болат. От Куандыка четверо сыновей - Алтай, Карпык, Темиш, Барушы. У Суюндика трое своих сыновей-Жанболды, Колболды, Орманшы и усыновленный - Каржас. Потомки этих четверых назывались тортаул (четыре аула). Сын Бегендика-Козган, сын Шегендика - Каксал. От Болата - Майхы и Бошан и два приемных сына-Жалыкпас, Камбар. Потомкии этих четверых-зовутся каракесеками У вышеназванного Карасофы, что родился от младшей жены Караходжи, было два сына-Атыгай и Караул. У Баесеинтийна было три сына - Айтей, Байымбет, Жанай. У Кенжесофы было два сына - Канжыгалы и Тобыкты Эти семеро в народе получили прозвище по имени своей бабушки Жеты Момын ("Семеро от Момын"). Не в силах произнести правильно Тофикты назвали по-казахски Тобыкты. От него Ерсетек и Даулетек. Даулетеку как-то на большом тое случилось сторожить казаны с толстой палкой в руке. За это его прозвали Жуан Таяк ("Толстая палка"). Отсюда и получили свое наименование его потомки-Жуантаяки. Трое сыновей было у него-Байгара, Байшора, Жиеншора. Последний был человеком образованным, за что хотели прозвать его Хафизом, но опять же из-за трудного произношения стали звать Абызом. От Байгары - Архар и Бокен. От Байшоры - Шагырбугы. От него - Кудайкул, Кожагул, Андагул. У Андагула от жены-кипчачки - Батбанак. Его сын - Карабатыр. От вышеупомянутого Абыза (Жиеншоры) - Абдал, Жумык, Абле, Шаршак. От Абдала - Ескене. От Жумыка - Нарымбет и Жиенбет. У Ескене было три сына - Таниркулы, Жумас, Бектас. От Нарымбета - Отегул, Бердибай, Отебай. От Отегула - Толебай, Корпе. От Жиенбета - Кульсары, Токсан. От Толебая пятеро - Кожагельды, Кара, Кожамбет, Жангожа, Айтхожа От Кульсары - Кудайсугир, Берсугир. От Токсана- Жаныбек и Тогузак.
От старшего сына вышеупомянутого Тобыкты Ерсетека - Мусабай, Кокше, Дадан. От дочери Мусабая, отданной замуж за уйсуна - Кулык. И еще Даулетек, которого прозвали Жуантаяком - младший сын Тобыкты - вот эти пятеро зовутся Бес жан Мусабай (пятеро мусабаевых). От Кокше-Топыш и Томан. У Топыша двoe-Башы, Шобан. У Томана-Каракошек, Балтай. От Шобана шестеро - Надир, Берет, Алим, Жасыбай, Карабакан, Турабай.
От Дадана-Есенбакты, Даулетбакты, Аксак. У Есенбака двое-Манас и Танас. У Манаса трое-Баэаркул, Кенжебарак, Токал. У Даулетбакты - Айбеске, Калдау. Все они зовутся Дадан Тобыкты. Род их составляют две волости в Каркаралинском уезде. Остальные тобыкты-в Семипалатинском уезде, составляют пять волостей.
От вышеупомянутого бия Мусабая - Толенкожа, Суйырбас. Этого Толенкожу кто-то из аргынов прозвал Жаман Тобыкты ("Плохим Тобыкты"), и все потомки его носили это имя жамантобыктинцев. От Толенкожи- Баянай, Шегир. От Баяная-Еспентай и Елебай. Сын Еспентая - Токебай. Сын Елебая - Могал. От Могала Жокен. У него было четыре сына - Таз, Нурке, Бирке, Ожар. У вышеназванного Шегира сын Байбол, от дочери, отданной в кипчакский род, внук Жузбейнет. От Бай-бола Боранши. От него Есболат, Альмембет, Айгана, Абыл и приемный сын Касым. Есболат усыновил Кайыпберды. От него Кошкар, Сенгир, Богей, Текзан. От Альмембета - Кадир, Топек. От Айганы - Игилик, Ораз.
У вышеупомянутого Мусабая еще от одного его сына Суирбаса трое - Али, Сары, Кожаберген. От Али- Орыс, Каржау. У Сары от старшей жены - Мамбетай, Умбетай, от Конырбике, дочери Турсын-хана, Мамбет-софы, Кишик. В народе его звали Кошек. От Кожабергена - Бекпембет, Жапал. От Мамбетая - Таниберды, Тасболат, Байгазы. У Таниберды от старшей жены - Базар, Сагындык. От другой - Шакар. От младшей Коспай, Толек.
От Мамбетсофы - Боранай, Кабас. От Бораная - Жумагул, Кожан. От Жумагула шестеро - Мамай, Мырза, Баян, Боген, Ырысбай, Манай. Вот этот самый батыр Мамай и привел род тобыкты из орских лесов к подножию Чингисских гор.
От вышеназванного Кишика от старшей жены - Санмурат, Беимбет. От младшей - Анет, Айтек. Этот Анет и есть тот самый Анет-баба, прозванный так за участие в составлении знаменитого свода законов - Жеты Жарга ("семь установлений"), один из семи биев (составителей), который в девяносто семь лет из-за немощи cвоей был оставлен на горе Каратау, когда казахи в год Великого бедствия ("Актабан-шубырынды") оставили берега Сыр-Дарьи. От Санмурата - Байгара, Кулгара, Агыбай. От Байгары - Конысбай, Кенбай, Аршабай. Сын Кулгары Жанбай. Сын Атыгая Бугыбай, от него - Байтобет, Сокырша. Сын вышеупомянутого Беимбета Танатар. От него трое - Сак, Тогалак, Сакулык. У Сака было пятеро сыновей - Алимбет, Жолымбет, Есенгельды, Жаркын, Сазан, а также рожденный от дочери его внук керей - Шекы. У Тогалака было семь сыновей - Есен, Аман, Енсе, Балта, Тойте, Койгельды, Тайсоймас и два приемных сына - Серкебай, Усен. От Усена - Болатбай
У вышеназванного Анет-бабы пятеро сыновей от старшей жены, все погибли в сражении с калмаками. О тех кто остался там кроме них, у меня сведений нет. Сюда же были доставлены в бесиках (колыбельных люльках) дети Байболата, одного из тех пяти от первой жены,- Балуан и Бакай. От Балуана потомков нет. От Бака трое - Курманбай, Жарылган, Токкожа. От Курманбая - Байимбет, от него Толакбай. От Жарылгапа - Шангырбай, Сасыкбай. От Сасыкбая - Отыншы, Kepeйбай. От Шангырбая - Карабас, Жортабай. От Токкожи Кобеген. Сын его Дуйсенбай ныне жив. Остальные все живут в Белагаше. От одной из жен Анет-бабы был сы Жаубасар, от него - Отегул, Ман. От Отегула - Журынбай, Токбан, Сыдык. От Мана - Акбай, Туяк. О младшей жены Анет-бабы - Есболат, Шака. От Есболата - Байгел, Шабан. Шака имел трех сыновей - Айтуара, Тауке, Бостана.
У вышеназванного Айтека от старшей жены - Олжабай, от младшей - Байторе, Калкаман. Калкаман этот похитил дочь Манбетая Мамыр, бежал с ней, но был пойман и приговорен к казни "ок байлау". Отделавшись ранением в бедро, Калкаман в обиде на Анет-бабу откочевал в области Бухары. По слухам, род его продолжился (потомки его поныне живут там). Брат его Байторе, известный под именем Бакен, оставил потомство, которое нынче насчитывает около ста юрт. От Байторе - Шоткара, Досак, Отеген, Байдаулет. От Шоткары - Байсары, Мангыт, Байше и внуки от дочерей-Татибай, Жаназай. Приемный сын - Жамбы. От Досака - Татиш, Сандык. От Отегена - Кунтуган, Сары и внук от дочери Байгутты. У Байдаулета было двое сыновей - Бактыбай, Тойгулы и приемные - Мурасыл, Есенбек.
От вышеупомянутого Олжая - Айдос, Кайдос, Жигите. От Кайдоса - Бокенши, Борсак. От Бокенши - Байгобек, Жанкобек, Жанкабыл, Жанак, Томарбай, Куандык. От Борсака-Егизбай, Сегизбай, Жазыбай, Казыбай, Алма. От старшей жены Жигитека - Кенгирбай, Сенгирбай. Бий Кенгирбай известен в народе как Кабекен. От младшей жены Жигитека -Тулкибай, Карсакбай, Кузенбай, Жолымбет. От вышеназванного Айдоса-Иргизбай, Торгай, Топай, Котибак. От старшей жены Торгая - Жабагы, Кулыншак. Еще от одной жены - Менлибай, от другой - Серик. Приемные - Куттыгул, Самелтер. От Топая - Буркит, Жанболат, Бекболат, Бектас, Жантас, Бабен, Тасболат. Тасболата еще звали Ташен. Он же- Куат. У Котибака от одной из жен - Атей, Кодас, от другой - Шагирбай, Ауек, Урпек. Еще от одной - Боранбай. От младшей-Токсанбай, Сексенбай, Алпысбай и внук от дочери Куат.
Вышеупомянутый Иргизбай - наш прадед в четвертом колене - был близким сподвижником хана Аблая. У него было четверо сыновей - Оскенбай, Осер, Мырзатай, Жортар. Оскенбай был избран бием после бия Кенгирбая. От его старшей жены наш дед-покойный Кунанбай-хаджи был единственным сыном. От старшей жены Кунанбая - мой покойный отец Кудайберды также был единственным сыном. Он умер в 1886 году в год барса в месяце апреле тридцати семи лет от роду, и я остался пятилетним сиротой.
Метки: находки из интернета
Карагоз Сагалова,
10-12-2015 12:43
(ссылка)
Жазушылар
Абдолла Асылбеков 1896 жылы сол кездегі Ақмола уезінің Нұра болысында, Құндызды өзенінің бойындағы Кеңқияқ алқабында, Қарасуда (қазіргі Қарағанды облысы, Осакаров орталығы Сұңқар селосының маңында) дүниеге келіпті. А.Асылбеков ауылда ашылған бірінші басқыш татар медресесіне оқуға түсіп, оны 1913 жылы бітіріп шығады. Осы оқуын одан әрі жалғастыру үшін он жеті жастағы Абдолла бір саудагерге жалданып, оның жылқысын айдасып Орынборға барады. Онда Хұсайын атына ашылған медресеге түседі. Алайда, мұнда небәрі төрт-бес ай ғана оқыған Абдолла "қазақ татар жастарын дінге, патша үкіметіне қарсы үгіттеп, ұйымдастырғаны үшін" медреседен қуылады.
Содан 1914 жылы Қызылжарға келген Абдолла осындағы мұғалімдер даярлайтын қазақ мектебіне түсіп оқиды. Алайда, "саяси сенімділігі" жайлы шартты үш ай мерзім ішінде кепілдік тапсыра алмағандықтан бұл мектептен де шығарылады. Ақыр соңында ол өз еліне келіп, осы Нұра болысындағы ауыл мектебіне мұғалім болып орналасады.1916 жылы патшаның маусым жарлығына байланысты қазақ халкының дүбірге толы ұлт-азаттық қозғалысы бұрқ ете түскені мәлім. Ал бұл қозғалыстың барысы, оның жеңіспен аяқталуы оның айналысындағы басқалар сияқты Абдолланың өзінің де қоғамдық-саяси көзқарастарының қалыптасуына жағдай жасаған еді. Ақпан революциясы аяқталғаннан кейін А.Асылбеков өзін біржола революция ісіне арнаған болатын. Одан көп ұзамай-ақ, 1917 жылдың мамыр айында жиырмадан енді ғана асқан жас жігіт большевиктер қатарына еніп, өзінің бұдан кейінгі тағдырын елімен берік байланыстырды.
Классик жазушымыз С.Сейфуллин өзінің "Тар жол, тайғақ кешу" атты тарихи-мемуарлық романында А.Асылбековтың революциялық өсу жолын жан-жақты суреттеген. Осы туындымен танысқанда Сәкеннің серігі бола білген А.Асылбековтың осы күнгі Қарағанды облысының негізгі бөлігі енген Ақмола губерниясының Ақмола уезі жеріндегі 1916-1919 жылдардағы тарихи қозғалыстарды баяндаған.
Көп жайларды қаһарман күрескердің – А.Асылбековтың өзі - қолы сәл ғана босаған сәттерде жазып, жеке кітап етіп бастырып шығарған, журналда жариялаған (бірақ белгілі себептермен алпыс жылдан астам уақыт бойына қайыра баспа бетін көрмеген) "Біздің де күніміз туды", "Октябрь күнінде" атты шағын повестерінде айтады.
Ақпан революциясынан кейін А.Асылбеков С.Сейфуллинмен бірге Ақмолада Кеңес өкіметін орналыстырып, "Тіршілік" газетін шығаруды ұйымдастырады. Колчактар оны тұтқынға алып, "Аннековтың азап вагондарында" зарықтырады. 1919 жылы түрмеден қашып шығады. Азамат соғысы жылдарында ол Қиыр Шығыстағы Приморск армиясының полк комиссары болады.
1921 жылы Қазақстанға қайтып келеді. Ақмола губерниялық партия комитетінде жұмыс істейді. 1922-1925 жылдарда ол РК (б) П қазақ облыстық комитетінің хатшысы және білім бөлімі меңгерушісі. 1926 жылы Тимирязев атындағы ауыл шаруашылық академиясына оқуға түсіп, оны бітіргеннен кейін жауапты қызметтерде болады.
А.Асылбеков алғашқы қазақ совет публицистерінің бірі. Оның мақалалары мен очерктері "Тіршілік", "Еңбекші қазақ", "Советская степь" газеттері мен "Қызыл Қазақстан" журналында жарияланып тұрды.
1921 жылы "Біздің де күніміз туды" деген публицистикалық повесі жарияланды, бұл шығарма қазақ совет әдебиетінің алғашқы қарлығаштарының бірі еді. 1930 жылы "Ауылды советтендіру" ("За советизацию аула") атты кітабы екі тілде өз алдарына басылып шықты.
Қазақ халқының адал ұлы А.Асылбеков Сталиннің 37-38 жылдардағы қуғын-сүргін қудалауына ұшырап, "халық жауы" атанды. "Қарағанды ісі" бойынша "ашық процесс" жасалған А.Асылбеков бастаған жеті адамның алтауы (Асылбеков, Нұрсейітов, Ғатаулин, Ордабаев, Ізбасаров, Шамсутдинов) үй мүлкі қатталып, ату жазасына кесілді де, жетінші адам (Баймолдин) үй мүлкі қатталып, тергеу-сот орындарына "көмегі" ескерілгендіктен, он бес жылға бас еркінен айыруға кесілді… Сөйтіп, елім деп еңіреген, елінің басына күн туғанда "етегімен су кешкен" А.Асылбеков бастаған есіл ерлердің жүректері соғуын осылайша тоқтатқан еді…
1991 жылы 30 сәуір айында Қарағанды облысының "Құндызды" ауылына А.Асылбековтың аты берілді.
Әбітай Атығаев 1912 жылы 5 желтоқсанда Қарағанды облысы, Ақадыр ауданында туған. Қарқаралы қалысында орта мектепте оқыған. Одан соң Алматы қаласына келіп, "Социалистік Қазақстан" газетінде корректор, әдеби қызметкер, әдеби хатшы, аудармашы болып сегіз жылдай жұмыс істеген.Ал 1959 жылдан зейнеткерлікке шыққанға дейінгі аралықта "Жазушы" баспасында аға редактор болған. Осы баспада істеген жылдарда Ә.Атығаев оннан аса роман, повестерді қазақ тіліне аударды.
Л.Соболевтің "Үшінші лек" деген әңгімелер жинағын, француз жазушысы Л.Буссенардың "Қаһарман капитан" атты романын, неміс жазушысы Г.Белльдің "Қайда едің, Адам?" деген романын, татар әдебиетінің ірі өкілі Ғ.Ибрагимовтың "Біздің күндер" атты романын, А.Мұсатовтың "Дөң басындағы үй", О.Ковяковтың "Тұнжыр Вангур", Клушанцевтің "Айға сапар", М.Зверевтің "Ақ марал" атты повестерін аударған. Бұл шығармалармен бірге Ә.Атығаев шетел жазушыларының, орыс классиктерінің т.б. бір талай өкілдерінің әңгіме, очерктерін қазақшаға аударып, бірнеше жинақтарды жеке-жеке кітап етіп шығарған.
Ә.Атығаев 1985 жылы қайтыс болды.
Өтен Ахметов 1938 жылы Қызылорда облысының Қармақшы ауданында теміржолшы отбасында туған. Осында сегізінші сыныпты бітіргеннен кейін, Жезқазғанға келіп, 1956-1958 жылдар аралығында шахтада жұмыс істейді, әрі кешкі жұмысшы жастар мектебінде оқып, он жылдық білім алып шығады. Ө.Ахметов 1958 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетіне түсіп, оны ойдағыдай бітірген соң, 1936-1967 жылдары Жезқазған облысы, Жезді ауданының Қарсақбай поселкесінде қазақ орта мектебінде тарих және қоғамтану пәндерінен сабақ берді. Ал, 1967 жылдан бастап Ө.Ахметов журналистік қызметте болған.
1973-1982 жылдары телевизия және радио хабары жөніндегі облыстық комитеттің бас редакторы қызметін атқарған.
1982-1987 жылдар аралығында "Орталық Қазақстан" газетінің Балқаш қаласы бойынша меншікті тілшісі, бөлім меңгерушісі, одан соң редактордың орынбасары, ал 1993 жылы Ө.Ахметов – Қарағанды телерадиокомпанияның председателі болды.
1997 жылы "Азия Транзит" газетінің бас редакторы болып уақытша қызмет атқарған.
Ө.Ахметовтың шығармашылық тұңғыш еңбегі Балқаш кен металлургия комбинаты туралы очерк-кітапша, "Алыптың адымы" 1968 жылы "Қазақстан" баспасынан жарық көрді, одан кейін "Адам болғым келеді" (1975), "Алтын арқау" (1977), повестері, "Қоңыр үй" (1982), "Заңғар" (1988) романдары шықты."Қазақтелефильм" студиясы түсірген "Қарқаралы қыздары" деректі телевизиялық фильмі сценарийнің, "Темірқазық", "Студенттер", "Құрыш пен қоңыз" пьесаларының авторы.
Әлжаппар Әбішев Қазақстанның халық жазушысы, белгілі драматург Ә.Әбішев 1907 жылы 15 қазанда Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданының бұрынғы Жамбыл атындағы шаруашылықтың Аспантау деген жерінде кедей шаруа отбасында дүниеге келген. Мектеп есігін кешірек ашқан Ә.Әбішев 19 жасында ғана бірінші басқыш ауыл мектебін бітіріп, жиырма жасында яғни, 1927 жылы үш айлық мұғалімдер қурсында оқиды.
Одан кейінгі жазушы жолы өз бетімен оқып білім көтеру, үздіксіз қажымай-талмай еңбектену, іздену арқылы бойындағы әдеби дарынын ұштау, жетілдірумен жалғасты. Бұл шын мәнінде ерлік еді.
1927 жылдан бастап Ә.Әбішев сауатсыздық жою курсының мұғалімі болып істейді. Жазушылық қызметін Қарағанды кен орындарында шахтер болып істеп жүрген кезінде бастайды. Шахтадан кейін "Қарағанды пролетариаты" газетінде әдеби қызметкер болып істейді де белсенді тілшісі атанады. Ә.Әбішевтің "Үйінді" атты бірінші әңгімесі мен очерктер жинағы 1936 жылы басылып шықты. Бұл шығарма Қарағанды шахтерлерінің қажырлы еңбектеріне арналған. 1935 жылдан бастап Ә.Әбішев "Лениншіл жас" /қазіргі "Жас алаш"/ газетінің бөлім меңгерушісі, "Әдебиет және искусство" /қазіргі "Жұлдыз"/ журналында жауапты хатшысы, редактордың орынбасары болды.
Сол кезде жазушы "Отан үшін" (1937 ж.), "Отан атынан" (1938 ж.), "Жолдастар" (1940 ж.) атты бірнеше пьесалар жазып драматург ретінде көзге түсті. Оның 1938 жылы жазған "Армансыздар" атты пьесасы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерлісіке арналған.
Ұлы Отан соғысы жылдарында "Төлеген Тоқтаров" (1942 ж.), "Саржан" (1945 ж.) әңгімелерімен бірге "Ана" атты бір актілі пьеса жазды. 1945 жылы жазған "Жас түлектер" атты романында Қарағанды кеніштеріндегі соғыс кезіндегі жастардың өмірі мен қажырлы еңбегі суреттеледі. 1942 жылы жазган "Бір семья" деген пьсасында жазушы совет адамдарының семья құру және адамгершілік мәселесін көтереді.
Сол қырқыншы жылдардан бастап жазушы проза және драматургия жанрында жемісті еңбек еткен. Ә.Әбішевтің өз сөзімен айтқанда: "Өмірінің соңғы жылын арнаған" және бір кесек шаруасы бар. Ол–қазақтың белгілі композиторы, әнші–ақыны Мәди өмірін зерттеу, сөйтіп, әдебитімізде, өнерімізде, Мәдиге лайық ескерткіш жасау. Қазір әуелде жоспарлаған трилогияның екі кітабы "Найзағай" (1969 ж.), "Мәди" (1977 ж.) жарық көрді. Сол романдар негізінде "Мәди" және "Мәдидің соңғы шайқасы" атты пьесалары республикалық және облыстық театрларда ұзақ жылдар бойы қойылып келеді. Жерлес жазушының шығармашылығында драматургия саласы орын алды, ол 30-дан астам пьеса жазды. Олар республика театрларының репертуарларынан көп жыл түспей келді. Ә.Әбішев кейінгі жылдары "Айтпай кетті демеңдер", "Аманат" деген естеліктерін кейінгі ұрпаққа өсиет ретінде жазып кетті.
Ә.Әбішев осыдан төрт жыл бұрын, 90 жасқа толғанда Елбасының тікелей тапсырмасымен өзінің туған жері Қарқаралы өңірыне келіп, елдің жағдайын коріп, біліп, кіндік тамған Аспантаудың баурайындағы ата қонысына аунап, анасының басына құран оқытып қайтқан еді.
Жазушы "Октябрь революциясы", Еңбек Қызыл Ту, Халықтар достығы, "Құрмет белгісі" ордендерімен және медальдарымен марапатталған.
Республикамыздың тәуелсіздік алған соң Президентіміздің пәрменімен Ә.Әбішев алғашқылардың бірі болып "Халық жазушысы" (1985) құрметті атағына ие болды.
Қазіргі қазақ әдебиетшілерінің аға ұрпағының игілікті еңбектері көңілге жылы сезім ұялатады. Дәл осы ағалардың жуан ортасында, бәлкім, алғы шебінде халқының танымал талантты Әлжаппар Әбішевтің жүргені, оның есімі ілтипатпен аталары ақиқат.
24 тамыз 2001 жылы Қазақстанның халық жазушысы, қазақ әдебиеті ақсалдарының бірі, жерлесіміз Ә.Әбішев 94 жасқа қараған шағында фәниден бақиға өтті.
Журналист, жазушы, ғалым Әмен Махатұлы Әзиев 1927 жылы 6 маусымда Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданынданындағы бұрынғы “Оян” дейтін ауылда дүниеге келген. Оның балалық шағы, есейіп ер жетуі атақты Сарқұлжа мен қара орманды Кент тауларының маңдарында Жамбыл және Қ.Аманжолов атындағы ауылдардарда өткен. Қарағандыда, Қарқаралыда. Ақтоғайда оқыған. 1950 жылы Қазақстанның мемлекеттік университетін бітіргеннен кейін, республикалық “Лениншіл жас” /қазіргі “Жас алаш”/ газетінде, Ұлттық ғылым академиясының тіл және әдебиет институтында қызмет істеген. 1952 жылы Қарағандыға ауысып, еңбек жолын облыстық “Советтік Қарағанды” /қазіргі “Орталық Қазақстан”/ газетінде бастайды. Жалын атқан жиырма бес жасында жұмысқа құлшына кіріседі. Өндірісті өлке туралы өндірдіп мақала, очерктер жазғаны да осы тұс. Қатардағы тілшіден редакцияның жауапты хатшысына дейін көтеріліп, 1961 жылдан Қарағанды телевизия студиясының директоры болып қызмет атқарып, журналистік, қаламгерлік өнерін шындайды. Күнделікті өмір құбылыстарына, әсіресе, жастар тәрбиесіне жете қөңіл аударған Ә.Әзиев кейінгі жылдарда бірқатар әңгіме-очерктер жазды. Жазушының “Достық күші”, “Құтқару”, деген әңгімелері “Жұлдыз” журналына басылды. Милиция өміріне арналған “Алтыншы операция”, “Ошаған”, “Ар оянасы” очерктері облыстық газетте жарияланды. Бұл очерктер 1965 жылы “Өтелген өкініш” деген атпен жеке кітап болып шықты. Міне, журналист енбегінің күрделі де қым-қуат қиыншлықтарына қарамстан осы жылдары көркем шығармалар жазып, қазақ повесі туралы филология ғылымдрының кандидаты ғылыми дәрежесіне диссертация қорғайды. Кейін ҚарМУ-де, ҚаПТИ-де доцент, профессор міндеттерін атқара жүріп, шығармашылық жолындағы басты еңбегі–Орталық Қазақстанда түсті металлургия өндірісінің пайда болуы және даму тарихын зерттейді. Бұл еңбекке ол өзінің жиырма жылын сарп етеді. Соның лайықты жемісі ретінде қазақ және орыс тілдерінде “Қазыналы Сарыарқа” “Сокровища Сары-Арки” деген құнды монографиялар жариялап, докторлық диссертация жазады, профессор ғылыми атағын алады.
Ә.Әзиевтің әдеби қызметі елуінші жылдардың аяқ шенінде басталды. Жазушы қазақтың ұлттық парасаты, интернационализм және халықтар достығы жайында көп жазды. Ол он бес кітаптың авторы.
Қырық жыл созылған шығармашылық қызметінде Ә.М.Әзиев “Өтелген өкініш” (1965 ж.), “Шапақ (1968 ж.), “Оянған ар” (1972 ж.), “Шұғыл тапсырма” (1980 ж.) повестері, “Жез таулар” (1977 ж.), “Мыс ошағы” (1980 ж.), “Медный пояс” (1991 ж.), “Жер жарасы” (1994 ж.) романдары, “Есіл ару” пьесасы (1983 ж.), “Қазыналы Сарыарқа” (1978 ж.), “Сокровища Сары-Арки” (1986 ж.), “Қазақ повесі” (1989 ж.) атты монографиялары жарық көрді. Ол әдебиет және тарих ғылымдарымен де жеткілікті айналысты. Көп жылдар студенттерге дәріс оқыды.
Ә.М.Әзиев жиырма бес жыл бойы зерттеген “Орталық Қазақстанда түсті металлургияның пайда болуы және дамуы” атты докторлық диссертациясы оған тарихтың көптеген құпиясын ашты. Соның нәтижесінде ол өзінің ең күрделі де көлемді екі туындысы – “Мыс ошағы” және “Жер жарасы” романдарында отызыншы жылдарда өріс алған ауыр индустрияның қазақ даласына тигізген кесапатын асқан шеберлікпен, тарихи тұрғыда, барынша нанымды бейнелеп шықты.
1968 жылы "Есіл ару" атты пьесасы Қарағандының облыстық драма театрының сахнасында қойылды.
1997 жылы ол өзінің жетпіс жылдық мерейтойында туған жері Қарқаралыға сапармен келді. Бұл сапарда жазушыға қаланың құрметті азаматы атағы берілді.
Әмен Махатұлы Әзиев 2003 жылы 4 сәуірде қайтыс болды.
Төкен Әлжантегі 1953 жылы туған. Жазушы, ҚР Жазушылар одағының мүшесі (1995), Төлеген Айбергенов атындағы сыйлықтың иегері (1998), халықаралық "Сорос - Қазақстан" қорының "Қазақстан әдебиеті - 2000" конкурсының жеңімпазы (2000), Қарағанды облысы әкімінің "Жыл жазушысы 2000" сыйлығының иегері.Еңбек жолын Ақадыр аудандық "Ақадыр таңы" газетінде тілшіліктен бастап (1974), аудандық, қалалық, облыстық газеттерде түрлі жұмыстар атқарған.
"Армысың, ару кун!" (1987), "Ашық сабақ" (1991), "Қым-қиғаш тіршілік"(2000), "Ақ-қараның арасы" (2002), "Жартастан жеткен жаңғырық" (2003) атты прозалық кітаптардың авторы.
Т.Әлжантегі шығармалары ҚР Жазушылар одағының әдеби жыл қорытындыларында Асылбеков С., Дәдебаев Ж., Мекебаев А., т.б. да жазушы, сыншылар тарапынан жақсы бағаланған.
