Откройте свой Мир!

Қоныс-Тоқтағұл-Сағындық-Арабай-Бектемірдің балалары 1 Үбет, 2 Бектұр, 3 Рахымбек.  Үмбетің баласы Ескендір. Ескендірдің балалары, 1 Мәми, 2 Бағыдат, 3 Азат.    Бектұрдың балалары, 1 Сүлеймен, 2 Әбілмәжүн, 3 Әбіш. Сүлейменің балалары 1 Ыбырай, 2 Төлеубек, 3 Байжұма, Әбілмәжүнің балалары 1 Қаби, 2 Аққазы, 3 Қорағазы. Әбіштен 1Мағауия. Рахымбектің балалары 1 Әлімбек, 2 Жақып, 3 Мұқамади. Әлімбектің балалары 1 Еңсе, 2 Ақшайық. Жақыптың балалары 1 Баян, 2 Бәтен, Мұқамадидың балалары 1 Қатша, 2 Нұрсапа, 3 Бисапа, 4 Қанапия,

                          15.Жолымбет – Назар – Жанбике (Қарымсақ, Тәңірқұл, Қоныс).
Назардан: Қарымсақ, Тәңірқұл, Қоныс.
Қарымсақтан:Жанторы (одан Үкібай), Төле (одан Ермек, Тоты), Малыбай (одан Кәкі).
Тәңірқұлдан: Әлік (одан Есіл, Базар, Байсал, Ырғызбай, Наурызбай), Жортпас (одан Жарқынбай, Лазы), Таңатар (одан Орынбай, Өтелбай, Өтеген, Қыстау, Серік), Алыбай (одан Айбас, Күлес, Жақсыбай), Тоқтағұл (одан Бақтыбай, Көрпебай, Бәйімбет, Сағындық, Маңғытай, Маңғыбай, Кедібай, Қуандық, Асау), Түгел (одан (Мейрам, Тұрымбай).
 

«Үш Жанбике» атанған Қарымсақ, Тәңірқұл, Қоныс ру аталықтарынан тарайтын ұрпақ ХХ ғ. басында Зайсан уезіндегі Қарабөгет және ішінара Боғас болыстарында қоныстанып, 1899 жылғы есеп бойынша 1530 адамды құраған.
              ( Материалы по киргизскому землепользованию, собранные и разработанные экспедицией по исследованию степных областей. Семипалатинская область. Зайсанский уезд.)

Жәмбике -Ташкент билеушісі Тұрсын ханның қызы. Шамамен 1610 -1612 ж. туған. Қазақ ханы Есімнің бір орталыққа бағынған қуатты мемлекет құру саясатына қарсы шығып, өз алдына хандық құруға ұмтылған Ташкент билеушісі Тұрсын хан арасында 1627 ж. кескілескен ұрыс-соғыс басталады. Осы оқиға тарихта "қатаған қырғыны" деген атпен қалады. Күші басым Есім Тұрсын ханды өлтіріп басын алады. Оған тірек болған қатаған руын түгелдей жазаға кеседі.
"Арбаның күпшегінен бойы, асқан еркек кіндіктісі дарға асылады", қыздарын олжаға үлестіреді. Осы ұрыста ерлік көрсеткен Жолымбет ұлы Назарға үлес- олжаға тиген ханның қызы. Осы Жәмбикеден тараған ұрпақ қазір бір рулы ел.
            Жанбике (Қарымсақ, Тәңірқұл, Қоныс ру тармақтары)

 

       Бұл үш тармақ шежіре бойынша «үш Жанбике» атанған. Бұлар Назардың Жанбике атты әйелінен туады. Аналарының құрметіне байланысты жоғарыдағыдай атауды қабылдаған болулары керек. Ьіз бұларды жеке-жеке бөліп жармай, ортақ атаумен беруді жөн көрдік. Оның үстіне Жанбике шежіресін біз тек Атантаевтың материалынан ғана кездестірдек. Сол себепті де біз аталған автордың шежірелік мәліметтерін негізге алып, Жанбике шежіресін кесте түрінде ғана беруді ұйғардық.

                                 

                                                   Назар

 

Қарымсақ                   Тәңірқұл                            Қоныс

       /                                 /

Жанторы-Үкібай   Әлік(Есіл,Базар,Байсал,Ырғызбай,Наурызбай)

Төле-Ермек,Тоты  Жортпас(Жарқынбай,Лазы)       

Малыбай-Кәкі       Таңатар(Орынбай,Өтелбай,Өтеген,Қыстау,Сәрік)

                                Алыбай(Айтбас,Күлес,Жақсыбай)

                                Тоқтағұл(Бақтыбай,Көрпебай, Бәйімбет,

                                                 Сағындық,Маңғытай,Маңғыбай,

                                                 Кедібай,Қуандық,Асау).

                                 Түгел(Мейрам,Тұрымбай);

 

       «Үш Жанбике» атанған Қарымсақ, Тәңірқұл, Коныс ру аталықтарынан тарайтын ұрпақ ХХ ғ. басында Зайсан уезіндегі Қарабөгет және ішінара Боғас болыстарында қоныстанып, 1899 жылғы есеп бойынша 1530 адамды құраған.

 ( «Найман» Х-том, 3-кітап, Алаш тарихи-зерттеу орталығы, Қазақ ру-тайпаларының тарихы. 127 бет. )

Ассалаумағалейкум! Мұрын-Қыдыр-Есағасы туралы мәліметтеріңіз бар ма екен?

салеметсизба!!! Есимим Тлеужанова Айгерим, туган жерим Аксуат ауылы. елим Мурын, онын ишинде сарымын. сиздерден сурайтыным биздин шежире китабымыз бар ма? 

Мүрсәлім Бектенұлы Семей облысы
Зайсан уезінің Қарғыба болысында 1859 жылы дүниеге келген, мұсылманша оқуы бар,
білікті азамат болған. 36 жасында Семей облысы әскери губернаторының 1895 жылдың
10 қазанындағы №65 бұйрығы бойынша Қарғыба болысының бастығы қызметіне
сайланған, сонан бері ұзақ жылдар болыс болған. Мүрсәлімнің әкесі Бектен де
болыстық қызметте болған сияқты, өйткені 1928 жылғы Заманбек Мүрсәлімұлының
мал-мүлкін тәркілеп, өзін жер аудару туралы құжатта Заманбектің «әкесі мен
атасы үздіксіз болыстар болған», – деп жазылған.


Жасы егде тартқанда
Мүрсәлім Бектенұлы мемлекеттік қызметтен кеткен, бірақ ел-ру атынан сөйлейтін
құрметті ақсақал ретінде жер дауларына қатыстырылған, болыс сайлайтын
сайлаушылар тобына енгізілген. Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік
мұрағатында сақталған «Қарғыба болысы мен Нарын болысы арасындағы жер дауы
туралы істе» аталған болыстар тұрғындарының жер дауын реттеуге байланысты
құрылған  комиссия қорытындылары бар. Бұл
мәселе бірнеше жыл талқыланған. 1910 жылдың 30-қаңтарындағы хаттамаларда
Мүрсәлім Бектенұлы жердің рулар арасындағы бөлінісін жетік білетін құрметті
ақсақал ретінде Қарғыба болысының үш өкілінің бірі ретінде қатысқан, құжатта ол
мұсылманша сауаты бар, оқыған адам деп көрсетілген, сол құжаттың соңында
Мүрсәлім Бектенұлының өзінің арабша қойылған қолы бар. 1913 жылдың
19-20-қыркүйегіндегі жер дауын шешетін комиссияда ол Қарғыба болысы жағынан жалғыз
өзі қатысып, жер дауын шешкен. 1916 жылғы Көкпектідегі кеңеске Мүрсәлім
Бектенұлы елге сөзі өтетін құрметті ақсақал ретінде шақырылған.


1916 жылдың 10-шілдесінде
Мүрсәлім Бектенұлы патша жарлығына қарсы шығып, көтеріліс бастаған. Осы сәттен
бастап тамыздың аяғына дейінгі уақытта Мүрсәлім жасағы мен казак отрядтары
арасында бірнеше рет шайқастар болған. 1916 жылдың күзінде жақсы қаруланған казак әскерлеріне қарсы шайқастарда жеңілетінін
білгеннен кейін Мүрсәлім Бектенұлы жасақтың негізгі бөлігін үйлеріне таратып,
өзінің сенімді жігіттерімен Қытайға өтіп кеткен. Мүрсәлім Бектенұлын ұстай
алмай қалған жазалаушы әскер бөлімі оның баласы Заманбекті тұтқындап әкетті.
Заманбек  Мүрсәлімұлы Семейде орыс тіліндегі
оқу орынында оқып жүрген кезінде 2014 жылы елге шақыртылып, орыс тілін жақсы
білгендіктен Қарғыба болысының болысы болып сайланған еді. 1916 жылы патша
жарлығына қарсы шықты деген айыппен оны болыстық қызметтен алып тастаған. Әкесі
ұлт-азаттық көтерілісінің жетекшісі болғандықтан отарлық өкімет Заманбек  Мүрсәлімұлын түрмеде тоғыз ай ұстап, тек
патша өкіметі құлағаннан кейін ғана босатқан.


 Мүрсәлім Бектенұлының 1916 жылы көтеріліс
бастаған ерлігін алғаш рет мойындаған Көкпектіге келген 4-ші революциялық
партизандық бөлімнің қолбасшысы Бабенко еді. Ол Көкпектіде тұрып жатқан
Мүрсәлімқызы Бишенді тауып алып, оған әкесінің патша өкіметіне қарсы күресі
үшін қылыш және жүзік сыйлаған.

