Тайманұлы, Исатай (Исатай Тайманов) (1791—1838 шілденің 12-сі) — Бөкей ордасындағы патшаның отарлау саясатына қарсы бағытталған көтерілістің 1836—37 басшысы.

Кіші жүз Байұлының Беріш руынан, Жоңғар шапқыншылығы кезінде атағы шыққан Ағатай батырдың ұрпағы.

Исатай Тайманұлы ел ісіне ерте араласқан. Бөкей хан оны1812 ж. Жайықтағы Беріш руынә старшын етіп тағайындаған.

1814 ж. қараша 25 Орынбор шекара комиссиясы осы орынға бекітіп, басқаруындағы руларға Каспий теңізінің жағалуынан (Кокаревск мен Кулпинск кордондарының аралығы) қоныс белгілеп берген.

1817, 1828 ж. Исатай Тайманұлы жала жабылып түрмеде жатып шығады. Ақталып шыққаннан кейін Жәңгір ханның тапсыруы бойынша 1826 ж. қараша 29 Петербордан қайтып келе жатқан Бұхар елшісін Сарайшық бекінісінде қарсы алып, Бөкей Ордасында онымен бірге болды.

Исатай Тайманұлы қанаудан, зорлық-зомбылықтан, жоқшылықтан ашынған халықтың наразылығы мен толқуларын (1818—19, 1827—29) көріп өсті, сөйтіп патшаның отарлау саясатына қарсы күресу керек деген қорытындыға келді.

1833 ж. Жәңгір хан Каспий жағалауындағы руларды екіге бөліп, бір жағын қайын атасы ірі жер иеленуші Қарауылқожаға басқартып қойды, И. Тайманұлы Қарауылқожаның озбыр билігіне тиым салуды хәннан батыл талап етті, өзі хан әкімдеріне бағынудан бас тартты. наурыз 17 Қарауылқожа хан бұйрығы бойынша 500-дей қолмен И. Тайманұлыны ұстауға шықты. И. Тайманұлы оған қарсы 200 қолмен аттанды. Олардың батылдығынан сескенген Қарауылқожа кейін қайтуға мәжбүр болды.

И. Тайманұлы 1836 ж. шілдеде 17 адаммен ел талабын ханға білдіруге бара жатқанда жол жөнекей 100 шақты адам келіп қосылды.

И. Тайманұлы 1836, 1837 ж. шілде 11 Орынбор генерал-губернаторы В.А. Перовскийге, 1837 ж. қараша 2 ханға жазған шағым хаттарында «Қара халыққа» жасалған қиянаттарды атап көрсетті. Оған біраз рулардың адамдары (300, кейде 600) қол қойды. Тексеру жүргізілгенмен кейін И. Тайманұлының талаптары ескерусіз қалды. Сонан соң ол шаруаларды қарулы көтеріліске бағыттады.

1836 ж. аяғында Каспий теңізінің солт. жағалауындағы халық Қарауылқожа мен Балқы биге бағынудан бас тартты. 1837 ж. қазан айына дейін Адай, Беріш, Байбақты, Ысық, Жаппас, т.б. рулардан мыңнан астам үй Исатайдың қол астына көшіп келді.

1837 ж. И. Тайманұлы 3500-дей қол жинап, ашық көтеріліске шықты да, екі жұмаға жуық хан ордасын қамауға алды. Бұл көтерілісті 1837 ж. қараша 15 Геке басқарған 1200-дей патша әскерлері басып тастады. Осы соғыста И. Тайманұлының баласы әйелімен қаза тапты.

Күш тең болмағандықтан И. Тайманұлы, М. Өтемісұлы, т.б. сенімді 40 жолдасымен қарулы тосқауылды бүзып, Оралдан өтіп кетті. И. Тайманұлы Кіші жүзден екі мындай қол жинап, Хиуа ханның көмегін күтіп жүрген Қайыпқалимен уақытша табысты. Ол тек өзінің қолын нығайтып, жауды жеңу үшін осындай келісімге келді.

1838 ж. И. Тайманұлы Баймұхаммед сұлтанның ордасына шабуыл жасамақшы болды. И. Тайманұлы осы шайқаста Ақбұлақ өзенінің бойында ішкі-сыртқы жаудың қоршауында қалып, қаза тапты (1838 ж. шілде 12).