Журналист, жазушы, Қарағанды қаласының құрметті азаматы Жайық Кәгенұлы Бектұров 1912 жылы 10 маусымда Ақмола уезінің Моншақты болысында (қазіргі Астана облысы, Алексеев ауданы, “Үрпі” ауылы) туған. 1928 жылы ҚАССР-нің Халық ағарту комиссариатының мұғалімдер курсын бітірген соң, Атбасар қаласында мұғалім болған. Ол 1934 жылы Қазақ коммунистік университетін, ал 1955 жылы Қазақтың мемлекеттік университетін бітірген.Ж.Бектұров 1932-1937 жылдары комсомол қызметінде болған, 1937-1939 жылдары республикалық “Лениншіл жас” жастар газеті редакторының орынбасары, “Социалистік Қазақстан” газетінің бөлім меңгерушісінің орынбасары міндеттерін атқарған.
1939-1940 жылдары Жамбыл облыстық газетінің жауапты редакторы, ал соғыс басталғанда дивизиялық газетінің редакторы болған.
1942 жылы мамыр айында Ж.Бектұров қамауға алынып, КСРО НКВД-сінің айрықша кеңесінің шешімімен РФСР Қылмысты істер кодексінің 58-ші бабымен сырттай он жылға кесіліп, Солтүстік Оралға жер аударылды. Жабылған жала тек қана 1955 жылы ҚазССР Жоғарғы сотының Президиумының шешімімен күшін жойып, ал 1989 жылы түбегейлі ақталды. Жайық Кәгенұлы елеуінші жылдары педагогикалық қызметте болды. 1958 жылдан бастап 1989 жылғы қыркүйекке дейін ол Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының Қарағанды облысаралық бөлімінің жауапты хатшысы болды.
КСРО Жазушылар одағының, Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының мүшесі, КСРО және Қазақстан Журналистер одағының мүшесі, Бүкілодақтық географиялық қоғамының мүшесі, партия мен еңбек ардагері Ж.К.Беқтұровтың қоғамдық және әдеби өмірдегі еңбегі оған атақ-абырой әкеліп, жұртшылықтың құрметіне бөледі.
Публицист Ж.К.Бектұров өзінің ауқымды да бейнелі сөздерімен Орталық Қазақстанның көптеген фактілері мен тарихи оқиғаларын көпшіліктің жадында қалдырды.
Ол республиканың әдеби ортасында кеншілер өлкесінің қалыптасуы мен дамуының, оның орталығы – Қарағандының шежіресін жазушы ретінде белгілі.
Ж.К.Бектұров өзінің шығармашылық және ұйымдастырушылық таланты арқылы облыс пен республиканың мәдени өміріне үлкен үлес қосты. Ол Қарағанды және Қарағанды облысының энциклопедиясын жасаушылардың бірі болды.
Оның көп жылғы әрі тынымсыз еңбегі көптеген үкімет наградаларымен марапатталған. 1977 жылы “Жол жоралғысы” деген кітабы шықты. Бұл жинаққа қаламгердің Ы.Алтынсарин, Ш.Уалиханов, Г.Потанин, қобызшы-жыршы Н.Атабеков жайлы тарихи-көркем очерктері енгізілген. Халық ауыз әдебиетінің үлгілерін қажымай жинап, бастырудағы еңбегі өз алдына бір сала. Ж.Бектұров Абай, Сәкен, Бейімбет, Саттар, Әбділдә, Тайыр, Ғабиден, Зейін және өзге де қазақ ақын-жазушылары жайында көптеген сын мақалалар жазған. Жазушы басқа ұлттар әдебиетінің озық үлгілерін қазақ оқырмандарына танытуда көп жұмыс тындырды. Ж.Бектұровтың өрнекті тілімен қазақшаланған Г.Серебрякова, Петефи, Дефо, Гашек, Л.Пантелеевтің шығармаларын оқырмандар жылы қабылдаған. Облыстық “Орталық Қазақстан” газетінің бетінде жазушы Азия, Африка елдері қаламгерлерінің бірнеше әңгімелерін аударып бастырған. Кейінгі жылдары, яғни 1991 жылы “Өткел” өлеңдер жинағы, ал 1997 жылы “Қазақстан” баспасынан “Таңба” атты кітабы жарық көрді. Бұл кітап еліміздің шежіресіне қара таңба болып басылған отызыншы-қырқыншы жылдардағы саяси қуғын-сүргіннің алапат ашы шындығы жайында, сол нәубеттің құрбаны болған тұғырлы тұлғалар, талайлы тағдырлар жайында баян ететін туынды. Мұның жарық көруінің арасы 40 жылдай уақыт созылған екен… Сол қырғынның өзі де куәсі болған, кезінде жазықсыз танылған кесірінен жапа шегіп, жалынды жастық жылдарын айдауда, азап лагерьлерінде өткізген ардагер жазушының аталмыш романы авторы іспеттес қилы қияметтерді бастан кешіріп барып, кейінде ғана оқырмандарға жол тапқан. Жалпы бұл шығарма азап лагеріндегі өмірді қазақ әдебиетінде бейнелеген тұңғыш еңбек. Сол жылы Медицина ғылымының докторы, профессор М.Әлиакпаровтың “Жайық мінген қайық” кітабы Қарағанды қаласының “Қазақстан” баспасынан шыққан. М.Әлиакпаровтың бұл кітабы Ж.Бектұровтың тар жол, тайғақ кешулерге толы өмір өткілдеріне арналған. Автор мен кітап кейіпкері арасындағы сырлы сұхбатта зұлмат жылдардың зобалаңы, қазақ халқының басына қолдан жасалған нәубет зардабы бүкпесіз баяндалады. Сонымен қатар кітапқа жасы сол кезде сексен беске келсе де қаламы қолынан түспеген Ж.Бектұровтың сталиндік зұлматты ашық әшекерелейтін бірқатар поэмалары мен өлеңдері енгізілген.
1998 жылы 26 наурызда сексен алты жасқа қараған шағында журналист, жазушы, Қарағанды қаласының құрметті азаматы Ж.К.Бектұров өмірден өтті.
Евней Бөкетов 1925 жылдың 23 наурызында Солтүстік Қазақстан облысының Бағанаты ауылында дүниеге келеген. 1945 жылы Е.А.Бөкетов Алматы қаласына келіп, осындағы Қазақ кен-металлургия институтының металлургия факультетіне оқуға түсіп, оны 1950 жылы бітіріп шығады.1951-1953 жылдары Е.А.Бөкетов өзі бітірген институттың (ҚазКМИ) аспирантурасында оқыды. Осыдан кейін Е.А.Бөкетовтың жоғары мектеп оқтушысы ретіндегі еңбек жолы басталады.
1960 жылы академик Қ.И.Сәтбаевтың ұсынысы бойынша Е.А.Бөкетов Қаз. КСРҒА Қарағанды қаласындағы Химия-металлургия ғылыми зерттеу институтының директорлығына тағайындалады және осы қызметте 1972 жылдың наурызына дейін істеген.
Е.А.Бөкетов 1972-1980 жылдары–жеңіл, асыл, шашыранды және ауыр металдар металлургиясы мен химиясы салалары бойынша атақты металлург-ғалым және физик-химик.
1969 жылы мыс рудаларын жинақы өңдеу технологиясын зерттеп, Балқаш кен-металлургия комбинатына ендіргені үшін Е.А.Бөкетовке КСРО Мемлекеттік сыйлығы берілді.
Е.А.Бөкетов тек қана химия және металлургия саласының үлкен ғалымы емес, сонымен қатар көрнекті әдебиетші, шебер аудармашы, публицист, сыншы болған. Ол артынан көптеген ғылыми және әдеби еңбектерін қалдырып кеткен.
Е.А.Бөкетов әдебиет саласына ерте араласқан. Ол Марьевка селосының орта мектебінде оқып жүріп С.Мұқановтың “Жұмбақ жалау” романын қазақ тіліне аударған. Одан кейін Е.А.Бөкетов елуінші жылдары әдебиет саласында (ғылыми жұмыстарымен қатар) еңбек етті. Ол Ғ.Мүсіреповтың “Оянған өлке” романына, С.Мұқановтың “Шоқан Уәлиханов”, Ә.Тәжібаевтың “Майра”, З.Шашкин мен М.Гольддлагтың “Тоқаш Бокин”, Ш.Құсайыновтың “Кеше мен бүгін”, Н.Хикметтің “Махаббат туралы аңыз” спектакльдеріне сын мақалалар жазған. Ол жазған мақалалар әдеби жағынан сауатты, жоғары кәсіби деңгейде болды.
Осы елуінші жылдары Евней Арыстанұлы аудармашылық жұмыспен көп айналысады. Ол орыс тілінен қазақ тіліне И.Василенконың “Артемка” повесін, Э.Золяның әңгімелері мен мақалаларын, болгар жазушысы И.Вазовтың “Бұғауда” (“Под игом”) пьесасын, С.Есениннің “Анна Снегина” поэмасын аударған.
Елуінші жылдардың орта шенінде Е.А.Бөкетов шығармашылығы республикада ғана емес, одақ оқушыларына да мәлім болған. Оған тіпті “Литературная газетінің” Қазақстан бойынша меншікті тілшісі болуы жөнінде ұсыныс алған. Бірақ ол ұсыныстан өзіне тән қарапайымдылықпен бас тартады. Өйткені оның негізгі жолы–ғылым, ғылымдық еңбек болған.
Алпысыншы жылдардың аяғында ол “Орталық Қазақстан” газетіне “Канада әсерлері” атты публицистикалық әңгіме жазған. 1969 жылы сол газетте академик Қ.И.Сәтбаевтың туғанына 70 жыл толуына арнап “Аққан жұлдыздан құс жолына дейін” деген үлкен мақаласын бастырған. Бұдан соң ол елімізге белгілі ғалым әрі жазушы ретінде толық танылған. Ол ғылым мен әдебиетті құстың қос қанатындай тең ұстаған.
Ол өзі: “Мен … әдебиетті білмеген ғалымды асыл мәнінде нағыз ғалым болады деп айта алмас едім, үлкен ғалымдар қашанда мәдениеті жоғары, әдебиетке жетік болған”, –деп жиі айтқан.
1970-1980 жылдары Евней Арыстанұлы әр түрлі республикалық және облыстық мерзімді басылымдарда ондаған публицистикалық мақалалар жариялаған. В.Маяковскийдің “Керемет” (“Хорошо”) поэмасын, В.Шекспирдің “Макбет” және “Юлий Цезарь” трагедияларын аударған.
Е.А.Бөкетовты Қазақстан ғылымы мен мәденитетінің туып, дамуы, переспективасы қатты ойландырған. Оның 1975 жылы “Жазушы” баспасынан “Атан қомында туған адам” кітабы және 1977 жылы сол баспадан орыс тілінде “Творчество қырлары” атты деректі-көркем очерктері басылып шыққан. “Атан қомында туған адам” очеркінде өнер, білім, мәдениет туралы әр жылдары жазған ой-толғаныстарымен қоса қазақтың ғалымдары Қ.Сәтбаев, М.Әуезов, И.Қарағұлов, Ә.Бектұровтардың шығармашылық ізденістерін, талғам-танымын, тапқан жаңалықтарын шұрайлы тілмен әсерлі әңгімелеген. Осы кітабында Е.Бөкетов әдебиет мәселелеріне ойысып, оның ішінде әсіресе, ақындық өнер, ақындық дарын хақында өз түсінігін оқырмандарымен бөліскен.
Е.А.Бөкетовтың орыс халқының Д.М.Менделеевқа арналған повесі “Досқа алты хат” деген кітабы “Жалын” баспасынан 1989 жылы орыс тілінде, ал 1995 жыды қазақ тілінде жарық көрді.
Өмірінің соңғы күндерінде Е.Бөкетов орыстың ұлы ақыны А.С.Пушкиныің Баркалай де Толлиге арналған “Қолбасшы” (“Полководец”) атты өлеңін қазақшаға тәржімалдаған. Аударманы түп нұсқасымен салыстырғанда Е.Бөкетовтың ақындық қуатын жаңа қырынан көргендей боласың. Оның жазу столынан ұлы математик С.В.Ковалевскаяның өлеңдері табылған. Бұған дейін қазақ ақындарының қолы тимеген жырлар. Бітпеген, атқарылмаған істерінің бір ұшығы осылар болар-ау шамасы.
Академик Е.Бөкетовтың есімін ел есінде мәңгілік қалдару үшін кейінгі жылдары оның әдебиет саласындағы еңбектері жарияланып жатыр. Ғалымның мұрагер інісі Қамзабай Бөкетовтың белсене араласуымен “Көкейкесті” атты шығармасы 2000 жылы “Қазақстан” баспа үйі” серіктестігінен жарық көрді. Бұл кітапта Е.А.Бөкетовтың тірі кезінде жазылып осы кезге дейін жарық көрмеген бір топ сын мақалалары, естеліктері, жол сапар хикаялары қазақ және орыс тілінде енгізілген.
Қазақ әдебиетінің аспанына жарқ етіп көтеріліп, бірақ лезде жалт етіп ағып түскен жұлдыздарының бірі, өмір дегенде өксігін баса алмай, өнерінің барлық гүлін аша алмай арманда кеткен жас талант Саттар Асқарұлы Ерубаев қазіргі Шымкент облысы, Түркістан ауданында 1914 жылы дүниеге келген. Ауыл балалары сияқты молданың солқылдаған көк шыбығына көнбестен Саттар Түркістандағы бастауыш мектепке ашып кетеді. Мұны бітіргеннен соң жетіжылдық орыс мектебінде оқып, оны үздік аяқтап шығады.1930-шы жылы Саттардың белсенді комсомол мүшесі және зейінді жас екені ескеріліп, жоғары оқу орындарына даярланатын Алматыдағы дайындық курсына жіберіледі. Сол жылы ол Қазақстан оқу Комиссариатының арнайы жолдамасымен Ленинград тарих, философия және лингвистика институтына түседі.
Институтты Саттар 1933 жылы үздік бағамен бітіріп шықты. Ол дипломдық жұмысын өте жақсы қорғайды және және осы еңбегі үшін бәйге алады. Сөйтіп, бұл жұмыс баспасөз бетінде жариялансын деген қаулы шығарылады. Ұстаздарының ұсыныстары бойынша С.Ерубаев аспирантураға қалдырылған екен. Бірақ Қазақстан өлкелік комсомол комитеті арнайы жеделхат жолдап, С.Ерубаевты шұғыл түрде Қазақстанға шақыртады. Осыған байланысты Саттар, оқуын қалдырып, елге оралады. Алматыда Саттар 1933-1934 жылдары “Ленинская смена” газеті әдебиет және өнер бөлімінің меңгерушісі, “Лениншіл жас” газеті редакторы; мәдениетте 1934 жылы бірер ай музыка театрының директоры; білім беру саласында 1933-1934 жылдары Жоғары ауыл шаруашылық мектебінде философия кафедрасының ұстазы қызметтер атқарды.
Қазақстан өлкелік партия комитетінің “Қарағанды полетариаты” газетінің жауапты редакторының орынбасары болып істейді. Қаламы ұшқыр, пікірі таза, дарынды қаламгер С.Ерубаев сол кезде Қазақстан Жазушылар одағының бірінші сьезіне қатысып, одақ мүшелігіне алғаш қабылданғандардың бірі болды.
1935 жылдың жазында С.Ерубаев Ленинград университетінің аспирантурасына түседі. Бірақ мендеп кеткен өкпе ауруы оған бар болғаны бір-ақ жыл оқуға мүмкіндік береді. Осыдан соң Саттар Алматыға қайтуға мәжбүр болады. Мұнда ол 1936-1937 жылдары Қазақстан педагогикалық институтына қазақ әдебиетінің тарихы мен теориясынан лекциялар окиды.
Бірақ бойын әбден мендеп алған ауыр дерт Саттарды 1937 жылдың екінші маусымында Алматы қаласындағы Турксиб ауруханасында көз жұмғызды. Онда ол бар болғаны 24 жаста еді.
С.Ерубаев әдеби ортаға тұлпар шабыспен екпіндеп, жарқырап кірді. Ол астанадағы зиялы қауымды жан-жақты біліммен, журналистика саласындағы білікті ізденістермен әдебиеттегі жаңашыл сыни ой-пікірмен, жаңаша жазылған өлең, баллада, пародиялырымен елең еткізді.
С.Ерубаев 1934 жылы Қарағандыға, қайнаған еңбек ортасына келгеніне қатты қуанған. Сол тұста жазған бір күнделігінде Саттар: “Мен Қарағандыға ризамын, ол мені жазушы етіп шығаратын болды!” депті. Қарағанды оны жазушы етіп шығарды. Саттар әдебиет сүйер қауымға мәлім “Менің құрдастарым” ромнын дәл осы кезде жаза бастаған еді. Бұл роман қазақ жұмысшы табының қалыптаса бастау тарихынан, 30-жылдарғы Қарағанды сынды ірі өнеркәсіп ошағының тыныс-тіршілігінен сыр шерткен, алғашқы ұлттық техникалық интеллигенция өкілдерінің бейнелерін сомдаған туынды.
Қарағандыда болған кезінде С.Ерубаев басқа да көптеген новеллалар, балладалар, өлеңдер, очерктер, сын мақалалар жазады. Оның қаламынан “Бақыт”, “Мәңгілік өмір”, “Өмір көркемдігі”, “Келесі соғыс туралы” новеллалары, “Өмір туралы рапорт”, “Үш шахтер туралы баллада”, “Меруерт алқа” тәрізді балладалары, алуан өлеңдері мен сын мақалалары, очерктері мен эпиграммалары өзіндік өзгеше үнімен, жүрек жарды лебімен, мөлдір сыршылдығымен. Қалтқысыз шыншылдығымен қазір де қайран қалдырады.
Аяқталмаған “Менің құрдастарым” романы бүгінгі күні де халқымыз сүйіп оқитын жаңашыл мәңгі жас шығарма.
Саттар шығармаларынан рухани нәр ғана емес, Саттардың өзі жайында да көп мағұлмат табуға болады.
Жарық жұлдыздай жарқырай ағып өткен қас-қағым тіршілігінде ол өзін халқының адал перзенті ретінде көрсетті. Артына көлемі шағын болса да салмақты, құнды әдеби мұра қалдырды. Оның қазақ кеңес әдебиетінде бірінші болып игерген жаңа жанрдағы шығармалары – балладалары, новеллалары, пародиялары мен эпиграммалары қазіргі әдебиеттің алтын қорына енді.
С.Ерубаев М.Жанғожинмен бірігіп мектеп оқушыларына арналған қазақ әдебиеті хрестоматиясын құрастырды. Сонымен қоса аудармашылықпен де шұғылданған. Ол К.Чуковскийдің, Ю.Березиннің, А.Суриковтың, И.Эренбургтің кейбір шығармаларын қазақ тіліне аударған.
1966 жылы Саттар Ерубаевқа Қазақстан Ленин комсомолы атындағы сыйлық берілді. Түркістан қаласында Саттар мұражайы бар. Қарағандыда Саттар Ерубаевтың аты мектепке, үлкен көшелердің біріне берілді.
Сүйіндік Жанысбай 1949 жылы Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданына қарасты “Қызыларай” ауылында туған. Қарағанды мемлекеттік университетінің филология факультетін бітірген. Қазір “Орталық Қазақстан” гезетінің құқық және бұқаралық жұмыс бөлімінің меңгерушісі болып жұмыс атқарады. Қазақстан Журналистер одағының мүшесі. С.Жанысбай өлең жазуды мектеп қабырғасында оқып жүрген кезінің өзінде бастаған. Негізінен көркем аудармамен айналысады, бірнеше повесть, көптеген әңгіме жазған. Оның республикалық баспалардан шыққан “Құрыш қолтаңба” (“Жалын”, 1983 ж.), “Өрлеу” (“Қазақстан”, 1978 ж.) жинақтарына очерктері, “Көңілді көшенің жігіттері” атты жинаққа (“Жалын”, 1981 ж.) сықақ әңгімелер, “Жазушы” баспасынан шыққан “Орман үстіндегі түн” (1990 ж.) атты жинаққа әңгімесі енген.
Социалистік Еңбек Ері С.Тоқымтаевтың атынан “Өнімді еңбек көздері” деген кітапша (“Қазақстан”, 1981 ж.) шығарды. “Жалын” баспасынан (1989 ж.) эстон жазушысы Эллен Нийттің “Пилле-Рийн” атты балаларға арналған кітапшасын аударып бастырды. “Адамша кел” атты әзіл-сықақ әңгімелері (“Жалын”, 1991 ж.) кітап болып жарық көрді. Той басқаратын асабаларға арналған “Ақ босаға” атты кітапша құрастырып шығарды. Милиция өмірі жайлы әңгімелері мен очерктері және сұхбаттары “Өкініш” және "Взятка" деген атпен облыстық “Полиграфия” бірлестігінен жеке кітап болып шықты. Мақалалары мен көркем очерктері, новеллалары өзі еңбек ететін “Орталық Қазақстан” газетінде үзбей жарияланып тұрады. 2001 жылы "Ауылымды аңсадым" атты өлеңдер жинағы жарық көрді.
Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі.
Ісләм Жарылғапов 1918 жылы 4 тамызды Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданында туған. Әкесі Жарылғап орта шаруалы, ескіше сауатты болыпты. Ол Ісләмді жасынан оқұға беріп, білімнің жолына түсуге баулиды. Ауыл мектебін бітірген соң, 1938 жылы Алматы педагогикалық училищесін, 1942 жылы Абай атындағы қазақ мемлекеттік педагогика институтын (қазір университет) ойдағыдай тәмамдайды. КСРО Сыртқы істер министрлігінің жоғары дипломатиялық мектебін бітірген. Осылайша қыруар білім алып, жетілген І.Жарылғапов әр түрлі қызметтер атқарады.1942-46 жылдары БЛКЖО Орталық Комитетінің нұсқаушысы, Алматы облыстық комсомол комитетінің хатшысы қызметтерінде жұмыс істеген. 1946-50 жылдары Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің лекторы, сектор меңгерушісі болды.
Бұдан кейінгі жылдары газеттерде, басқа мәдениет саласында көп жыл еңбек етті. Атап айтқанда “Жазушы” баспасында, республиканың Мәдениет министрлігінінде, Қазақ ССР Баспа, полиграфия және кітап саудасы істері жөніндегі мемлекеттік комитеттерінде жауапты қызметтер атқарған. Кезінде “Қазақ әдебиеті” газетінің редакторы, “Жұлдыз” журналы бас редакторының орынбасары, Қазақстан Жазушылар одағының көркем әдебиетті насихаттау бюросының директоры болды.Осылайша жарты ғасырдан астам уақыт бойы әдебиетпен тығыз қарым-қатынаста болып, өзі көркем аударма саласында жемісті еңбек етті. Ол аударған М.Горбкийдің, М.Шолоховтың, Д.Собольевтің, М.Лермонтавтың, М.Пришвиннің және көптеген шетел жазушыларының шығармалары көркем аударма жанрының озық үлгісі ретінде танылды. Оның мазмұны бай, ойлы публицистикалық, әдеби-сын мақалалары республикалық баспасөзде үнемі жарияланып тұрды. Әсіресе оның әдеби терминдер, жеке атаулар жасаудағы еңбегі ерекше.
Ол қоғамдық жұмыстарға да белсене араласқан еді. Қазақстан Жазушылар одағы ардагерлер кеңесінің төрағасы қызметін атқарды. Қоғамдық жұмыстағы және қазақ әдебиетін өркендетуге сіңірген еңбегі үшін І.Жарылғапов бірнеше рет Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет грамотасымен марапатталған. Талантты аудармашы, сөз қадірін, тіл бабын білетін қажырлы қаламгер І.Жарылғапов 1991 жылы 14 мамырда Алматы қаласында 73 жасында қайтыс болды.
Қанат Жойқынбеков Белгілі жазушы, журналист Қ.Жойқынбеков Нұра топырағында туып-өсіп, әдебиетке деген құштарлығы жетегінде Алматыға барып, Мемлекеттік университеттің журналистика бөліміне оқуға түсті. Оны бітірген соң жиырма жылдай уақыт Қарағанды облыстық “Орталық Қазақстан” газетінде жемісті қызмет атқарды. Онан соң “Социалистік Қазақстан” (қазіргі “Егемен Қазақстан”) газетіне шақырылып, біраз уақыт редакция аппаратында, одан кейін осы газеттің Астана облысы бойынша меншікті тілшісі болды.Осындай жауапты журналистік қызметтерде жүріп, ол көркем әдебиет саласында оның проза жанрында қаламды қаламгерлік таныта білді.
“Махаббат әлдиі”, “Азаматтың арманы”, “Қуантты мені”, Өз қолыңда тағдырың” атты прозалық жинақтары жарық көріп, қалың оқырмандардан жақсы баға алды. 1995 жылы “Әйел өмірі” деген романы басылып шығып оқырмандар қолына тиді. Ал Қарағанды шахтерларының өміріне арналған “Асылыңды жоғалтпа” романы, Семей полигонның тақсіретін көрсеткен “Бір апталық демалыс” деген шығармасы жарық көруін күтіп баспаларда жатыр. Сонымен қатар ол драматургия саласында да жемісті еңбек етті. Оның бірнеше пьесалары республикамыздың театрларында табыспен қойылды.
Кәмел Жүністегі Жазушы Кәмел Жүністегі 1939 жылы Шет өңірінде, Ақсу-Аюлы селосында туған. Орта мектеті 1956 жылы ойдағыдай бітірген К.Жүністегі 1959 жылы аудандық комсомол комитетінің бөлім меңгерушісі болып еңбек жолын бастаған. 1960 жылы Қарағанды Педагогика институтының тарих факультетіне оқуға түседі. Осы кезде-ақ, асқақ қиял жетегінде жалынды жас К.Жүністегі елдің тарихын білу мен қоғамдағы сол кездегі саяси-әлеуметтік қатынастарға араласу қызықтырған еді.1962 жылы қазақ жастары арасында құрылған, “ЕСЕП” (Елін сүйген ерлер партиясы) партиясын ұйымдастырушылардың бірі ретінде, жерлес досы, ақын Зейнолла Игілікұлы екеуіне саяси айып тағылып, Сібірдегі лагерьде болған.
Жазасын өтеп оралған соң, 1966 жылы қайтадан институттағы окуын сырттай жалғастырып, 1977 жылы ойдағыдай бітірген. Сол, 1966 жылдан 1984 жылға дейін аудан орталығындағы М.Горький атындағы мектепте тарих пәнінің мұғалімі, оқу ісінің меңгерушісі, 1984-1989 жылдары аудандық білім бөлімінде әдіскер болып қызмет еткен. 1989 жылдан 1992 жылға дейін аудандық мұражай директоры, 1992 жылдан қазірге дейін аудандық “Заман” газетіне редактор. К.Жүністегі Қазақстан Жазушылар Одағының басқарма мүшесі, С.Сейфуллин атындағы сыйлықтың иегері, “Дос көңілі”, “Көне хикая”, “Көксеу”, “Құба белдер” кітаптарының, “Тар заман” спектакілінің авторы.
Әуесқой композитор ретінде танымал “Арқа самалы”, “Аяулым”, “Домбыра”, “Туған жер”, “Жаз келді”, “Жас алаш”, маршы әндерін шығарған.
Өлкетанушы ретінде көпшілікке мәлім. Шет өңірінен шыққан ұмыт болған Шортанбай жырау, Диа қажы, Қақпан ақын, Төлеубек, Хасен, Жәкен, Тәшен, Маясар, Түсетай, Сәрінжіп, Оқа ақындардың шығармашылығын зерттеп, аудандық, облыстық, республикалық басылымдарға жариялады. Қыздарбек, Әбди, Сембек күйшілердің, Абылай ханның күйін зерттеуде көп еңбек еткен.
Осы өңірде кезінде әділдігімен аты шығып, өз заманынан озық туған дуалы ауыз Бәйсейіт би, Жанқұтты шешен, Дүйсенбай, Қара билердің өмір жолын, ұлағатты ісін зерттеп жарыққа шығарды.
Елін қорғаған дуылғалы батырлары Жидебай, Сеңкібай, Жарылғап, Ағабай, Дәріпсалы, Сазанбай батырлар жайында алғаш қалам тартқан. Осы өңірде өмір сүріп, заманында елге үлгі бола білген, тарихта ізі қалған әз аналар Қарқабат, Борсылдақ (Қырғи), Құрақ, Дәрі, Талмойын, Баршын қыз, Шеруке қыздың есімі мен қасиеттерін келешек ұрпаққа жеткізу де осы кісінің талмай ізденісінің нәтижесі.
К.Жүністегінің ұсынысы ынтасы арқылы “Зұлмат жылдары”, “Кенесары жұртында”, “Тасқа тұнған құпия”, “Дойыбы тас”, “Қыздарбек күйші”, “Шортанбай жырау”, “Жәкен ақын” бейнетаспалары жазылып, деректі телефильмдер дүниеге келді.
К.Жүністегі қандай шығарма жазбасын, қандай жиында сөз сөйлемесін, айтар ойының түпкі түйіні–ұрпақ тәрбиесі, ұлттық салт-дәстүрінің, әдет-ғұрыптың тиімді тұстарын қазіргі жастардың санасына сіңіріп, имандылыққа, жан тазалығына биік адамгершілікке шақыру.