В его фильмах - летопись страны

Народного артиста Казахстана Ораза Абишева по праву называют живым классиком отечественного кинематографа. В фильмографии режиссера, стоявшего у истоков казахстанской кинодокументалистики, – около трехсот киножурналов и семидесяти документальных лент. Творчество Мастера – это кинолетопись, в кадрах которой зримо представлены десятилетия жизни республики: с середины 40-х до 80-х годов.
На торжество по случаю юбилея патриарха кино, которому 1 мая исполнилось 95 лет, прибыло более двухсот гостей. Среди них – почти весь цвет «Казахфильма»: режиссеры, операторы, актеры... Теплые приветственные речи коллег и родных перемежались с замечательными музыкальными номерами и яркими выступлениями лучших казахстанских артистов. Принимая многочисленные поздравления, юбиляр, несмотря на почтенный возраст, находился в хорошем расположении духа. Одним из ярких моментов праздника стал показ телевизионного фильма «Линия судьбы», рассказавшего об основных вехах творческого пути Ораза Абишева. Портрет режиссера дополнили высказывания известных кинодеятелей республики.
На следующий день после юбилея я позвонила Ляйле Галиевне Галимжановой, занимавшей когда-то высокие посты министра культуры республики и председателя Госкино Каз ССР: «Действительно ли режиссер Абишев был таким принципиальным и честным, как о нем говорили с экрана?». И в ответ услышала: «Я знаю Ораза 52 года и очень уважаю его. Он был совестью студии, никогда не боялся говорить правду в глаза, в том числе и директору «Казахфильма». Абишев всегда пользовался заслуженным авторитетом у коллектива. Поэтому на профсоюзных, открытых партийных собраниях и худсоветах его слова особенно ждали. Все знали, что он справедливо оценит ситуацию и выступит открыто: скажет правду руководству прямо в глаза, а кого надо – защитит. Он был человеком вне всяких интриг. С ним считались не только коллеги, но и в ЦК. А то, что он был еще и профессионалом высокого класса – так это вне всякого сомнения. Знаете, его фильмы отличались какой-то особой поэтичностью. Не бойтесь его перехвалить – он этого достоин...».
Я видела лишь небольшую часть из многочисленных картин Ораза Абишева. Но несколько лет назад, когда Мастер был еще в отличном здравии, мне удалось взять откровенное интервью у него дома. А после общения даже выпить по рюмочке коньяка за знакомство и плодотворную работу. Тогда он больше рассказывал не о себе, а о людях, с которыми его сводила судьба. Ораз-ага бережно показывал различные материалы, документы, фотографии, книги. У него вообще все разложено по полочкам, поэтому и собрался довольно солидный архив. Помню, когда речь зашла о документальном фильме про Динмухамеда Ахмедовича Кунаева, он достал копию одной «злополучной» бумаги. Дело в том, что чиновники заставили его (уже 70-летнего признанного документалиста!) писать подробную объяснительную на имя Колбина: почему режиссер снимал эту картину о бывшем республиканском лидере, кто принимал решение о ее запуске и постановке на народные деньги... К этой щепетильной теме мы вышли после того, как я осторожно поинтересовалась о том, каким ему запомнился генсек Брежнев, ведь в 70-е годы режиссер дважды делал фильмы о его визитах в Казахстан. И Ораз Абишевич, абсолютно не смущаясь, откровенно ответил. – Деловым, разумным, добрым, честным, – констатировал он. – Я снимал только официальную сторону его рабочих визитов, и пленка фиксировала документальные кадры. Недавно я посмотрел сериал «Брежнев». И знаете – понравился Сергей Шакуров в роли старого генсека, молодой же актер менее убедителен, на мой взгляд. Этот фильм – уже художественный вымысел, но построенный, разумеется, на каких-то фактах биографии. Такие ленты, конечно, не могут быть бесспорными. А хроника – это документ эпохи. Мне приходилось и о Хрущёве картину снимать, но ее не выпустили на экран: его как раз в то время отправили на пенсию, и он стал фигурой одиозной. Кое-кто из киноначальников по этой причине даже перестал со мной здороваться, будто я сам стал «хрущёвцем». И о Кунаеве мне доводилось делать большой фильм из 11 частей. Он ему очень понравился. А когда картину изымали, то две части (примерно 20 минут) у него так и остались, забрали только 9 частей. Такие вот дела случались...
Среди многочисленных фотографий я не увидела снимков с теми, о ком он рассказал, а также со знаменитыми коллегами по цеху – Романом Карменом и Шакеном Аймановым. Спрашиваю: «Неужели вам не хотелось сняться с ними на память?» – «Ой, я это дело не очень-то любил и никогда не выпячивался. Да и зачем зря людей было беспокоить?». Ответ Мастера показал еще одну отличительную черту его натуры – скромность, что в киношной среде довольно редкое явление. Еще мне хотелось услышать из первых уст, приходилось ли режиссеру снимать фильмы против воли. На что Ораз-ага заметил: «Я никогда не брался за то, что мне было безразлично или хотя бы малоинтересно. Мне не о чем жалеть: я не кривил душой и не шел на компромисс со своей совестью...». «Честно служить Родине и народу!» – таков был его девиз, с которым он шагал по жизни. Рассказывая о своем приходе в кино, Ораз Абишевич поведал интересную предысторию, связанную с оперной сценой. – В середине 30-х годов по всему Казахстану искали талантливую молодежь для учебы в столице. У меня был неплохой голос – баритональный тенор. Вот и направили из Семипалатинска в Алма-Ату в двухгодичную актерскую школу при музыкальном театре, тогда он оперным еще не назывался. Но уже в 1936 году как участник хора побывал на Первой декаде казахского искусства в Москве, где блистала Куляш Байсеитова. А через некоторое время стал и солистом, даже был дублером известного певца Канабека Байсеитова в опере Брусиловского «Жалбыр»...
Кто знает, возможно, и в оперном искусстве талантливый парень достиг бы каких-то высот. Но однажды после простуды он потерял голос. От Курманбека Жандарбекова 22-летний парень услышал мудрый совет: «Голос – вещь ненадежная. Идут разговоры о подготовке специалистов кино. У тебя есть способности. Может, перейдешь в эту сферу?». На выбор основной профессии, как ни странно, повлиял один легендарный фильм... – В то время на экранах страны с большим успехом демонстрировался «Чапаев», – признался Абишев. – Он-то и затронул мою душу: я его несколько раз смотрел. А тут еще в 1939 году правительство нашей республики приняло постановление «О дальнейшем развитии литературы и искусства в Казахстане», где большое внимание уделялось и кинематографу. С целью подготовки кадров для этой отрасли начали отбирать молодых людей для обучения творческим профессиям во ВГИКе. Вот и я рискнул поехать в Москву поступать на режиссерский факультет. Проучившись некоторое время, взял академический отпуск и решил на практике постигать азы киношной профессии, которая меня сильно увлекла. И уже в 1940 году я был ассистентом режиссера Моисея Левина в художественной картине «Райхан», которую снимали на «Ленфильме» по сценарию Мухтара Ауэзова. Потом началась война, не до учебы было. В Алма-Ату в эвакуацию перебазировались главные студии страны – «Мосфильм» и «Ленфильм». Приехали и выдающиеся кинематографисты, работавшие в годы войны на ЦОКСе. А в 1944 году на ее базе была создана Алма-Атинская киностудия, на которой я и работал со дня основания...
Но это было чуть позже. По возвращении же на родину вместе с коллективом «Ленфильма», Ораз Абишев стал педагогом созданной при ЦОКСе Казахской киноактерской школы, где преподавали великие Эйзенштейн, Пудовкин, Трауберг, Пырьев. А параллельно будущий режиссер осваивал премудрости монтажа, изучал нюансы работы на разных этапах создания хроникальных фильмов у признанных мастеров, делая собственные сюжеты для киножурнала «Советский Казахстан». Свою первую самостоятельную картину Абишев снял уже после войны, выехав в командировку в Караганду. – «Называлась она «Город шахтеров», – уточнил аксакал кино. – Затем была лента «Наш колхоз «Кзыл-Ту». Чуть позже мне сказали: «Вы будете вторым режиссером у Кармена на полнометражном фильме «Советский Казахстан». Я удивился, ведь он имел большой авторитет как документалист. Оказывается, Роман Лазаревич видел какие-то мои кадры, и, говорят, они ему понравились, особенно то, как мы сняли окот ягнят. Работать рядом с таким мастером – истинное счастье.
Обозревая фильмографию режиссера, нельзя не заметить широту тематики и жанровое разнообразие созданных им лент. Он снимал рыбаков Арала и тружеников целины, чабанов и шахтеров, строителей и металлургов, ученых и нефтяников. Чутье истинного художника помогало Абишеву найти настоящих героев своего времени и среди известных, и мало кому знакомых людей. Удивительная способность общаться с ними, а главное, расположить героев к себе, пронзительный взгляд режиссера на важные вещи – все это делало его картины искренними и эмоциональными. Пусть даже порой они и были «отмечены» слегка какими-то идеологическими штампами. Но человеческое-то все равно брало верх в фильмах Мастера. Ему было важно рассказать о простом человеке, посадившем в пустыне сад, и поэтически воспеть породистого скакуна (к слову, в фильме «Абсент, сын Араба и Баккары» певческий голос автора возвестил о рождении легендарного тулпара).
Снимал режиссер в разных условиях, но самыми тяжелыми оказались для него съемки картины «Испытание». «В 1976 году была очень суровая зима, и на долю животноводов выпало немало трудностей в борьбе со стихией. Лозунг-то был об увеличении поголовья скота, а тут такие катаклизмы», – признался Ораз-ага. Но несмотря ни на что, к каждой картине он стремился найти единственно верное стилистическое решение, поэтому использовал разные по способу выражения художественные приемы. Ставил в жанре документальной повести и фильмы-эссе, киноочерки, и фильмы-репортажи. Особенно удавались режиссеру фильмы-портреты. Вполне объяснимо его неоднократное обращение и к теме искусства. В чем не последнюю роль сыграла его давняя любовь к музыке. – Конечно, – не скрывая того, сказал Ораз-ага. – Поэтому одну из первых я сделал картину «Дина» – об известной домбристке Нурпеисовой. Потом – об Абае, Мукане Тулебаеве, оркестре имени Курмангазы... А фильм «Песни Казахстана» был снят в 1950 году. Это своеобразный рассказ об отчетном концерте, с которым выступали наши известные мастера в Москве. Кстати, Роман Кармен очень хотел сделать картину о Розе Баглановой, но в Москве не успел. А я уже в Алма-Ате во время отчетного концерта снял не только ее, но и братьев Абдуллиных, Шару Жандарбекову, Куляш Байсеитову, поэта Таира Жарокова, Шакена Айманова, читавшего свои стихи.












Тут, естественно, я не утерпела и спросила о Шакене Кенжетаевиче: случалось ли им общаться и пересекаться в творчестве. Ораз Абишевич ответил утвердительно, ведь работали-то они на одной студии. И добавил, что очень ценил Айманова как театрального актера, не пропускал раньше его театральных премьер. «Знаете, каким он Отелло был на сцене?! О-о-о!», – восхищенно произнес Ораз-ага. И вспомнил любопытный эпизод их совместного сотрудничества. – В 1956 году я снимал фильм «В нашем городе» о металлурге-казахе, бригадире медеплавильного комбината. От кого-то Айманов узнал, что у нас получился неплохой материал, и с укором спросил: «Почему ты не зовешь меня в свою картину? Между прочим, я мог бы озвучить текст». – «Мне даже как-то неудобно предлагать такое. Да я бы с огромным удовольствием вас пригласил, тем более что вы похоже говорите с моим героем. Вот и будете с акцентом читать». Он сделал это просто замечательно!..
Естественно, известным кинодеятелям приходилось и на официальных мероприятиях вместе бывать. Выезжали на фестивали, декады, съезды кинематографистов. Вот и в тот трагический для Айманова год они побывали на Декаде казахского искусства в Грузии, откуда поехали в столицу на пленум кинематографистов СССР. – Нас поселили в одном номере гостиницы «Москва», поскольку не было свободных мест, – продолжил свой рассказ Ораз-ага. – Я засмущался, а Шакен Кенжетаевич успокоил: «Да не переживайте вы так – мы же свои!». Тогда, в декабре 1970-го, он только что сделал картину «Конец атамана» и хотел ставить фильм об Абае, душевно готовился к нему. Утром рокового дня, когда Айманов погиб в автокатастрофе, собираясь, я слышал, как он напевал песни Абая...
От грустных воспоминаний мы вновь возвращались к разговору о творчестве самого Абишева. На мой вопрос – «Что бы он сказал в назидание молодым?» – аксакал ответил: «Надо знать и любить свою профессию, чувствовать пульс сегодняшнего дня, и главное – без фальши относиться к своему делу, правдиво отображать жизнь во всех ее проявлениях». Во всяком случае режиссер к этому сам всегда стремился, придерживаясь честной гражданской позиции. А потому по его фильмам можно смело изучать отечественную историю, где ярко отображен почти полувековой этап жизни Казахстана прошлого столетия...
Справка «Известий-Казахстан»
Ораз Абишев – кинорежиссер, народный артист РК, лауреат Госпремии КазССР, кавалер орденов «Отан», Трудового Красного Знамени, Октябрьской революции, двух орденов «Знак Почета». Родился 1 мая 1916 года в ауле Кайнар Абралинского района Семипалатинской области. Карьеру в искусстве начинал как оперный певец на сцене Казмузтеатра (1936-1938 гг.). В кино – с 1939 года, проработал почти 50 лет. Снял около 300 киножурналов и 70 документальных фильмов, среди которых «Дина», «Наш рапорт», «Баян-Аул», «Диалог с историей», «Его звали Хаджи-Мукан», «БАК – трасса плодородия», «Высокое небо Талгата», «Сад Калыбая», «Табунщики», «Тропами предков» и мн. др. из инета

 

                          17.Жолымбет – Қыдыр.
 
 
                                     Қыдыр ру бөлімшесі

 

   Жолымбет ру бөліміндегі келесі бөлімше – Қыдыр. Қыдырдың толыққанды шежіресі қолымызға түспеді. Біз ХХ ғ. басындағы статистикалық жинақта берілген шежіре мен Қ.Алтынбаевтың «Ақсуат» атты еңбегіндегі кейбір материалдарды негізге ала отырып, Қыдыр ру бөлімшесінің қысқаша шежіресін төмендегідей етіп көрсетеміз:

 

                                               Жолымбет

                                                       /

                                                  Қыдыр

 

Желкілдек             Айтуған                    Сатыбалды            Боқас

        /

Есағыс           Найман    Асамәмбет

Қараби                /

Ысмаил        Малкелді

Ршан

Тапақ

 

( «Найман» Х-том, 3-кітап, Алаш тарихи-зерттеу орталығы, Қазақ ру-тайпаларының тарихы. 123 бет. )

 

 


 

Қыдырдан: Желкілдек (одан Есағыс, Қараби, Ысмайыл, Ыршан, Тапақ), Айтуған (одан Найман, Асамәмбет. Найманнан Малкелді), Сатыпалды, Боқас.
                                                     Қ.Алтынбаев, Е.Жұмахан. «Ақсуат».
 