Махамбет Өтемісұлы (1804 ж., Ішкі Бөкей Ордасы, қазіргі Батыс Қазақстан облысының Жәнібек ауданының Нарын құмының Жанқұс жері. — 1846 ж. қазан 20, Қараой өңірі, қазіргі Атырау облысының Махамбет ауданы) — қазақтың әйгілі ақыны, күйші композиторы, отаршылдыққа қарсы Исатай Тайманов бастаған көтерілісті (1836-1837) ұйымдастырушылардың бірі, осы көтерілістің жалынды жыршысы.

Байұлы ішіндегі Жайық-Беріш. Нәдір деген кісіден Мәлі (кейбір деректе Құлмәлі, Құлманияз деп айтылады) туады. Мәлінің қазақ әйелінен Өтеміс пен Шыбынтай, қалмақ әйелінен Қобылай туған. Өтемістен - он ұл, Шыбынтайдан - төрт ұл, Қобылайдан - үш ұл туып, Мәлі ұлдың өзінен он жеті немере сүйген адам. Бұл әулет Тайсойған құмындағы іргелі ауылдардың бірі. Атасы Құлмәлі, әкесі Өтеміс те өз заманында айтулы тұлғалар болған, Құлмәлінің тұқымынан би де, шешен де шыққан.

Махамбет өзінің барша болмыс қасиеттерімен көшпелілер арасындағы көсем тұлғалардың бірі. Ол өзі туып өскен өңірдің Қамбар батыр, Ер Тарғын, Сыпыра жырау, Асанқайғы, Қазтуған, Шалкиіз, Жиембет, Доспамбет сияқты біртуар тұлғаларының өлмес мұраларын көкірегіне тоқып өсті. Өзі өмір сүрген заманның ағымына жүйрік, қыр сырын жетік меңгерген, көзі ашық, көкірегі ояу, білімдар адам болған. Орыс, татар, араб тілдерін тәуір меңгерген. Мұны ол жазған хаттардан айқын аңғаруға болады

1836—38 ж. И. Тайманұлы бастаған шаруалар кетерілісінің жалынды жыршысы, қозғалысты ұйымдастырушылардың бірі.

Махамбет өзі Жәңгір ханның қудалауымен екі жыл түрмеде отырып, 1831 ж. қашып шыққан. Саналы өмірін патша өкіметінің отарлық саясатын жұзеге асырушы хан-сұлтандарға қарсы кекті жырлар толғайды, халықты күреске шақырады.

Көтеріліс жеңіліспен аяқтапғаннан кейін Жем, Жайық, Маңғыстау, Хиуа елдерін сағалайды, жасақ жинап, көтерілісті жаңадан жандандыруғә күш салады. Бұл ниеті нәтижесіз болды, Бөкей ордасында қолға түсіп, Орынбор түрмесіне қамалады. Тұтқыннан босағаннан кейінгі өмірін Кіші жүздің батыс бөлігіндегі ел ішінде өткізеді. Бірақ, Жәңгір хан өлген соң аға сұлтан болған Баймағамбет Айшуақұлының жалдамалыларының қолынан қаза тапты.

Махамбет — халықты патшалық, хандық өкіметке қарсы қарулы кетеріліске шақырған алғашқы қазақ ақыны. Оның бейнелі де жалынды негізінен Шалкиіз, Сыпыра, Доспамбет, Қазтуған сияқты батыр жыраулардың үлгісінде шығарылған көтеріліс туралы толғаулар. «Жәңгірге», «Баймағамбет сұлтанға» деген өлеңдерінде үстем тап өкілдерін бет-пердесін жырта шенесе, «Мұнар күн» өлеңінде ел басындағы ауыртпалықты күйзеле, ашына айтты. Исатай — ақынның кеп өлендерінің басты қаһарманы. «Тайманның ұлы Исатай», «Исатай деген ағам бар», «Исатай сөзі», «Тарланым», т.б. өлеңдерінде Исатайдың адамгершілігі, азаматтығы, батырлығы, қайсарлығы сипатталады.

Махамбет айтулы күйші, сазгер де болған. «Өкініш», «Қайран Нарын», «Жұмыр қылыш», «Терезе», т.б. күйлері күйтабаққа жазылды. Махамбет өлеңдері 1908, 1912, 1925 жж. Қазан, Орынбор, Ташкент қалаларында жарық көрді. Шығармалары 1939—89 жж. арасында 8 рет жеке кітап болып шықты, оқулықтар мен жинақтарға енді.