Жазушы Асан Жұмаділдин 1927 жылы 11 мамырда Жезқазған облысы, Жаңаарқа ауданында туған. Аудан орталығындағы қазақ орта мектебінің 8-сыныбын 1941 жылы бітіреді. Ел басына түскен Ұлы Отан соғысы ауыртпашылығы салдарынан жасөспірім азамат вольфрам кенін өндіретін Қызылтау руднигінде шахтер болып еңбек жолын бастайды. 1943 жылы Қарағаш ауылдық советіне қарасты Ынталы орталау мектебіне мұғалім болып орналасады.Білімін жетілдіруді мақсат еткен, жастайынан зерек Асекең болған. Бірнеше повесть, әңгімелер жинақтары шыққан. Республикалық 1948 жылы Қарағанды мұғалімдер институтына түсіп, оның тіл-әдебиет факультетін айрықша дипломмен бітіріп, 1950 жылы Қарағанды педагогикалық институтын бітірген. Біраз жыл халық ағарту саласында істеген. 1950 жылы Жаңарқа аудандық оқу бөліміне мектеп инспекторы болып тағайындалады. Араға жыл салып ол ауданның Ақтүбек ауылындағы жеті жылдық мектептің директоры болып жемісті еңбек етеді. Алғаш 1946 жылы тұңғыш "Жаңаaрқа" деген өлеңінің облыстық "Советтік Қарағанды" газетінің бетінде жариялануы оның өмірінде үлкен бетбұрыс жасайды. Әдебиетке құштарлығы артып, шығармашылық талпыныстан, ізденуден, өз бетінше білімін жетілдіруден танбайды. Облыстық, аудандық газет беттерінде өлең, әңгіме, очерктері жиі жариялана бастаған А.Жұмаділдинді сол кездегі облыстық "Советтік Қарағанды" газетінің редакциясы қызметке шақырадын. 1960-64 жылдары және мұнан кейін арада жеті жылдай аудандық оқу бөлімінде инспектор болып, 1973 жылдан 1987 жылы зейнеткерлікке шыққанға дейін аудандық "Жаңаарқа" газетінің редакциясында бөлім меңгерушісі болып, қаламгерлік шеберлігі бұрынғыдан да кемелденіп, ұштала түсті. Табиғи таланты мен еңбексүйгіштігінің арқасында ол шығармашылықтан қол үзбей "Өмір" әдеби-этнографиялық журналының тұңғыш нөмірін шығарудан бастап, ғұмырының соңғы күндеріне дейін редакторы болды.
А.Жұмаділдин бірнеше медальдар, Құрмет грамоталарымен марапатталған. Совет милициясы шығармалары бойынша республикалық әдеби конкурста "Тергеу әлі аяқталған жоқ" атты повесі екінші бәйге алған.
Оның "Келіншек" повесі (1968), "Сең бұзылғанда" повесть, әңгімелері (1972), "Қайырлы сапар" повесі (1977), "Жұмысшы әулеті" повесі (1981), "Құт құбыры" деректі повесі (1982) жарық көрген.
Қаламгер Асан Жұмаділдин 2004 жылы 29 наурызда дүниеден өтті.
Мұқан Иманжанов қазіргі Қарағанды облысының Ұлытау ауданында 1916 жылы 20 желтоқсанда туған. Мұқан Ұлытаудағы жетіжылдық мектепті бітіріп, он жеті жасқа аяқ басқанда Қарсақбай поселкесіндегі ФЗО мектебіне түседі. Өзінің ең жақын досы Баубек Бұлқышев екеуі бір оқуды бітіргеннен кейін 1935 жылы Алматыдағы финанс-экономика техникумына оқуға түседі. Бұл техникумды бітіріп шыққаннан соң, 1938 жылы Қазақстан Жазушылар одағы жанында ашылған алты айлық курсты оқыды. 1941 жылға дейін радио хабарын тарату жөніндегі республикалық комитетінде редактор болған.1942-43 жылдары "Социалистік Қазақстан" газетінде әдеби қызметкер, 1943-49 жылдары бөлім меңгерушісі, 1948-58 жылдары "Пионер" журналында бөлім меңгерушісі қызметтерін атқарған. С.М.Киров атындағы мемлекеттік университетін сырттай оқып, 1952 жылы бітірді.
М.Иманжановтың публицистикалық мақалалары, очерктері мен әңгімелері әрдайым газет-журналдарда жарияланып тұрды. 1948 жылы азамат жазушының "Жастық" атты тұңғыш әңгімелер жинағы баспадан шықты. Бұл жинақта Ұлы Отан соғысы кезіндегі және соғыстан кейінгі қауырт еңбекті, колхоз өмірін, жастар арасындағы адал махаббат пен достықты шынайы да тартымды көрсете білді. Оның публицистикалық мақалалары 1953 жылы "Азамат мақтанышы" деген атпен жаңа кітап болып басылып шықты. 1955 жылы "Тылдағылар" атты әңгіме, очерктер кітабын жазды.
М.Иманжановтың әдеби-журналистік қызметі 1938 жылдан басталғанымен, оның жұртшылыққа кеңінен танылуы Ұлы Отан соғысы жылдары. Оның әңгімелері республикалық баспасөз бетінде осы кезеңде жиі басылып, алғашқы жеке кітабы "Тау ұлы" деген атпен оқырман қолына тиген. М.Иманажанов шығармашылығының негізгі желісі жастар өмірі, олардың адал арман тілегі, адамгершілік, парасат мәселесі. Шығармашылық жолын қысқа әңгімелермен бастаған. М.Иманжанов қаламынан көптеген көркем очерк пен публицистикалық туындылар, повестер, пьесалар, әдебиет мәселелері жөніндегі толғаныстар, аяқталып үлгермеген "Көк белес" романы дүниеге келді. М.Иманжановтың біраз туындылары орыс тіліне аударылған. 1980 жылы қазақ совет жазушысы Мұқан Иманжановтың өмірі мен қызметі, шығармашылығы жайлы мақала, естелік, хаттар жинағы "Өркен" деген атпен "Жалын" баспасынан шықты.
Оның қалың оқырман көңілінен шыққан "Алғашқы айдар" повесіне 1950 жылы Жамбыл атындағы республикалық бірінші бәйге берілген. "Қызыл Жұлдыз" орденімен, бірнеше медальмен, Қазақ ССР Жоғарғы Советінің Құрмет грамотасымен марапатталған.
Асқынған дерт абзал азаматты 1958 жылы 18 наурыз күні арамыздан алып кетті.
Қалмұқан Исабаев 1925 жылдың 25 тамызында Павлодар облысының Баянауыл селосында қызметкер отбасында туған. 1943 жылдың қаңтарында 10 сынып партасынан Кеңес Армиясы қатарына шакырылады да, одан 1954 жылдың күзінде запасқа шығады. Ұлы Отан соғысына қатысқан. 1954–1955 оқу жылында Алматы қаласының №24 кешкі жастар мектебінде 10 сыныпты бітірісімен С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университеті филология факультетінің қазақ тілі мен әдебиет бөліміне (сырттай) түсіп, оны 1961 жылы бітіріп шығады және осы уақытта ол республикалық "Социалистік Қазақстан" газетінде әдеби қызметкер болып істеген. Оның баспа бетін тұңғыш көрген "Баян" атты әңгімесі "Әдебиет және искусство" ("Жұлдыз") журналына 1954 жылдың ақпан айындағы санында жарияланған. Ертіс – Қарағанды каналының жобасымен танысып, 1961 жылы болашақ су жолы жүретін жерлермен 500 километр жаяу сапар шегіп, "Арман арнасымен" атты күнделік кітабын жазады. Жазушы құрылыс басынан он екі жыл бойы шықпай "По руслу мечты", "Подвиг в степи", "На стыке времени", "Сұңқар самғауы" атты кітаптар, жүзден астам проблемалық очерктер мен мақалалар жазады. Қ.Исабаев қазақтан шыққан алғашқы революционер әйел Айқыз, чекист Серікқали Жақыпов, Екібастұз көмірін ашушы, халық геологы Қосым Пішенбаев жөнінде жеке-жеке кітап жазды. Драматургия саласында "Десант" атты комедиясы Қазақ ССР Мәдениет министрлігінің 1984 жылғы конкурсында жүлдеге ие болған.1979–1980 жылдары Қ.Исабаев Абайдың "Қараңғы түнде тау қалғып" өлеңін мәрмәр тасқа қашатып, Гетенің ГДР-дегі Габелбах музейіне қойған және осы сөзге жазылған Абай әнінің магнитофон таспасын тапсырған. ГДР газеттері Тюрингияда шырқалған Абай әнін жыл сайын 60 мыңдай адамның тыңдайтынын жазды.
Қ.Исабаев 1956 жылдан КПСС мүшесі. Қазір шығармашылық жұмыста.
Қ.Исабаев 1945 жылы "Қызыл Жұлдыз", 1975 жылы "Еңбек Қызыл Ту" ордендерімен, 1983 жылы ГДР-дің Герман – Совет достығы қоғамының алтын белгісі және көптеген медальдарымен марапатталған.
Болашақ жазушы Әуезхан Көшімов 1911 жылы 15 желтоқсанда Қарағанды облысы, Шет ауданы бұрынғы №3 ауылында дүниеге келген. Әкесі де, шешесі де өмірден ерте қайтқан, Ә.Көшімов жетімдікті, жалғыздықты бастан кешеді. Ә.Көшімов 1923 жылдан оқи бастаған. Әуелі Қарқаралы қаласындағы бастауыш мектепте, артынан сол қаладағы педтехникумда оқиды.
1929 жылы Ташкент қаласындағы онжылдықты бітіріп, сол жылдың аяғында Алматыда жаңа ашылған ҚазМУ-не түседі. 1930 жылы басында Алматы облыстық әскери комиссарының көмекшісі болып 1 жыл істейді, одан соң өлкелі "әскери округінің "Қызыл әскер" газетіне ауысады. 30-шы жылдардың ортасынан бермен қарай өлең жазуды бастаған Ә.Көшімов 1940 жылы КСРО Жазушылар одағының мүшелігіне өтті.
1942-1945 жылдары Қарағанды облыстық радио комитетінде бас редактор, 1945-46 жылдары республикалық радио комитетте бас редактор, 1946-1955 жылдары Қазақстан Жазушылар одағының Қарағанды облысындағы өкілі, 1956-58 жылдары Алматы облыстық радио комитетінде бас редактор қызметін атқарады. Содан кейін ол біріңғай шығармашылық жұмысқа көшті. Ақынның тұңғыш шығармасы – "Құлагер" атты поэма. Бұл шығарма 1935 жылы "Қызыл әскер" газетінде жарияланған. Тағыда осы газетте "Бұрнақкер" деген поэмасы басылды.
"Қазақтың шежіресі оның күйінде", -дейді Ә.Көшімов. Осы бірегей де өміршең тақырыпқа ақын бірқатар поэма–дастандар жазған. Атап айтқанда, 1961 жылы ақынның "Күй сөйлейді" атты поэмалар жинағы шықты. Аталмыш жинағында "Көзғайыр", "Ақлақ", "Кең толғау", "Күй сөйлейді" деген төрт бірдей туындысы қамтылған.
Ә.Көшімовтың "Көңіл күйі" атты алғашқы өлеңдер жинағы 1948 жылы жарық көрді. 1957 жылы "Қарт мергеннің айтқандары" деген поэмасы, 1948 жылы "Аңшының әңгімелері", 1963 жылы "Екі бүркіт" жинағы "Жазушы" баспасынан жарық көрген.
1976 жылы "Тепенкөк" атты дастаны шыққан, онда қазақ халқының ХVІІІ ғ. Жоңғар басқыншыларына қарсы күресін, қатал кездегі ел тағдырын суреттеген. 1984 жылы Ә.Көшімов "Өзім туралы" атты өлеңін жазған. Өмірінің соңғы жылдарында оқиғасы қалың "Жаралы жылдар" романын аяқтап шықты.
Апбаз Қаражігітов 1923 жылдың 15 наурызында Қарағанды облысы Ұлытау ауданы Сарысу ауылында туған. 1953 жылы қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетін бітірген. Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі Апбаз Қаражігіт–Баймендіұлы әуелде оқырман қауымға поэма, баллада және өлеңдерімен танылып, кейіннен проза жанрына қалам тартып, өмірге айтарлықтай тартымды шығармалар әкелген талантты жазушылардың бірі. Жазушының 1976 жылы "Жалын" баспасынан жарық көрген "Ақмоншақ" повесі мен әңгімелер жинағынан кейін іле-шала "Шақпақ", "Әке дауысы" кітаптары шыққан еді. Бұдан кейін 1993 жылы "Майқоңыр" романы, 1998 жылы "Қайран шеше" повестері мен әңгімелері жарық көріп, оқырманнан өз бағасын алған болатын. Әсіресе, жазушының "Әке дауысы" кітабы 1991 жылдың әдеби жыл қортындысында таңдаулы шығармалар қатарында аталып жазушыға үлкен мерей әпергентін. "Баубек" атты пьесасы үшін Қазақстан журналистер одағының сыйлығын алған.Жазушы А.Қаражігітов шығармалары Жезқазған өңірінің кешегісі мен бүгіні, алып өндіріс орындары мен ауыл тынысы, ондағы адамдардың тағдыры, жасампаз істері хақында сыр шертеді. Қаламгер қандай бір шығармасында болмасын адамгершілікті, достықты, махаббатты биік ту етіп көтереді. Өмірде болған оқиға, құбылысты нақты, шынайы қалпында көркемдік тәсілдер арқылы суреттеу–жазушының машықты ісі. А.Қаражігітов Жезқазған қаласының құрметті азаматы, Жазушылар одағының қалалық бөлімшесінің төрағасы ретінде қоғамдық-көпшілік шаралардың бел ортасында жүретін әлі де шығармашылық шабытты шағында.
Серік Қирабаев 1927 жылы, 23 наурызда қазіргі Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданы, Атасу ауылында туған. 1951 жылы Қазақтың Абай атындағы педагогикалық институтының филология факультетін бітірген.Институтты бітіргеннен кейін, аспирантурада оқи жүріп, қазақ көркем әдебиет баспасының аға редакторы, "Әдебиет және өнер" журналы редакциясының бөлім меңгерушісі болып істеген. 1952 жылдан 1955 жылға дейін С.Қирабаев – "Пионер" журналының редакторы, одан кейін "Социалистік Қазақстан" газеті редакциясының әдебиет және өнер бөлімінің меңгерушісі болған. 1957 жылы кандидаттық диссертация, ал 1964 жылы филология ғылымының докторы ғылыми атағына диссертация қорғаған. Кейін Педагогика ғылымдары академиясының корреспондент-мүшесі болып, Қазақтың Абай атындағы Мемлекеттік университетінде көп жылдар бойы дәріс оқып, қазақ әдебиеті кафедрасын басқарған.1988-1995 жылдар аралығында М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының директоры болып қызмет атқарған. С.Қирабаевтың шығармашылық қызметі студенттік жылдарынан басталған. 1948 жылдан бастап баспасөзде оның сын мақалалары жиі басылды. 1956 жылы "Ғабиден Мұстафин" атты монографиясы жарық көрді, екі жылдан кейін бұл кітап орыс тілінде шықты. Содан кейін "Спандияр Көбеев" (1958), "Өнер өрісі" (1968), "Сәкен Сейфуллин" (1973), "Әдебиет және дәуір талабы" (1976), "Революция және әдебиет" (екі томдық, 1977), "Шындық және шығарма" (1981), "Шындық және шеберлік" (1983), "Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері", "Жүсіпбек Аймауытов" (1990) және тағы басқа көптеген зерттеулер мен монографиялардың, әдеби процестің әртүрлі жақтарын әралуан қырынан сөз ететін көптеген мақалалардың, әсіресе, бірталай мектеп окулықтарының авторы ретінде қалың оқырман қауымға, әдеби-мәдени қоғамдық жұртшылыққа кеңінен танылды. Ол – Қазақ әдебиеттану ғылымы саласындағы жетекші ғалымдарымыздың бірінен саналады.
С.Қирабаев "Еңбек Қызыл ту", "Халықтар достығы" ордендерімен, "Еңбектегі ерлігі үшін", т.б. медальдармен марапатталған.
1996 ж. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының иегері болды.
Филология ғылымының докторы, профессор, КСРО педагогика ғылымдары академиясының кореспондент-мүшесі, көрнекті ғалым, Ұлттық Ғылым академиясының академигі, әдебиет сыншысы Серік Қирабаев - әдебиетке жан – жақты, білімімен, мол дайындық пен келген сыншы.
Жазушы Сапарғали Ләмбеков 1936 жылы 5 маусымда Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданының "Қайнарбұлақ" аулында туған. Бастауыш сыныптарында оқып жүргенде он екі жасында қатты сырқаттанып, екі құлағы естімей қалған. Мектеп бітірген соң, "Қарқаралы" аудандық газет редакциясына қызметке тұрған. С.Ләмбеков қызмет істей жүріп ҚазМУ-дың журналистика факультетіне сырттай оқуға түсіп, оны 1975 жылы бітірген.С.Ләмбеков көп жыл бойы журналистика мен әдебиет саласында үздіксіз еңбек етіп келе жатқан қаламгер. Оның шығармаларының басты тақырыбы–туған өлкенің бай тарихы, ұлтымыздың мақтанышына айналған кешегі атақты адамдарымыздың өнеге боларлық өмірі туралы. Ол дүлдүл күйші Тәттімбетті, әйгілі әнші, сазгер, сері Мәдиді, ақиық ақын Қасымды, белгілі күрескер Угар (Мұқатай) Жәнібековты, қоғам қайраткері Нығмет Нұрмақовты шалқар қазақ даласына әйгілі еткен қомақты туындылардың авторы.
Әдебиетке балғын шағында-ақ өлеңмен келіп, поэзиялық, прозалық, драмалық жанрларындағы шығармаларды тең ұстаған С.Ләмбековтың республикалық баспалардан "Қарқаралы саздары" атты өлеңдер жинағы, "Қыр қырандары" деген очерктер жинақтары, "Тайталас", "Әке жолы", "Тәттімбет" романдары жарыққа шыққан. Сондай-ақ біраз шығармалары Алматыда басылған жинақтарға енген.
Еңбекқор, талғампаз да тындырымды жазушының қаламынан соңғы жылдары Қарағанды шахтерлерінің өміріне арналған "Қатты қабат", Алаштың айтулы азаматтары туралы сыр шертетін "Арыстар" атты романдары шыққан.
Жазушы-журналист С.Ләмбеков ел құрметіне қапасыз бөленген жан. Ол 1985 жылы "Еңбек ардагері" медалімен, 1986 жылы Қарағанды облыстық Кеңесінің, Қазақстан журналистер одағының, 1987 КСРО Мемлекеттік баспасөз Комитетінің, СОКП Орталық Комитетінің, ВЦСПС-тің, БЛЖКО Орталық Комитеттің құрмет грамотасымен марапатталды.
1990 жылы "Кеңес баспасөзінің үздігі" омырау белгісін алған, 1996 жылы Қазақстан журналистер одағы сыйлығының лауреаты атағына ие болған. "Азаттық құрбаны" дейтін балладасы "Балдырған" журналының бәйгісіне ие болған. С.Ләмбековтың "Қайнар" баспасынан "Қыр қырандары" атты очерктер жинағы, "Жалын" баспасынан балаларға арналған "Еділбай" дейтін өлең кітабы жарық көрген. Жекелеген шығармалары "Қазақстан" баспаларынан шыққан "Алтын дән", "Ақ бидай", "Саржайлау", "Кәрі сайтан" жинақтарына кірген.
Қазақ әдебиетінің классик жазушысы, көркем сөздің хас шебері атанған Ғабиден Мұстафин 1902 жылы 29 қарашада Қарағанды облысындағы осы күнгі Теміртау қаласына жақын Жауыртау – Нұра өзені бойындағы Сартөбе деген ауылында кедей отбасында туған. Болашақ жазушының әкесі мал бағумен айналысқан, сондықтан да оның балалық шағы қарасаң, көз жетпейтін кең далада, Сарыжайлауда өтті. Ол бұл кездерде әкесіне көмектесіп, мал бағумен қатар, ауыл модасынан арапша сауатын да ашты. Ал орыс тіліне оны сол кезде Спасск мыс балқыту заутында табельші болып жұмыс істейтін Жүсіп Мауқымов деген азамат үйретті, үлкен қамқорлық жасады. Соған орай Ғабиден осы зауыт жанындағы орысша-қазақ екі жылдық мектепті бітіріп шықты. Бұдан әрі оқуға мүмкіндігі болмай, туған ауылына қайтып оралады. Ауылда әр түрлі қызметте болып, 1925 жылы білімін көтеру мақсатымен Қызылордаға келеді, мұнда оқуға түсе алмай өлкелік сотқа іс қағаздарын тіркеуші қызметіне орналасады. Жазушылық өнерге құмарлығы осы кезден басталады. Ғ.Мұстафин - әдебиет майданына жиырмасыншы ғасырдың басында келген жазушы. Ол алғаш хабар, шағын очерк, фельетон, қысқа әңгімелер жазып, өзінің шама – шарқын, қабілетін біраз байқап көрген-ді. Облыстық сотта іс қағаздарын тіркеп, қызмет бабымен жүрген кездерінде ел арасында болған әр түрлі заңсыздықтармен танысады. Алғашқы әңгімесі "Сәрсен мен Боқаш" (1927 ж.) "Жыл құсы" журналында жарияланған. Тұңғыш әңгімелер жинағы "Ер шойын" (1929 ж.) деген атпен басылып шықты. Ауыл кедейлерінің таптық сана сезімінің ознуы, байларға қарсы күресі әңгімелердің негізгі арқауы болды.1930 жылы көктемде Қарағандыға ауысып, үш жыл қара жұмыс істеді: слесарь, токарь мамандығын меңгерді. 1938 жылы "Қарағанды пролетариаты" газетінің жауапты секретары қызметіне тағайындалады. Көп кешікпей, Новосибирск қаласында қазақ тілінде "Қызыл ту" атты газетінің шығуына байланысты, сонда жіберіледі. Газет жабылғаннан кейін 1938 жылы Алматыға келеді. 7-8 жыл көркем әдебиеттен қол үзіп кеткенімен, журналистік жұмыста қаламы төселіп, өмір тәжірибесі молайып қалған Ғ.Мұстафин тұңғыш роман жазуға кіріседі. Қарағанды шахтерлерінің өмірінен алынған бұл роман "Өмір, не өлім" 1940 жылы жеке кітап болып басылды. Алғашқыда "Әдебиет майданы" (қазіргі "Жұлдыз") журналдың қатардағы қызметкері (1938-40 ж.), кейіннен редакторы (1940-48 ж.) бола жүріп, жемісті шығармашылық еңбек етті. Ауыл сахналарына арналған бірнеше шағын пьесалар "Айғақ", "Тұтқын", "Күлмеген адам", "Керуен", "Құлаған күз" тәрізді әңгімелер жазды.
Шығармаларының негізгі тақырыбы – өндіріс өмірі мен ауыл тіршілігінің тынысы. Бұрын өндіріс тақырыбына "Алыптың кереметтері" (1936 ж.) очеркі мен "Керуен" (1938 ж.) атты әңгімесін жариялаған автордың "Өмір, не өлім" романы совет әдебиетінде бұл саладағы алғашқы күрделі туындыларының бірі болды. Өз шығармашылығына үлкен жауапкершілікпен қарайтын автор он шақты жылдан кейін осы тақырыпқа қайта оралып, "Қарағанды" романын, 1952 жылы жазды. Бұл романдар қазақ халқының совет өкіметі жылдарында бастан кешкен өзгерісті өмір жолдарын суреттейді. Жазушы оны шығармаларында шынайы отырып, туған халқының тағдыры жайлы толғаныстар жасайды.
Ғұлама жазушының Қазақ совет әдебиетін дамытудағы және қоғамдық қызметіндегі қол жеткен жетістіктері белсенділігі, іскерлігі ескерусіз қалған жоқ. Ол "Ленин" орденімен, "Еңбек Қызыл Ту" және екінші дәрежелі "Ұлы Отан соғысы" орденімен марапатталған.
Ғ.Мұстафин 1953-57 және 1961-64 жылдары Қазақстан Жазушылары одағы бақармасының төрағасы болып қызмет атқарды. Сол кезде ол республика Компартиясы Орталық комитенінің мүшесі, еліміздің және республиканың Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланды.
Ғабиден Мұстафин ұзақ және мазмұнды да қызықты өмір кешті. Оның өмір жолында қуаныш–қызықпен қатар қиындықтарда ,ауыртпашықтарда аз кездескен жоқ. Қазір біздің арамызда халық жазушысы, бұрынғы КСРО- ның Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, республика Ғылым академиясының мұше–кореспонденті, жазушылардың халықаралық және одақтық форумдарының қатысушысы Ғ.Мұстафин жоқ. Бірақ оның есімі халық есінде. Болашақ ұрпақ ғұлама жазушыны ешқашан ұмытпақ емес. КСР Министрлер Кеңесінің 1986 жылғы 31-ші наурызындағы қаулысында: Қарағанды және Алматы халық депутаттары облыстық Кенесенінің ұсынысың қабылдап, Қарағанды қаласыныдағы № 83 орта мектеп пен Бұқар жырау ауданындағы "Березняки" ауылына Ғ. Мұстафин есімі берілген. 2002 жылы Ғ.Мұстафиннің туғанына 100 жыл толуына орай Қарағанды облысында үлкен той болды. Бұл мерейтой жазушының ұрпақтары емес, халқына, еліне де үлкен қуанышпен атап өтетін оқиға деуге болады. Торқалы тойдың мерейлі мезеттерінің бірі – Қарағандыдағы көп көшелердің ішіндегі ірісіне Ғабиден Мұстафин есімін беру болды және осы жерден басталатын көше төріне классик жазушының мүсіні орнатылды. (32-квартал)
Нардың жүгін көтеріп, дала кассигі аталған ғұлама жазушы көптеген шығармаларының тамырын өскен өлкесінен тапты. Алайда оқығанынан, тоқығаны көп, табиғатынан дарынды, дала даналығын, замана жақсылығын бойына сіңірген ғабаң бір ғана аймақтың жазушысы емес. Ол – халық жазушысы, ұлтымыздың мақтанышы.
Әбулақап Райымбеков 1923 жылдың 15 желтоқсанда Жезқазған каласының Ұлытау ауданындағы "Ұлытау" ауылында туған. 1931 жылы Қарсақбай мыс қорыту комбинатында келіп, құрылыс цехында жұмыс істеген. Кейін балалар үйінде, Қарсақбай орта мектебінің жанындағы интернатта тәрбиеленген. 1939 жылдан 1941 жылға дейін Қарсақбай аудандық мемлекеттік банкісінің бухгалтері, 1941 жылдан 1948 жылға дейін Жезқазған аудандық "Қызыл кенші" газетінің әдеби қызметкері, жауапты хатшысы, редактордың орынбасары болады. 1940 жылыоблыстық газетке "Есембектің әңгімесі" деген тұңғыш очеркін жариялаған. 1948-51 жылдары республикалық "Лениншіл жас" газетінің әдеби қызметкері, 1952 жылы Жезқазған руднигіндегі шахта жұмысына оралып, 1953 жылы сондағы жұмысшы жастардың орта мектебін ойдағыдай бітіреді, де, Алматыдағы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультеті журналистика бөліміне оқуға түседі. 1958 жылы журналист мамандығына ие болады. Ұлытау ауданының "Шеңбер" совхозында, Жезқазған руднигіндегі №2 орыс орта мектебінде, №22 кәсіптік училищеде қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінен сабақ береді, тәрбиеші-оқытушы болып істеп, №44, 51 шахталарда жаңа техника хронометражисі болып забой жұмысшыларымен бірге 3,5 жыл еңбек етеді. 1963 жылы ҚазМУ-дін аспирантурасына түсіп, 1966 жылы "Жұмысшы табы қазақ совет поэзиясында" деген тақырыпта кадидаттық диссертация корғайды. 1971 жылға дейін Ташкенттің Низами атындағы пединститутының қазақ тілі мен әдебиеті бөліміне қазақ әдебиеті пәндерінен дәріс берген. 1971 жылдан 1976 жылға дейін – Қазақ ССР Ғылым акдемиясының М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының ғылыми қызметкері.1980 жылдың қараша айынан бері – С.М.Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік университетінің доценті болды.
Теңізбай Рахымжанов Жазушы 1946 жылы 9 сәуірде қазіргі Қарағанды облысы, Ақадыр ауданы, Өспен ауылында туған. Ол Өспен орта мектебін бітіргеннен кейін С.М.Киров атындағы қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетіне оқуға түсіп, оны 1969 жылы бітіріп шығады. Содан кейін республикалық жастар газетінің тілшісі, Қазақ ССР Ғылым академиясы М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының ¦ылыми қызметкері болып істейді.
1976 жылы "Қазақ халық поэзиясындағы импровизациялық дәстүрдің дамуы" деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғаған.
Кейін Абай атындағы қазақ педагогикалық институтының қазақ әдебиеті кафедрасында доцент болып қызмет атқарған.