                                                                                                          Қарпық Егізбай
 

                                        Әрі дана, әрі киелі әулие Үйрек ана
 

    Біздің халқымызда өткен ғасырларда нелер дана аналар болғаны, олар туралы аңыз-әңгімелер күні бүгінге дейін ел аузында сақталғаны белгілі. Соның бірі-он тоғызыншы ғасырдың бірінші жартысы мен орта тұсында өмір сүрген Үйрек ана.
    Үйрек ананың шөбересі марқұм  Әбдіғали Абайділдәұлының ( жасы 80-нен асып, қайтыс болды) айтуынша, Үйректің шын аты-Тыныштық, Үйрек-кейін ел қойған аты. Төркіні-семізнайман. Келген жері-Мұрын, онын ішінде Қыдыр. Қыдырдан-Айтуған, одан Сәмембет туады. Сәмембет пен әйелі екеуі бір жылда қайтыс боп, артында 9 ұл панасыз, үй иесіз қалған соң соның ішінде ең үлкені Жанкісіге ағайын-туғандары 14 жасар Тыныштықты келіншек қып түсіреді.
     Жанкісінің өзіне адал жар, інілеріне ана орнына-ана, жеңге орнына жеңге болу, әрі осы үлкен шаңырақтың ошағына ие болу міндеті мойнына түскен Тыныштық сонша жастығына қарамай, қайныларының әрқайсысының бойындағы ерекшеліктерін дәл байқап, оларды өз әлінше адамгершілік қасиеттерге баулуға тырысқан. 8 қайнысын дастархан басына отырғызғанда: «Көжем көп, қоюы көп, таласпай ішіңдер, бәріңе жетеді, талассаңдар берекелерің кетеді»,-деп бәрін әзілмен көңілдендіре тамақтарын алдарына қояды екен. «Алғаш түскенімде жылап та алатынмын»-дейді екен, кейін ұлғайғанда сыр ғып бұл өз жауапкершілігін аса жастығына қарамай, терең түсінгендігін байқатады.
     Осылай дастархан басынан бастап бүкіл Сәмембет шаңырағын біртіндеп ықпалына баурап алған оның мол ақылымен мінезге жайлы жақсы аты біраз жылда ауылды қойып, аймаққа тарайды. Ақылына көркі де сай Үйректі жас кезінде жастар жағы «Ақ жеңеше», үлкендер «Ақ келін» деп атаса, кейін құрметпен «Ақ ене», «Ақ шеше» деп атап кеткен. Келе-келе Үйректің ақылдылығы мен шешендігін сол замандағы аға сұлтан Қисық Тезековтан бастап, ел жақсыларының бәрі мойындап, екі ел бас қосқан ұлы жиын, келелі кеңестерге Үйректі бірге ертіп жүреді. Кейде жылдарға созылып бітпей жүрген ел арасындағы даудың шешуін қолма-қол тауып, бітімге келтіретін билік те айтқан. Мысалы, Мұрын мен Матай елі арасындағы 3-4 жыл бітпей жүрген көп жылқы барымтасына байланысты дауда (жылқыны матайлар әкеткен) екі жағы да билікті Үйрекке бергенде:
     -Ат орнына еркек тай, бие орнына ұрғашы тай беріңдер, кесім осы,-дейді. Сол кезде Мұрын елінің біреу: «Бұл айтқаның толық төлем болмайды ғой»,-деп күңк етіпті. Сонда Үйрек:
     -Атпен бие орнына тай болар, жыл өткен соң өз орнына сай болар, қой орнына қозы болар, келер жылы өзі болар. Осы малдың үш жыл бойы босқа кеткен өсімі қандай, осы даудың елге келтірген кесірі қандай, менің айтқан кесімім қандай? Жау алған мал ит аузына түскен қан соқта емес пе, жаншылмай шығушы ма еді?!-деген екен. Осы билікке тоқтаған екі жағы да бітімге кеп, ел арасы татуласады.
    Ел арасын әр кезде осылай жымдастырған Үйрек бәйбіше отаршылдық бұғаудың зиянын да дұрыс әрі терең түсінгенін Қисық Тезеков бір жылдай сапар шегіп Омбыдан аға сұлтандыққа бекіп келгенде:
Көп ай бойы жоғалып,
Қайтып келдің оңалып.
Патшадан шен мен тон алып
Өзіңе тапқан пайдаң қанша?
Халыққа әкелген найзаң қанша?-деуінен айқын көреміз.
    Бойындағы асыл қасиеттерімен елге кең танылған ер мінезді Үйрек ана қажетті жерде хан-төре ұлықтардан да жасқанбаған.
    Бір кезде Қыдыр елінің бір күзегіне Сыбанқұл төре төлеңгіттерімен баса көктеп қонып алғанын естіген соң, қасына бір топ азамат ертіп Үйректің өзі барады.
  -Төре, жерімізге неге қонып алдың?-деген Үйректің сұрағына Сыбанқұл:
  -Менің малым қараның жерін жемегенде, аспанның көгін жей ме, -депті. Сонда Үйрек:
Бұрын да төре өтіп еді,
Жер жемей-ақ кетіп еді.
Баса-көктеп қонатындай,
Неменең өте кетіп еді?
Қараменен санаспаған,
Хан да, төре де өкінген-ді.
Мен айтқалы келдім төтесін,
Ертеңгі азаннан қалмай,
Осы жерден көшсең де көшесің,
Көшпесең де көшесің!-депті.
   Абыройлы ел анасының салмақты сөзінен тіксінген төре ертеңінде көшіп кетеді.
 

     Бір жылы Құнанбай Мұрын еліне Доңдағұл байға ұзатылған әпкесі, Өскенбайдың қарындасы Марқаға амандаса арнайы барыпты. Үйректің шешендігін сыртынан жақсы білетін Құнанбай оны қалайда сөзден тоспақ болса керек. Әдетінде, Үйрек орнынан тұрғанда: Иә, Қабанбай, иә Боранбай! Деп осы екі қасиетті бабаның аруағын ауызға алады екен. Сол әдетімен орнынан тұра берге Үйрек тағы сол екі аруақты аузына алса керек.
   Сол кезде аңдып тұрған Құнанбай Үйрекке:
   -Осы аттарын атаған екі бала Сіз түскенде неше жаста еді?-депті. Сонда Үйрек:
   -Әй, Құнанжан, мені әлі сынап болмап па едің? Әулиелердің атын тура атау сауап дегенді білмеуші ме едің? Әлде, сіздің елде әулиелерге сиынғанда аттарын тура атмай, үлкен әти, кіші әти деп сиынушы ма еді?-депті. Құнанбай одан әрі үндемей алмай отырып қалыпты.
   Үйрек мол ақылы, асқан шешендігінің үстіне киелі әулие ретінде де халыққа кең танылған. Осы қасиеттері жөнінде ел аузында аңыз-әңгімелер баршылық. Есімінің өзгеріп, Үйрек деп аталуы осыны аңғартады. Бір жылы қар кете, қыстауының жанында бұлақ басына бұлақ басына киіз үйге шығады да, қымыз ашыту үшін бірнеше биенің сүтін құйған сабаны астына кереге жайып, үйдің қасына, бұлақтың жағасындағы талға байлап қояды. 2-3 күннен соң әлгі сабаның астына бір үйрек ұя салып, жұмыртқалай бастапты. Мұны көрген Үйрек ана сол бір орыннан үйді де, сабаны да қозғамай, әлгі үйрек балапандарын өргізіп әкеткен соң жайлауға бір-ақ көшіпті. Осыдан бастап бүкіл өмір бойы Үйректің қымыз сабасынан күнде таңертең пыр-пыр етіп көкала үйрек ұшатын бопты. Мұны көзімен көрген жұртшылық Тыныштық атын өзгертіп, құрметпен Үйрек деп атап кетіпті. Бір күні түнде жау жылқышыларын байлап тастап, Үйректің жылқысын айдап кетедеі. Әзер дегенде байлауды шешіп, таңертең жылқышылар ауылға келеді. Үйрек: «Артынан қуғыншы жіберудің керегі жоқ, жылқыны олар өздері айдап әкеп береді» деп қуғыншы жібертпепті. Кешке жақын жылқыны айдап келген 3-4 кісі келе Үйректің аяғына жығылып, кешірім сұрайды. «Біз жылқыны айдап біраз жүрген соң бір соқыр тұман басып, алды-артымызды мүлдем көрсетпей, алға қарай жүре алмай қойдық. Ал кейін қарай айдасақ, тұман қолма-қол тарайды. Қайта қайтсақ, тағы сол соқыр тұман. Сөйтіп, қанша әуреленсек те тұман алға жылжытпады»,-депті олар.
   Бірде ши тартуға көрші ауылдың жеріне келіндерін жіберсе, олар ши тарттырмай қайтарыпты. Осыған назаланған Үйрек ана жайлауға көшерде ауылының қасындағы бір түбекке 7-8 ши шаншып: «Иә, Алла, мені шынымен жан ғып жаратсаң, осы түбекті шиге толтыр!» деп тілепті. Күзде қыстауға қайта келгенде әлгі түбек тола ши өсіпті. Қазір сол жер Үйректің шилі түбегі деп аталады.
   Халқымызда киелілігі, ақылдылығымен айналасына ұйтқы болған Мұрын (шын аты Дүзай, Дүзай мен Қызай бір туысады), Жанбике («Арғын бүлінсе Айбикеден, Найман бүлінсе Жанбикеден» деген мақал бар), Күлбарақ батырды жалғыз ауыз сөзге жығып, патша үкіметінен алған шен-шекпенінен бас тартқызған жас келіншек Дәулетбике, Шаянбай ұрқына ұйтқы болған, үш жүзге ортақ арысымыз Көлбай Төгісовты «Көзінің оты бар, нұр жайнайды, жүрегің шайлықпайды»,-деп жастай Зайсанға оқуға жіберіп, білім жолына түсірген, Мекеге барып Қажы апа атанған Төгістің бәйбішесі Иса, т.б. осы теңдес қазақтан шыққан қасиетті аналарын оңдап, тіпті жүздеп атауға болады. Бірақ даналығының, киелілігінің үстіне бүкіл бір елді немес аймақты билеп, ірі әлеуметтік қоғамдық қайраткер дәрежесіне көтерілгендері арғы-бергі ғасырларда бірен-саран ғана екеніне көз жеткіземіз.
     Атап айтқанда, он бесінші-он алтыншы ғасырларда өмір сүрген Бәйдібек бидің үшінші әйелі Домалақ ана (Нұрила), «Жұпар қорыты» әңгімесінің кейіпкері, тарихта болған, Бұхар ханды сөзге жығып, өз билігіндегі бір тайпа елге жайлы қоныс әперген Жұпар анадан соң, әңгіме-аңыздар, тарихи деректер бойынша салыстырсақ, он сегізінші ғасырдың соңы-он тоғызыншы ғасырдың орта тұсына дейін өмір сүріп, ел иесі үлкен қайраткер дәрежесіне көтерілген бүкіл қазақта үйрек анадай бірде бір әйел болмағандығын көреміз. Оның үстіне Домалақ ана мен Жұпар ананың төркіндері де, түскен жерлері де ірі бай, әрі ел иесі атақты билер болғаны белгілі. Ал Үйрек болса 14 жасында 9 жетімнің шаңырағына келін боп түсіп, өзінің бір Аллма берген ерекше қабілет-қасиеттерімен, өлшеусіз дарынымен ақырында ел иесі үлкен қайраткер дәрежесіне көтерілуі кімді болсын қайран қалдырмай қоймайды.
   Үйректің зираты Жанкісімен бірге Орта Боғас өзенінің бойында Дорба қорасы деген жерде. Үйректен Жанкісіден Алыбай, Нұрбай, Мұсабай, Жасыбай, Жолболды атты бес ұл болыпты. Қазір осы бесеуінен өрбіген ұрпақтан 40-50 шаңырақ бар.
 

 

Мұрын (Сарымырза) – Жолболай, Өтей, Жолымбет, Бәйімбет, Берді, Бегі.
Жолымбеттен:Ажы, Ажығұл, Рақ, Қыдыр, Арызбақ, Арызқұл, Назар, Ақнайман.
Қыдырдан: Айтуған, Желкілдек.
Желкілдектен: Смайыл.
Смайылдан: Есағасы, Қараби, Қараш, Шонат, Тапақ, Боқас, Сатыпалды.
Қарабиден: Қожаберген, Тәңірберген, Әзберген.
ҚОЖАБЕРГЕН
Қожабергеннен: Байтуған, Байтуғаннан: Дүйсенбай.