Қапан Сатыбалдин 1917 жылы 25 желтоқсанда Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданында туған. Ол балалар үйі жанындағы мектепте және Тау-кен өнеркәсібі училищесінде оқып білім алған. Одан кейін Алматыдағы Абай педагогика институтында, Москвадаға кинематография институтында оқыған. Қазақстан Жазушылар одағының жас жазушылар секциясын басқарды, республикалық газеттердің редакцияларында және Қазақ ССР кинематорграфия комитетінде қызмет істеді. Кезінде Жамбылдың әдеби секретары болды. 1943-1944 жылдары соғыс майданында "Совет жауынгері" газетінде қызмет етті. "Қазақфильм" студиясында директордың орынбасары, "Жұлдыз" журналында Бас редактордың орынбасары, "Қазақ әдбиеті" газетінің Бас редакторы, біраз уақыт Қазақстан Жазушылар одағының хатшысы болған.Қ.Сатыбалдиннің әдеби қызметі 1936 жылы басталды. Оның бұл кездердегі күнделікті тақырыптарға жазған өлеңдері "Социалистік Қазақстан" газетінің бетінде басыла бастады. 1938 жылы оның "Мен жырлаймын" деген атпен бірінші өлеңдер жинағы шықты. Ол келесі жылы "Венецияның кегі", "Ағылшын сыр" поэмаларын жазды, соңғы поэмасы комсомолдың 20 жылдық мерекесіне арналған республикалық конкурста бәйге алды.
1940 жылы "Айдан тамған жас", "Махаббат" поэмаларын жазды. Ұлы Отан соғысы жылдарында ол өлеңдер, очерктер жазып, олар республикалық және майдандық газеттерде жиі басылып тұрды. 1945 жылы Кеңес Одағының Батыры Әлия Молдағұловаға арналған поэмасы басылып шықты.
Ол бірқатар драмалық шығармалардың да авторы. Киносценарийлер де жазған, Қ.Сатыбалдиннің сценарийлері бойынша көркем және деректі фильмдер түсірілген.
Қ.Сатыбалдин И.А.Крыловтың мысалдарын, Н.А.Некрасовтың поэмасын, Н.Гулианың повесін, Горбатовтың пьесасын және туысқан республикалардың ақындарының өлеңдерін қазақ тіліне аудару саласына да көп еңбек етті.
Қ.Сатыбалдин өз шығармашылығында қазақ халқының басынан кешкен тарихи-революцияны бейнелеуге тырысты, ұрпақтар сабақтастығын және қазақ даласында болып өткен әлеуметтік өзгерістердің тарихи мәнін көрсетті.
Қ.Сатыбалдинннің 1975 жылы "Жазушы" баспасынан 4 томдық таңдамалы шығармалары жарық көрді. Алматыдағы өзі тұрған үйдің қабырғасына ескерткіш тақта қойылды. Қарағандыда бір көшенін аты берілді.
Ақселеу Сейдімбеков Қарағанды облысының Жаңаарқа ауданына қарасты бұрынғы "Дружба" ауылында 1942 жылдың 12 желтоқсанында дүниеге келген. 1959 жылы Жаңаарқа ауданының В.И.Ленин атындағы №1 қазақ орта мектебін бітіріп, сол жылы комсомолдық жолдамамен "Атасу" колхозының мал жайылымына (қазіргі "Қызылтау" совхозы) шопан болып келеді. Бұл жұмысты үш жыл атқарып, 1962 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика факультетіне түседі. 1963 жылы Совет Армиясы қатарына шақырылады. Әскери міндетін өтеп қайтқан соң, оқуды әрі қарай жалғастырып, 1968 жылы университетті бітіріп шығады. Сол жылы республикалық "Лениншіл жас" (қазіргі "Жас алаш") газетіне әдеби қызметкер болып қабылданады да, кешікпей Орталық Қазақстан облыстары бойынша осы газеттің меншікті тілшісі болады. Мұнан әрі Қарағанды облыстық "Орталық Қазақстан" газетінде жауапты хатшы, республикалық "Социалистік Қазақстан" (қазіргі "Егемен Қазақстан") газетінде әдебиет және өнер бөлімінің меңгерушісі болып қызмет атқарады. 1983-1988 жылдары республикалық "Білім және Еңбек" ғылыми көпшілік журналының бас редакторы қызметін атқарды.
1987-1997 жж. Қазақ КСР ҒА-ның М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында лаборант, бөлім меңгерушісі болып қызмет атқарады.
1997-1998 жж. Ы.Алтынсарин атындағы Білім проблемалары институтының директоры, 1998-1999 жж. ҚР Президенттік Мәдени орталығы директорының ғылым жөніндегі орынбасары болып қызмет атқарды. 2000 жылдан бастап Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде журналистика кафедрасының меңгерушісі. Филология ғылымдарының докторы, профессор. Астана қалалық студенттер мен жастардың "Аудитория" газетінің Бас редакторы.
Ақселеу Сейдімбеков 1971 жылдан КПСС мүшесі. 1972 жылдан СССР Журналистер одағының мүшесі. 1988 жылдан ҚазССР ҒА-ның Әдебиет және өнер институтында ғылыми қызметкер, "Әлем" альманағының бас редакторы. "Ақиық" (1972), "Қыр хикаялары" (1977), "Тауға біткен жалбыз" (1979) атты әңгімелер мен повестер жинағы, "Күңгір-күңгір күмбезедер" (1983) ғылыми-көпшілік очерктер кітабы, "Кеніш" (1979), "Серпер" (1982) атты очерктер жинағы, қазақтың қара өлеңіне арналған "Мың бір маржан" монографиясы (1989), "Қазақ әлемі" атты оқу құралы (1997) жарық көрді. Бірқатар шығармалары орыс тілінде "Аққыз" (1986) деген атпен басылды.
Гомердің әйгілі "Илиада", "Одиссея" (1974) поэмаларымен қазақ оқырмандары Ақселеу Сейдімбековтың аудармасы арқылы танысты. Оларды қара сөз жүйесіне келтіріп аударған. "Алпамыс" (1979) эпосын қара сөзбен жазып шықты.
Ақселеу Сейдімбековтың әңгіме, повестері орыс, қырғыз, өзбек, венгр, неміс тілдерінде жарық көрді.
Қазақстан Жазушылар одағы және Қазақстан Журналистер одағы сыйлықтарының лауреаты. "Құрмет" орденінің иегері. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері.
Сәкен Сейфуллин 15 қазан 1884 жылы Жезқазған өңіріндегі бұрынғы Ақадыр ауданындағы Қарашілік қыстағында дүниеге келген. Қазақ жаңа әдебиетінің негізін салушы, мемлекеттік қайраткер. Нілдідегі орыс-қазақ, Ақмоладағы бастауыш приход мектебінде, Омбыдағы мұғалімдер семинариясында оқыды. 1914 жылы Қазан қаласында "Өткен күндер" атты тұңғыш өлеңдер жинағын бастырды. Омбыда қазақ жаситары ашқан "Бірлік" қауымы басшыларының бірі болды. 1917 жылы 9 наурызда "Асығып тез аттандық" өлеңін жазды. Кешікпей Ақмола қаласына ауысып, "Жас қазақ" революциялық ұйымын құрды, "Тіршілік" газетін шығарысты, 3 айлық педкурсқа оқытушы болды.1917 жылы қарашада "Кел, жігіттер" өлеңін жазып, Қазан төңкерісін қуана қарсы алды. Осы кезде Ақмола Совдепінің президиум мүшелігіне сайланды. 1918 жылы "жас қазақ марсельезасын" жазды, "Бақыт жолына" атты пьесасының премьерасы көрсетілді. 1918 жылғы 4 маусымда атардың көтерілісі болып, Ақмола Совдепі тұтқындалады. Атаман Анненковтың азап вагонында 47 күн ажалмен арпалысып, Сәкен 1919 жылғы 3 сәуірде Колчактың Омбыдағы түрмесінен қашып шығады. 1920-1936 жылдары Ақмола атқару комитеті төрағасының орынбасары және әкімшілік бөлімінің меңгерушісі, Қазақ Кеңес Автономиялық Республикасы Орталы Атқару Комитеті Президиумының мүшесі, "Еңбекші қазақ" газетінің редакторы, хaлық ағарту комиссарының орынбасары, ҚазКАСР Халық Комиссарлары Кеңесінің Төрағасы, Халық ағарту комиссариаты жанындағы ғылым Орталығының төрағасы, Қазақстан пролетар жазушылары ассоциациясының (ҚазАПП) басшысы, БК(б)П Қазақстан Өлкелік Комитетінің партия тарихы бөлімінің меңгерушісі, Қызылордадағы халық ағарту институтының, Ташкенттегі қазақ педагогикалық институтының директоры, "Жыл құсы" альманағы, "Жаңа әдебиет" журналы басшысы, Қазақтың мемлекеттік институтының доценті, "Әдебиет майданы" журналының редакторы, Қазақтың коммунистік журнлистика институтының профессоры қызметтерін атқарды. Осы кезде жаңа өмір жолында күреске шақырған "Асау тұлпар" өлеңдер жинағы, "Бақыт жолына", "Қызыл сұңқарлар" атты пьесалары жарық көреді. "Домбра" (1924), "Экспресс" (1926), "Тұрмыс толқынында" (1928) атты поэтикалық жинақтарында Қазан төңкерісінің жеңісі жырланды. Жаңашыл ақын поэзия мен драмматургияға көп жаңалықтар енгізді. Өлеңнің түрі мен мазмұнында түбегейлі өзгеріс жасап, қазақ халқының поэтикалық дәстүрін дамытты.
С.Сейфуллин өмірде де, әдебиетте де белсенді күрескер болды. "Көкшетау" (1934), "Қызыл ат" (1934), дастандарында заманалық мәселелер көрсетілген. "Қызыл атта" 30-жылдардың бас кезінде Казақстанның ауыл шаруашылығында орын алған асыра сілтеу оқиғалары сыналады. "Ақсақ киік" (1924), "Аққудың айрылуы" (1925) шығармаларында туған даланың табиғатын, адамның ішкі сезім күйлерін суреттейді.
С.Сейфуллин проза, драмматургия, әдеби сын, әдебиеттану салаларында көрнекті еңбек етті.
"Жұбату" (1917) әңгімсі – Сәкеннің қазақ әйеліне арналған алғашқы прозалық, шығармасы. "Жемістер" (1935), "Біздің тұрмыс", "Сол жылдарда" туындыларында замандастар өмірі бейнеленген. С.Сейфуллин қазақ халқының патшалық езгіге қарсы күресін "Тар жол, тайғак, кешу" атгы тарихи-мемуарлық романында көрсетеді Публицистика саласының дамуына қосқан еңбегі баға жетпес. Қазақтың ескі әдебиет нұсқауларын жинау, зертгеу, бастыру ісімен де шұғылданды. Оның қатысуымен "Қазақтың ескі әдебиет нұсқаулары" (1931), "Батырлар" (1933), "Ақан сері-Ақтоқты", "Ләйлі-Мәжнүннің" қазақша аудармасы жарық көрді. "Қазақ әдебиеті" (1932) кітабы – осы саладағы алғашқы зерттеу еңбектерінің бірі. Халық әдебиеті материалдарын мол жинап, пайдаланған бұл зертгеуінде қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жанрлық жағынан жіктеп, идеялық-көркемдік талдаулар жасайды. С.Сейфуллин қазақ әдебиетінен мектептерге оқулық жазу існе де қатысқан. Қазақ әдебиетінің кадрларын даярлауға, алғашқы кітаптарын бастыруға көп күш салды.
1936 жылы қазақ әдебиеті мен өнерінің Москвада өткен бірінші онкүндігіне қатысты. Қазақ жазушылары ішінен тұңғыш рет Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталып, шығармашылық еңбегіне 20 жыл толуы кеңінен мерекеленді.
1938 жылы жолсыз жазага ұшырады. Ол туралы С.Мұқановтың "Сәкен Сейфуллин" пьесасы, Ғ.Мүсіреповтың "Кездеспей кеткен бір бейне" повесі, поэмалар, әдебиеттанушылық зерттеулер жазылды.
Алдан Смайылов жазушы, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі. Ол 1946 жылы 3 қазанда Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданы, "Ақтау" кеңшарында туған. Қаражал қаласындағы орта мектепті бітірген соң, екі жыл шопан болған. 1970 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетін бітірген. 1970-1990 жылдары облыстық және республикалық баспасөзде қызмет атқарған. 1990 жылы 10 маусымда Целиноград облыстық "Тіл және мәдениет" қоғамын құруға атсалысып, осы ұйымның төрағасы болып сайланған. Облыстық "Қараөткел" газетінің бас редакторы болған. 1995 жылдан телевидение саласында еңбек еткен. "Қазақстан теледидары мен радиосы" республикалық корпорациясы Астана студиясының бас директоры болған. Қазір ҚЖО-ның Астана қаласындағы бөлімшесінің директоры.
Қаламгер бүгінде шығармашылық жұмысын сәтті жалғастыруда, 2005 жылы Тәуелсіздік күні қарсаңында қазақ әдебиетімен мәдениетінің өркендеуіне қосқан сүбелі үлесі үшін "Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері" құрметті атағына иеленді.
2006 жылдан Қазақстан Жазушылар одағы Астана бөлімшесінің төрағасы.
"Тамыздың таңы" (1979), "Ақ жалын" (1982), "Сағынып келген көктем" (1987), "Найзақара" (1989), "Арқаның Бетпақ деген даласы бар" (2000) кітаптарының авторы.
Камал Смайылов Жазушы, публицист 1932 жылы 24 сәуірде Қарағанды облысының Ұлытау ауданындағы Сарлық ауылында туған. 1954 жылы ҚазМУ-дің филология факультетінің журналистика бөлімін бітірген. "Лениншіл жас" қазіргі "Жас алаш" газетінің Қарағанды облысындағы меншікті тілшісі болып журналистік жұмысын бастаған. Одан кейін Қазақстан Комсомолы Орталық Комитетінің хатшысы болып сайланды. "Қазақфильм" киностудиясының директоры, кейін ҚР Кинематография жөніндегі мемлекеттік комитетінің төрағасы болып қызмет атқарды. Қазақ телевизиясы саласында әуелі республикалық мемлекеттік комитет төрағасының орынбасары, кейі төрағасы болып істеді.Көп жыл бойы саяси-қоғамдық қызметтер атқарды: Орталық комсомол комитетінің хатшысы, Қазақ КСР Министрлер Кеңесі мәдениет бөлімінің меңгерушісі, 1991 жылы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланды.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Мәдениет жөніндегі комитетінің төрағасы болған. Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясының профессоры, өнертану ғылымының кандидаты. Алматыдағы Халықаралық мамандықтар институтының (бұрынғы Халықаралық журналистика институты) профессоры. ҚР Гуманитарлық ғылымдар академиясының және Қазақстан журналистика академиясының мүшесі. Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері. Қазақстан Жазушылар одағының Сәкен Сейфуллин атындағы сыйлығының лауреаты. Екі рет "Құрмет Белгісі" орденімен марапатталған.
"Сенің бақытың", "ХХ ғасырға саяхат", "Фильм осылай туды", "Өмірдің өзімен өлшесек", "Ғасыр қырқасында", "Оянған ойлар", "Жолданбаған 27 хат" (1992), "Елім, саған айтам, Елбасы, сен тыңда" атты (1998, Шерхан Мұртазамен бірге жазған) кітаптары жарық көрген, 200 жылы "Жеті қыр, бір сыр" және "Қиғаш кітап" басылып шықты. 2003 жылы 71 жасында қайтыс болды.
Сейділ Талжанов Ғалым, аудармашы, сыншы, тарихшы 1906 жылы 6 қыркүйекте Нұра бойындағы Қаракемер деген жердегі (қазіргі Ақмешіт шаруашылық қожалығы) Тоқтамыс аралында дүниеге келген.С.Талжановтың әкесі Омар 1921 жылы Колчак қарақшыларының қолынан қаза табады. Осы жылы жас Сейділ Петропавл қаласына барып, тоғыз жылдық орыс мектебіне оқуға түсіп, оны 1928 жылы бітіріп шығады да. Ташкенттегі Орта Азия университетінің шығыс факультетіне оқуға түседі. 1931 жылы осы факультетті бітіріп ол Алматыға келсе, ағасы Әшім түрмеде екен. Оның артынан екі баласы, хат танымайтын әйелі қалады. Сондықтан да Сейділ ағасының отбасына көмектесу мақсатында әрі қарай өзінің оқуын тоқтата тұрады.С.О.Талжанов 1934 жылы Алматыдағы Қазақтың пединститутын бітіреді, Қаз ССР оқу министрлігінде, Ауыл шаруашылығы институтында (1934-1937), Қазақ мемлекеттік көркем әдебиет баспасында (1956-58), Қазақ ССР Ғылым Академиясында (1958-1972) қызмет істеді. Оның алғашқы әңгімелері 1927 жылы жарияланды. "Ұстаның үйі" (1957), "Сейфулланың Сәкені" (1959), "Адам туралы аңыз" (1965) повестерінде жұмыскер бейнесі мен С.Сейфуллин, Қ.Айнабеков сияқты ағаларымыздың өнегелі өмірін суреттеген. "Өткен күндер сөйлейді" деген жинағы С.Талжановтың туған халқына арналған соңғы лебізі, ақырғы шығармашылық туындысы. Мұнда жазушының туған әдебиетіміз жайлы ой толғаныстары, сын мақалалары, естеліктері мен шежіре әңгімелері енген. Оның "Көркем аударма туралы", "Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері" монографиясымен қатар мерзімді баспасөз бен ғылыми басылымдардағы мақалаларын, конференциялар мен симпозиумдардағы сөздері мен баяндамалары жеткілікті. Көп жылғы осы бағыттағы еңбегінің нәтижесінде ол 1962 жылы филология ғылымының кандидаты, 1972 жылы филология ғылымының докторы деген ғылыми дәрежеге ие болды. Сонымен қатар ол А.С.Пушкин, М.Горький, В.Г.Белинский, Ф.М.Достоевский кейбір шығармаларын қазақ тіліне С.Сейфуллиннің, М.Әуезовтың, Б.Майлиннің біраз шығармаларын орыс тіліне аударған.
С.Талжанов ауыл шаруашылық институтында тіл кафедрасында доцент болып қызмет істеп жүргенде 1937 жылы НКВД ұстап әкетеді, сотталады. Кейіннен аман-есен елге оралған соң жұмысын әрі қарай жалғастырады.
Ол өзі туралы естелігінде: "…Сол дәуірдегі нәрлі, өнерлі, қабырғалы қайраткер ағалардың арасында өстім. Еңбекке үдере отырғаныма 15 жыл толды, бұл шағы мерзім екі диссертация жаздым, әлем әдебиетінен, орыс классиктерінен бір қыдыру аударма жасадым, төл әңгімелер, повестер жаздым, өнер, ғылым мәселелері жөнінде Алматы, Мәскеу аудиторияларында баяндамалар жасадым, жастар арасында, мектеп шәкірттері алдында туған әдебиет жайлы әңгімелер айттым. Алпыс алты жасым ішінде құныға, құшырлана, рахаттана еңбек істеген он бес жылыма өкпем жоқ",-деп жазды
Жазушы, аудармашы, ғалым С.О.Талжанов 1972 жылы желтоқсан айында дүние салды. С.О.Талжановтын озынен кейін қалдырған әдеби мұрасы қазақ әдебиеті тарихынан үлкен орын алады.
Метки: интернеттен алынган
Аманолла Шайбеков,
14-06-2013 20:53
(ссылка)
Жидебай батырдын бітім батасы
Өсиет бата.
Өз бірлігің болғанда
Елің өсер егіндей,
Сөз бірлігің болғанда,
Іргең тұрар сөгілмей.
Татулығың жарасса,
Жайлаудың жасыл көгіндей.
Кетпесе алыс ағайын,
Кемтігің тұрар білінбей.
Төс қағыссаң ниетпен,
Көңілде жүрген кірбің,
Кетеді қолдың кіріндей.
Біткен іске сыншы көп,
Шабатын қойға бөрідей.
Ой қадірін ұқпаған,
Болады білгіш керімдей.
Ши іздеген адамнан,
Ит жақсы қабар көрінбей.
Аулақ бол әркез ағайын,
Жамандыққа кірінбей.
Ұрпаққа қалсын өсиет,
Жүретін жол боп сүрінбей...
Өз бірлігің болғанда
Елің өсер егіндей,
Сөз бірлігің болғанда,
Іргең тұрар сөгілмей.
Татулығың жарасса,
Жайлаудың жасыл көгіндей.
Кетпесе алыс ағайын,
Кемтігің тұрар білінбей.
Төс қағыссаң ниетпен,
Көңілде жүрген кірбің,
Кетеді қолдың кіріндей.
Біткен іске сыншы көп,
Шабатын қойға бөрідей.
Ой қадірін ұқпаған,
Болады білгіш керімдей.
Ши іздеген адамнан,
Ит жақсы қабар көрінбей.
Аулақ бол әркез ағайын,
Жамандыққа кірінбей.
Ұрпаққа қалсын өсиет,
Жүретін жол боп сүрінбей...
Аманолла Шайбеков,
14-06-2013 20:38
(ссылка)
Ар елдін оз арысы болады, тек соны жеткізер баласы болама ???
Ой кезбе...
Қаракесектен тараған төрттің бірі Түйтеден дүйм жұрт бас шұлғып «дегенің болсын» дейтін әділдігі мен шешендігі тең түскен Майқы би туған еді. Майқы бала жасынан алдағы туар күнін сол күннің таңы атпай жатып болжап отыратын. Айтқаны айна қатесіз дөп келіп талайдың жағасын ұстатушы еді. Алдына келген даудың төркіні қайдан шықты? Кінә басы кімде? Ел бірлігіне келер шығыны барма? Алдымен соны саралап алып барып билікке отыратын. Билікті бір үлкен шиеленіс болмаса өзгелерге айтқызатында артынан өзі билік әділдігін сараптайтын.
Майқы би үлкен билік айтарда, шығарар шешімін дау елінен тыс елден шақыртқан әділ деген бес бидің таразысына тартқызып барып тоқ етер қортындысын өзі айтады екен.
...Бес биім бар қасымда,
Билік құнын асырма.
Кіналы кім, ағы кім,
Болсада атаң жасырма.
Әділдігің ұқсасын,
Түсетін көктен жасынға...
Айтар сөзің ақ болсын,
Басын шұлғып сүйсінер,
Досың түгіл қасыңда.
Бұрып билік айтам деп,
Таңдамақ шар күнінде ,
Отырып жүрме тақырға...
деп Алла алдына барғанда әділдікке де сұрау бар екенін ескерткен.
Ойлағаны мен толғағаны тағдыр қайығының ескегіндей болған ұлы баба, өзінен өсіп - өнер ұрпағының келешегін ойлап екі баласы Әлтеке мен Сарымды балығы мен киігі мол Көкше теңіз бен ұшқан құсының ұяасы азыққа толып тұратын Қорғалжын көліне дейінгі аралықтағы ағайындармен араластыра орналастырған . Суы мол шұрайлы жерге екі шаңырағын қондыру үшін Майқы бабаның жақын мен жат сый тұтатын абыройы ықпал етіп еді...
Майқы би Әлтеке мен Сарымды қоныстандырып болған соң, елді жиып, ақ атанды сойғызып, екеуін ақ кигіздің үстіне отырғызып сөз бастапты:
Бетегесіз бел болмас ,
Бірге тумай ел болмас.
Төрт аяағы тең түспей,
Тұлпарға тұлпар тең болмас.
Білместі біліп кешірмей,
Аллаға пенде құл болмас.
Ерекпін десең өзгеден,
Мақшарда парқың,пұл болмас.
Түзуді қыйсық десеңдер,
Атқарған ісің жөн болмас.
Қанша алтын жисаңда,
Жарқырап шығып күн болмас,
Жақсыңды жаман десеңдер,
Жаныңа жақын ел қонбас.
Төбені асқар дегенмен,
Қар оранып зор болмас,
Кең қолтық болсаң қайырлы,
Нашарың қажып қор болмас...
Асыңды елден қызғансаң,
Астауың дәнге бір толмас.
Жарымаса негізің,
Жалтақтаумен жал болмас.
Бауырымдап құламай,
Бауырдан сауға сұрамай,
Жағалай үй тіккенмен,
Ниетсіз болса ел болмас...
Осы тұсқа келгенде біреудің тамағын қырнаған дыбысы Майқы бидің ойын бөліп кетіпті. Ойлаған ойын,толық аяақтап үлгермеген би, естілер естілмес күрсініп алып,айтар сөзінің соңын өзінің зор қоңыр даусымен, алғашқыдай төгілдіре толғамай, түйдек-түйдек тіркестеп сөйлей, қара сөздің келшекке болжам болар жорғасына салыпты.
Майқы би сөйлеген сайын билік айтқанда тізеге қою үшін жасатқан құс тұғырының үстіндегі билік киесі құс патшасы бүркітте би сөзін мақұлдағандай саңқ еткен даусын шығарып өзі көкке қарап жұлқынып қойыпты.
- Малға толы жерлерің, ел таңғалар ерлерің, бала толы бесігің, Қызыр кетпес есігің болар. Жаман ойлы жан баспас, бастарыңнан бақ қашпас. Аттарың белді болар, ерлерің меңді болар. Ырыстарың төгілмейді, іргелерің сөгілмейді. Ауыл арасының су құйса өшіп қалатын ошақ дауы болмаса, іштен шығар жауы болмас. Екеуіңнен тарар ұрпақ,өмір - өміріне телқоңыр болып пәни кешер...Өзге таңданар, алла жар болар! Оумин –деп Майқы би сөз соңын бітіріпті....
Иә, сол бір заманда Майқының қоныстандырған екі баласы енді етегі жайылған ел болып келеді.Тамырын жайып өзен жағалай жайқала өскен талдай көбейюде. Тысқарғы ел «Әлтеке – Сарым» немесе «Жалпақ Сарым елі» деген теңеуді де сүйсініп айтатын жағыдайға жетіп келедң...Аллаға үшкір !.. Өз ойынан қанағат тапқан Тоқсан би бір рахат сезіммен көзін жұмды.
(Аманолла Шайбековтың "Тоқсанның толағайлары" кітабынан)
Қаракесектен тараған төрттің бірі Түйтеден дүйм жұрт бас шұлғып «дегенің болсын» дейтін әділдігі мен шешендігі тең түскен Майқы би туған еді. Майқы бала жасынан алдағы туар күнін сол күннің таңы атпай жатып болжап отыратын. Айтқаны айна қатесіз дөп келіп талайдың жағасын ұстатушы еді. Алдына келген даудың төркіні қайдан шықты? Кінә басы кімде? Ел бірлігіне келер шығыны барма? Алдымен соны саралап алып барып билікке отыратын. Билікті бір үлкен шиеленіс болмаса өзгелерге айтқызатында артынан өзі билік әділдігін сараптайтын.
Майқы би үлкен билік айтарда, шығарар шешімін дау елінен тыс елден шақыртқан әділ деген бес бидің таразысына тартқызып барып тоқ етер қортындысын өзі айтады екен.
...Бес биім бар қасымда,
Билік құнын асырма.
Кіналы кім, ағы кім,
Болсада атаң жасырма.
Әділдігің ұқсасын,
Түсетін көктен жасынға...
Айтар сөзің ақ болсын,
Басын шұлғып сүйсінер,
Досың түгіл қасыңда.
Бұрып билік айтам деп,
Таңдамақ шар күнінде ,
Отырып жүрме тақырға...
деп Алла алдына барғанда әділдікке де сұрау бар екенін ескерткен.
Ойлағаны мен толғағаны тағдыр қайығының ескегіндей болған ұлы баба, өзінен өсіп - өнер ұрпағының келешегін ойлап екі баласы Әлтеке мен Сарымды балығы мен киігі мол Көкше теңіз бен ұшқан құсының ұяасы азыққа толып тұратын Қорғалжын көліне дейінгі аралықтағы ағайындармен араластыра орналастырған . Суы мол шұрайлы жерге екі шаңырағын қондыру үшін Майқы бабаның жақын мен жат сый тұтатын абыройы ықпал етіп еді...
Майқы би Әлтеке мен Сарымды қоныстандырып болған соң, елді жиып, ақ атанды сойғызып, екеуін ақ кигіздің үстіне отырғызып сөз бастапты:
Бетегесіз бел болмас ,
Бірге тумай ел болмас.
Төрт аяағы тең түспей,
Тұлпарға тұлпар тең болмас.
Білместі біліп кешірмей,
Аллаға пенде құл болмас.
Ерекпін десең өзгеден,
Мақшарда парқың,пұл болмас.
Түзуді қыйсық десеңдер,
Атқарған ісің жөн болмас.
Қанша алтын жисаңда,
Жарқырап шығып күн болмас,
Жақсыңды жаман десеңдер,
Жаныңа жақын ел қонбас.
Төбені асқар дегенмен,
Қар оранып зор болмас,
Кең қолтық болсаң қайырлы,
Нашарың қажып қор болмас...
Асыңды елден қызғансаң,
Астауың дәнге бір толмас.
Жарымаса негізің,
Жалтақтаумен жал болмас.
Бауырымдап құламай,
Бауырдан сауға сұрамай,
Жағалай үй тіккенмен,
Ниетсіз болса ел болмас...
Осы тұсқа келгенде біреудің тамағын қырнаған дыбысы Майқы бидің ойын бөліп кетіпті. Ойлаған ойын,толық аяақтап үлгермеген би, естілер естілмес күрсініп алып,айтар сөзінің соңын өзінің зор қоңыр даусымен, алғашқыдай төгілдіре толғамай, түйдек-түйдек тіркестеп сөйлей, қара сөздің келшекке болжам болар жорғасына салыпты.