ТӘҢІРБЕРГЕН
Тәңірбергеннен: Мәтен, Тәтен, Барақбай, Арғынбай, Жанбол, Жаманша, Төгіс.
***
Мәтеннен: Қоңыз, Қашқын. Қоңыздан: Жақыпбек, Штебай, Шілікбай, Байжан, Айжан, Тұманбай. Тұманбайдан: Қондыбай, Қондыбайдан: Алдажар, Молдажар. Алдажардан: Рақымбек (одан: Еркін, Ербол), Рақымберді (одан: Келдібек, Жанбек, Мұратбек). Молдажардан: Төлеу (одан:Оразтай), Нұрбек, Нұрбек, Дубек.
***
Тәтеннен: Шомбал, Шуақ, Боқкүшік, Жамансары, Байсары, Еділбай.
Шомбалдан: Абан, Бабатай. Абаннан: Қонай. Қонайдан: Төлепберген (одан: Сайлаубек, Орынбек, Қонысбек). Бабатайдан: Есендік (одан: Төлеубай, Төлеке), Омар (одан Бекқожа). Төлекеден: Жүнісбек (одан Қуанышбек, Ерсін, Ермак, Ерболат), Сембек одан Әділет, Медет, Дулат), Қоңғырбек (одан Мәди), Бейбітбек (одан Берік).
Шуақтан:Мұқамади, Мұқамадиден: Түсіпбек (одан Байқади, Торғай, Ноғай, Ақанай).
Боқкүшіктен: Қадіке (одан:Қуаныш, Әліп, Әліпбай, Сіләм (Сіләмнән Төкен), Жақып (одан Мұса, Мұсадан Елубай).
Байсарыдан: Биназар, Базар, Қуандық.
Биназардан: Қалибек, Қали, Ахметқазы.
Ахметқазыдан: Қадыр (одан: Қазыбек, Рашид, Роллан, Руслан, Айдын, Ардақ), Қадырбек (одан: Серікбек, Ержан, Асқар), Мәуленбек (одан:Жалын, Сержан), Сәуленбек (одан Азамат).
Базардан: Жұмажан. Жұмажаннан Қабай ( одан:Мерғали, Ерғали, Нұрғали, Мерғазы, Серікқали), Мұқан (одан Мекен, Мекеннен: Мақсат, Болат, Бейбіт, Жақс ылық, Дәулет), Ақан (одан: Жамбыл, Бауыржан, Серік, Салық), Слямбек (одан: Аман, Аманғазы), Хамза (одан Серғали, Нұрғали).
Қуандықтан: Қожақынбай, Қалдыбай.
Қожақынбайдан: Қапан (одан Өнербек), Сәмет ( одан Ораз, Оразбек), Совет ( одан Тоқан, Төлеу, Өнерхан, Мейрамхан), Әбен (одан Мақсат, Асхат).
Қалдыбайдан: Советғазы (одан Слямғазы, Асқар, Мұхтар, Амангелді, Ержан), Серікғазы (одан Алтынғазы, Төлеген, Ерлан, Талап, Талғат, Нұрлан, Ғалым), Серікқали (одан Дәурен, Ділдар), Оразғали (одан Асанәлі), Кенжеғали (одан Аслан, Руслан).
Еділбайдан: Әбдіхалық, Абдолла, Ғұсыман (Шүкімәйіт), Әбділбай, Кенжеғұл.
Шүкімәйіттен; Сләмбек (одан Серік, Берік, Дулат). Әбділбайдан: Тұрысбек (одан Серікжан, Өміржан, Бауыржан, Алмас, Нұртас, Бақытжан). Кенжеғұлдан (Смағұлбек, Түсіпбек, Сембек, Жәлелбек (одан Серік, Болат, Ерзат).
***
Барақбайдан: Торғауыт, Байқасқа, Борабай.
Торғауыттан: Құйқабай (одан: Бәймен, Бәйгел, Нұрқа), Кешубай (одан Есеналы, Нұғи)
Бәйгелден: Секен. Секеннен Болат (одан: Берік, Ербол).
Нұрқадан: Қасым, Қасымнан: Оңғарбек (одан Серік, Ерік), Мұрат (одан Ерзат, Асхат), Дәулет, Оңдасын (одан Ринат).
Нұғидан: Жанарбек (одан Тілеубек, Әділжан, Ғалымжан), Кенжебек (одан Ермек).
Байқасқадан: Құрымбай, Құрымбайдан: Олжабай, Олжабайдан: Дәуітбек, Жолтай, Дәуітхан, Жәнібек. Жәнібектен: Нұрлан, Нұртаза, Нұрбай, Нұрсанат, Асхат, Асан.
Борабайдан:Жанғазы, Тәнеке. Жанғазыдан: Тұрар, Әбдірахман ( одан Тілепалды, Жасұлан).
Тұрардан: Жеңіс. Жеңістен: Берікхан, Бейбітхан, Мейірхан, Қайнар, Серікхан (одан Бахтияр).
Тәнекеден: Тұрлыбек. Тұрлыбектен: Тұрарбек, Мұқан.
Тұрарбектен: Әділхан (одан Садат), Мұқтархан (одан Досжан), Сейілхан, Нұржан.
Мұқаннан:Жұман (одан: Нұрлан, Думан, Ерлан), Отанхан (одан Еркебұлан), Талғат, Жанат, Қанат, Ержан, Советхан.
***
Арғынбайдан: Тоғаспа, Тоғай, Жәутік.
Тоғаспадан: Итбай, Елқонды, Сабыр.
Итбайдан: Ережеп, Ожар, Нүкен, Ақатай, Шоқатай, Кенжікен.
Ережептен: Бектұр.
Ожардан: Ыбырайым, Ыбырайымнан: Советбек. Советбектен: Марклен (одан Дасмтан, Дәурен), Бақытбек (одан Ансар), Мейрамбек (одан Наурыз, Марғұлан), Нұрбек (одан Дархан, Думан).
Нүкеннен: Әнуарбек, Жанарбек. Әнуарбектен: Арыстанбек, Серікқазы, Еркебұлан,Қайрат (одан Манас), Манарбек (одан Мейір), Самат. Жанарбектен:Дәулетбек (одан Жандос), Данабек (одан: Бекжан, Бақытжан, Әділжан), Несіпбек (одан Кенжебек, Әділет, Мейіржан, Дастан)
Ақатайдан: Заманбек, Балтабек, Мұратбек. Заманбектен: Қуаныш (одан Ринат, Мақсат), Балтабектен: Ернұр, Мұхит, Мейіржан, Мұратбектен: Қанағат, Азамат.
Шоқатайдан:Бақытбек, Рысбек. Рысбектен: Ернұр, Ербол (одан: Сержан).
Кенжікеннен: Асқарбек, Асқарбектен: Алмат (одан Әли), Тасқын, Олжас (одан Исмайыл), Манас.
Елқондыдан:Қаптағай, Қаптағайдан: 1) Бақытбек ( одан Ерсін), 2) Айтбай (одан: Амангелді, Амангелдіден: Ермек, Ерлан (одан Батыр), Ерік (одан Айбек), Ержан (Еркебұлан), Димаш, Нұржан (одан Әлішер), 3)Сқақ (одан Қайырбек (одан Медғат), Құдайберген (одан Төлеуғазы, Әділғазы), Аманғазы (одан Дәурен), Аманбек (одан Дидар), Ғалымбек (одан Медет, Асхат), Мейрамбек (одан Мақсат)),4) Егізбай.
Сабырдан: Тойғазы, Тойғазыдан: Оспан. Оспаннан: Серіктай, Серікболсын. Серікболсыннан: Қайыртай (одан Қайсар), Мейіртай, Елубек ( одан: Нұрасыл, Нұркелді, Мағжан).
***
Төгістен: Өтеген, Тұрыш.
Өтегеннен:Жуанбай (одан Әмірғалы), Байқадам.
Әмірғалыдан:Нұрсапа, Байсапа, Қали, Қимади, Нұрмади, Нұрлан, Қабдырахым, Рахым, Ақыбай, Дүйсенбек.
Нұрсападан: Сайлау, Төлеген, Ердәулет, Ерғали. Сайлаудан: Айдын (одан Олжас), Нұржан (одан Ақылбек), Серікжан (одан Шыңғыс), Бауыржан. Төлегеннен: Роллан, Әділет, Мұхамед. Ердәулеттен: Ержан, Диар, Жеңіс. Ерғалидан: Берікжан, Карл.
Нұрмәдиден: Өміржан, Мейір.
Нұрланнан: Ержан, Ербол, Біржан, Сәбит. Рахымнан: Сайлаубек, Серікбек, Оңғар, Болат.
Ақыбайдан: Алмас (одан Айдын), Ғабит, Қанат (одан Әмір), Қайрат (одан Діңмұхамед, Шыңғыс), Еркінбек.
Тұрыштан: Шаншар: одан Бәйіс, Қайранбай, Мейрамбай, Бәйіт, Төлеміс.
Қайранбайдан: Икембай, Икембайдан: Мәдіжан, Әлібек. Мәдіжаннан: Мырзағали (одан: Кадр, Жанарбек, Толеген). Әлібектен: Қасымжан (одан Жетпіс бай, Мэлс, Мирас), Қапжаппар (одан Қасен), Құсайын.
Мейрамбайдан: Ерасыл, Қыржынбай, Атамбай, Отыншы, Тайпақ. Атамбайдан: Кененбай, Абдрахман. Кененбайдан Кәкен, Абдрахманнан: Тәкен, Әділбек (одан Отан), Құлбек, Кәдірбек (одан үш ұл: 1) Амантай, Амантайдан Ерлан, 2) Төлеген, Төлегеннен: Ернар, Ернұр, Ерболат, 3) Марат, Мараттан Әділ, Серік),
Отыншыдан: Өмірбек.
Тайпақтан: Қарағыз (одан: Есбай, Ғабидолла).
Бәйіттен: Құмырсқа, одан: Кәкімжан. Кәкімжаннан: Есжан, Қали, Нұрбек. Қалиден: Ғабдолла, Нұртас. Ғаболладан: Алмас, Талғат (одан Дамир). Нұртастан: Рустем, Дастан. Төлемістен:Тоғанас, Тоғанастан Сағындық, Сағындықтан: Дубек, Дубектен: Абдолла (одан Сережа, Бейбіт).
ӘЗБЕРГЕН
Әзбергеннен: Нұрсағи, Нұрақ, Иманбай.
Нұрсағидан: Дүйсек.
Иманбайдан: Кенжебай, Кенжебайдан: Дүйсенбек, Қазыкен.
Дүйсенбектен: Оңғарбек (одан: Амангелді, Дулатбек), Манарбек (одан Арқат, Жазылбек)
Қазыкеннен: Дәулет (одан: Қуаныш, Еркебұлан, Ерасыл).

(Амангелді Айтбайұлының деректерінен алынды).
Ақсуат. 26 қазан 2012 жыл.

Қ.Алтынбаев пен Е.Жұмаханның «Ақсуат» атты еңбектерінде Жолболайдан – Елбақты, Сүйер ру бөлімшелері бөліп көрсетілген. Ал Сүйер ру бөлімшесі өз алдына Шойтабан, Жарылғап атты екі тармаққа тарамдалған. Біз жоғарыда Жарылғап пен Шойтабанды Назардың Жамболат атты баласынан тарайтындығын көрсеткенбіз. Жоғарыдағы авторлардың пікірінше аталған екі тармақ Жолболайдың Сүйер бөлімшесінен бөлініп шығады. Сүйер қайтыс болып, оның әйелін әмеңгерлікпен Жанболат алып, Шойтабан мен Жарылғап соның тәрбиесінде өсіпті. Сол себепті де Шойтабан мен Жарылғап ұрпақтары өздерін Жанболаттан таратады екен. Бұл айтылғандардың қайсысы ақиқатқа жақын екендігін бүгінгі ұрпақтары саралай жатар деген ойдамыз.
(Қазақ ру-тайпаларының тарихы. «Алаш» тарихи-зерттеу орталығы. Х том, 3-том. Найман. 132 б.)

                            Мұрын анамыз туралы.
 

 

        ...Мұрын анамыздан кенжелеп туған Сарымырза және жиені Байжігіттің балалық өмірі бірге өтіп, бірге өскен сияқты. Оны әрі Мұрын анамыздың киелі қасиетін де танытатын, ескіше Чапай, қазіргі Тана мырза аулында тұрған, руы Жанай, Мұхаметкәрім Ебейұлы деген өткеннен мол хабары бар құймақұлақ ақсақалдан, мына бір әңгімені 1950 жылы естіген едім.
       Мұрын анамыз – ақылдылығының үстіне киелі, қасиетті де адам болған. Бір күні ерте тұрса, күн шығыс жақтан мойнына ошақ ілінген бір көк қошқар келе жатады. Есігінің алдын кеп тоқтаған әлгі қошқардың мойнындағы ошақты алады да, өзін сойғызып, етін кептіріп, кебежеге сап қояды. Еттің күніне бір мүшесін бөлек ыдысқа пісіріп, Сарымырзаға оңаша беріп отырады. Мұны сезген Байжігіт бір күні кебежеден әлгі еттің бір жамбасын ұрлап, Мақта апайға (шешесіне) әкеледі де: «Осы бір кебежедегі етті күн сайын нағашы апам Сарымырзаға оңаша асып беріп жүр. Осы жамбасты әдейі ұрлап келдім, маған пісіріп беріңізші, - дейді. Артынан Мұрын анамыз жамбасты іздегенде, Мақта апай оны Байжігіт ұрлап әкеп, пісіртіп жегенін жасырмайды. Сонда Мұрын анамыз: «Бұл алланың ғайыптан бұйыртқан бір малы еді. Сарымырза ғана жеп бітірсін деп ойлап ем. Бір жамбасы енді Байжігітке бұйырыпты. Басы мен бір жамбасты Сарымырзам жеді. Ұрпағы өсіп - өніп, іргелі қалың ел болады екен әрі ұрпағынан ел бастайтын ақылды адамдар көп шығады екен, ал бір жамбасты жеген Байжігітімнің де арты Сарымырзадан кем бола қоймас, - деп, дұға қып, батасын беріпті. Сарымырза ұрпағы кейін анасының атымен Мұрын елі атанды. Осы күнгі Мұрын мен Байжігіт еліне қарап, айтқаны аумай келген Мұрын анамыздың дуалы ауыздығына таң қаласың», - деп  аяқтады сөзін Мұқаң ақсақал.
 

                                                                                       Егізбай Қарпық.
 

 

       Байыстың бәйбішесі Мұрын (аты әр шежіреде әр түрлі, бірде Дүзей, бірде Жүзей, бірде Ақбибі деп аталады, ал лақап аты Мұрын). Осы Мұрын анадан Кәрібай Таңатарұлы жырлағандай «Мұрыннан Сарымырза мен туған Мақта» депті. Мұрыннан туған балалар осы Сарымырза мен Мақта.
       Мұрын анамыз ауылындағы бір қауым жандарға көп мәселелер бойынша бас мұрындық болған, діңгек ана, шапағаты шексіз, ұстамды да төзімді, ұлттық мінез арқылы ұлттық қасиетті ұштастыра білген, мейірімімен дүйім елді ұстаған, жаны сая, көңілі көктем, ақылды да киелі, қасиетті адам болған. Сондықтан да ауылдағы үлкен – кіші түгел оны «Мұрын» атандырып жіберген көрінеді.....
                                                                            Төлеуғазы Нұрғалиұлы
 
Тарихқа көз салсақ, халқына қорған, елiне басшы болар азамат өсiрiп, төңiрегiне аналық мейiрiмiн төгiп, ел анасы атанған аналар аз ба? Домалақ ана, Қараша ана, Мұрын ана, Дәулет бике, Қарқабат ана, Қызай ана... секiлдi көптеген аналарымыз елiне тұтқа боларлық ұл-қыз өсiрiп, бiр ру-тайпаның атын иеленiп, өнегелi iстерi аңызға айналып, бүгiнге жетiп отыр.                                              Жанар Дауренбаева, тарихшы.
 

  «Алпамыс» жырындағы Гүлбаршын мен «Қобыланды батыр» жырындағы Қарлығаның бейнелері амазонкалардың прототиптері екені анық. Ал бейбіт өмірде әйел-аналардың Домалақ ана, Қызай ана, Мақта мен Мұрын аналарымыздың ел билігіне араласуы, рулардың атауын иемденуі, осы «амазонкалар» қалыптастырған салт-дәстүрдің жаңарып, өз заманына сай сипат алуы деп түсінуіміз керек.                                                     Ерден Оралбай, тарихшы

 

 


                                           МҰРЫН

 

Жолымбет            Бәйімбет      Жолболай          Берді       Бегі      Өтей

                                                                                      ( «Үш көнші» )

1.Ажы                    1.Құлеке      1.Елбақты

(Жайлау,Уркінші,

Дәулетей,Үмбетей)

 

2.Ажығұл               2.Сейіт        2.Сүйер

(Мырзас, Дәуіт,                (Шойтабан, Жарылғап)

Құттымбет)

 

3.Қыдыр

(Айтуған, Желкілдек)

 

4.Рақ

(Құттымбет, Тілеуімбет)

 

5.Арызбақ

 

6.Ыршан

 

7.Назар

(Жанболат, Сады, Құттықадам,

Қоныс, Тәңірқұл, Қарымсақ)

 

8.Ақнайман

 

 

 

Байыс бабамыздың қыстауы Омбы маңындағы Ордың Қарағашының алдындағы Қысқа шұңқыр деген жерде, ал күзеуі Омбыдан шығысқа тік жүргенде бір күндік Жалтыркөл деген жер екен.

 

Байыс бабамыздың бесінші ұрпағы Қалқаманның (Би Боранбайдың әкесі) зираты Павлодар облысының Қалқаман қалашығының маңындағы шешендер ауылына таяу Құдайқұл деген жерде екен.     ( Павлодардан сексен шақырым )

18 ғасырдың екінші жартысы –

Наймандардың Тарбағатай өңіріне қоныстануы.

 

1822 ж. – хандық жойылып, аға сұлтандық лауазымы орнады.

 

1826 ж. – Қожакелді батыр оққа ұшты.

 

1831 ж. – Аушы Ишиев, Тойшы Ишиев Ақсуат бұлағының басынан диірмен салуға Аякөз округының сұлтаны Сарт Жошиннен рұқсат алады.

 

1833 ж. – Аякөз дуаны құрылды.

 

1844 ж. – Көкпекті округі құрылды.

 

1868 ж. – «Далалық облыстарды басқарудың уақытша ережесі» деп аталатын заңға сәйкес Семей облысының құрамында Көкпекті оязы құрылды.

                                                   

1869 ж. – Көкпекті оязы Өскемен оязына бірікті.

 

25.03.1891 ж. – Зайсан оязы құрылды. Оған Ақсуат өңірін мекендеген 8 болыс ел қараған. (1.Нарын болысы: Тоқабай, Сары, Қарабай, Шойтабан, Жарылғап ұрпақтары. 2.Базар болысы: Жанай, Ырсақ, Қожет ұрпақтары 3.Қарғыба болысы: Құттықадам, Қыдырдың Сатыпалды, Боқас ұрпақтары. 4. Баспан болысы: Жанбике ұрпақтары Тәңірқұл, Қоныс, Қарымсақ. 5. Боқас болысы: Ажығұлдың Мырзас, Дәует ұрпақтары 6.Өкпеті болысы: Рақ.(Құттымбет ұрпақтары) 7.Лаба болысы: Қыржы ұрпақтары, 8.Құмгөл болысы: Көнші ұрпақтары.

 

1916 ж. – Мүрсәлім Бектенұлының көтерілісі.

 

17.01.1928 ж. – Зайсан оязы таратылды.

 

3.09.1928 ж. – Қызылтас ауданы құрылды.

 

1935 ж. – Ақсуат ауданы құрылды.

 

сіздін жазган тармагыныз менін ата-бабама сай келетін секілді

Мұрын руынан шыққан белгілі тарихи тұлғалар

1.Боранбай би (1705-1803 жж.) – жоңғар басқыншылығына қарсы ұлт-азаттық соғысты ұйымдастырушы қолбасшы, Қаракерей Қабанбай батырдың сенімді серігі, әрі Найман елінің қабырғалы биі. Шығу тегі: Қаракерей – Байторы – Мейрам – Байыс – Мұрын (Сарымырза) – Жолымбет – Ажығұл – Мырзас – Қалқаман – Боранбай.

2. Қазымбет батыр (он сегізінші ғасыр) – Қаракерей Қабанбай батыр мен Боранбай бидің үзеңгілес серігі. Жоңғарларға қарсы соғыста көзсіз ерлігімен аты шыққан. Шығу тегі: Мұрын (Сарымырза) – Жолымбет – Рақ – Құттымбет – Қазымбет.

3. Нарбота батыр (он сегізінші ғасыр) – жоңғарларға қарсы соғыста аты шыққан тарихи тұлға. Шығу тегі: Мұрын (Сарымырза) – Жолымбет – Ажығұл – Мырзас – Мүлкаман – Нарбота.

4. Шәкі би Тасыбайұлы (шамамен он сегізінші ғасырдың екінші жартысы – он тоғызыншы ғасырдың бірінші жартысы) - өз заманының әйгілі тұлғаларының бірі болған. Құнанбай оны құрметтеп, «Найманның Шәкісі» деп атаған. Шығу тегі: Мұрын (Сарымырза) – Жолымбет – Ажығұл.

5.Шал қажы – Найман елінен қажылық сапарға алғашқылардың бірі болып барған. Шыққан тегі: Мұрын (Сарымырза) – Жолымбет – Ажығұл – Мырзас – Мүлкаман – Мамай – Доңдағұл – Шал.

6. Кегенбай би (шамамен онсегізінші ғасырдың екінші жартысы – он тоғызыншы ғасырдың бірінші жартысы) - өз заманында әділдігімен, шешендігімен, елге деген қамқорлығымен халық сүйіспеншілігіне бөленген дала кемеңгері. Шығу тегі: Мұрын (Сарымырза) – Жолымбет – Назар – Жанболат – Тоқабай – Жомарт – Кегенбай.

7. Қожагелді батыр – Ресейдің отарлық саясатына қарсы шығып, соның құрбаны болған айтулы тұлға. Шығу тегі: Мұрын (Сарымырза) – Жолымбет – Назар – Жанболат – Тоқабай – Атан – Қожагелді.

8.Тана мырза Тілемісұлы - өз заманында әділдігімен, жомарттығымен, шешендігімен айналасына беделді болған тұлға. Сара ақын мақтанып жырлайтын Тана осы. Шығу тегі: Мұрын (Сарымырза) – Жолымбет – Назар – Жанболат – Жанай – Байбол – Торғай – Базар – Тілеміс – Тана.

9.Қисық (Салмақ) Тезекұлы (1791 – 1858 жж.) – аға сұлтан, әрі белгілі би болған. Ел арасында қарадан шығып, хан болған деп айтылады. Шыққан тегі: Мұрын (Сарыжомарт) – Жолымбет – Ажығұл – Дәует – Кенже – Көшімбай – Тезек – Қисық (Салмақ).

(Қазақ ру-тайпаларының тарихы. «Алаш» тарихи-зерттеу орталығы. Х том, 3-том. Найман.133-134 б.)

Мұрын (Сарымырза) – Жолболай, Өтей, Жолымбет, Бәйімбет, Берді, Бегі.
Жолымбеттен:Ажы, Ажығұл, Рақ, Қыдыр, Арызбақ, Арызқұл, Назар, Ақнайман.
Қыдырдан: Айтуған, Желкілдек.
Желкілдектен: Смайыл.
Смайылдан: Есағасы, Қараби, Қараш, Шонат, Тапақ, Боқас, Сатыпалды.
Қарабиден: Қожаберген, Тәңірберген, Әзберген.
ҚОЖАБЕРГЕН
Қожабергеннен: Байтуған, Байтуғаннан: Дүйсенбай.

ТӘҢІРБЕРГЕН
Тәңірбергеннен: Мәтен, Тәтен, Барақбай, Арғынбай, Жанбол, Жаманша, Төгіс.
***
Мәтеннен: Қоңыз, Қашқын. Қоңыздан: Жақыпбек, Штебай, Шілікбай, Байжан, Айжан, Тұманбай. Тұманбайдан: Қондыбай, Қондыбайдан: Алдажар, Молдажар. Алдажардан: Рақымбек (одан: Еркін, Ербол), Рақымберді (одан: Келдібек, Жанбек, Мұратбек). Молдажардан: Төлеу (одан:Оразтай), Нұрбек, Нұрбек, Дубек.
***
Тәтеннен: Шомбал, Шуақ, Боқкүшік, Жамансары, Байсары, Еділбай.
Шомбалдан: Абан, Бабатай. Абаннан: Қонай. Қонайдан: Төлепберген (одан: Сайлаубек, Орынбек, Қонысбек). Бабатайдан: Есендік (одан: Төлеубай, Төлеке), Омар (одан Бекқожа). Төлекеден: Жүнісбек (одан Қуанышбек, Ерсін, Ермак, Ерболат), Сембек одан Әділет, Медет, Дулат), Қоңғырбек (одан Мәди), Бейбітбек (одан Берік).
Шуақтан:Мұқамади, Мұқамадиден: Түсіпбек (одан Байқади, Торғай, Ноғай, Ақанай).
Боқкүшіктен: Қадіке (одан:Қуаныш, Әліп, Әліпбай, Сіләм (Сіләмнән Төкен), Жақып (одан Мұса, Мұсадан Елубай).
Байсарыдан: Биназар, Базар, Қуандық.
Биназардан: Қалибек, Қали, Ахметқазы.
Ахметқазыдан: Қадыр (одан: Қазыбек, Рашид, Роллан, Руслан, Айдын, Ардақ), Қадырбек (одан: Серікбек, Ержан, Асқар), Мәуленбек (одан:Жалын, Сержан), Сәуленбек (одан Азамат).
Базардан: Жұмажан. Жұмажаннан Қабай ( одан:Мерғали, Ерғали, Нұрғали, Мерғазы, Серікқали), Мұқан (одан Мекен, Мекеннен: Мақсат, Болат, Бейбіт, Жақс ылық, Дәулет), Ақан (одан: Жамбыл, Бауыржан, Серік, Салық), Слямбек (одан: Аман, Аманғазы), Хамза (одан Серғали, Нұрғали).
Қуандықтан: Қожақынбай, Қалдыбай.
Қожақынбайдан: Қапан (одан Өнербек), Сәмет ( одан Ораз, Оразбек), Совет ( одан Тоқан, Төлеу, Өнерхан, Мейрамхан), Әбен (одан Мақсат, Асхат).
Қалдыбайдан: Советғазы (одан Слямғазы, Асқар, Мұхтар, Амангелді, Ержан), Серікғазы (одан Алтынғазы, Төлеген, Ерлан, Талап, Талғат, Нұрлан, Ғалым), Серікқали (одан Дәурен, Ділдар), Оразғали (одан Асанәлі), Кенжеғали (одан Аслан, Руслан).
Еділбайдан: Әбдіхалық, Абдолла, Ғұсыман (Шүкімәйіт), Әбділбай, Кенжеғұл.
Шүкімәйіттен; Сләмбек (одан Серік, Берік, Дулат). Әбділбайдан: Тұрысбек (одан Серікжан, Өміржан, Бауыржан, Алмас, Нұртас, Бақытжан). Кенжеғұлдан (Смағұлбек, Түсіпбек, Сембек, Жәлелбек (одан Серік, Болат, Ерзат).
***
Барақбайдан: Торғауыт, Байқасқа, Борабай.
Торғауыттан: Құйқабай (одан: Бәймен, Бәйгел, Нұрқа), Кешубай (одан Есеналы, Нұғи)
Бәйгелден: Секен. Секеннен Болат (одан: Берік, Ербол).
Нұрқадан: Қасым, Қасымнан: Оңғарбек (одан Серік, Ерік), Мұрат (одан Ерзат, Асхат), Дәулет, Оңдасын (одан Ринат).
Нұғидан: Жанарбек (одан Тілеубек, Әділжан, Ғалымжан), Кенжебек (одан Ермек).
Байқасқадан: Құрымбай, Құрымбайдан: Олжабай, Олжабайдан: Дәуітбек, Жолтай, Дәуітхан, Жәнібек. Жәнібектен: Нұрлан, Нұртаза, Нұрбай, Нұрсанат, Асхат, Асан.
Борабайдан:Жанғазы, Тәнеке. Жанғазыдан: Тұрар, Әбдірахман ( одан Тілепалды, Жасұлан).
Тұрардан: Жеңіс. Жеңістен: Берікхан, Бейбітхан, Мейірхан, Қайнар, Серікхан (одан Бахтияр).
Тәнекеден: Тұрлыбек. Тұрлыбектен: Тұрарбек, Мұқан.
Тұрарбектен: Әділхан (одан Садат), Мұқтархан (одан Досжан), Сейілхан, Нұржан.
Мұқаннан:Жұман (одан: Нұрлан, Думан, Ерлан), Отанхан (одан Еркебұлан), Талғат, Жанат, Қанат, Ержан, Советхан.
***
Арғынбайдан: Тоғаспа, Тоғай, Жәутік.
Тоғаспадан: Итбай, Елқонды, Сабыр.
Итбайдан: Ережеп, Ожар, Нүкен, Ақатай, Шоқатай, Кенжікен.
Ережептен: Бектұр.
Ожардан: Ыбырайым, Ыбырайымнан: Советбек. Советбектен: Марклен (одан Дасмтан, Дәурен), Бақытбек (одан Ансар), Мейрамбек (одан Наурыз, Марғұлан), Нұрбек (одан Дархан, Думан).
Нүкеннен: Әнуарбек, Жанарбек. Әнуарбектен: Арыстанбек, Серікқазы, Еркебұлан,Қайрат (одан Манас), Манарбек (одан Мейір), Самат. Жанарбектен:Дәулетбек (одан Жандос), Данабек (одан: Бекжан, Бақытжан, Әділжан), Несіпбек (одан Кенжебек, Әділет, Мейіржан, Дастан)
Ақатайдан: Заманбек, Балтабек, Мұратбек. Заманбектен: Қуаныш (одан Ринат, Мақсат), Балтабектен: Ернұр, Мұхит, Мейіржан, Мұратбектен: Қанағат, Азамат.
Шоқатайдан:Бақытбек, Рысбек. Рысбектен: Ернұр, Ербол (одан: Сержан).
Кенжікеннен: Асқарбек, Асқарбектен: Алмат (одан Әли), Тасқын, Олжас (одан Исмайыл), Манас.
Елқондыдан:Қаптағай, Қаптағайдан: 1) Бақытбек ( одан Ерсін), 2) Айтбай (одан: Амангелді, Амангелдіден: Ермек, Ерлан (одан Батыр), Ерік (одан Айбек), Ержан (Еркебұлан), Димаш, Нұржан (одан Әлішер), 3)Сқақ (одан Қайырбек (одан Медғат), Құдайберген (одан Төлеуғазы, Әділғазы), Аманғазы (одан Дәурен), Аманбек (одан Дидар), Ғалымбек (одан Медет, Асхат), Мейрамбек (одан Мақсат)),4) Егізбай.
Сабырдан: Тойғазы, Тойғазыдан: Оспан. Оспаннан: Серіктай, Серікболсын. Серікболсыннан: Қайыртай (одан Қайсар), Мейіртай, Елубек ( одан: Нұрасыл, Нұркелді, Мағжан).
***
Төгістен: Өтеген, Тұрыш.
Өтегеннен:Жуанбай (одан Әмірғалы), Байқадам.
Әмірғалыдан:Нұрсапа, Байсапа, Қали, Қимади, Нұрмади, Нұрлан, Қабдырахым, Рахым, Ақыбай, Дүйсенбек.
Нұрсападан: Сайлау, Төлеген, Ердәулет, Ерғали. Сайлаудан: Айдын (одан Олжас), Нұржан (одан Ақылбек), Серікжан (одан Шыңғыс), Бауыржан. Төлегеннен: Роллан, Әділет, Мұхамед. Ердәулеттен: Ержан, Диар, Жеңіс. Ерғалидан: Берікжан, Карл.
Нұрмәдиден: Өміржан, Мейір.
Нұрланнан: Ержан, Ербол, Біржан, Сәбит. Рахымнан: Сайлаубек, Серікбек, Оңғар, Болат.
Ақыбайдан: Алмас (одан Айдын), Ғабит, Қанат (одан Әмір), Қайрат (одан Діңмұхамед, Шыңғыс), Еркінбек.
Тұрыштан: Шаншар: одан Бәйіс, Қайранбай, Мейрамбай, Бәйіт, Төлеміс.
Қайранбайдан: Икембай, Икембайдан: Мәдіжан, Әлібек. Мәдіжаннан: Мырзағали (одан: Кадр, Жанарбек, Толеген). Әлібектен: Қасымжан (одан Жетпіс бай, Мэлс, Мирас), Қапжаппар (одан Қасен), Құсайын.
Мейрамбайдан: Ерасыл, Қыржынбай, Атамбай, Отыншы, Тайпақ. Атамбайдан: Кененбай, Абдрахман. Кененбайдан Кәкен, Абдрахманнан: Тәкен, Әділбек (одан Отан), Құлбек, Кәдірбек (одан үш ұл: 1) Амантай, Амантайдан Ерлан, 2) Төлеген, Төлегеннен: Ернар, Ернұр, Ерболат, 3) Марат, Мараттан Әділ, Серік),
Отыншыдан: Өмірбек.
Тайпақтан: Қарағыз (одан: Есбай, Ғабидолла).
Бәйіттен: Құмырсқа, одан: Кәкімжан. Кәкімжаннан: Есжан, Қали, Нұрбек. Қалиден: Ғабдолла, Нұртас. Ғаболладан: Алмас, Талғат (одан Дамир). Нұртастан: Рустем, Дастан. Төлемістен:Тоғанас, Тоғанастан Сағындық, Сағындықтан: Дубек, Дубектен: Абдолла (одан Сережа, Бейбіт).
ӘЗБЕРГЕН
Әзбергеннен: Нұрсағи, Нұрақ, Иманбай.
Нұрсағидан: Дүйсек.
Иманбайдан: Кенжебай, Кенжебайдан: Дүйсенбек, Қазыкен.
Дүйсенбектен: Оңғарбек (одан: Амангелді, Дулатбек), Манарбек (одан Арқат, Жазылбек)
Қазыкеннен: Дәулет (одан: Қуаныш, Еркебұлан, Ерасыл).