Майқы би сөйлеген сайын билік айтқанда тізеге қою үшін жасатқан құс тұғырының үстіндегі билік киесі құс патшасы бүркітте би сөзін мақұлдағандай саңқ еткен даусын шығарып өзі көкке қарап жұлқынып қойыпты.
- Малға толы жерлерің, ел таңғалар ерлерің, бала толы бесігің, Қызыр кетпес есігің болар. Жаман ойлы жан баспас, бастарыңнан бақ қашпас. Аттарың белді болар, ерлерің меңді болар. Ырыстарың төгілмейді, іргелерің сөгілмейді. Ауыл арасының су құйса өшіп қалатын ошақ дауы болмаса, іштен шығар жауы болмас. Екеуіңнен тарар ұрпақ,өмір - өміріне телқоңыр болып пәни кешер...Өзге таңданар, алла жар болар! Оумин –деп Майқы би сөз соңын бітіріпті....
Иә, сол бір заманда Майқының қоныстандырған екі баласы енді етегі жайылған ел болып келеді.Тамырын жайып өзен жағалай жайқала өскен талдай көбейюде. Тысқарғы ел «Әлтеке – Сарым» немесе «Жалпақ Сарым елі» деген теңеуді де сүйсініп айтатын жағыдайға жетіп келедң...Аллаға үшкір !.. Өз ойынан қанағат тапқан Тоқсан би бір рахат сезіммен көзін жұмды.
(Аманолла Шайбековтың "Тоқсанның толағайлары" кітабынан)
Галым Абдибаев,
03-04-2013 19:19
(ссылка)
Бабалар аруағын дәріптеу
Жидебай батыр Қожаназарұлының туғанына 300 жыл толуына
орай
орай
Бабалар
аруағын дәріптеу
аруағын дәріптеу
Арғын,
Қаракесек, Ақтоғай өңірінің тумасы Жидебай бабамыз Орта жүз ішіндегі аруақты
батыр, атақты би, шешен, Абылайханның тоғыз батырларының бірі, қолбасшысы
болған.
Осы бабамыздың туғанына келесі жылы 300 жыл толады. Соған
байланысты ұрпақтары дайындық жұмыстарын бастап, ұйымдастыру шараларын жүргізіп
жатыр.
Бұдан бұрын 1993 жылы бабамыздың 280 жылдығына арнап
Ақтоғай ауданында ас берілген болатын. Келесі жылы берілетін астан бұрын
бірінші берілген ас туралы, оған халықтың, баба ұрпақтарының жасаған ұшан-теңіз
еңбектерін айтпай кетуді орынсыз деп таптық.
Еліміздің егемендік пен дербестік алуы, бостандыққа қол
жеткізуі, халқымызға үлкен серпіліс тудырды, халықтың жоғалған ұлттық салты,
санасы, дәстүрі, әдет-ғұрпы қайыра ояна бастады. Елдің өшкені жанып, өлгені
тірілді.
Ел ұмыт болған атасын, тегін тауып, кім екенін біліп,
шежіре жазу, ас беру, түрлі әдет-ғұрыпты жақсарту сияқты жұмыстары жүре
бастады.
Біздің Ақтоғай өңіріндегі аруақты, халық сыйлайтын
бабалар саны баршылық. Солардың арасында Жидебай батырды, Қараменде биді, Сана
биді, Жалаңтөс батырды, Шабанбай биді атап айтуға болады. Біз үшін олардың
аруағы бірдей, біреуін артық, біреуін кем санамаймыз, тек олардың аруағын
құрмет тұтамыз. Осы айтылған бабалардың барлығына да уақыт, заман қиындығына
қарамастан өткен ғасырдың 90-шы жылдары ас берілді. Ал Қараменде бабамызға 2
рет ас беріліп, ол республикалық дәрежеде өтті. Ас беру тәртібінен басқа
ғылыми-практикалық конференция өтіп, көптеген ғалымдар, жазушылар мен ақындар
қатысты. Семей өңірінен қонақтар көп келді.
Ас деген сөз екі әріптен тұрғанымен, онда қазақтың салты,
дәстүрі, әдет-ғұрпы бар үлкен той-мереке. Ас беру, адамдарды бір мақсатты
жүзеге асыру төңірегіне топтастырады, адамдардың ұйымдастыру қабілеті көрінеді,
олардың бірімен-бірінің арақатынасын нығайтады, іскерлік қабілеті ашылады,
жақсылығы да, тіпті жамандығы да көрінеді.
Біздер баба ұрпақтары Жидебай бабамызға ас берер алдында,
не асын беруді, не мазарын салуды білмедік. Себебі қолымызда ешқандай қаражат
және басқа да жағдайлар болған жоқ. Соған қарамастан не болса да ас беру қажет
деп шештік.
Ас беру жөнінде Ақтоғай ауданы, Балқаш қаласы және
селолық округтер бойынша арнайы комиссиялар құрылды. Балқаш қаласында және
Ақтоғай селосындағы банктерде арнайы есепшоттар ашылды. Жер-жерде жиналыстар
өткізіліп, ас берілетіндігі жөнінде халық құлақтанды. Халық, ел баба ұрпақтары
бұл шешімді дұрыс қабылдып, қыруар мал, ақша қаражаты жиналды. Баба ұрпақтарын
былай қойғанда Ақтоғай ауданының халқы бір кісідей атсалысты. Олар бір Жидебай
бабаға ғана емес, бұрынғы аталған бабалар асына да бір кісідей жұмыла кіріскен
еді.
Ол кездегі біздің ауданның әкімі үнемі ел басшылығында
болған, халыққа танымал Сағадат Дүйсебеков ағамыз еді. Ол кісі аттары аталған
барлық бабалардың асын өткізді. Ас өткізуге сай мәселелердің барлығын шешуге
көмектесті, басқарды, атсалысты. Бұрынғы Қоңырат кеңшарының атын өзгертіп, оған
Жидебай бабамыздың атын берді. Ол кісіге бабалар ұрпақтары атынан үлкен рахмет
айтуға болады.
Ақтоғай ауданы бойынша Жидебай бабамыздың асын өткізу
жөніндегі комиссия мына құрамда сайланды:
1. Сейілханов Сейдіғали –
комиссия төрағасы (бақилық болды);
2. Балғабаев Мәжит –
комиссия мүшесі;
3. Оңғарқұлов Мирхаят – комиссия мүшесі;
4. Аманжолов Базыл –
комиссия мүшесі (бақилық болды);
5. Әбдібаев Сәбит – комиссия мүшесі;
6. Қошантаев Қайрат –
комиссия мүшесі;
7. Несіпбеков Секен –
комиссия мүшесі;
8. Жұмабаев Есентай –
комиссия мүшесі.
Комиссия төрағасы Сейдіғали ағамыз халыққа өз еңбегімен
танымал азамат. Ағамыз мал бағып, өмір бойы шопан болып, аянбай еңбек еткен.
Сол еңбегінің арқасында кезінде Қазақ ССР Жоғарғы кеңесінің депутаты, тіпті
Кеңес одағы коммунистік партиясының 27 съезіне делегат болып сайланды. Бірнеше
орден, медальдармен марапатталды.
Ол кездерде де ас берудің қыры мен сырын ешкім білмейтін,
елде тәжірибе жоқ. Соған қарамастан Сейдіғали ағамыздың басшылығы арқасында ас
өз дәрежесінде берілді деп ойлаймын. Ас 1993 жылдың тамыз айының 13 мен 14
күндері өтті. Бұл екі күнде өтетін шаралардың бағдарламалары жасалды. 13 күні
баба басына бару, құран оқу шаралары, 14 күні жиналыс, бәйге, жорға жарыстарын,
балуандар күресін, «Тоқырауын толқындары» ән-би ансамблінің концертін және және
ақындар айтысын өткізу жоспарланды.
Айта кететін бір жағдай, комиссия мүшелерінің тарапынан
баба басына құран оқылатын күні Қараменде баба басына соғып, Жидекең
бабамыздың ұрпақтары құран оқып өтуі
керек деген ой туындады. Біздің Қаракең басына барып құран оқытатындығымызды
ұрпақтары естіп, Аманбаев Зияда, Ибраев Ғалым және т.б. көптеген азаматтар
бізге 2 кигіз үй тігіп, сойыс сойып, дайындық жасап қарсы алды. Жидекең мен
Қарекең бабалар тіршілігінде бірін-бірі қатты сыйлаған, қадірлеген, қатар өмір
сүрген.
Екі баба арасындағы қарым-қатынастың өзі жатқан бір
кішігірім тарих. Ол тарихи қарым-қатынасты біздің ел, халық өте жақсы біледі.
Олардың арасындағы сыйластықты кейінгі ұрпақтары пайдаланып, өзара сыйластық
орнатса, сол бабалардан қалған үлгі-өнеге емес пе. Келешекте екі ұрпақтың тату
– тәтті өмір сүруі, бабаларынан қалған өсиеттің айғағы іспетті.
13 тамыз күні Жидекең мазарының басына халық көп жиналды.
27 кигіз үй тігіліп, кішігірім ас болды. Сойылған ірілі-ұсақты малда есеп жоқ,
миллиондаған ақша жиналды (50 бас ұсақ малды сойғызбай, келесі жылы мазар
салуға пайдаландық). Халық бір-бірімен танысты, табысты. Құран бағышталып, ас
ішілді, ән салынып, күй тартылды. Жан жақтан 12 молла келіп құран оқыды, орамал
таратылды. Мазар басында келін босанып, ұл туды. Ол баба ұрпағы, оның нағашысы
Жарылғап батырға да сол күні ас беріліп жатты. Ол балаға Бұқар деген ат
қойылды. Себебі бір аптадан соң Бұқар жырауға ас берілді. Асқа келген ақын
Шымболат Ділдебаев баланың атын қойды. Осындай бір – біріне тіркескен уақиғалар
бабалар аруағының қолдауы іспетті.
Алматыдан Ақышев Төлепберген ағамыз халқына құран
таратты, Ақтоғай селосындағы қазақ орта мектебіне екі компьютер сыйлады. Рымбек
Жүнісов бауырымыз Шет ауданы орталығындағы мешітке құран бағыштап, ат сыйлады.
Осы жұмыстардың барлығы бабалардың атын дәріптеуге сай өткізілген еді.
Ертеңіне 14 тамыз, негізгі ас беретін күні халық жиналып,
той өткізетін орында үлкен жиын болды, баяндама жасалып, сөйлеушілер баба
өмірінен естеліктер айтты. Жидебай бабамыздың батырлығы, билігі, Абылайханның
қолбасшысы, әскербасы болғандығы, көріпкелдігі, тіпті жауырыншылығы және т.б.
көптеген ел аузында қалған естеліктер айтылды. Бабаның суреті батырлық тұлғасы
салынған күнтізбе таратылды. Бұл күнтізбені педагогика ғылымдарының кандидаты,
профессор Ғұзыхан Ақпанбеков жасаған.
Ал марқұм Құнәділов Серғазының бабаға жасаған еңбегі
ерекше. Баба ескерткішін бір көшенің аты берілсе, соған қоюды жоспарлаған,
ескерткішті жасап, көше аты берілмегеннен кейін еріксіз өз үйінің жанына қоюға
тура келген. Серғазы марқұмның жатқан жері жайлы, топырағы торқа болсын, оның
ұрпағын бабалар аруағы қолдасын. Сол ескерткішті Ақтоғай ауданының Жидебай
селолық округіне апарып қою жоспарланып отыр.
Бабамыздың келбеті, өзінің бірінші әйелінен туған ұрпағы
Жомартбек Солтанғұлов әкеміздің суретінен алынған. Жомартбек әкеміз халқына
қадірлі, еліне елеулі азамат болған. Жидебай бабамызға сонау коммунистік партия
кезінде қорықпай, именбей Сүлейімбеков Жағыпар екеуі бірінші болып ескерткіш
орнатты. Жомартбек әкеміздің кіндігінен екі бала болған. Үлкені Социал менімен
құрдас. Марқұм болды жатқан жері жайлы, топырағы торқа болсынғ артындағы ұрпағы
аман болсын. Жокеңнің екінші ұлы Иманмәді (Имекеш) қазір зейнеткер. Бабамыздың
келесі жылы берілетін асына өзі басшы болып ұйымдастыру жұмыстарын жүргізіп
жатыр. Тілегі қабыл болсын.
Осы күні түстен кейін ат жарысы, жорға жарысы, күрес
басталды.күресте бас балуандықты баба ұрпағы Сүлейімбеков Жағыпар баласы
Серікбол жеңіп алды. Ат жарысына 25 шақырым қашықтыққа 30 ат қосылды. Бірінші болып тағы
да баба ұрпағының аты келді. Ол Ақтоғайдың белгілі серісі, әншісі Аханов
Бегендіктің күрең қасқа аты. Ақтоғайда Ахановтар әулеті белгілі әулеттердің
бірі. Бегендік аудандық мәдениет бөлімін басқарса, бауыры Асылмұрат мәдениет
үйін басқарды. Екеуі де «Тоқырауын толқындары» ансамблінің белді мүшелері
болды.аудан мәдениетін көтеруге үлкен үлестерін қосты (екеуі де бақилық болды).
Артындағы ұрпағы аман болсын.
Аханов Асылмұраттың баласы Мақсатты білмейтін адам жоқ,
ол бүкіл республикаға әйгілі айтыскер ақын, жастығына қарамай бірнеше
айтыстарға қатысып, көптеген жүлделі орындарға ие болды, әлі де алар асулары
көп, оған сеніммен үміт артуға болады. Ат жарысының бірінші бәйгесіне кілем
жабылып, ат берілді, ал түйе балуанға теледидар берілсе, кигіз үйдің жарысына
кілем сыйға тартылды, өйткені ол кездегі жағдай осыған ғана келетін еді. Жорға
жарысынан да бірінші болып Ахметов Құрмаш ағамыздың жорғасы келді. Ат, жорға,
күрес, кигіз үй бәйгелерінің бәрінен бірінші орынды баба ұрпағы алды, бұған
біреулердің күдікпен қарауы мүмкін, оларға бұрмаланған ештеңе жоқ, қазылар
алқасы басқа адамдардан сайланды, тек баба аруағының қолдауы болған шығар.
Кигіз үй иесі Айша, жолдасы Сопыжан, баласы Төлеуқұл. Айша шешеміз елімізге
белгілі қадірлі ағамыз Сатанның әкесі Қарашолақпен бірге туады, яғни Смағұлдың
балалары. Ол үй жақсы, қазақы үлгіде жасалған. Сәкен Сейфуллин, Ағыбай батыр,
Бұқар жырау, Қараменде би, Шабанбай би, Сана би, Жалаңтөс батырлардың атына
берілген астарда, тойларда бірінші орынға ие болған. Талдықорған облысында бір
ауданды біздің ағамыз Тұрғанбаев Асылмұрат бірнеше жыл басқарған. Сол ауданда
да бір ас беріліп, осы үй бірінші орын алып келген. Қазір ол үйге Айша
шешеміздің ұлы Орынбай, келіндері Бибігүл, Рымкүлдер ие болып отыр.
Кешке қарай асқа қорытынды жасалды. Сонда аудан әкімі Сағадат
ағамыз келесі аптада, яғни тамыздың 21 күні Бұқар жырау бабаға ас берілетінін
хабарлады. Абылайханның тоғыз батырының бірі, қолбасшысы Жидебай батырдың
ұрпағының асқа қатысуы міндет деп, комиссия, облыс басшылары шешім қабылдапты,
21 тамызда Ақтоғай ауданынан осы асқа 7 кигіз үй тігіліп, 7 жылқы сойылып,
Қарағанды облысының халқымен Бұқар жырау бабамыздың асын тағы тойладық.
1993 жылы Жидебай бабамызға ас берілген соң 1994 жылы
оның Шерубай-Нұра өзені бойындағы мазары жаңадан салынды. Оны салуға көптеген
баба ұрпақтарының еңбегі сіңді. Бабамыздың бұрынғы мазары ескіріп, күнбатыс
жағынан біраз кірпіштері түскен, қабырғасы жұқарған, сол қалпын сақтау үшін
Ақшатау кентіндегі туыстар Дәрібек ағамыз бен Әкбар, Хамит, Ермұрат, Қабыкен,
Мәдікен бауырларымыз кен комбинатына жоба жасатып мазар ішіне үлкен темір
салдау, тіреуіш орнатты. Мазар басында 15 күндей жұмыс жасады. Ал үлкен мазарды
салуға Балқаш қаласындағы туыстар ерекше үлес қосты. Жоспар жасалып, оны
құрылыс маманы Қайыркен ағамыз жалғыз өзі салды. Мазар сондай көрікті болды.
Биіктігі 16 метр. Ол ағамыздың еңбегі ерекше (марқұм болған). Алла оның
ұрпағына амандық берсін. Осы мазарды салуға атсалысқан Сейдіғали ағамыздың
ерекше еңбегін тағы да атап айтуға болады. Олар мазар басына өз кигіз үйлерін тігіп,
айлап жатып еңбек етті. Құрылыс аяқталғанша мазар басында болды. Ескерткіш
орнату, күмбез қою, жалпы мазар құрылысын салуға Балқаштағы Әліхан, Тілеуқадыр
ағаларымыз бен Еркін, Бақытжан, Ерғазы, Есенгелді және т.б. көптеген
бауырларымыздың еңбегін ерекше атап өтуге болады. Мазардың құрылысы аяқталған
соң Астана қаласындағы Шабақбаев Марат бауырымыз бастаған туыстар кең көлемде
шарбақ орнатты. Құрылысын салу кезінде оны күзетіп, барлық шаруашылығына ие
болған Мұқаш әкеміздің еңбегін атап өтпей болмайды. Мазар жанынан қосымша
шырақшы үйі салынды, оның ішінде, басына келіп құран оқып, мінажат жасауға
барлық жағдайлар жасалған. Кейінде Балқаш қаласындағы бауырларымыз
Балқаш-Қарағанды тас жолы жағынан мазар басына баратын аспалы көпір жасады.
Алдағы уақытта тас жол мен мазар арасына көтерме жол құрылысын салу жоспарда
бар. Осындай үлкен құрылысты салуға жалғыз баба ұрпақтары ғана емес, сол
маңдағы Ақсу-Аюлы, Тұмсық, Қайрақты және т.б. елді-мекендерде тұратын халық,
бауырлар тамаша көмек жасады, аянбай еңбек етті. Оларға әулет атынан мың да бір
рахметімізді айтуға болады. Осы Шет ауданының тумасы халыққа танымал жазушы
Кәмел Жүністегінің бізге жасаған көмегі өте үлкен. Ол кісіні осы өңірдегі бір
тарихи тұлға деуге болады. Ақтоғай, Шет өңірлеріндегі атақты адамдар, бабалар
тарихын жазу (өзі Қожа) Әлтеке-Сарым рулары үлкендерінің өмір тарихы, олардың
кімнің қайда жатқаны, жер-суының кімге қарағандығы, кімнің иелігінде қай жердің
болғандығы т.б. жөнінде ол кісі көптеген деректерді сол елдің азаматтарына
айтып, ескертіп жеткізді. Сол кісінің айтуымен Үкібай әкеміздің жерленген жері
табылып, басына жақсы мазар салынып, ас берілді. Қойкел әкеміздің қойылған жері
де табылып, ұрпақтары ол кісіге де ас беріп, басына мазар салуды жоспарлап
отыр. Кәмел Жүністегіне әулет ұрпақтары атынан үлкен рахмет айтып, деніне
саулық, ұзақ ғұмыр, бала-шағасына амандық тілейміз.
Баба аруағын дәріптеу мақсатында Е.А.Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университетінің филология факультетінің деканы
Мұхаметқали Әбдуов ініміз арнайы кітап жазып жатыр. Ол жай ғана кітап емес,
әулетіміздің шежіресі іспеттес үлкен тарихи еңбек. Онда бүкіл бір әулеттің шығу
тарихы, ондағы басты-басты тұлғалардың өмірлері мен істері жөнінде үлкен тарихи
шығарма болады. Мұхаметқали ініміз, Жидебай бабамыздың келесі жылы 300 жылдық
ас беру үшін Қарағанды қаласынан құрылған комиссия төрағасы. Қазір ұйымдастыру
жұмыстарын толық қолға алып, басшылық жасап жатыр. Бабамызға жер-жерде үлкен
ескерткіштер қою, көше аттарын беру, ас беру сияқты келелі жұмыстардың басшысы
болуда бауырымыздың тілегі қабыл болып, бабамыздың аруағы қолдасын, әулет
атынан оған үлкен рахмет айтуға болады.
Еліміздің тәуелсіздікке қолы жеткен кезде тарихы сан
ғасыр сыр боп тұнып тұрған халқымыздың даналары мен батырларын, билері мен
зиялы адамдарының есімдерін қайта жарыққа шығарып, келешек ұрпақ үшін тәрбиелік
маңызын арттыру бүгінгі күннің басты талабы.
Осы кішкене мақаланың мақсаты – баба аруағын құрметтеу,
оған қатысқан ұрпақтары мен әулетіміздің, халқымыздың жасаған еңбектерін еске
алу, алла тілегімізді қабыл қылып, ісімізді оңға бастырсын.
Мақала
иесі
иесі
Сәбит
Наурызбайұлы Әбдібайтегі,
Наурызбайұлы Әбдібайтегі,
зейнеткер,
Қарағанды қаласы
Қарағанды қаласы
Қорға көмек беріп жатқан азаматтар
Арманы орындалмай неше ғасыр,
Су кешкен етігімен талай батыр.
Жамылып туған жердің топырағын,
Төмпешік ескерусіз ұйқтап жатыр.
Бейнесі құрымет пен елдігінің
Басында белгі де жоқ кейбірінің
Ерлігін бабалардың бағалайтын
Ұрпағы қандай болар ендігінің
дегендей елдіктің айғағы,береке бірліктің жалғасы ретінде бабамыздың есімі ел есінде қалсын деген ниетпен қол ұшын беріп жатқан азаматтар
ЖУНУСОВ ТАЛГАТ 300 мың теңге
АМАНҚУЛОВ ЕЛЖАС 100 мың теңге
ОНГАРКУЛОВ МИРХАЯТ 100 мың теңге
НЕСИПБЕКОВ СЕЙТМУХАМБЕТ 100 мың теңге
КАЛИЕВ АЛИКЕН 100 мың теңге
МАЛИБЕКОВ УЛАН 80 мың теңге
КУНАДИЛОВ СЕГИЗБАЙ 60 мың теңге
АБЕНОВ А.А. 30 мың теңге
нұр үстіне нұр болып Алла істеріңізге қолдау берсін.
<<<<<
Су кешкен етігімен талай батыр.
Жамылып туған жердің топырағын,
Төмпешік ескерусіз ұйқтап жатыр.
Бейнесі құрымет пен елдігінің
Басында белгі де жоқ кейбірінің
Ерлігін бабалардың бағалайтын
Ұрпағы қандай болар ендігінің
дегендей елдіктің айғағы,береке бірліктің жалғасы ретінде бабамыздың есімі ел есінде қалсын деген ниетпен қол ұшын беріп жатқан азаматтар
ЖУНУСОВ ТАЛГАТ 300 мың теңге
АМАНҚУЛОВ ЕЛЖАС 100 мың теңге
ОНГАРКУЛОВ МИРХАЯТ 100 мың теңге
НЕСИПБЕКОВ СЕЙТМУХАМБЕТ 100 мың теңге
КАЛИЕВ АЛИКЕН 100 мың теңге
МАЛИБЕКОВ УЛАН 80 мың теңге
КУНАДИЛОВ СЕГИЗБАЙ 60 мың теңге
АБЕНОВ А.А. 30 мың теңге
нұр үстіне нұр болып Алла істеріңізге қолдау берсін.
<<<<<
Жидебай батырдың өсиет батасы
Жидебай батырдың өсиет батасы
Өсиет бата.
Өз бірлігің болғанда
Елің өсер егіндей,
Сөз бірлігің болғанда,
Іргең тұрар сөгілмей.
Татулығың жарасса,
Жайлаудың жасыл көгіндей.
Кетпесе алыс ағайын,
Кемтігің тұрар білінбей.
Төс қағыссаң ниетпен,
Көңілде
жүрген кірбің,
Кетеді
қолдың кіріндей.
Біткен
іске сыншы көп,
Шабатын
қойға бөрідей.
Ой
қадірін ұқпаған,
Болады
білгіш керімдей.
Ши
іздеген адамнан,
Ит
жақсы қабар көрінбей.
Аулақ
бол әркез ағайын,
Жамандыққа
кірінбей.
Ұрпаққа
қалсын өсиет,
Жүретін
жол боп сүрінбей...
Normal
0
false
false
false
RU
X-NONE
X-NONE
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Обычная таблица";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt;
mso-para-margin-top:0cm;
mso-para-margin-right:0cm;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0cm;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:"Times New Roman";
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;
mso-fareast-language:EN-US;}
Жидебай-батыр: петербургский след Ю.Г. Попов
Дудин Самуил Мартынович (1863-1929) – учёный-этнограф, художник, фотограф, исследователь народного творчества Средней Азии, Казахстана и Дальнего Востока. Участник экспедиции в эти регионы с 1892 по 1915 годы. Его коллекции фотографий, зарисовок и бытовых предметов народов разных стран высоко оценивали академики В.В. Радлов, С.Ф. Ольденбург, В.В. Бартольд, профессоры Н.И. Веселовский, Л.Я. Штернберг и другие.
В своих экспедициях С.М. Дудин опирался на советы и методики академика В.В. Радлова, который считал необходимым фиксировать на фото исчезающую старину и приобретать редкие вещицы повседневного быта.
Поездка С.М. Дудина в казахские степи в мае-июне 1899 года предполагала сбор этнографических коллекций, в том числе, и с помощью фотографии. Степной край, куда он отправился, включал в себя территории Акмолинской, Семипалатинской и Семиреченской областей. Столица края находилась в г. Омске. Именно через Омск в научные центры Российской империи поступало большинство предметов национальной казахской культуры.
Летом 1899 года из Каркаралинска С.М. Дудин совершил поездки в долины рек Жарлы и Шерубай-Нура, на берегу которой похоронен Жидебай-батыр (1713-1813). «Мазар Джидебая» - № 230 в фотоколлекции С.М. Дудина. На снимке видно, что мазар построен из сырцового кирпича. Сохранность хорошая, заметен лишь провал в верхней части купола. Отчётливо виден вход в мазар. Вокруг ровная степь, вдали – чёрная лента речных зарослей.
Жидебай-батыр – воин, бий, оратор, домбрист. Его кюй «Кайран елiм» посвящён Абылай-хану. Известен Жидебай и как участник знаменитой Аныракайской битвы.
К сожалению, полевые заметки С.М. Дудина пока не найдены. Возможно, маршрут к могиле Жидебая был подготовлен заранее. Дудин был знаком с Г.Н. Потаниным, встречавшимся, в частности, в 1895 году с востоковедом Д.М. Султангазиным, который по просьбе Потанина записал предание о Жидебае.
Джийды-бай.
Джийды-бай былъ один из самых приближённых богатырей Аблай-хана. Однажды он участвовал в походе Аблая. Пришлось переходить черёз озеро Балхаш. Джийды-бай знал единственный брод через это озеро. Говорят, что поперек озера проходит по дну хребет, и если идти по его гребню, то можно проехать через озеро, и вода будетъ только по колено.
Войско переходило черезъ Балхаш ночью, было пасмурно, и шёл дождь. На середине озера Джийды-бай остановился, упёрся тупым концом пики в дно озера и попросил джигита провести рукой вдоль пики и ощупать дно озера, нет ли чего под пикой. Он припомнил, что лет 20-30 назад он тут, проезжая, потерял небольшой ножик. Джигит провел рукой вдоль пики до дна озера и действительно нашел ножик.
Впереди Джийды-бая всегда шла красная лисица; это был его арвах . Однажды Аблай говорит ему: «Покажи мне твоего арваха!». Джийды-бай согласился и позвал Аблая на вершину горы. Аблая оставил на вершине, а сам спустился с горы. Когда он спустился к подошве, Аблай увидел, что на степи показалась красная лисица. В то же время явился жёлтый беркут, бросился на лисицу, схватил ее и ударил о землю. После того Джийды-бай опять поднялся на гору к Аблаю и спросил его, что он видел. Тот рассказал. Джийды-бай сказал: «Красная лисица - это мой арвах, а желтый беркут - твой. То, что ты видел, показывает, что твой арвах стоит выше моего».
Ныне именем Жидебая назван сельский округ в Актогайском районе Карагандинской области. 14 августа 1993 года на территории района впервые прошли торжества, связанные с 280-летием Жидебая. Мавзолей реставрирован, огорожен, установлена памятная плита.
Приведённые сведения я почерпнул из серьёзных научных источников. А что связывает Жидебая с обитателями Центрального Казахстана?
Имя Жидебая-батыра исключительно популярно в Сарыарке. Вот свидетельство наших современников из г. Балхаша. Амангельды Ильясович Смагулов совместно с Турсынбеком Жаксыбайулы создали фундаментальное исследование «Каракесек Сарым Шежiресi». А.И. Смагулов в письме сообщает:
Место, где возведён мазар Жидебая-батыра показывают по реке Талды. Об этом пишет признанный знаток Прибалхашья, краевед, публицист, директор Горно-металлургического техникума Толеукадыр Тохтамысов. Но есть и другое мнение: мазар находится вблизи слияния рек Нура и Талды.