(Амангелді Айтбайұлының деректерінен алынды).
Ақсуат. 26 қазан 2012 жыл.

Азильханов Кадирхан Канапияулынын улкен немереси болам! Атам Аягоз, Аксуат, Тарбагатай жактардан болады!!!

Студенттік шақты сағындым...Жатақхана



Жатақхана. Біз онда не істемедік?

Таңда кетіп, жүрдік қой кешке келіп.

Бірімізді-біріміз тәрбиелеп,

Өзімізбен-өзіміз өскен едік.



Сүрініп, құлағанды тірейтінбіз,

Жүдесек достар үшін жүдейтінбіз.

Төрт төсекте жатып ап төртеуіміз,

Ата-ананың саулығын тілейтінбіз.



Жастық шақ, өткен кезең тәуір мақтан,

Бізге берген бармақтай бағың батпан.

Төрт сыбаға арқалап төртеумізге,

Ала дорба келетін ауыл жақтан.



Ала дорба келген кез көңілді еді,

Есте қалар қызық сәт өмірдегі.

Ол күні тамақ істеп, шай құятын,

Біз тұратын бөлменің келіндері.



«Келіндер» серілердің ұнатқаны,

Шетінен нұр шашатын шуақ бәрі.

Күнде ауысып кететін есімдері,

Сырғалары секілді құлақтағы...



Осылай мен айтайын мол ақпарды,

Жастық шақ талай жырды тонап қалды.

Мейман қылып күтеміз күй келгенше,

Терезеден кіргізіп қонақтарды.



Сағынып еске алмасын өткенді кім,

Тәтті кезден естелік төккен жырым.

Төрттеумізде есейдік байқамаппыз,

Төрт жылдың қалай өтіп кеткендігін.



Сағыныш бар, өткенге сұрағым жоқ,

Жеңісім бар, айтпаймын құладым деп.

Жастығымның куәсі жатақхана,

Жаныңнан өтіп барам жылағым кеп.



Тоғыз қабат «кейуана» аппақ арлы,

Тәрбиелеп тұрсың ба көп балаңды?

Басқа шамдар жанып тұр баяғыдай,

Біздің бөлме, жарық жоқ, қап-қараңғы...



Ол қазір-КІТАПХАНА!

Жанжігіт Омархан.

13.11.11ж

Көзі тірісінде бір де бір шығармасы жарық көрмеген ақын Сейілханов Нұрбек ағамыздың наурыз туралы қолымда бар екі өлеңін мереке қарсаңында жариялауды жөн көрдім.

"НАУРЫЗ МЕЙРАМЫ". НҰРБЕК СЕЙІЛХАНОВ

САН ҒАСЫР ҚАЛЫПТАСҚАН НАУРЫЗДЫ
ОҢ ЕМЕС, ТЕРІС СОҚҚАН ДАУЫЛ ҮЗДІ.
АЛПЫС ЖЫЛ АСҚАННАН СОҢ БҰЛ ЫРЫСТЫ
АҚЫЛ-ОЙ ҚАЙТА ОРАЛТТЫ ӘДІЛ, ІЗГІ.

ШЫНДЫҚТЫ ЖАСЫРМАЙМЫЗ БҮГІН ЕНДІ,…
ҚЫРДАҒЫ ЕЛ ІШКІ СЫРЫН БҮГІП ЕДІ.
БІЛДІРМЕЙ НАУРЫЗ КӨЖЕ ҰРЛАП ІШІП,
ЕЛ БҰЗБАЙ БЕРЕКЕСІН ЖҮРІП ЕДІ.

НАУРЫЗ ДІН САЛТЫНА БАҒЫНБАҒАН,
МЕРЕКЕ-ЕРТЕ КЕЗДЕН ҚАБЫЛДАҒАН.
КҮН МЕН ТҮН ТЕҢЕЛГЕНДЕ, ЖЫЛ БАСЫ ДЕП,
ОЛ КЕЗДЕ ТАБИҒАТҚА ТАБЫНДЫ АДАМ.

ЖАРЫҚҚА ШЫҒАРҒАН СОҢ НАУРЫЗДЫ,
АРТТАҒЫ ЕСКЕ АЛМАЙЫҚ АУЫР ІЗДІ.
МЕРЕКЕҢ ҚАЙТА ОРАЛҒАН ЖАСАЙ БЕРСІН,
ЖЕРЛЕСТЕР, ҚҰТТЫҚТАЙМЫН БӘРІҢІЗДІ!

"НАУРЫЗ ТІЛЕК". НҰРБЕК СЕЙІЛХАНОВ
Қайта оралған Наурыз,
Артта қалды ауыр із.
Ақ жаулықты бәйбіше,
Сиырыңызды сауыңыз.
Соғымнан қосып әр мүше,
Наурыз көже салыңыз.
Бидайыңыз жоқ болса,
Дүкенде тұр тарыңыз.
Жұмсасаңыз ап келер,
Жүгіріп барып шалыңыз.
Ақ дастархан жайыңыз,
Ақ бауырсақ наныңыз.
Сүзбе, қоспа, майменен,
Әкеліңіз сары уыз.
Самауырын сақылдап,
Қайнай түссін шәйіңіз.
Көршіңізге барыңыз,
Мәз мейрам болып бәріңіз.
Естен шықсын ұмыт боп,
Кешегі өкпе-назыңыз.
Нар тұлғалы жігіттер,
Алаулап бір жаныңыз.
Желп етпейтін қыздарды,
"Селт еткізе" алыңыз.
Қыздар берсін "ұйқы ашар",
Құмарға ерек қаныңыз.
Жеті өнерді бойдағы,
Ал, қанеки, салыңыз.
Ақсақалды кәріміз,
Сіз абырой, арымыз.
Табақта тұрған бас, жамбас,
Сыбағаңыз, алыңыз.
Құлақ күтіп қутыңдап,
Отыр балаларыңыз.
Жат жұрттан келген бала ғой,
Келіннің көңілін табыңыз.
Ағызыңыз ақ тілеу,
Бар болса тіл мен жағыңыз.
Жалғаса берсін лайым,
Наурыздай сәніміз.

                        
                           16. Жолымбет – Рақ.
 

«Рақ ұлы Құттымбет жалғыз болып,
Туыпты одан алты ұл санап тұрсам.
Қазымбет, Тілеуімбет, Орыс, Өтеу,
Қараменде, Құлетек, есеп қылсам»
                                                            Қырықмылтық Сүлеймен би.
 

Құттымбеттен: Қазымбет, Орыс, Тілеуімбет, Өтеу, Қараменде, Құлетек.
Орыстан: Малтүгел (одан Дауыл, Жантүгел, Атығай, Барлыбай, Сексенбай, Итібай, Қоңырбай, Құлшық), Тілеуімбет (одан Медет), Өтеу, Қараменде (одан Ауыз), Құлетек (одан Әлмембет, Соқыр, Әйтімбет, Сәмембет, Бекен, Келдібек, Жаулыбай, Майлыбай, Барат).

 
 
 

                                     Марат Имашев туралы не білеміз?
 

        Самбодан қазақ жастарының арасынан шыққан тұңғыш спорт шебері Марат Имашев екенін біреу білсе, біреу білмейді. Марат Шығыс Қазақстан облысына қарасты Ақсуат ауданының Қызылкесік ауылында дүниеге келген. 1959 жылдан бастап әскери борышын Мәскеу қаласында өтеген. Сонда жүріп самбоны үйренеді. КСРО-ның еңбек сіңірген жаттықтырушысы, Мәскеу қаласындағы әскери бөлімнің самбо күресі бойынша бас бапкері А.Андреевтің қарауында жаттығып, бірнеше рет ірі жарыстарда жеңімпаз атанды. 1960-1961 жылдары қатарынан екі дүркін Мәскеу қаласының жеңімпазы, үш рет Ресей Федеративтік Республикасының чемпионы болды. Одақ бойынша самбо күресінен қазақ ұлтынан тұңғыш шыққан КСРО спорт шебері атанды. Отан алдындағы азаматтық борышын өтеген соң, 1962 жылдың күзінде еліне оралды. Әскерден келгеннен кейін КСРО дене шынықтыру және спорт комитетінен Семейдің атқару комитетіне КСРО спорт шебері, РСФСР-дің үй дүркін жеңімпазы Марат Имашевқа тиісті қызмет беру қажеттігі жөнінде арнайы қатынас келген көрінеді. Сол кезде осы салаға басшылық жасаған іші тарлау бір шенеунік оны ешкімге көрсетпестен көп қағаздың ішіне тоғытып жіберіпті. Сөйтіп жүргенде Ақсуат ауданындағы спорттың тізгінін ұстап жүрген Қ. Тағабаев Мараттың әскери спорттық құжаттарын көреді де, «ауданда самбо күресінен КСРО спорт шебері бар» деп, жылдық есебіне көрсетеді. Мұндай атақты спортшыларға облыстың зәру кезі. Семей облысы спорт комитеті бастығының орынбасары Қабыш Омаров Ақсуаттан Семейден үш аяқты мотоциклмен келіп, Маратты алып кетеді. Сөйтіп Марат бапкерлік жұмысқа орналасады. Еңбегі жанып, талай шәкірт тәрбиелейді. Солардың қатарында ағайынды Мерей, Керей Қойшыбаевтар мен Болат Оразғалиев, Мұқан Сахариев, Мұрат Әмірханов та бар еді.
       Бапкердің өзі болса, 1966 жылы күзде Германияда өткен дүниежүзілік сайыста өз салмағы бойынша жеңіс тұғырының екінші сатысына көтерілді.
       1967 жылдың қыркүйек айында Украинаның Запорожье қаласында өтетін бүкілодақтық жарысқа аттанып бара жатқанда «енді Семейімді көремін бе, көрмеймін бе?» дегендей артына бұрылып ұзақ қарап тұрған көрінеді. Жүрегі бірдеңені сезді ме екен? Амал не, құйрықты жұлдыздай жарқ еткен Марат 1967 жылғы 17 қыркүйекте Запорожьедегі ақтық айқасқа шыға алмай, дүниеден озды.
       Қазір Мараттың атында Ақсуатта көше бар, сондағы аудандық спорт мектебі Мараттың есімімен аталады. Біздіңше оны республикаға танытатын мезгіл жеткен сияқты. Бүгінде олимпиадалық спорт түрлерінің қатарына енген самбодан Қазақстанның әлемде алар өзіндік орны бар. Оған дәлел Астанада өткен соңғы әлем чемпионаты. Шахаровтың үшінші рет күллі дүниені мойындатқанын ел көрді. Інілері әлемдік тәж үшін атой салып жатқанда Мараттың аруағы бір аунап түскен шығар.
       Өскелең ұрпақ арасынан әлі талай өрен Олимп биігін бағындырар. Тек Қазақстанға еңбек сіңірген жаттықтырушы, бас бапкер Керей Қойшыбеков сияқты елімізге танымал тұлғаларды баптаған Мараттың қазақ жастары арасынан шыққан самбодан тұңғыш КСРО спорт шебері екенін ұмытпасақ болғаны.
 