От посёлка Аксу-Аюлы к мазару две дороги. Одна – из Балхаша на Джезказган, она мало используется. Дорогу Балхаш - Караганда от мазара отделяет река Талды. Для удобства паломников через реку построили навесной Голубой мост.
Возле мазара есть домик, в котором живёт хранитель (шыракшы) Замирбек Стыбан, большой почитатель Жидебай-батыра.
Мэри Абдуакасовну Абдулину также отношу к числу патриотов и знатоков Прибалхашья. Она пишет:
Высылаю газету «Северное Прибалхашье» за 6 июля 1993 года со статьёй Толеукадыра Тохтамысова «О Жидебае-батыре-би, аулие». Его потомки в августе 1993 года воздвигли мазар в виде большой юрты высотой 12 метров. Купол-кумбез из стали, памятник из чёрной габры . На нём высечены знаменитые лисы – духи батыра.
Увековечена память батыра в Актогайском районе. Посёлок - ауыл Конырат - теперь называется Жидебай-батыр. Сельский округ тоже носит его имя. Прилагаю копию портрета Жидебая-батыра. Его нарисовал кандидат педагогических наук профессор Гузыхан Акпанбеков. В своих исторических работах он пишет о сопке Конырат. На сопке стоял дозор – охрана войск Абылай-хана. Профессор рекомендует переименовать посёлок в честь батыра. Его поддерживают жители посёлков Конырат, Восточный Конырат, Акжал и Акшатау. … В Балхаше нет и улицы Жидебая-батыра.
Азербайджан Тохтамысов в письме от 20 июня 2011 года сообщает:
По устным преданиям, Жидебай Кожаназарулы родился в 1713 году и ушёл из жизни в 1813 году, прожив более ста лет. Жидебай – внук легендарного Дос-батыра из рода Алтеке. Жизнь Жидебая-батыра, начиная с 15-16-летнего возраста, прошла в седле, с оружием в руках против джунгарских захватчиков. В борьбе с джунгарами Жидебай объединил казахов всех родов и жузов. По словам великого знатока традиций жизни казахов Машура Жусупа Копеева, «он не оставлял в покое джунгаров ни днём ни ночью». Враги панически боялись его.
Алихан Букейханов посвятил своё перо жизни Жидебаю-батыра. Клятва, данная именем батыра, есть нерушимая клятва.
… Жидебай-батыр после окончания войны с джунгарами активно участвовал в процессе обустройства мирной жизни казахов. Его авторитет непререкаем, народ, восхищаясь, относился к нему с истинным уважением, о чём свидетельствует изречение: «Где ещё есть такой батыр, как Жидебай?».
Жидебай-батыра уважал и любил великий сын казахов – Казбек-би. Влияние Жидебая-батыра простиралось до границ обитания казахских родов каракесе и аргын. Отдавая должное делам Жидебая как миротворца, как би, Казбек-би говорил о нём: «Если бы жизнь не проходила, если бы Жидебай был неподвластен смерти».
Казахский народ помнит и гордится великим сыном казахского народа. В 1964 году на могиле Жидебая-батыра под началом его прямого потомка в пятом колене аксакала Жомартбека был установлен Кок тас. Позже купол мавзолея был укреплён стальными конструкциями. В 1992 году к 280-летию со дня рождения Жидебая представители родов Алтеке и Сарым начали строительство снаружи старого мазара. В 1993 году был построен новый мавзолей и установлен новый Кок тас из габры.
В 2009-2010 годах по инициативе частных лиц была установлена металлическая ограда вокруг мавзолея и сооружён подвесной мост на реке Талды для удобства паломников. В дальнейшем планируется продолжить работы по благоустройству территории мазара.
Могила находится на жайляу рода Алтеке на реке Талды, в 25 км на северо-запад от посёлка Аксу-Аюлы Шетского района.
В посёлке Аксу-Аюлы Карагандинской области здравствует известный писатель Камел Жунистеги, который внёс большой вклад в исследование Сарыарки. Он автор многих книг, член редакционной коллегии энциклопедии «Караганда. Карагандинская область» на казахском и русском языках. В своём письме ко мне от 10 июля 2011 года пишет:
Вы просите раскрыть старинное название места, где находится мазар Жидебая-батыра. Попробую. О Жидебая-батыре я писал в своей трилогии «Куба белдер». Он похоронен на береге реки Нура, в 20 км от Аксу-Аюлы. На этом же участке урочища ранее был похоронен Машруп. Кто он? Чем известен? Этого никто не знает, но место именовали как Машрупбасы, а теперь Жидебайбасы. Вокруг нет кстау – зимовок. Мазар Жидебая-батыра расположен на невысокой сопке, саманный, от времени пострадал. В начале 1990 или 1991 года потомки возвели новый мавзолей… .
Ещё деловое послание из Балхаша от К. Сардарбек за 8 августа 2011 года:
… Кое-что нашла по Вашей просьбе о Жидебае-батыре. Он из племени Аргын, из рода каракесек-алтеке; прадед Альмурат - от него Дос – от него Кожаназар – от него Жидебай. Мать – Айпара. Жидебаю было около ста лет, и он умер в 1811-14 годы (точных данных не знаю). У Жидебая было 7 жен. По исламу разрешается иметь 4 жен. С их разрешения батыр мог взять в жены трех пленниц, попавших в руки воинов во время сражений. От всех жен были потомки.
В окружении Абылай хана были такие исторические личности, как Канжыгалы Богембай батыр, Каракерей Кабанбай батыр (найман), Бухар жырау Калкаманулы, Казыбек би ( каракесек), Караменде би ( тобыкты), Жидебай батыр, Жарылгап батыр, Сенкибай батыр (каракесеки), Орманбет би, Кенгирбай би, Сана би (тобыктинцы) - люди одного времени, были друзьями, воевали вместе против калмыков.
Мазар Жидебая-батыра находится в 200-225 км от Караганды у реки Нура, местечко называется Машуруп басы. Это Шетский район Карагандинской области.
Потомки ремонтировали, обновили мазар в 1993 году, построили мост, чтобы можно было без преграды переехать через реку Шерубай-Нура. Можно доехать к мазару и через ст. Жарык. Стала традицией посещать мазар Жидебая Кожаназарулы.
Актогайцы восстановили мазар Караменде би в 1992 году. В этом году актогайцы отмечают 200-летие со дня смерти Жидебая батыра12.
Некоторые разночтения в письмах показывают, что требуется исследовательская работа, чтобы уточнить даты и факты и привести их к общему толкованию.
Примечание:
1.Вишневецкая В.А. Из жизни и деятельности С.М. Дудина – художника, собирателя, исследователя. // Из истории формирования этнографических коллекций в музеях России (XIX-XX в.в.). СПб, 1992, с. 84-106.
2.Радлов В.В. Инструкция для собрания предметов, относящихся до быта киргизов Степного генерал-губернаторства. СПб, 1895.
3.Караганды. Караганды облысы. Энциклопедия (на каз. языке). Алматы, 2006, с. 265.
4.Потанин Г.Н. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и сказки. //
Живая старина, т. 25, вып. II-III, 1916, с. 47-198.
5.Древние памятники Сарыарки. Караганда, 2007, с. 136.
6.Смагулов А.И., Жаксыбайулы Т. Каракесек Сарым Шежiресi. Караганда, 2008, 397 с.
7.Личный архив автора.
8.Там же.
9.Казахский фольклор в собрании Г.Н. Потанина. Алма-Ата, Наука, 1972.
10.Личный архив автора.
11.Там же.
12.Там же.
В своих экспедициях С.М. Дудин опирался на советы и методики академика В.В. Радлова, который считал необходимым фиксировать на фото исчезающую старину и приобретать редкие вещицы повседневного быта.
Поездка С.М. Дудина в казахские степи в мае-июне 1899 года предполагала сбор этнографических коллекций, в том числе, и с помощью фотографии. Степной край, куда он отправился, включал в себя территории Акмолинской, Семипалатинской и Семиреченской областей. Столица края находилась в г. Омске. Именно через Омск в научные центры Российской империи поступало большинство предметов национальной казахской культуры.
Летом 1899 года из Каркаралинска С.М. Дудин совершил поездки в долины рек Жарлы и Шерубай-Нура, на берегу которой похоронен Жидебай-батыр (1713-1813). «Мазар Джидебая» - № 230 в фотоколлекции С.М. Дудина. На снимке видно, что мазар построен из сырцового кирпича. Сохранность хорошая, заметен лишь провал в верхней части купола. Отчётливо виден вход в мазар. Вокруг ровная степь, вдали – чёрная лента речных зарослей.
Жидебай-батыр – воин, бий, оратор, домбрист. Его кюй «Кайран елiм» посвящён Абылай-хану. Известен Жидебай и как участник знаменитой Аныракайской битвы.
К сожалению, полевые заметки С.М. Дудина пока не найдены. Возможно, маршрут к могиле Жидебая был подготовлен заранее. Дудин был знаком с Г.Н. Потаниным, встречавшимся, в частности, в 1895 году с востоковедом Д.М. Султангазиным, который по просьбе Потанина записал предание о Жидебае.
Джийды-бай.
Джийды-бай былъ один из самых приближённых богатырей Аблай-хана. Однажды он участвовал в походе Аблая. Пришлось переходить черёз озеро Балхаш. Джийды-бай знал единственный брод через это озеро. Говорят, что поперек озера проходит по дну хребет, и если идти по его гребню, то можно проехать через озеро, и вода будетъ только по колено.
Войско переходило черезъ Балхаш ночью, было пасмурно, и шёл дождь. На середине озера Джийды-бай остановился, упёрся тупым концом пики в дно озера и попросил джигита провести рукой вдоль пики и ощупать дно озера, нет ли чего под пикой. Он припомнил, что лет 20-30 назад он тут, проезжая, потерял небольшой ножик. Джигит провел рукой вдоль пики до дна озера и действительно нашел ножик.
Впереди Джийды-бая всегда шла красная лисица; это был его арвах . Однажды Аблай говорит ему: «Покажи мне твоего арваха!». Джийды-бай согласился и позвал Аблая на вершину горы. Аблая оставил на вершине, а сам спустился с горы. Когда он спустился к подошве, Аблай увидел, что на степи показалась красная лисица. В то же время явился жёлтый беркут, бросился на лисицу, схватил ее и ударил о землю. После того Джийды-бай опять поднялся на гору к Аблаю и спросил его, что он видел. Тот рассказал. Джийды-бай сказал: «Красная лисица - это мой арвах, а желтый беркут - твой. То, что ты видел, показывает, что твой арвах стоит выше моего».
Ныне именем Жидебая назван сельский округ в Актогайском районе Карагандинской области. 14 августа 1993 года на территории района впервые прошли торжества, связанные с 280-летием Жидебая. Мавзолей реставрирован, огорожен, установлена памятная плита.
Приведённые сведения я почерпнул из серьёзных научных источников. А что связывает Жидебая с обитателями Центрального Казахстана?
Имя Жидебая-батыра исключительно популярно в Сарыарке. Вот свидетельство наших современников из г. Балхаша. Амангельды Ильясович Смагулов совместно с Турсынбеком Жаксыбайулы создали фундаментальное исследование «Каракесек Сарым Шежiресi». А.И. Смагулов в письме сообщает:
Место, где возведён мазар Жидебая-батыра показывают по реке Талды. Об этом пишет признанный знаток Прибалхашья, краевед, публицист, директор Горно-металлургического техникума Толеукадыр Тохтамысов. Но есть и другое мнение: мазар находится вблизи слияния рек Нура и Талды.
От посёлка Аксу-Аюлы к мазару две дороги. Одна – из Балхаша на Джезказган, она мало используется. Дорогу Балхаш - Караганда от мазара отделяет река Талды. Для удобства паломников через реку построили навесной Голубой мост.
Возле мазара есть домик, в котором живёт хранитель (шыракшы) Замирбек Стыбан, большой почитатель Жидебай-батыра.
Мэри Абдуакасовну Абдулину также отношу к числу патриотов и знатоков Прибалхашья. Она пишет:
Высылаю газету «Северное Прибалхашье» за 6 июля 1993 года со статьёй Толеукадыра Тохтамысова «О Жидебае-батыре-би, аулие». Его потомки в августе 1993 года воздвигли мазар в виде большой юрты высотой 12 метров. Купол-кумбез из стали, памятник из чёрной габры . На нём высечены знаменитые лисы – духи батыра.
Увековечена память батыра в Актогайском районе. Посёлок - ауыл Конырат - теперь называется Жидебай-батыр. Сельский округ тоже носит его имя. Прилагаю копию портрета Жидебая-батыра. Его нарисовал кандидат педагогических наук профессор Гузыхан Акпанбеков. В своих исторических работах он пишет о сопке Конырат. На сопке стоял дозор – охрана войск Абылай-хана. Профессор рекомендует переименовать посёлок в честь батыра. Его поддерживают жители посёлков Конырат, Восточный Конырат, Акжал и Акшатау. … В Балхаше нет и улицы Жидебая-батыра.
Азербайджан Тохтамысов в письме от 20 июня 2011 года сообщает:
По устным преданиям, Жидебай Кожаназарулы родился в 1713 году и ушёл из жизни в 1813 году, прожив более ста лет. Жидебай – внук легендарного Дос-батыра из рода Алтеке. Жизнь Жидебая-батыра, начиная с 15-16-летнего возраста, прошла в седле, с оружием в руках против джунгарских захватчиков. В борьбе с джунгарами Жидебай объединил казахов всех родов и жузов. По словам великого знатока традиций жизни казахов Машура Жусупа Копеева, «он не оставлял в покое джунгаров ни днём ни ночью». Враги панически боялись его.
Алихан Букейханов посвятил своё перо жизни Жидебаю-батыра. Клятва, данная именем батыра, есть нерушимая клятва.
… Жидебай-батыр после окончания войны с джунгарами активно участвовал в процессе обустройства мирной жизни казахов. Его авторитет непререкаем, народ, восхищаясь, относился к нему с истинным уважением, о чём свидетельствует изречение: «Где ещё есть такой батыр, как Жидебай?».
Жидебай-батыра уважал и любил великий сын казахов – Казбек-би. Влияние Жидебая-батыра простиралось до границ обитания казахских родов каракесе и аргын. Отдавая должное делам Жидебая как миротворца, как би, Казбек-би говорил о нём: «Если бы жизнь не проходила, если бы Жидебай был неподвластен смерти».
Казахский народ помнит и гордится великим сыном казахского народа. В 1964 году на могиле Жидебая-батыра под началом его прямого потомка в пятом колене аксакала Жомартбека был установлен Кок тас. Позже купол мавзолея был укреплён стальными конструкциями. В 1992 году к 280-летию со дня рождения Жидебая представители родов Алтеке и Сарым начали строительство снаружи старого мазара. В 1993 году был построен новый мавзолей и установлен новый Кок тас из габры.
В 2009-2010 годах по инициативе частных лиц была установлена металлическая ограда вокруг мавзолея и сооружён подвесной мост на реке Талды для удобства паломников. В дальнейшем планируется продолжить работы по благоустройству территории мазара.
Могила находится на жайляу рода Алтеке на реке Талды, в 25 км на северо-запад от посёлка Аксу-Аюлы Шетского района.
В посёлке Аксу-Аюлы Карагандинской области здравствует известный писатель Камел Жунистеги, который внёс большой вклад в исследование Сарыарки. Он автор многих книг, член редакционной коллегии энциклопедии «Караганда. Карагандинская область» на казахском и русском языках. В своём письме ко мне от 10 июля 2011 года пишет:
Вы просите раскрыть старинное название места, где находится мазар Жидебая-батыра. Попробую. О Жидебая-батыре я писал в своей трилогии «Куба белдер». Он похоронен на береге реки Нура, в 20 км от Аксу-Аюлы. На этом же участке урочища ранее был похоронен Машруп. Кто он? Чем известен? Этого никто не знает, но место именовали как Машрупбасы, а теперь Жидебайбасы. Вокруг нет кстау – зимовок. Мазар Жидебая-батыра расположен на невысокой сопке, саманный, от времени пострадал. В начале 1990 или 1991 года потомки возвели новый мавзолей… .
Ещё деловое послание из Балхаша от К. Сардарбек за 8 августа 2011 года:
… Кое-что нашла по Вашей просьбе о Жидебае-батыре. Он из племени Аргын, из рода каракесек-алтеке; прадед Альмурат - от него Дос – от него Кожаназар – от него Жидебай. Мать – Айпара. Жидебаю было около ста лет, и он умер в 1811-14 годы (точных данных не знаю). У Жидебая было 7 жен. По исламу разрешается иметь 4 жен. С их разрешения батыр мог взять в жены трех пленниц, попавших в руки воинов во время сражений. От всех жен были потомки.
В окружении Абылай хана были такие исторические личности, как Канжыгалы Богембай батыр, Каракерей Кабанбай батыр (найман), Бухар жырау Калкаманулы, Казыбек би ( каракесек), Караменде би ( тобыкты), Жидебай батыр, Жарылгап батыр, Сенкибай батыр (каракесеки), Орманбет би, Кенгирбай би, Сана би (тобыктинцы) - люди одного времени, были друзьями, воевали вместе против калмыков.
Мазар Жидебая-батыра находится в 200-225 км от Караганды у реки Нура, местечко называется Машуруп басы. Это Шетский район Карагандинской области.
Потомки ремонтировали, обновили мазар в 1993 году, построили мост, чтобы можно было без преграды переехать через реку Шерубай-Нура. Можно доехать к мазару и через ст. Жарык. Стала традицией посещать мазар Жидебая Кожаназарулы.
Актогайцы восстановили мазар Караменде би в 1992 году. В этом году актогайцы отмечают 200-летие со дня смерти Жидебая батыра12.
Некоторые разночтения в письмах показывают, что требуется исследовательская работа, чтобы уточнить даты и факты и привести их к общему толкованию.
Примечание:
1.Вишневецкая В.А. Из жизни и деятельности С.М. Дудина – художника, собирателя, исследователя. // Из истории формирования этнографических коллекций в музеях России (XIX-XX в.в.). СПб, 1992, с. 84-106.
2.Радлов В.В. Инструкция для собрания предметов, относящихся до быта киргизов Степного генерал-губернаторства. СПб, 1895.
3.Караганды. Караганды облысы. Энциклопедия (на каз. языке). Алматы, 2006, с. 265.
4.Потанин Г.Н. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и сказки. //
Живая старина, т. 25, вып. II-III, 1916, с. 47-198.
5.Древние памятники Сарыарки. Караганда, 2007, с. 136.
6.Смагулов А.И., Жаксыбайулы Т. Каракесек Сарым Шежiресi. Караганда, 2008, 397 с.
7.Личный архив автора.
8.Там же.
9.Казахский фольклор в собрании Г.Н. Потанина. Алма-Ата, Наука, 1972.
10.Личный архив автора.
11.Там же.
12.Там же.
ЖИДЕБАЙ БАТЫР. Ғұзыхан Ақпанбек
Ғұзыхан Ақпанбек – педагогика ғылымының кандидаты, профессор
Қазіргі Қоңырат оның қарауыл төбесі болған
Кез келген ұлттың шығар биігі ұрпағының өз ұлтының қадір-қасиетін бойына қаншалықты дәрежеде жинақтауына байланысты. Тарих тамырынан ажырап жалпы адамзат өркениетінің биігіне көтерілген бірде бір ұлт болған емес, болмайды да. Ұлттың келешегін ойлағанда әрқашан өткенді еске алып отыру керек.
Терең тамырлы, өзіндік ерекше мәдени–рухани болмысы бар қазақ халқының адамзат мәдениетіндегі алатын орны ерекше. Көшпелі тайпалардың қуатты құрылымы Шыңғыс хан тұсында болды. Алтын орданың мемлекеттік және қоғамдық құрылымына байланысты Қазақ, Ноғай, Қырым, Қазан, Өзбек хандықтары шықты. Халқымыздың тарихындағы осы кезеңде бабаларымыз іргелі ел болып, дербес хандық құрды.
Қазақ халқының құба қалмақ шапқыншылығына қарсы күресі бес жарым ғасырға, берісінде Жоңғар мемлекетімен соғысы екі ғасырға созылды. Бір қиссада былай дейді:
Біз келдік Сарыарқаға сырда туып,
Шығыпты сол мекеннен қалмақ қуып.
Айырылып алдағы мал, бастағы үйден,
Күрке ғып үш ағаштың басын буып.
Қалмақпен біздің қазақ айқасқалы,
Болыпты дәл жеті жүз жылға жуық.
Ұзаққа созылған осы соғыстың жайы туралы әртүрлі аңыз, әңгіме жыр түрінде жеткен шежіре ұлан-ғайыр. Ойрат билеушісі Хара Хуланың баласы Батур қонтайшы бір орталыққа бағынған Жоңғар мемлекетін құрды. (1635-1653 ж). Батур қонтайшының тұсындағы алғашқы соғыс 1635 жылы болды. Жәңгір хан мен Жалаңтөс баһадүр бастаған қазақ қолы жоңғарларға қарсы тұрды. Бұдан кейін 1652 жылы жоңғарлар үлкен дайындықпен келіп, тұтқиылдан шабуыл жасады. Қазақтар жеңіліс тауып қол бастаған Жәңгір хан опат болды. Осыдан бастап жоңғарлардың қазақ жеріне жорықтары үдей түсті. 18 ғасырдың басында 1711-12, 1714, 1718-25, 1742 жылдары қазақ елі жоңғарлардан көп зардап шекті. Солардың бірі, Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама деген атпен ел есінде сақталған жойқын соғыс еді. Тұтқиылдан тиген құба қалмақ қазақтарды солтүстік – батысқа қарай тықсырып тастады. Жоңғарлар, Еділ қалмақтары, Жайық қазақтары, башқұрттар жан жақтан шабуыл жасап, қазақтардың жойылып кету қауіпі төнді. Осы кезеңде Тәуке хан сияқты ел басшысының керек екендігі көрінді. Тәуке (Тәуекел–Мұхаммед–Батырхан) 1718 жылы қайтыс болған еді. Жоңғар хандығының билеушісі Сыбан Рабдан (1697-1727) ел басшысыз қалған осындай кезеңді шебер пайдаланды. Бұл тұста қазақ хандығы ішкі жағынан ыдырай бастаған болатын. Жеті жарғы бойынша тәртіпке салынған заң жүйесі бұзылып, береке, бірлік әлсірейді. 1723 жылдың қысы қазақ даласында қайың сауған ақ тышқан жыл болып халық қатты жұтайды. Осы жұттың көктемін қазаққа шабуыл жасаудың оңтайлы кезеңі деп тауып, жоңғарлар жетпіс мың әскерімен жеті бағытта шабуылға щығады. Бірінші мыңдықты Сыбан рабданның баласы Халдан серен басқарады. Ол Балқаш көлі маңындағы елдерді шабады. Екінші түменге Сыбан Рабдан қонтайшының інісі жолан Бату қолбасшылық етіп, Алтай, Емел аралығы арқылы Көктал өзеніне өтеді. Үшінші қолмен Сыбан Рабданның немересі Әмірсана Нұра өзені бойында соғыс салады. Төртінші оқиға Халдан Сереннің баласы 18 жастағы Серен Доржы басшылық жасап Шелек өзеніне жетеді. Бесінші онмыңдыққа Халдан Сереннің тағы бір баласы Дода Доржы ноян қолбасшы болып, Шу өзеніне беттейді. Жетінші қолды Сыбан Рабданның өзі бастап Іле өзеніне қарай өтеді. Барлық қолды бақылау, жетекшілік жасау Сыбан Рабданның інісі Шоны Дабаға тапсырылды. Сөйтіп, жойқын соғыс басталады.
Осыншама әскер, қыстағы ауыр жұт, елдің ішкі берекесіздігі қосылып, қазақтардың бей-берекет, ес-ақылынан айырылып босуына мәжбүр етеді. Қазақтар жан–жақтан көмек сұрайды. Түрікпеннен көмек сұрауы көне жырда былай айтылады.
Ей, Келімбет!
Келіп тұрмын елім деп.
Алаштан туған туыс ең,
Қалмаққа кеттік телімдеп.
Қырылған ел, аққан қан,
Ойламаңдар тегін деп.
Соғысамыз қайтадан,
Дем алған соң ер түлеп.
Халық қалды жасқанып,
Жау қалмақты қуамыз,
Кең өткелден ат салып.
Батырлар кетті ізімен,
Бөлек–бөлек жүзімен.
Айырып малын алмақ боп,
Әкеткен ұлы – қызымен.
Жеті өзеннен тосамыз,
Аттаныңдар тезінен.
Келіп тұрмыз хабарға,
Батырлар айтқан сөзімен,
Қалмақтың беріп сазайын,
Кең өткелден ат салса,
Жермен жексен қылмай ма,
Алы Алаш аттанса!
Бірақ ешкім көмек бермей, қазақтар өз күшімен ұрыс салады. Соғыс ұзаққа созылып қырғын үдей түседі. Қазақтардың үштен екідейі қырылады. Осы тұста бірлік өте қажет еді. Батырлар қол жиып бас біріктіре бастайды. Жан-жақтағы күшті топтастыру үшін Ерасыл батыр (Қаракерей Қабанбай) бас батыр болып тағайындалады.
Батырлар келіп жатыр дамыл алмай,
Деген соң қол жинады ер Қабанбай.
Жапырып жау қалмақты қуамыз деп,
Келіпті қосынымен ер Бөгенбай.
Үзеңгілес серіктері бірге жүрген
Қас батыр Әлтекеден ер Жидебай.
Сөз ұстар ақылшысы би Қазыбек,
Үйсіннен іздеп кепті Райымбек.
Бар екен ақ шабдар ат жетегінде,
Арнаған Орта жүздің көсеміне.
Жорыққа ер Жидекем мінеді деп,
Айтылған Абылайдың сәлемімен
Жидекеңнің ақ шабдар атты күтіп, баптап, баққан орыны туралы марқұм Турағұл Жұмабайұлы ағамыз айтқан еді. Бұл жер Шет және Ақтоғай аудандарының аумағындағы Кеншоқы мен Балықтыбұлақтың арасында, жолдың оң қапталындағы бір шоғыр тал, терек өскен таудың қуысында екен, сілемі көрініп жатыр.
Шыңғысхан кезеңінен бері жеті-он атаға дейін танымсыз күй кешіп, соғыспен өткен ел тағдыры туралы аңыз - әңгімелер, жырлыр көп. Жүзден аса батырлар жырындағы айтылғандардан қазақтардың биік рухы, ерлік - елдік бейнесі айқын көрінеді. «Ер Қабанбай», «Олжабай», «Бөгенбай», «Еңсегей бойлы ер Есім», «Жидебай батыр», «Шақшақұлы Жәнібек» т.б. жырларда айтылғандар тарихи шындық. Халық ел қорғаған ұланына деген риза сезімін білдіру үшін өз батырының айбынын арттыра баяндайды. Сондай ерекше тұлғаның бірі–Жидебай батыр. Аты аңызға айналып, «Сарыарқадай жер қайда, Жидебайдай ер қайда» деген сөз қалдырған. Бұл сөзді кезінде Г.Н.Потанин ел аузынан жазып алыпты. (Казахский фольклор в собраний Г.Потанина, алма-Ата, изд. Наука. 1972г)
Жидебай Қожаназарұлы Арғын тайпасының Қаракесек тармағының Әлтеке руынан шыққан. Туған жылы туралы әртүрлі деректер бар. Шежірешілердің айтуынша алғаш рет Аңырақай ұрысына 1730 қатысқан. Сол кезде он жеті жаста екен. Бұл дерек бойынша 1712-1713 жылдары туған болып шығады. Қалмақтарға күйрете соққы берген Аңырақай ұрысында батырлығымен көзге түскен Жидебай Абылайханның сенімді серігі, беделді де белді батыры болған. Батыр бабамыз жүз жасаған. Зираты Шет ауданының аумағында. Ол туралы ел аузында «Сарыарқадай жер қайда, Жидебайдай ер қайда» деген нақыл сөз қалып осы күнге дейін жетуі оның еліне үлкен еңбек сіңірген тұлға болғандығын білдірсе керек.
Бабамыз алғашқы жорыққа қатысуы туралы «Есенкелді батыр» қиссасында:
Ал енді ер Қабанбай қол жинады,
Халыққа хабар айтып мол жинады.
Алтынбай, ер Еспенбет, Ахтанберді,
Қол бастап, батыр деген атпен келді.
Матайдың бір батыры Шөңкей деген
Жәнібек қалың Керей жақтан келді.
Тағы да қанжығалы ер Бөгенбай,
Білмедім бұлар қайсы жақтан келді? – деп айтылады.
Осы жорықта Жидебай батыр Бөгенбай жасағында болған. Әл - Машани ағамыздың айтуы бойынша Балқаш қаласынан 18 шақырым жерде болған биік Қоңырат тауы бір кезде Жидебайдың Қарауыл шоқысы деп аталған екен. Ақжан Жақсыбекұлы Машановтың 100 жылдық мерейтойына биыл бүкіл дүние жүзі атап өтуде, яғни ЮНЕСКО шеңберіндегі айтулы мереке. Геомеханика ғылымының негізін салып, оны ғылымның жеке бір саласы етіп шығарған ғұлама ғалыммен пікірлескенде (геомеханика туралы): «Алла білдірді, Жидекеңнің аруағы қолдады», деп еді. Дуалы ауыз қаз дауысты Қазыбек:
«Замана өтпес болсайшы-ай,
Жидекем өлмес болсайшы-ай» деген екен. Төкіш (Төлепберді) Ақышев пен Әл–Машанидың «Қазақстанның тас-қола дәуірі мирастары» атты кітабындағы (Алматы, 1996ж.) «Алғашқы жер шалған бабалар» деген тақырыбындағы эпиграф: «Атақты жер шолушы Абылайдың Жидебайы» деп беріліпті. Тағы да осы кітапта: «Қанжығалы Бөгенбай-Жидебай батырмен бірге Абылай тобында болып, Шыңғыстау, Ертіс бойын жоңғарлардан тазартқан батырлар. «Жидебай» - Абай қыстауы-Жидебай батырдың шығыстағы бекінісі болған... «Болатқожа, Ақша-Түйте тұқымдары 1760 жылдары Қазыбек би, Жидебай, Жарылғап батырлар бабалары Қаратау–-Сыр бойындағы ежелгі қоныстарын тастап, Орталық Қазақстандағы солтүстік Балқаш өңіріне, қазіргі Ақтоғай, Қарқаралы, Абыралы, Баянауыл жерлеріне қоныстанған» деп жазады аталған ғалымдар.
Ел ауызында сақталған сөздің бірінде Жидекене деген құрмет, халықтың әділ бағасы көрінеді:
Көп жасаған қария,
Ақылы теңіз–дария.
Көкірегінде көзі бар,
Көпке өнеге сөзі бар.
Сөзі соқпақ, өзі нар.
Келесі кеңістің бірінде көпшілік Жидекеңнен не жаман деп сұрағанда:
Тіл алмайтын бала жаман,
Нақақ жабылған жала жаман.
Жанбай қалған шала жаман,
Көзі бітелген бұлақ жаман,
Сөз кірмейтін құлақ жаман,
Айтқанды ұқпайтын жас жаман,
Бәрінен де, ұран салып шыққанда,
Бірікпейтін бас жаман, - депті.
Сол сияқты Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының шежіресінде: «құдай рахмет қылсын, Жанқұтты Ботантайұғылында, Әлтеке-Сарымда атамның басы, енемнің бірдемесі қалғаны бар ма, Жанғұтты мен Жидебайдың аруағы еркіме қоймай жаздырып отырған» деп жазылған.
Жидекеңнің еліне сіңірген еңбегі ерен, әруақыты тұлғасы биіктей береді. Елі оның есімін құрметтеп, пір тұтып келеді. Ақтоғай ауданындағы бір ауыл (бұрынғы Қоңырат) Жидебай батыр селолық округі деп аталады. Оның солтүстігі бекінісі Балқаш қаласының маңындағы Қарауылтөбе, қазіргі Қоңырат кеніші екендігі мәлім. Олай болса Балқаш қаласында көшенің біріне Жидебай батырдың есімін беру ізгі іс болар еді. Тіпті, Қоңырат немесе Шығыс Қоңыраттың бірін Жидебай батырдың есімімен атаса да артық емес.
«Мысты өңір»,
24 наурыз, 2006жыл
Қазіргі Қоңырат оның қарауыл төбесі болған
Кез келген ұлттың шығар биігі ұрпағының өз ұлтының қадір-қасиетін бойына қаншалықты дәрежеде жинақтауына байланысты. Тарих тамырынан ажырап жалпы адамзат өркениетінің биігіне көтерілген бірде бір ұлт болған емес, болмайды да. Ұлттың келешегін ойлағанда әрқашан өткенді еске алып отыру керек.
Терең тамырлы, өзіндік ерекше мәдени–рухани болмысы бар қазақ халқының адамзат мәдениетіндегі алатын орны ерекше. Көшпелі тайпалардың қуатты құрылымы Шыңғыс хан тұсында болды. Алтын орданың мемлекеттік және қоғамдық құрылымына байланысты Қазақ, Ноғай, Қырым, Қазан, Өзбек хандықтары шықты. Халқымыздың тарихындағы осы кезеңде бабаларымыз іргелі ел болып, дербес хандық құрды.
Қазақ халқының құба қалмақ шапқыншылығына қарсы күресі бес жарым ғасырға, берісінде Жоңғар мемлекетімен соғысы екі ғасырға созылды. Бір қиссада былай дейді:
Біз келдік Сарыарқаға сырда туып,
Шығыпты сол мекеннен қалмақ қуып.
Айырылып алдағы мал, бастағы үйден,
Күрке ғып үш ағаштың басын буып.
Қалмақпен біздің қазақ айқасқалы,
Болыпты дәл жеті жүз жылға жуық.
Ұзаққа созылған осы соғыстың жайы туралы әртүрлі аңыз, әңгіме жыр түрінде жеткен шежіре ұлан-ғайыр. Ойрат билеушісі Хара Хуланың баласы Батур қонтайшы бір орталыққа бағынған Жоңғар мемлекетін құрды. (1635-1653 ж). Батур қонтайшының тұсындағы алғашқы соғыс 1635 жылы болды. Жәңгір хан мен Жалаңтөс баһадүр бастаған қазақ қолы жоңғарларға қарсы тұрды. Бұдан кейін 1652 жылы жоңғарлар үлкен дайындықпен келіп, тұтқиылдан шабуыл жасады. Қазақтар жеңіліс тауып қол бастаған Жәңгір хан опат болды. Осыдан бастап жоңғарлардың қазақ жеріне жорықтары үдей түсті. 18 ғасырдың басында 1711-12, 1714, 1718-25, 1742 жылдары қазақ елі жоңғарлардан көп зардап шекті. Солардың бірі, Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама деген атпен ел есінде сақталған жойқын соғыс еді. Тұтқиылдан тиген құба қалмақ қазақтарды солтүстік – батысқа қарай тықсырып тастады. Жоңғарлар, Еділ қалмақтары, Жайық қазақтары, башқұрттар жан жақтан шабуыл жасап, қазақтардың жойылып кету қауіпі төнді. Осы кезеңде Тәуке хан сияқты ел басшысының керек екендігі көрінді. Тәуке (Тәуекел–Мұхаммед–Батырхан) 1718 жылы қайтыс болған еді. Жоңғар хандығының билеушісі Сыбан Рабдан (1697-1727) ел басшысыз қалған осындай кезеңді шебер пайдаланды. Бұл тұста қазақ хандығы ішкі жағынан ыдырай бастаған болатын. Жеті жарғы бойынша тәртіпке салынған заң жүйесі бұзылып, береке, бірлік әлсірейді. 1723 жылдың қысы қазақ даласында қайың сауған ақ тышқан жыл болып халық қатты жұтайды. Осы жұттың көктемін қазаққа шабуыл жасаудың оңтайлы кезеңі деп тауып, жоңғарлар жетпіс мың әскерімен жеті бағытта шабуылға щығады. Бірінші мыңдықты Сыбан рабданның баласы Халдан серен басқарады. Ол Балқаш көлі маңындағы елдерді шабады. Екінші түменге Сыбан Рабдан қонтайшының інісі жолан Бату қолбасшылық етіп, Алтай, Емел аралығы арқылы Көктал өзеніне өтеді. Үшінші қолмен Сыбан Рабданның немересі Әмірсана Нұра өзені бойында соғыс салады. Төртінші оқиға Халдан Сереннің баласы 18 жастағы Серен Доржы басшылық жасап Шелек өзеніне жетеді. Бесінші онмыңдыққа Халдан Сереннің тағы бір баласы Дода Доржы ноян қолбасшы болып, Шу өзеніне беттейді. Жетінші қолды Сыбан Рабданның өзі бастап Іле өзеніне қарай өтеді. Барлық қолды бақылау, жетекшілік жасау Сыбан Рабданның інісі Шоны Дабаға тапсырылды. Сөйтіп, жойқын соғыс басталады.
Осыншама әскер, қыстағы ауыр жұт, елдің ішкі берекесіздігі қосылып, қазақтардың бей-берекет, ес-ақылынан айырылып босуына мәжбүр етеді. Қазақтар жан–жақтан көмек сұрайды. Түрікпеннен көмек сұрауы көне жырда былай айтылады.
Ей, Келімбет!
Келіп тұрмын елім деп.
Алаштан туған туыс ең,
Қалмаққа кеттік телімдеп.
Қырылған ел, аққан қан,
Ойламаңдар тегін деп.
Соғысамыз қайтадан,
Дем алған соң ер түлеп.
Халық қалды жасқанып,
Жау қалмақты қуамыз,
Кең өткелден ат салып.
Батырлар кетті ізімен,
Бөлек–бөлек жүзімен.
Айырып малын алмақ боп,
Әкеткен ұлы – қызымен.
Жеті өзеннен тосамыз,
Аттаныңдар тезінен.
Келіп тұрмыз хабарға,
Батырлар айтқан сөзімен,
Қалмақтың беріп сазайын,
Кең өткелден ат салса,
Жермен жексен қылмай ма,
Алы Алаш аттанса!
Бірақ ешкім көмек бермей, қазақтар өз күшімен ұрыс салады. Соғыс ұзаққа созылып қырғын үдей түседі. Қазақтардың үштен екідейі қырылады. Осы тұста бірлік өте қажет еді. Батырлар қол жиып бас біріктіре бастайды. Жан-жақтағы күшті топтастыру үшін Ерасыл батыр (Қаракерей Қабанбай) бас батыр болып тағайындалады.
Батырлар келіп жатыр дамыл алмай,
Деген соң қол жинады ер Қабанбай.
Жапырып жау қалмақты қуамыз деп,
Келіпті қосынымен ер Бөгенбай.
Үзеңгілес серіктері бірге жүрген
Қас батыр Әлтекеден ер Жидебай.
Сөз ұстар ақылшысы би Қазыбек,
Үйсіннен іздеп кепті Райымбек.
Бар екен ақ шабдар ат жетегінде,
Арнаған Орта жүздің көсеміне.
Жорыққа ер Жидекем мінеді деп,
Айтылған Абылайдың сәлемімен
Жидекеңнің ақ шабдар атты күтіп, баптап, баққан орыны туралы марқұм Турағұл Жұмабайұлы ағамыз айтқан еді. Бұл жер Шет және Ақтоғай аудандарының аумағындағы Кеншоқы мен Балықтыбұлақтың арасында, жолдың оң қапталындағы бір шоғыр тал, терек өскен таудың қуысында екен, сілемі көрініп жатыр.
Шыңғысхан кезеңінен бері жеті-он атаға дейін танымсыз күй кешіп, соғыспен өткен ел тағдыры туралы аңыз - әңгімелер, жырлыр көп. Жүзден аса батырлар жырындағы айтылғандардан қазақтардың биік рухы, ерлік - елдік бейнесі айқын көрінеді. «Ер Қабанбай», «Олжабай», «Бөгенбай», «Еңсегей бойлы ер Есім», «Жидебай батыр», «Шақшақұлы Жәнібек» т.б. жырларда айтылғандар тарихи шындық. Халық ел қорғаған ұланына деген риза сезімін білдіру үшін өз батырының айбынын арттыра баяндайды. Сондай ерекше тұлғаның бірі–Жидебай батыр. Аты аңызға айналып, «Сарыарқадай жер қайда, Жидебайдай ер қайда» деген сөз қалдырған. Бұл сөзді кезінде Г.Н.Потанин ел аузынан жазып алыпты. (Казахский фольклор в собраний Г.Потанина, алма-Ата, изд. Наука. 1972г)
Жидебай Қожаназарұлы Арғын тайпасының Қаракесек тармағының Әлтеке руынан шыққан. Туған жылы туралы әртүрлі деректер бар. Шежірешілердің айтуынша алғаш рет Аңырақай ұрысына 1730 қатысқан. Сол кезде он жеті жаста екен. Бұл дерек бойынша 1712-1713 жылдары туған болып шығады. Қалмақтарға күйрете соққы берген Аңырақай ұрысында батырлығымен көзге түскен Жидебай Абылайханның сенімді серігі, беделді де белді батыры болған. Батыр бабамыз жүз жасаған. Зираты Шет ауданының аумағында. Ол туралы ел аузында «Сарыарқадай жер қайда, Жидебайдай ер қайда» деген нақыл сөз қалып осы күнге дейін жетуі оның еліне үлкен еңбек сіңірген тұлға болғандығын білдірсе керек.
Бабамыз алғашқы жорыққа қатысуы туралы «Есенкелді батыр» қиссасында:
Ал енді ер Қабанбай қол жинады,
Халыққа хабар айтып мол жинады.
Алтынбай, ер Еспенбет, Ахтанберді,
Қол бастап, батыр деген атпен келді.
Матайдың бір батыры Шөңкей деген
Жәнібек қалың Керей жақтан келді.
Тағы да қанжығалы ер Бөгенбай,
Білмедім бұлар қайсы жақтан келді? – деп айтылады.
Осы жорықта Жидебай батыр Бөгенбай жасағында болған. Әл - Машани ағамыздың айтуы бойынша Балқаш қаласынан 18 шақырым жерде болған биік Қоңырат тауы бір кезде Жидебайдың Қарауыл шоқысы деп аталған екен. Ақжан Жақсыбекұлы Машановтың 100 жылдық мерейтойына биыл бүкіл дүние жүзі атап өтуде, яғни ЮНЕСКО шеңберіндегі айтулы мереке. Геомеханика ғылымының негізін салып, оны ғылымның жеке бір саласы етіп шығарған ғұлама ғалыммен пікірлескенде (геомеханика туралы): «Алла білдірді, Жидекеңнің аруағы қолдады», деп еді. Дуалы ауыз қаз дауысты Қазыбек:
«Замана өтпес болсайшы-ай,
Жидекем өлмес болсайшы-ай» деген екен. Төкіш (Төлепберді) Ақышев пен Әл–Машанидың «Қазақстанның тас-қола дәуірі мирастары» атты кітабындағы (Алматы, 1996ж.) «Алғашқы жер шалған бабалар» деген тақырыбындағы эпиграф: «Атақты жер шолушы Абылайдың Жидебайы» деп беріліпті. Тағы да осы кітапта: «Қанжығалы Бөгенбай-Жидебай батырмен бірге Абылай тобында болып, Шыңғыстау, Ертіс бойын жоңғарлардан тазартқан батырлар. «Жидебай» - Абай қыстауы-Жидебай батырдың шығыстағы бекінісі болған... «Болатқожа, Ақша-Түйте тұқымдары 1760 жылдары Қазыбек би, Жидебай, Жарылғап батырлар бабалары Қаратау–-Сыр бойындағы ежелгі қоныстарын тастап, Орталық Қазақстандағы солтүстік Балқаш өңіріне, қазіргі Ақтоғай, Қарқаралы, Абыралы, Баянауыл жерлеріне қоныстанған» деп жазады аталған ғалымдар.
Ел ауызында сақталған сөздің бірінде Жидекене деген құрмет, халықтың әділ бағасы көрінеді:
Көп жасаған қария,
Ақылы теңіз–дария.
Көкірегінде көзі бар,
Көпке өнеге сөзі бар.
Сөзі соқпақ, өзі нар.
Келесі кеңістің бірінде көпшілік Жидекеңнен не жаман деп сұрағанда:
Тіл алмайтын бала жаман,
Нақақ жабылған жала жаман.
Жанбай қалған шала жаман,
Көзі бітелген бұлақ жаман,
Сөз кірмейтін құлақ жаман,
Айтқанды ұқпайтын жас жаман,
Бәрінен де, ұран салып шыққанда,
Бірікпейтін бас жаман, - депті.
Сол сияқты Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының шежіресінде: «құдай рахмет қылсын, Жанқұтты Ботантайұғылында, Әлтеке-Сарымда атамның басы, енемнің бірдемесі қалғаны бар ма, Жанғұтты мен Жидебайдың аруағы еркіме қоймай жаздырып отырған» деп жазылған.
Жидекеңнің еліне сіңірген еңбегі ерен, әруақыты тұлғасы биіктей береді. Елі оның есімін құрметтеп, пір тұтып келеді. Ақтоғай ауданындағы бір ауыл (бұрынғы Қоңырат) Жидебай батыр селолық округі деп аталады. Оның солтүстігі бекінісі Балқаш қаласының маңындағы Қарауылтөбе, қазіргі Қоңырат кеніші екендігі мәлім. Олай болса Балқаш қаласында көшенің біріне Жидебай батырдың есімін беру ізгі іс болар еді. Тіпті, Қоңырат немесе Шығыс Қоңыраттың бірін Жидебай батырдың есімімен атаса да артық емес.
«Мысты өңір»,
24 наурыз, 2006жыл
Жидебай батыр
Өзіндік ерекше тарихы бар қазақ халқының жазба деректері мардымсыз. Ел есінде сақталған халық зердесінен өшпейтін мәліметтер шежіре қариялар арқылы там-тұмдап болса да бүгінгі күнге жетіп отыр. Өткенін зорлықпен ұмыттырмақ болған зұлмат заман да халықтың зердесін жоя алмады. Еліміз еркіндігін алып, өткен кеткенін таразылап, жақсы мен жайсаңдарының аттарын еске ала бастады. Ел аузындағы аңыз әңгімелердің, шежіренің ақиқаты мен аңызын кейбір деректерге сүйене отырып, екшеп көрсе, әлі талай нәрсенің табылары сөзсіз. Сондай ел аузында аты аңызға айналған әрі батыр, әрі шешен, әрі би болған Әлтеке Қожаназарұлы Жидебай туралы «Сарыарқадай жер қайда, Жидебайдай ер қайда»?-деген халық нақылына айналған сөзді кезінде Г.Н.Потанин жазып алған екен. (Казахский фольклор в собраний Г.Н.Потанина. Алма-ата. Изд. Наук, 1972 г.) Әредік аты аталып, бірді екілі Жидекең айтыпты деген сөздердің «Ел аузынан», «Шешендік сөздер» сияқты жинаққа енгізілгені болмаса толымды зерттеу жасалмаған. Тіпті Жидебай батырдың қай уақытта дүниеге келіп кеткені айқындалмаған. Мысалы, биыл тамыз айында Жидекеңнің туғанына 280 жыл толуына арналып ас берілмек.
Шет ауданының жерінде Талды өзенінің бойында Жидекеңнің күмбезі тұр. Басында көктасы бар. Көктасты бертінде Жомартбек марқұм бастаған ұрпақтары қойғандығы белгілі. Онда былай деп жазылған Жидебай Қожаназарұлы, Дос батырдың немересі. Туған жылы 1575, қайтыс болған жылы 1675. бұл жылдар жаңсақ көрсетілген болса керек. Көктастағы жазуға сенер болсақ, Жидекең әрісі Есімхан, берісі Тәуке ханмен тұстас болып шығар еді. Жидебайдың Абылайханның беделді де белді батыры болғаны белгілі. Абылайханның 1711 жылы туып, 1781 жылы дүниеден өткені мәлім. Шежірешілердің айтуы бойынша Жидекеңнің алғашқы үлкен жорыққа қатысуы Аңырақай соғысы болса керек. Сол кезде жасы он жетіде екен. Бұл дерек бойынша Жидекең 1712-1713 жылы туған болып шығады.
Шежіре бойынша Қаракесектен Болатқожа Ақша, Түйте туады. Түйтеден Майқы, Таңас, Майқыдан Бөлекбай, Айтуған, Күнтуған, Сарым Айтуғаннан Әлтеке Айдос. Әлтекеден Алмұрат, Дос, Есболай, Өтеген, Алмұрат, Дос егіз еді деп те айтылады. Жасанған жауға тайсалмай жалғыз шабатын Дос батырдан Қожаназар одан Жидебай туады. Дос батыр егде тартқан шағында баласы Қожаназар екуі қалмақтардың қолына тұтқынға түсіп қалыпты. Қалмақтар кеңесе келе біреуіңді босатамыз, азаттық берейік, қайсың еліңе қайтасың,-депті. Дос батыр өзі тұтқынға қалып, Қожаназарды қайтарған екен. Қоштасарда сарыбауыр ат елге жеткізер, сен менің құнымды даулай алмассың. Өзіңнен ақсары, көкшіл көзді ұл туар, менің құнымды, елдің кегін сол бала алады деп болжап қалыпты.
Алмұраттың шау тартқан шағында Қаракерей Қабанбай сәлем бере келіпті. Сонда Жидекең сегіз жаста екен. Қабанбай батырдан бата алыпты. Тағы бір жанама дерек бойынша Тобықты Қараменде бимен Жидекең тұстас әрі сыйлас болыпты. 1774 жылдары Кеңгірбайдың қырық жастағы кезі екен. Бұл уақытта Қараменде бидің жасы біразға келіп қалған. Сана би ат жалын тартып азамат болып ел ісіне араласа бастаған кезі болса керек. Осы кезеңде Абылайхан алпыстан асқан Жидекеңді Қарақожа еліне жорыққа жұмсапты. Балқаш көлінің Ұзынарал тұсында су асытынан төселген тас өткел бар екен. Өткел арқылы кезінде Ыбыр-Сібірге апаратын ұлы Жібек жолының бір тармағы өткен екен. Үш ғасырға жуық ұмыт болған өткелді Жидекең біліп, сарбаздарымен теңізді кешіп, арғы жағаға өтіпті. Тұтқиылдан тиген Жидекең Қарақожа елін бағындырып қайтыпты. Сонда Қарақожа бұл жолды Жидебай ғана білсе керек еді, өткелден өткізген көзің шыққыр Жидебай екен ғой,-депті деген сөз бар. Мұны тиянақтай түсетін Жидебайдың тоқсаннан асқан кезінде көзі көрмей қалғанда, көңіл сұрай келгендерге айтқан сөзі:
Жасымның жүзге келгені,
Алты Алаштың алғысы.
Қос жанардың сөнгені,
Қарақожаның қарғысы
Сонымен қоса қаз дауысты Қазыбек Айтты деген
Заманың өтпес болсашы-ай,
Жидекем өлмес болсашы-ай-деген сөзі де Жидекеңнің 1713 жылдары туғандығына меңзейтін сияқты. Бұл сөзді ғұлама ғалым Әл-Машани айтты.
Әруақты батыр әрі би, шешен Қожаназарұлы Жидебай батыр XVIII-ғасырда өмір сүрген деген пікірді қуаттай отырып, ел аузында нақылға айналған «Сарыарқадай жер қайда, Жидебайдай ер қайда?»-деген сөз қалдыру үшін еліне ерекше еңбегі сіңген болуы керек деген ой түюге болар.
Қорыта келгенде рухани өрлеу, бабаларды қастерлеуден көрінеді. Өткенді айтып отыру, Әрқашан халық жадынан шығармай, құрметпен еске алып отыру-ұрпақ парызы.
Ғұзыхан Ақпанбек. «Сарыарқа» газеті. 10 маусым, 1993 ж.
Шет ауданының жерінде Талды өзенінің бойында Жидекеңнің күмбезі тұр. Басында көктасы бар. Көктасты бертінде Жомартбек марқұм бастаған ұрпақтары қойғандығы белгілі. Онда былай деп жазылған Жидебай Қожаназарұлы, Дос батырдың немересі. Туған жылы 1575, қайтыс болған жылы 1675. бұл жылдар жаңсақ көрсетілген болса керек. Көктастағы жазуға сенер болсақ, Жидекең әрісі Есімхан, берісі Тәуке ханмен тұстас болып шығар еді. Жидебайдың Абылайханның беделді де белді батыры болғаны белгілі. Абылайханның 1711 жылы туып, 1781 жылы дүниеден өткені мәлім. Шежірешілердің айтуы бойынша Жидекеңнің алғашқы үлкен жорыққа қатысуы Аңырақай соғысы болса керек. Сол кезде жасы он жетіде екен. Бұл дерек бойынша Жидекең 1712-1713 жылы туған болып шығады.
Шежіре бойынша Қаракесектен Болатқожа Ақша, Түйте туады. Түйтеден Майқы, Таңас, Майқыдан Бөлекбай, Айтуған, Күнтуған, Сарым Айтуғаннан Әлтеке Айдос. Әлтекеден Алмұрат, Дос, Есболай, Өтеген, Алмұрат, Дос егіз еді деп те айтылады. Жасанған жауға тайсалмай жалғыз шабатын Дос батырдан Қожаназар одан Жидебай туады. Дос батыр егде тартқан шағында баласы Қожаназар екуі қалмақтардың қолына тұтқынға түсіп қалыпты. Қалмақтар кеңесе келе біреуіңді босатамыз, азаттық берейік, қайсың еліңе қайтасың,-депті. Дос батыр өзі тұтқынға қалып, Қожаназарды қайтарған екен. Қоштасарда сарыбауыр ат елге жеткізер, сен менің құнымды даулай алмассың. Өзіңнен ақсары, көкшіл көзді ұл туар, менің құнымды, елдің кегін сол бала алады деп болжап қалыпты.
Алмұраттың шау тартқан шағында Қаракерей Қабанбай сәлем бере келіпті. Сонда Жидекең сегіз жаста екен. Қабанбай батырдан бата алыпты. Тағы бір жанама дерек бойынша Тобықты Қараменде бимен Жидекең тұстас әрі сыйлас болыпты. 1774 жылдары Кеңгірбайдың қырық жастағы кезі екен. Бұл уақытта Қараменде бидің жасы біразға келіп қалған. Сана би ат жалын тартып азамат болып ел ісіне араласа бастаған кезі болса керек. Осы кезеңде Абылайхан алпыстан асқан Жидекеңді Қарақожа еліне жорыққа жұмсапты. Балқаш көлінің Ұзынарал тұсында су асытынан төселген тас өткел бар екен. Өткел арқылы кезінде Ыбыр-Сібірге апаратын ұлы Жібек жолының бір тармағы өткен екен. Үш ғасырға жуық ұмыт болған өткелді Жидекең біліп, сарбаздарымен теңізді кешіп, арғы жағаға өтіпті. Тұтқиылдан тиген Жидекең Қарақожа елін бағындырып қайтыпты. Сонда Қарақожа бұл жолды Жидебай ғана білсе керек еді, өткелден өткізген көзің шыққыр Жидебай екен ғой,-депті деген сөз бар. Мұны тиянақтай түсетін Жидебайдың тоқсаннан асқан кезінде көзі көрмей қалғанда, көңіл сұрай келгендерге айтқан сөзі:
Жасымның жүзге келгені,
Алты Алаштың алғысы.
Қос жанардың сөнгені,
Қарақожаның қарғысы
Сонымен қоса қаз дауысты Қазыбек Айтты деген
Заманың өтпес болсашы-ай,
Жидекем өлмес болсашы-ай-деген сөзі де Жидекеңнің 1713 жылдары туғандығына меңзейтін сияқты. Бұл сөзді ғұлама ғалым Әл-Машани айтты.
Әруақты батыр әрі би, шешен Қожаназарұлы Жидебай батыр XVIII-ғасырда өмір сүрген деген пікірді қуаттай отырып, ел аузында нақылға айналған «Сарыарқадай жер қайда, Жидебайдай ер қайда?»-деген сөз қалдыру үшін еліне ерекше еңбегі сіңген болуы керек деген ой түюге болар.
Қорыта келгенде рухани өрлеу, бабаларды қастерлеуден көрінеді. Өткенді айтып отыру, Әрқашан халық жадынан шығармай, құрметпен еске алып отыру-ұрпақ парызы.
Ғұзыхан Ақпанбек. «Сарыарқа» газеті. 10 маусым, 1993 ж.
ЖИДЕБАЙ БАТЫР
«Сұлу Көкше, өр Алатау арасы,
Бәрі тұтас қазағымның даласы.
Сонша жерді шоқпарымен қорғаған
Бабаларым осал емес, шамасы», - дегендей, қазақ халқының Бөгенбай, Қабанбай батырларымен бірге Абылайхан сарбаздарын басқарған Жидебай батыр Қожаназарұлы. Тарихи деректер бо¬йынша Жидебай батыр 1723 жылы туып, 1815 жылы қайтыс болған. Жидебай батыр Сыр бойындағы Қа¬ратау өңірінде туып, Шет ауданына қарасты Ақсу-Аюлы тауының солтүстік батысында жерленген әруақты батыр, әрі би, әрі шешен болған.
Әлтеке Қожаназарұлы Жидебай туралы «Сары-Арқадай жер қайда, Жидебайдай ер қайда?» деген сөзді кезінде 1876 жылы Г.П.Потанин жазып алған екен. (Казахский фольклор в собрании Г.Н.Потанин, ААта изд. Наука 1972 г).
Шежірелердің айтуынша, Жидебай батырдың алғашқы үлкен жорыққа қатысуы – «Аңырақай» шайқасы. Заманында Абылайхан қазіргі Балқаш-Ақмола өңіріне жауды кіргізбей сақшы қолдарымен тоқтата тұруды тапсыр¬ған екен деседі. Оған дәлел, Жидебай батырдың қазіргі Әулие Ата, Шұбар¬түбек, Нұра, Ақтоғай, Ақсүйек, Қаншенгелдегі шешуші айқастары және де осы шайқастарға байланысты жер атауларының аталу себептері. Мысалы, қазіргі Талдықор¬ған облысы, Талғар қаласы жанындағы Алтай тауындағы Жидебай асуы, Шығыс Қазақстандағы Абай туған Жидебай қорығы, т.б.