                                                                                                        Оңғар Қабденов,
                                                    С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік 
                                                    университеті журналистика факультетінің 1
                                                    курс студенті.
                                                    «Жас Алаш» газеті.
 

 

 
Тау құлатқан малтүгел.

                                                 * * *
Тұз еккен малтүгел.
                                                 * * *
Малтүгел атам аты тұз салатын,
Түлкіге томаға алмай құс салатын.
Саулыққа «қошқарым» деп күйек байлап,
Қошқарын қой ішіне бос салатын.
 

Үйдегі өгіз бұзаулапты – деген Малтүгел.
Талғат Ешенұлы. Апатай Русь, аман бол немесе Ресеймен қоштасуЖәрдемші

(Айдос Сарымға)
 
Тілімді кесіп өзімнің,
Сенің тіліңді тіл еткем.
Қарасын ойып көзімнің,
Көз жасағасың түнектен.
 
Қолы жетер деп арманға.
Қолымды шаптың балтаңмен,
Төрімде жүрдің арбаңдап,
Топас аюдың талтаңымен.
 
Ханымның басын қор қылып,
күлсалғыш еттің қастықтан.
Жерімнің бетін сор қылып,
Елімді қырдың аштықтан.
 
Сұраусыз қалды ерлерім -
Сібірдің ормандарында.
Атаусыз қалды ерлігім -
Мәскеудің қорғандарында.
 
Қорқақ боп өсті ұлдарым,
Үркек боп өсті қыздарым.
Арағыңменен суарып,
«Ағалығыңды» бұлдадың.
 
Қайғымның емін таба алмас,
Қара Жер, Аспан көнермей.
Бұл жаулық, сірә, жоғалмас,
Сен өлмей, я мен өлмей.
 
Азабың тартқам - көнген ем.
Ажалды болғам - өлмегем.
Апатай Русь, аман бол!
Апатай Русь,
ешқашан апатай болып көрмеген!

ҚАЙРАН ЕРҒАЛИ-АЙ!..
Қайран досым-ай! Біз сенің алпыс жасқа толған мерейтойыңды айды аспанға шығарып бір тойлаймыз деп жүргенде сұм ажалдың ортамыздан ала қашуын көрмейсің бе? Бүкіл өңірдегі тұрғыластарың­ның еркесі де, серкесі де өзің едің ғой. Ерғали Әмір­ғалиев десе, тік тұрып қабылдамайтындар кемде-кем болатын.
Ерғали, сен мектепте оқып жүргенде-ақ мұ­ға­лім­дердің ықыласын өзіңе аударған болатынсың. Спортпен ертерек айналыстың. Мектептегі, аудан­да­ғы волейбол, баскетбол, футбол жарыстары сенсіз өтпейтін. Самбодан да сайыстарда жеңіс­тер­ге жетіп, мектепке, ауданға абырой әперіп жата­тынсың.
Он жылдық мектепті бітірген соң Алматыдағы ауылшаруашылығы институтына алғашқы жылы-ақ емтихандарды ойдағыдай тапсырып, студент атан­дың. Спорттағы қадамың сонда ашылды. Қалалық, облыстық, республикалық жарыстарда чемпион атанып, спорт шеберлігіне кандидат болдың. Содан соң-ақ тасың өрге домалады. Студенттер арасында абыройың асқақтады. Алматыдағы Зоовет, Политех, тағы басқа да оқу орындарын қолыңа ұстадың. Сені қалқа тұтып, саған арқа сүйейтіндер көп еді.
Сөйтіп жүріп, талайларды сыртынан тамсандыр­ған, талайларға «Хұсни-Қорлан» деп ән салдырған бола­шақ жарың – Гүлшатыңды таптың. Тұрғы­лас­тарың сүйінді, сүйсінді. Үйлену тойларың да дүріл­деп өтті. Біріңді-бірің сүйіп қосылған жұптық өмір­ле­рің де жарасты жалғасты. Ұл-қыз өсіріп, олардан немере өрбіттіңдер.
Жоғары оқу орнын тәмәмдаған соң екі маман: бірің – агроном, бірің – экономист, қол ұстасып, Семей облысының Ақсуат ауданына тарттыңдар. Досым Ерғали-ау, алғашқыда спортты да «ренжітіп» кете алмай, қызметіңмен қоса ала жүрдің. Ақыры туған жер экономикасын өркендетуге бел шеше кірістің. Еңбек жолын аудан өңірлерінде төл ма­ман­дықтан бастаған сен шаруашылығы ең күрделі Қ.Сәтбаев атындағы совхоздың директорлығына дейін көтерілдің. Қызмет барысында совхоз экономикасын аудан шаруашылықтарының алдыңғы қатарына шығардың. Еліңнің елеулі, халқыңның қалаулы Азаматына айналдың. Жеделдетуді де, қайта құруды да басыңнан өткердің. Қазақстан тәуелсіздігін қуана-қуана қарсы алдың. Жеке­шелен­діру барысында біраз қиыншылықтарға да тап болдың. Басшылардың біреуі түсінді, біреулері түсінгілері келмеді. Ешқайсысына да мойымадың. Қарапайым халқыңмен бірге болдың. Солардың жоғын жоқтап, солардың мұңын мұңдадың.
Кейінтінде Ақсуаттағы кәсіптік-техникалық оқу ордасының тізгінін қолыңа алдың. Ондағы мамандармен де тіл табыстың. Білім шаңырағын заман ағымына, уақыт сұранысына сай қайта түлеттің.
– Болашағымыз осы жастар ғой. Бұларға қа­зіргі тыныс-тіршілікке сай білім беріп, дұрыс жолға салуымыз керек, – дейтінсің сен. – Ол үшін кадр­ларды да іріктей білу керек.
Оқу ордасының базасын байыттың. Жағдайын жасадың. Сұранысқа лайық мамандықтар енгіздің. Оқушы-студенттердің еш уайымсыз білім алуларына мүмкіндік туғыздың. Аудан, облыс өңірлерінен ғана емес, республиканың өзге түкпірлерінен де талапкерлер келіп білімге сусындады.
Елің осы еңбектеріңнің бәрін де бағалады. Жұрт­шылығың құрметтеп, облыстық мәслихаттың депутаттығына сайлады. Онда да аудан экономикасын өркендетіп, өзің басқаратын оқу орнын жетілдіруге бар күшіңді жұмсадың.
Қызметтеріңді ақаусыз атқара жүріп, үлкен кәсіпкерлікті жолға қойдың. Аудандағы құрылыс саласын, мал шаруашылығын дамытуға зор үлес қостың. Кәсіпкерлік істі әлемдік деңгейде ойлап, респ­убли­калық деңгейде жұмыс тындырдың. Отбасыңды да, бала-шағаларыңды да, ізбасар-шәкірттеріңді де соған үйретіп, баулыдың.
Қайран досым, Ерғали-ау! Сендей бекзат, білімді де білікті, байсалды да парасатты, тегі мықты Азамат Жаратқан Иемізге де керек екен. Алды-артыңа қаратпай алды да кетті.
Соңыңда қалғанның бәрін де балаларыңа, Гүлшатыңа тапсырдың. Адал жарыңа – Гүлшатыңа соның ішінде әке орнына әке де, ата орнына ата да бола білуді (өз орнына) қоса тапсырып кеттің. Бірақ... Неге асықтың екен!..
Мына суыт, сұм хабардың тосыны-ай!..
(Өмір-өзен өтіп жатыр осылай).
Алпысыңды да тойлатпады-ау бұл жалған,
Қош Ерғали, хош, бақыл бол досым-ай!..
Еркін ЖАППАСҰЛЫ.

Кәрібай Таңатарұлы



АРМАН ДА, АРМАН, ШЫН АРМАН
Дастандар, айтыстар, өлең-толғаулар
























ЕЛ-ШЕЖІРЕ.
Алматы. 2008






Суретті сызған Бейсен Дастанұлы мен Ғалым Қалибекұлы.


Қазақстан Республикасы Мәдениет және Ақпарат Министрлігі бағдарламасы бойынша шығарылды

Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті жанындағы «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығының сирек қолжазбалар мен кітаптар бөлімінде дайындалып, университеттің ғылыми кеңесінде бекітілген.



Жалпы редакциясын басқарған филология ғылымдарының докторы, профессор Т. Қ. Жұртбай
Жауапты редакторы: филология ғылымдарының докторы, профессор Қ. Қ. Алпысбаев
Пікір жазғандар: ф.ғ.к. И. Нұрахмет
ф.ғ.к. Арыққара Е.

Ақын мұрасын жинап, қолжазбаларды «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығына тапсырған, өмірбаянын жазған Асқар Игенұлы.
Араб қарпінен клиллицаға түсіріп, алғы сөзін жазып, баспаға дайындаған филология ғылымдарының докторы, профессор Қ.Қ.Алпысбаев.


























Алғысөз

Жиырмасыншы ғасыр қазақ халқының сан жылдар бойы аңсаған тәуелсіздікке қол жеткізуімен бірге, отарлық зардабын ең көп тартқан ғасыр болғаны да аян. Әсіресе алғашқы қырық жылдың аясы қазақ үшін ояну мен торығуы қатар көрінген, өз жерінде отырып қырылу мен қым-қиғаш жол тартып, жан-жаққа шашырап кетудің жойқын кезеңі болғаны да шындық. Ғасыр басындағы әрбір бес-он жыл сайын империя тарапынан болып жатқан түрлі реформалар мен науқандық жазалау шаралары өз жерінде отырып «бұратана» атанған қазақ халықы үшін шарықтау шегіне жетті.
Столыпин реформасы, 1916 жылғы мауысым жарлығы қазақ халқының патшаға деген сенімін әбден жойған, қарапайым жұртты шексіз күйзеліске ұшыратқан жазалау саясаты болғаны белгілі. Мұның арты қазан төңкерісіне ұласып «еңбекші, бұқара халық мемлекеті» орнағанымен де, қазақ сияқты отар ел үшін бұл жаңа құрлымның аңсап күткен жақсылығынан гөрі, ұлт тағдырын тәлкек қылған жаманшылығы басым боп шыққаны мәлім. Бір халықты бай мен кедей деген екі жікке бөліп, баланы әкеге, ініні ағаға, әйелді күйеуге қарсы қойып, ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық болмысымызға сәйкес келмейтін іс-әрекет етіп қана қоймай, одан әрі қолдан ашаршылық жасап, тұтас ұлттың жойылуына әкеп соқтыра жаздады. Ол-ол ма, ұлт көсемдері мен зиялы қауымның көрнекті өкілдері қуғындалды.
Әу бастан ұлтжандылығын ерекше көрсеткен тұлғалар ғана емес, бірден төңкерісті жақтап, кеңес үкіметінің орнауына қан төге араласқан, жанын сала қызмет атқарған азаматтар да «ұлтшыл», «шпион» деген айдармен тұтқындалып НКВД түрмесінің азапты күндерін бастан кешті, ақыры көздері жойылды. Халық басына ауыр кезең туып, «балапан басына, тұрымтай тұсына» деген заманы орнады. 1930 жылдардағы «нәубат» кесірінен ешбір заманда болмаған деңгейде қырғынға ұшырап, қазақ халқы өз жерінде үш есе азайып кетті. Шекараға жақын аймақтағылар тағы да үдере көшіп шетелге кете бастады. Алайда қызыл империя оларды оп-оңай жібере салмады. Қарулы әскер бейбіт халықты шекарадан асырмай қырып салды. Көзге түспеген, шекарадан өтіп үлгергендер ғана аман қалды.
Халық басына түскен зобалаңның зардабы әлі күнге жойылып біткен жоқ. Сол қырылған, шетел асқандардың ішінде қаншама таланттар, рухани байлық жасаушы тұлғалар кеткенін өкінішпен ғана еске аламыз. Сол бір зобалаңда шекарада опат болып, сүйегі көмусіз қалған, артында қалған мұрасы туған елімен енді ғана қауышайын деп отырған өлең тудырудың өрен жүйріктерінің бірі деуге болатын тұлға - Кәрібай Таңатарұлы.
Тәуелсіздік туы желбірегеннен бері жоғымызды жоқтап, жоғалтқанымызды тауып, өлгенімізді тірілткендей, өшкенімізді қайта жаққандай болған кезімізге тәубе дей отырып, ұрпақ парызы ретінде орындалып жатқан бір ісіміз осы Кәрібай Таңатарұлының бізге жеткен мұрасын ел игілігіне ұсыну деп білеміз.
Ақын мұрасының арап әліпбиіндегі нұсқасын және оның өмірбаянын жазып Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті жанындағы «Отырар кітапханасы» ғылыми зерттеу орталығына тапсырған Асқар Игенұлы.
Суреттің қысқаша сызылу тарихына қатысты мұраны жинақтаушы Асқар Игенұлының дерегіне сүйенсек, Кәрібай ақынның екінші ұлы Секебай: “Әкеме мен сойып қаптағандай ұқсаушы едім” – деп отырады екен. 1997 жылы ақпан айында құрастырушы Ақсуат ауданында тұратын Секебайұлы Жұмақыннан әкесі Секебайдың 1956-1957 жылдары түскен 16 формат мөлшеріндегі фотосуретін алып, соның негізінде суретші Бейсен Дастанұлына ақын бейнесін салдырады.. Ақынды көрген кісілердің: “Ат жақты, ұзын бойлы, мұртын ширата қойып, қазақы тақия киетін, ретті киінетін сал-сері адам еді” – деген бөгенайын ескеріп, оны Ғалым Қалибекұлына өңдетіпті. Секебай Кәрібайұлы 1964 жылы 63 жасында Ақсуатта дүние салыпты.
Ақын шығармаларын ғылыми айналымға түсіру, әлі де толықтыра түсу болашақтың ісі.