Жоңғарлар шапқыншылығынан қазақ жерін қорғаған Абылайдың мыңбасылары Сеңкібай мен Жидебай батырлар жауға қатар аттанып, елге жеңіспен оралып жүрген. Қазақтың ханы Абылаймен тұстас әрі Жоңғар шап¬қыншылығында әскер басы болған, батыр атағын иеленген Жидекеңді иісі қазақ мақтан еткен. Жоң¬ғарлармен соғыстың алғашқы кезеңінде Қабанбай, Бөгенбай сынды батырлардың жасағын басқарған Жидекең, кейін ханның атақты қолбасшыларының бірі болыпты. Жидекең соғысқа ат жалын тартып мінген шақ 15 жасынан бастап кірген екен. Қазақ-жоңғар шап¬қыншылығы кезінде 34 жылдан астам уақыт бойы ат үстінде жүрген деген мағлұмат та бар. (Бабалар сөзі, 100 томдық жинақ – 59-шы том. Жидебай Батыр жыры)
Жидебай батыр Алтай мен Алатау тауларының арасында өткен Қалмақтармен болған шайқаста ылғи жеңіспен оралап отыр¬ған. Атап айтқанда, Шығыс Алтай жақтағы Сиқым деген ұрысқа Абылаймен бірге аттанады. Қарағандының күншығыс жағында, Нұра өзенінің бойында, Көкшетау жақтағы Баян тауында, Қалмақтың қалың қолына тойтарыс беріп, қырғынға ұшыратып отырған. Арғын тайпасының Қаракесек руынан шыққан Әлтеке Дос батырдың немересі, Абылайханның белді батыры – Қожаназарұлы Жидебай. Жидебай – киесі бар батыр. Ол батыр Абылайдың шолғыншы мыңдығын басқарған. Жидебай батыр Аңырақай шайқасынан бастап ондаған ұрыстарға қатысып, ерліктің небір үлгілерімен талайды тамсантқан.
60-тан асқан Жидекең Абылайханның тапсырмасымен Қарақожа елін тұтқиыл шабуылдағанда, Қарақожа: «Балқаштың су астындағы тас өткелді Жидекең ғана білуші еді, жылқыны алған Жидебай болды», - деген сөз бар екен.
«Жасымның жүзге жеткені - мұсылманның алғысы,
Екі көздің кеткені – жоңғар-қалмақ қарғысы», - деп Жидебай айтты деген сөз көпке мәлім.
Арқаның батырлары Жидекеңді қатты сыйлаған, алдынан шықпай «Әруақты адам» дейді екен, Жидекеңның атымен ант берген, ол ант бұзылмайтын болған. (Әлихан Бөкейхан «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1903 жыл, 99-бет, схема 3).
Аңыз бойынша ол кісіге айсыз қараңғыда жол көрсетер түлкісі болғанын ашық айтады. Жидекеңді қадірлеп өткен Қаз дауысты Қазыбек би «Замана өтпес болсашы-ай, Жидекең өлмес болсашы-ай», - деген сөзі осы күнге дейін ел аузында жүр. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы өзінің Қазақ шежіресінде» былай деген: “Құдай Рақмет қылсын, Жанғұтты Ботантай-ұғылында, Әлтеке Сарымда атамның басы, енемнің бірдемесі қалғаны бар ма, Жанғұтты мен Жидебай батырдың аруағы еркіме қоймай жаздырып отыр¬ған”. (1928 жылы арабша басылған, 1873 жылы жазылған)
«Өлі риза болмай, тірі байымайды». Ол әруақ, оны риза қылу – парыз, міндет, азаматтық іс. Ел үлкендерінен бата алмай, үлкен жорыққа шықпаған ғой халқымыз. Бұл қалыптасқан әдеп десек те, аталы сөзді есімізге түсіргеніміз абзал болар. «Уа, мұрагер, түзу ұста жібіңді, кете ұмытып, ойла текпен түбіңді», - деген екен аты аңызға айналған батыр баба , өзі би – Әлтеке Қожаназарұлы Жидебай.
Рухани өрлеу, еліміздің бостандығы үшін күрескен батырларымызды қастерлеу¬ден көрінеді. Болашақ ұрпаққа өткенді айтып санасына сіңдіру бүгінгі күннің талабы екені даусыз. Өйткені, болашақ ұрпақтардың бабалар есімін жадында сақтап, ерлігін дәріптеп өсуі керек.
Сондықтан, батыр әруағы жар болсын. Жалпақ жұртты аузына қарат-қан, төңірегіндегі жұрқа әділдігімен, батырлығымен танылған Қожаназарұлы Жидебайды ұрпақтары ұмытпай, оның ізгі қасиеттерін өнеге тұтып жүруі үшін, Жидебай батырдың 300 жылдық мерейтойына орай (2013 жылы өтеді) Бал¬қаш қаласынан орталық бір көшені Жидебай батыр атымен атаса деген көпшілік тілегін жеткіземін.
Әнуарбек РАХЫМБЕКҰЛЫ, кәсіпкер
Бәрі тұтас қазағымның даласы.
Сонша жерді шоқпарымен қорғаған
Бабаларым осал емес, шамасы», - дегендей, қазақ халқының Бөгенбай, Қабанбай батырларымен бірге Абылайхан сарбаздарын басқарған Жидебай батыр Қожаназарұлы. Тарихи деректер бо¬йынша Жидебай батыр 1723 жылы туып, 1815 жылы қайтыс болған. Жидебай батыр Сыр бойындағы Қа¬ратау өңірінде туып, Шет ауданына қарасты Ақсу-Аюлы тауының солтүстік батысында жерленген әруақты батыр, әрі би, әрі шешен болған.
Әлтеке Қожаназарұлы Жидебай туралы «Сары-Арқадай жер қайда, Жидебайдай ер қайда?» деген сөзді кезінде 1876 жылы Г.П.Потанин жазып алған екен. (Казахский фольклор в собрании Г.Н.Потанин, ААта изд. Наука 1972 г).
Шежірелердің айтуынша, Жидебай батырдың алғашқы үлкен жорыққа қатысуы – «Аңырақай» шайқасы. Заманында Абылайхан қазіргі Балқаш-Ақмола өңіріне жауды кіргізбей сақшы қолдарымен тоқтата тұруды тапсыр¬ған екен деседі. Оған дәлел, Жидебай батырдың қазіргі Әулие Ата, Шұбар¬түбек, Нұра, Ақтоғай, Ақсүйек, Қаншенгелдегі шешуші айқастары және де осы шайқастарға байланысты жер атауларының аталу себептері. Мысалы, қазіргі Талдықор¬ған облысы, Талғар қаласы жанындағы Алтай тауындағы Жидебай асуы, Шығыс Қазақстандағы Абай туған Жидебай қорығы, т.б.
Жоңғарлар шапқыншылығынан қазақ жерін қорғаған Абылайдың мыңбасылары Сеңкібай мен Жидебай батырлар жауға қатар аттанып, елге жеңіспен оралып жүрген. Қазақтың ханы Абылаймен тұстас әрі Жоңғар шап¬қыншылығында әскер басы болған, батыр атағын иеленген Жидекеңді иісі қазақ мақтан еткен. Жоң¬ғарлармен соғыстың алғашқы кезеңінде Қабанбай, Бөгенбай сынды батырлардың жасағын басқарған Жидекең, кейін ханның атақты қолбасшыларының бірі болыпты. Жидекең соғысқа ат жалын тартып мінген шақ 15 жасынан бастап кірген екен. Қазақ-жоңғар шап¬қыншылығы кезінде 34 жылдан астам уақыт бойы ат үстінде жүрген деген мағлұмат та бар. (Бабалар сөзі, 100 томдық жинақ – 59-шы том. Жидебай Батыр жыры)
Жидебай батыр Алтай мен Алатау тауларының арасында өткен Қалмақтармен болған шайқаста ылғи жеңіспен оралап отыр¬ған. Атап айтқанда, Шығыс Алтай жақтағы Сиқым деген ұрысқа Абылаймен бірге аттанады. Қарағандының күншығыс жағында, Нұра өзенінің бойында, Көкшетау жақтағы Баян тауында, Қалмақтың қалың қолына тойтарыс беріп, қырғынға ұшыратып отырған. Арғын тайпасының Қаракесек руынан шыққан Әлтеке Дос батырдың немересі, Абылайханның белді батыры – Қожаназарұлы Жидебай. Жидебай – киесі бар батыр. Ол батыр Абылайдың шолғыншы мыңдығын басқарған. Жидебай батыр Аңырақай шайқасынан бастап ондаған ұрыстарға қатысып, ерліктің небір үлгілерімен талайды тамсантқан.
60-тан асқан Жидекең Абылайханның тапсырмасымен Қарақожа елін тұтқиыл шабуылдағанда, Қарақожа: «Балқаштың су астындағы тас өткелді Жидекең ғана білуші еді, жылқыны алған Жидебай болды», - деген сөз бар екен.
«Жасымның жүзге жеткені - мұсылманның алғысы,
Екі көздің кеткені – жоңғар-қалмақ қарғысы», - деп Жидебай айтты деген сөз көпке мәлім.
Арқаның батырлары Жидекеңді қатты сыйлаған, алдынан шықпай «Әруақты адам» дейді екен, Жидекеңның атымен ант берген, ол ант бұзылмайтын болған. (Әлихан Бөкейхан «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1903 жыл, 99-бет, схема 3).
Аңыз бойынша ол кісіге айсыз қараңғыда жол көрсетер түлкісі болғанын ашық айтады. Жидекеңді қадірлеп өткен Қаз дауысты Қазыбек би «Замана өтпес болсашы-ай, Жидекең өлмес болсашы-ай», - деген сөзі осы күнге дейін ел аузында жүр. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы өзінің Қазақ шежіресінде» былай деген: “Құдай Рақмет қылсын, Жанғұтты Ботантай-ұғылында, Әлтеке Сарымда атамның басы, енемнің бірдемесі қалғаны бар ма, Жанғұтты мен Жидебай батырдың аруағы еркіме қоймай жаздырып отыр¬ған”. (1928 жылы арабша басылған, 1873 жылы жазылған)
«Өлі риза болмай, тірі байымайды». Ол әруақ, оны риза қылу – парыз, міндет, азаматтық іс. Ел үлкендерінен бата алмай, үлкен жорыққа шықпаған ғой халқымыз. Бұл қалыптасқан әдеп десек те, аталы сөзді есімізге түсіргеніміз абзал болар. «Уа, мұрагер, түзу ұста жібіңді, кете ұмытып, ойла текпен түбіңді», - деген екен аты аңызға айналған батыр баба , өзі би – Әлтеке Қожаназарұлы Жидебай.
Рухани өрлеу, еліміздің бостандығы үшін күрескен батырларымызды қастерлеу¬ден көрінеді. Болашақ ұрпаққа өткенді айтып санасына сіңдіру бүгінгі күннің талабы екені даусыз. Өйткені, болашақ ұрпақтардың бабалар есімін жадында сақтап, ерлігін дәріптеп өсуі керек.
Сондықтан, батыр әруағы жар болсын. Жалпақ жұртты аузына қарат-қан, төңірегіндегі жұрқа әділдігімен, батырлығымен танылған Қожаназарұлы Жидебайды ұрпақтары ұмытпай, оның ізгі қасиеттерін өнеге тұтып жүруі үшін, Жидебай батырдың 300 жылдық мерейтойына орай (2013 жылы өтеді) Бал¬қаш қаласынан орталық бір көшені Жидебай батыр атымен атаса деген көпшілік тілегін жеткіземін.
Әнуарбек РАХЫМБЕКҰЛЫ, кәсіпкер
Жидебай батыр туралы тарихи деректер
Туған жылы тарихи деректер бойынша жобамен 1713-1815 жылдар, 105 жыл жасаған (Мәһүр Жүсіп Көпей, қазақ шежіресі-7том, А.Машани-Т.Ақышев: Алғашқы жер шолыған бабалар. Алматы 1996 ж. Ғ.Ақпанбет-шежіре)
1. «Жидебай батыр» жыры-Ертай Құлсариев, жырау, Семей-1917 жылға дейін арабша басылған, 1927 жылы жазылып алынған. Орталық ғылми кітапхана-қолжазба қоры, III, 364. С.Сәкенов, фил.ғылымы кандидаты.
«Бабалар сөзі»-100 томдық жинақ, 59-шы том, әдеби өнер институты 2010 ж. «Мәдени мұра» бағдарламасы, Фолиант.
2. «Қазақ шежіресі»-Мәшһүр Жүсіп, 10 томдық, 7-ші том, 2010 ж. «Жидебай батыр» 4 нұсқалы қолжазба. 1873 ж. Арабша, 1925 ж. қазақша басылған.
3. «Таңдамалы»-Әлихан Бөкейхан-ҚЭ, 3-ші схема, 1903 ж. Воронеж қаласы, Щербин экспедициясы.
4. Әлкей Марғұлан хаттары-19.07.1968 ж. академик, археолог, этнограф.
5. С.М.Дудин-Қарқаралы экспедициясы 1898-1899 жылдар. Санкт-Петербург фотографы, батыс сібір ген.губ тапсырысымен Жидебай батыр мазарының фото суреті.
6. Ю.Г.Попов-2.12.2011 жыл. өлкетанушы С.Петербург. «Жидебай батыр-Петербургский след».
Баймұқанов 2005 жыл.
7. «Есенкелді батыр» қисасы-XIX ғ.
8. «Нұршилан-Бәйеш» жыры-Нұршилан жырау, 1870 жыл.
9. Үмбетай жырау.
10. Адольф Янушкевия-поляк географы. 1846 жылы Құнанбайдан Жидебай батыр туралы, Шыңғыстаудағы Жидебай қыстауы жөнінде мәлімет сұраған.
11. Тәшен ақын-XIX-XX ғ. Басы.
12. «Елім-ай» роман-С.Сматаев.
13. «Құба белдер» трилогия-К.Жүнісұлы.
14. «Жидебай батыр» жинақ-Ә.Шәкіров, 2007 жыл.
15. «Абылай заманы» роман-М.
1. «Жидебай батыр» жыры-Ертай Құлсариев, жырау, Семей-1917 жылға дейін арабша басылған, 1927 жылы жазылып алынған. Орталық ғылми кітапхана-қолжазба қоры, III, 364. С.Сәкенов, фил.ғылымы кандидаты.
«Бабалар сөзі»-100 томдық жинақ, 59-шы том, әдеби өнер институты 2010 ж. «Мәдени мұра» бағдарламасы, Фолиант.
2. «Қазақ шежіресі»-Мәшһүр Жүсіп, 10 томдық, 7-ші том, 2010 ж. «Жидебай батыр» 4 нұсқалы қолжазба. 1873 ж. Арабша, 1925 ж. қазақша басылған.
3. «Таңдамалы»-Әлихан Бөкейхан-ҚЭ, 3-ші схема, 1903 ж. Воронеж қаласы, Щербин экспедициясы.
4. Әлкей Марғұлан хаттары-19.07.1968 ж. академик, археолог, этнограф.
5. С.М.Дудин-Қарқаралы экспедициясы 1898-1899 жылдар. Санкт-Петербург фотографы, батыс сібір ген.губ тапсырысымен Жидебай батыр мазарының фото суреті.
6. Ю.Г.Попов-2.12.2011 жыл. өлкетанушы С.Петербург. «Жидебай батыр-Петербургский след».
Баймұқанов 2005 жыл.
7. «Есенкелді батыр» қисасы-XIX ғ.
8. «Нұршилан-Бәйеш» жыры-Нұршилан жырау, 1870 жыл.
9. Үмбетай жырау.
10. Адольф Янушкевия-поляк географы. 1846 жылы Құнанбайдан Жидебай батыр туралы, Шыңғыстаудағы Жидебай қыстауы жөнінде мәлімет сұраған.
11. Тәшен ақын-XIX-XX ғ. Басы.
12. «Елім-ай» роман-С.Сматаев.
13. «Құба белдер» трилогия-К.Жүнісұлы.
14. «Жидебай батыр» жинақ-Ә.Шәкіров, 2007 жыл.
15. «Абылай заманы» роман-М.
"ЖИДЕБАЙ БАТЫР" ӨМІРБАЯНЫ
Жидебай Қожаназарұлы Әлтеке Дос батырдың немересі, қазақтың асқақ тұлғалы ханы Абылайханның серігі, пікірлес досы әруақты батыры әрі би, әрі шешені болған.
Қазақ-Жоңғар соғысы кезіндегі қатысқан басты шайқастары:
1.Аңырақай шайқасы 1729., жеңіске жетуі, жекпе-жек-1724 ж.-1730 ж. Абылайханның жеке жауқарағы.
2.Қаншеңгел, Ақсүйек соғысы, батыр атануы-Балқаш маңындағы соғысы Халдан Серен түменімен шайқасы.
3.Баян тауы, Ертіс маңын азат ету, Абылайханның жеке жауқарақ басы.
4.Нұра бойы, Есіл, Қарағанды, Ақшатау, Имек, Бектауатадан 1741-1742 жылдары жоңарды қууы. Бұдан соң Жидекең 1748 жылы-мыңбасы. Қарқаралы, Қызыларай, Ұлытау, Ақмола, Балқаш маңы жорығы: М.Баймұқанов «Абылай заманы» 71 бет.
5.Тарбағатай, Батыс Алтай шайқасы-Шыңғыс тау-Семей, Өскемен-1748-49 ж. -Әскер басы, соғысы.
6. Аягөз соғысы-1750 ж. Қазіргі Талдықорған, Шоңжы, Құлжа Алатау жорығы-Қолбасы, Алакөл, Балқаш маңы соғысы. Талғар қаласы маңында «Жидебай асуы» деген асу бар.
7. «Жидебай қорығы»-қазіргі Абай қыстауы-Жидебай батырдың Шығыстағы бекінісі.
8. Жоңарды қазақ жерінен түре қуу-1757 ж.
9. Қазіргі Балқаш қаласынан солтүстікке қарай 40 шақырым жерде, тас жол бойында (телемұнараның етегінде) Жидебай батырдың нөкерлері қаза болған жер бар (белгі қойылған)-1760 жыл.
Жидебай батыр туралы тарихи деректер
Туған жылы тарихи деректер бойынша жобамен 1713-1815 жылдар, 105 жыл жасаған (Мәһүр Жүсіп Көпей, қазақ шежіресі-7том, А.Машани-Т.Ақышев: Алғашқы жер шолыған бабалар. Алматы 1996 ж. Ғ.Ақпанбет-шежіре)
1. «Жидебай батыр» жыры-Ертай Құлсариев, жырау, Семей-1917 жылға дейін арабша басылған, 1927 жылы жазылып алынған. Орталық ғылми кітапхана-қолжазба қоры, III, 364. С.Сәкенов, фил.ғылымы кандидаты.
«Бабалар сөзі»-100 томдық жинақ, 59-шы том, әдеби өнер институты 2010 ж. «Мәдени мұра» бағдарламасы, Фолиант.
2. «Қазақ шежіресі»-Мәшһүр Жүсіп, 10 томдық, 7-ші том, 2010 ж. «Жидебай батыр» 4 нұсқалы қолжазба. 1873 ж. Арабша, 1925 ж. қазақша басылған.
3. «Таңдамалы»-Әлихан Бөкейхан-ҚЭ, 3-ші схема, 1903 ж. Воронеж қаласы, Щербин экспедициясы.
4. Әлкей Марғұлан хаттары-19.07.1968 ж. академик, археолог, этнограф.
5. С.М.Дудин-Қарқаралы экспедициясы 1898-1899 жылдар. Санкт-Петербург фотографы, батыс сібір ген.губ тапсырысымен Жидебай батыр мазарының фото суреті.
6. Ю.Г.Попов-2.12.2011 жыл. өлкетанушы С.Петербург. «Жидебай батыр-Петербургский след».
Баймұқанов 2005 жыл. 7. «Есенкелді батыр» қисасы-XIX ғ.
8. «Нұршилан-Бәйеш» жыры-Нұршилан жырау, 1870 жыл.
9. Үмбетай жырау.
10. Адольф Янушкевия-поляк географы. 1846 жылы Құнанбайдан Жидебай батыр туралы, Шыңғыстаудағы Жидебай қыстауы жөнінде мәлімет сұраған.
11. Тәшен ақын-XIX-XX ғ. Басы.
12. «Елім-ай» роман-С.Сматаев.
13. «Құба белдер» трилогия-К.Жүнісұлы.
14. «Жидебай батыр» жинақ-Ә.Шәкіров, 2007 жыл.
15. «Абылай заманы» роман-М.
Қазақ-Жоңғар соғысы кезіндегі қатысқан басты шайқастары:
1.Аңырақай шайқасы 1729., жеңіске жетуі, жекпе-жек-1724 ж.-1730 ж. Абылайханның жеке жауқарағы.
2.Қаншеңгел, Ақсүйек соғысы, батыр атануы-Балқаш маңындағы соғысы Халдан Серен түменімен шайқасы.
3.Баян тауы, Ертіс маңын азат ету, Абылайханның жеке жауқарақ басы.
4.Нұра бойы, Есіл, Қарағанды, Ақшатау, Имек, Бектауатадан 1741-1742 жылдары жоңарды қууы. Бұдан соң Жидекең 1748 жылы-мыңбасы. Қарқаралы, Қызыларай, Ұлытау, Ақмола, Балқаш маңы жорығы: М.Баймұқанов «Абылай заманы» 71 бет.
5.Тарбағатай, Батыс Алтай шайқасы-Шыңғыс тау-Семей, Өскемен-1748-49 ж. -Әскер басы, соғысы.
6. Аягөз соғысы-1750 ж. Қазіргі Талдықорған, Шоңжы, Құлжа Алатау жорығы-Қолбасы, Алакөл, Балқаш маңы соғысы. Талғар қаласы маңында «Жидебай асуы» деген асу бар.
7. «Жидебай қорығы»-қазіргі Абай қыстауы-Жидебай батырдың Шығыстағы бекінісі.
8. Жоңарды қазақ жерінен түре қуу-1757 ж.
9. Қазіргі Балқаш қаласынан солтүстікке қарай 40 шақырым жерде, тас жол бойында (телемұнараның етегінде) Жидебай батырдың нөкерлері қаза болған жер бар (белгі қойылған)-1760 жыл.
Жидебай батыр туралы тарихи деректер
Туған жылы тарихи деректер бойынша жобамен 1713-1815 жылдар, 105 жыл жасаған (Мәһүр Жүсіп Көпей, қазақ шежіресі-7том, А.Машани-Т.Ақышев: Алғашқы жер шолыған бабалар. Алматы 1996 ж. Ғ.Ақпанбет-шежіре)
1. «Жидебай батыр» жыры-Ертай Құлсариев, жырау, Семей-1917 жылға дейін арабша басылған, 1927 жылы жазылып алынған. Орталық ғылми кітапхана-қолжазба қоры, III, 364. С.Сәкенов, фил.ғылымы кандидаты.
«Бабалар сөзі»-100 томдық жинақ, 59-шы том, әдеби өнер институты 2010 ж. «Мәдени мұра» бағдарламасы, Фолиант.
2. «Қазақ шежіресі»-Мәшһүр Жүсіп, 10 томдық, 7-ші том, 2010 ж. «Жидебай батыр» 4 нұсқалы қолжазба. 1873 ж. Арабша, 1925 ж. қазақша басылған.
3. «Таңдамалы»-Әлихан Бөкейхан-ҚЭ, 3-ші схема, 1903 ж. Воронеж қаласы, Щербин экспедициясы.
4. Әлкей Марғұлан хаттары-19.07.1968 ж. академик, археолог, этнограф.
5. С.М.Дудин-Қарқаралы экспедициясы 1898-1899 жылдар. Санкт-Петербург фотографы, батыс сібір ген.губ тапсырысымен Жидебай батыр мазарының фото суреті.
6. Ю.Г.Попов-2.12.2011 жыл. өлкетанушы С.Петербург. «Жидебай батыр-Петербургский след».
Баймұқанов 2005 жыл. 7. «Есенкелді батыр» қисасы-XIX ғ.
8. «Нұршилан-Бәйеш» жыры-Нұршилан жырау, 1870 жыл.
9. Үмбетай жырау.
10. Адольф Янушкевия-поляк географы. 1846 жылы Құнанбайдан Жидебай батыр туралы, Шыңғыстаудағы Жидебай қыстауы жөнінде мәлімет сұраған.
11. Тәшен ақын-XIX-XX ғ. Басы.
12. «Елім-ай» роман-С.Сматаев.
13. «Құба белдер» трилогия-К.Жүнісұлы.
14. «Жидебай батыр» жинақ-Ә.Шәкіров, 2007 жыл.
15. «Абылай заманы» роман-М.
«Жидебай батыр» қоғамдық қоры ашылды
Ұлыларды ұлықтау-ұрпақ парызы қашанда. «Ер есімі-ел есінде» екенін ескерсек, келер жылдың еншісінде Абылай ханның сенімді серігі, пікірлес досы, беделді де белді батыры болып, арнайы жасағын басқарған, айсыз қараңғы түнде де барар жерін дәл табатын жершілдік қасиеті болған әруақты батыр, әрі би, әрі шешен, Әлтеке Дос батырдың немересі Жидебай Қожаназарұлы батырдың 300 жылдық мерейтойы тұр. Жидебай батыр - қазақ халқының басына қиын қыстау күн туғанда, халқымыздың тұтастығы мен бірлігі үшін табандылық көрсетіп, ер жүректілігімен шапқан жауды түре қуған батыр, қазақтың кең байтақ жеріне қорған болған тарихи тұлға. Ел ішінде «Сарыарқадай ел қайда, Жидебайдай ер қайда?» деген нақыл сөз тегін айтылмаса керек.
Тәуелсіздік алған тұстан бастап, өшкеніміз жанып, өлгеніміз тірілгені анық. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың бас болуымен бірнеше жыл бұрын тұсауын кескен «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы да терең де жатқан тарихымызды түгендеп, қарқынды жүзеге асып жатыр. Бас қаладан бастап барлық аймақта ұлт тарихы үшін ерекше маңызы бар ұлыларымыздың ескерткіштері де бой көтеруде. Осы бағдарлама аясында 2013 жылы Балқаш қаласында Жидебай батырдың 300 жылдығына орай еңселі ескерткішін орнату, орталық бір көшеге батырдың есімін беру жоспарланып отыр. Батыр тойы бір рудың ғана тойы емес, барша қазаққа ортақ той екені ақиқат. Той қарсаңында Балқаш қаласында орталықтандырылған ұйымдастыру алқасы құрылып, алдағы атқарылатын іс-шаралардың жұмыс-жоспары бекітілді. Осы іс-шаралардың жоғары деңгейде өтуі үшін қомақты қаржы керек екені айдан анық. Сондықтан да, тойдың жоғары деңгейде өтуіне ниет білдірген ағайын үшін «Әлтеке Жидебай батыр» қоғамдық қоры ашылды.
Ұйымдастыр алқасының мүшесі Әрінов Бақытжан Тұрсынұлы.
«Әлтеке Жидебай батыр» қоғамдық қоры
Код ОКПО 51727726
РНН 302500215921
БИН 121140005982
КОД 91030
Счет KZ299261202165784000
Банка реквизиті: «Казкоммерцбанк» АҚ
БИК KZKOKZKX
Ұялы тел: 8701 7209242
8701 7256479
8700 3294168
8700 3419023
Тәуелсіздік алған тұстан бастап, өшкеніміз жанып, өлгеніміз тірілгені анық. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың бас болуымен бірнеше жыл бұрын тұсауын кескен «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы да терең де жатқан тарихымызды түгендеп, қарқынды жүзеге асып жатыр. Бас қаладан бастап барлық аймақта ұлт тарихы үшін ерекше маңызы бар ұлыларымыздың ескерткіштері де бой көтеруде. Осы бағдарлама аясында 2013 жылы Балқаш қаласында Жидебай батырдың 300 жылдығына орай еңселі ескерткішін орнату, орталық бір көшеге батырдың есімін беру жоспарланып отыр. Батыр тойы бір рудың ғана тойы емес, барша қазаққа ортақ той екені ақиқат. Той қарсаңында Балқаш қаласында орталықтандырылған ұйымдастыру алқасы құрылып, алдағы атқарылатын іс-шаралардың жұмыс-жоспары бекітілді. Осы іс-шаралардың жоғары деңгейде өтуі үшін қомақты қаржы керек екені айдан анық. Сондықтан да, тойдың жоғары деңгейде өтуіне ниет білдірген ағайын үшін «Әлтеке Жидебай батыр» қоғамдық қоры ашылды.
Ұйымдастыр алқасының мүшесі Әрінов Бақытжан Тұрсынұлы.
«Әлтеке Жидебай батыр» қоғамдық қоры
Код ОКПО 51727726
РНН 302500215921
БИН 121140005982
КОД 91030
Счет KZ299261202165784000
Банка реквизиті: «Казкоммерцбанк» АҚ
БИК KZKOKZKX
Ұялы тел: 8701 7209242
8701 7256479
8700 3294168
8700 3419023
В этой группе, возможно, есть записи, доступные только её участникам.
Чтобы их читать, Вам нужно вступить в группу
Чтобы их читать, Вам нужно вступить в группу