Қ.Қ.Алпысбаев,
филология ғылымдарының докторы, профессор.




























КӘРІБАЙ ТАҢАТАРҰЛЫНЫҢ ТАҒДЫРЫ

Түстігінде Еміл, терістігінде Ертіс сынды ерке сылқым екі өзені бар қарт Тарбағатайдың қоян жон жотасы, қыртысты қырқасы, құйқалы қойнауы өткен сол бір тарлан тарихтың ащысы мен тұщысына куә алтын бесік ел іші – не бір ғажайып аңыз бен жырға, бүкпесіз сырға толы. Оның арғы тарихында елім деп еңіреген елдің жан алғыш жаумен болған айтулы «Шорға соғысы», «Қалба қақтығысы», «Еміл жеңісі» секілді сұрапыл соғыстарда ту ұстап, тұлпар мініп қол бастаған Қаракерей Қабанбай мен Дәулетбай батыры өтсе, бергі тарихында әйгілі шешен Ақтайлақ би, хан Сүлеймен, Тана мырза, аға сұлтан Бұтабай, күйші Қайрақбай және ел арысы – Демежан өтті. Жауға аттанса жасағына жалынды жырмен рухани медет беретін жыраулары мен ақындары Ақтанберді, Сұртай, Жанұзақ ақынның жалғасындай Кәрібай ақын өтті. Тағдырдың рақымсыздығы сол – сахараның ерке саңлақ арқалы ақыны Кәрібай Тарбағатайдың жотасында оққа ұшты.
1931 жыл - бергі замандағы қазақ халқының тарихындағы ғұмыр-бақи естен кетпес бір жыл болды. Бейкүнә халық өз ортасының серкесі болған нелер саңлақ, көкірегі ояу перзенттерінен айырылып, ашаршылық пен қанды қырғынның қыспағына шыдамай, өніп-өскен, құтты мекен, бақ қонып, ырыс ұялаған қонысын артқа тастап, үш ғасырға жуық бұрын келіп ірге көмген қандастарына қара тартып, босқан ел талшық етуге ас таппай, аш-жалаңаш, азып-тозды, күйзелді-күңіренді. Өрімдей ұл-қыздарының тым құрыса тірі қалуы үшін болса да оларды қарақат көзін жаудыратып, мұндағы тұрғылықты қазақ, дүңген, дағұр (солаң) ханзу қатарлы ұлт адамдарына бір астау бидай, болмаса бір шелек тарыға айырбастап кете барған-ды.
Көз жасы қан боп тамған сол күндер келмеске кетті, уақыт ескіріп, ұрпақ жаңаланды. Өткен істер ұмыт боп, өкісігі басылғанымен де Кәрібайдай аяулы арысы оққа ұшқан сол бір қазалы күн әлі де ел есінде.

І.

1931 жылдың мамыр айы. Ақсуат жеріндегі Қарғыба, Базар, Боғас, Нарын өңіріндегі тұтас елдің басына бақытсыздық бұлты үйірілген. «Кіші октябрь» идеясын жүргізем деп елеуреген Голощекин еркіндікті бәрінен жоғары қоятын осы бір жауынгер халықты мықтап тұралатып, мүлде бастықтырып алуды көздеген. Ол қарапайым бұқараның да мал-мүлкін кәнпескелеп, алман-салық қысымын жасап, салық төлей алмағандарды қамауға алды. Көзіқарақты оқыған зиялыларды «Алашордашылар», «ұлтшылдар», «байшылдар» деген үрейлі атпен қамауға алып, атамын дегендерін атып, бір бөлімін жер аударып, елдің берекесін кетіреді. Бейшара халықтың қорасынан малын, қабынан дәнін қидай сыпырып, ашаршылық апатын қолдан жасап береді. Сөйтіп, әміршіл тәртіптің жазалау жүйесін пайдаланған Голощекиндік зұлматта 2 миллион 300 мың қазақ жұрты ашаршылықтан қырылды. Тоғыз жүз мың қазақ Ресей, Орта Азия, Монғолия, Ауғанстан, Иран және Қытайға ауа көшті. Бұл бір ауыр күн ұланғайыр кең өлкенің түкпір-түкпіріндегі қазақ жұртының «түтін санын түгендеді». Осының салдарынан халық мүшкіл хал кешті. Бұл кезеңді Кәрібай ақын:
Мың тоғыз жүз отыз бір болды бір сын,
Күйзеліс болды қатты халыққа тым.
Ерлерге ел таныған қатер төніп,
Ықтайтын керек болды қоянға жым, -
деп тұжырымдайды. Онан әрі терең үңілген ақын:
Ащылы, Ақсуат пен Жаңа тоған,
Былықты күннен-күнге біздің қоғам.
Алдымен қойды жиып, сиырды алды,
Күн санап халық күйі қиындады...
Бітірді астығыңды салық салып,
Күн сайын тексеріліп - анықталып...
Немесе:
Теп-тегіс күңіренді бай мен жарлы,
Сыпырды жұрдай қылып қолда барды.
Жан сақтап өмір сүру қиын болды,
Бастары төлей алмай шығындарды,–
деп халықты тұншықтырған қара түнек жағдайды, аш бөрідей малға шапқан рақымсыз жауыздықты ашынған ақын:
Сыпырып қазір орыс алып жатыр,
Халықтың көбі менен азғанасын, – дейді.
Сөйтіп, ол еңбекпен жиған адал мал мен тыраштанып тапқан қазынасының келімсектерге тегін олжа болғанына халық атынан осылайша өкініш білдіреді. «Көне заманды көксейді» делінген Кәрібай ақын бас сауғалап Еміл жағасындағы нағашысы Шотай руындағы Есбай зәңгінің ауылына жиырма шақты үй шығысты бетке алып үдере көшеді. Олар бір тәулік жүріп, Нарын өзенінее жеткенде екі тәулік бойы нөсер жауып, Нұртазаның қыстауын паналайды. Нөсер тоқтамайды. Көліктің күйіне бола қозыкөш жер жылжып барып, Көлеңкелі деген жерге дамылдайды. Тасаттық беріп, тілеу тілеп аттанбақшы болады. Кәрібай ақын өлеңдетіп ел-жұртымен қоштасады, Елшібай домбырашы бебеулетіп күй тартады. Сөйтіп отырғанда Қараайрықтағы Керейбай деген бастаған мұздай құрсанған шекарашы орыс солдаттары олардың үстінен түсіп, тұс-тұсынан қоршауға алады. Жол бастаушы Құнанбай қызыл көк аттың күшімен бораған оқтың ішінен әйтеуір аман құтылып кетеді. «Бандының атаманы Кәрібайды» табанда атып тастайды.
Өзінің келте ғұмырында талай майданда топ жарып, алты арысқа атағы жетіп, «Сөз атасы–Майқы би» сынды шежірелік дастанды, «Қаракерей Қабанбай», «Қанжығалы Бөгенбай», «Мұрын және Байжігіт» сынды тарихи дастанды жазып, бүгінгі ұрпаққа өлмейтін енші қалдырып кеткен дарабоз ақын жат қолынан жан беріп, мәңгіге көз жұмады. Араға екі-үш ай салып ғұлама ақын Шәкәрім қажы да дәл осылай өз мекені Шыңғыста қаза тапты.
Осы оқиғаның ішінде болған 97 жастағы дөрбілжіндік Қалиұлы Қапас қария сол күнгі қан майданды есіне алып, көзі көрген жәйтті:-Еркектерді бір бөлек, әйелдерді бір бөлек тұрғызып тергеуге алған солдаттар: «Иә, бастарың ауырған соң қытайдың 88 шәйін ішкелі барасыңдар-ау»-деп зілді үнмен бізді кекетіп қояды. Сонда үрей билеген кемпір-кешектер жағы: «Қарақтарым-ай, жаза бастық, қателестік қой»–деп кемсеңдеп, көз жастарын сығымдап, шылауыштарымен сүртеді. Түгелімен қырып тастай ма деп адамдарда зәре қалмады. Шыбынның ұшқаны естілетін тыныштық орнады.
Ақыры шағын ауылды шып-шырғасын шығармай алдына сап «давайлаған» олар, Кәрібай ақынның мүрдесін қанын сырғалатып, ақынның үлкен ұлы Құнапияның алдына өңгертіп берді. Жиырма шақырым шамасы кері қайтқан соң қараңғы түсіп, ел жүк түсіріп тынықты. Ертесі сүйекті түйеге артып, көш Қарғыба өзеніне жеткенде, соқа мен жер жыртып жатқан салықшылардың алдына әкеп: «Мына бандының көзін жоғалтыңдар»-деп түйе үстінен Кәрібайдың сүйегін лақтырып тастады. Солдаттар жанашыр жақын мен ұл қыздарына да топырақ сап, әкесінің бетін жасыруға рұқсат етпеді. Көшті аудан орталығына әкеп, елді бір айдан астам уақыт қамақта ұстады. Кейін білдік, Шаянбаева Мәрзия қатарлы екі-үш әйел жасырын қабір қазып, «шаһит» деп Кәрібай ақынды киімімен жерлепті. Ал, Құнапия, Секебайларды Көктерекке (Көкпекті) алдырып сұраққа тартып, бастарына темірден қырсау сап ауыр жазамен қинапты–деп әңгімелейді.
Ақынды көре қалған некен-саяқ қарияларымыздың есінде қалуынша, Кәрібай ақын аса бойшаң, кесек денелі, ат жақты, қыр мұрынды кісі екен. Оның ширата қойған мұрты мен шоқша сақалы өр тұлғасына нәзіктік беріп, от шашқан жанарына қараторы өңі құп жарасқан көрікті жан болыпты.
Ел ішінде Кәрібайды Усаның ұлы Әнжан есімді большевик атыпты деген ұғым қалыптасқан. Ал оның шығу себебі былай болған: Әнжан қасына әскер алып Кәрібайдың ауылын қуа шығады. Ондағы ойы Кәрібайды екінші бір елге өткізбей алып қайтып, Көктерек маңына қоныстандырмақшы болыпты. Өкінішке орай, жетіп үлгергенде ақынның қанға малшынып жатқан қазасының үстіне түседі. Кәрібайды атып тастағандарына налып кейістік білдіреді. Оған орыс солдаттары:«Бұл бандыларды аяған сендер де банды»-деп шармаяқтасып, құрал көтеріскенде Керейбай (шекара жасағы басшысының көмекшісі) басу айтып, екі жақты тоқтатады. Көп өтпей сол Әнжанға да қудалау түсіп, түрмеге жабылады. Ақырында екі көзден айырылып, қорлықпен дүниеден ол да көшеді. Кәрібай оққа ұшқан сол майданда бірге келе жатқан Тоқабай руының 17-18 жастағы Байқуаныш деген жігіті өзі көрген майдан оқиғасын Бейсенғали Садықанұлына қаз-қалпында әңгімелеп берген. Ол-дағы Әнжанның атпағандығын растаған. Ақынның атылардан екі күн бұрын көрген түсін жаманға жорып: «Менің дәм-тұзым таусылды»–деп артына аманатқа қалдырған:
«Мен келдім Тарбағатай тағы асқалы,
Жоныңа демімді алып таң асқалы.
Құрылды ауаға тор, жерге қақпан,
Құтылар ер жігіттің бағы асқаны» –
деп басталатын сондағы ұзақ қоштасу өлеңі дәлел. Бұл өлеңді ақынның өзі жиырманың ішіндегі Сайлаубай Тұрлыбекұлының ұлтарағының астына сап беріпті. Бұл ақынның ақтық демі таусылар алдындағы өсиеті бізге тастап кеткен өсиеті.
Тосқауыл кезінде Кәрібайдың «Майқы дастанын» жазуына тарихи негіз қалаған «Рисала-и-тауарих» сияқты сирек кітаптар мен оның қолжазбалары өзенге ағызылып жіберіліпті. Оның мәнісі былай. Қысымға төзе алмаған қыруар қазақ ауылдары түп қотарыла Тарбағатайды аспақшы боп Нарын өзеніне жетеді. Ол теріскейдің қары бұзылып, оның үстіне нөсер жауып, өзен өркештене тасып жатқан кез екен. Ақсуаттан өкшелей қуған солдаттар сыбан Асан бастаған жүз шақты жігіт пен Құттықадам Жәкудаларды екі жақтан қыспаққа алып, оқ жаудырады. Тоқабай Сағынай мерген бастаған қолында жүз шақты мылтығы бар жай халықтың, әрине, қарулы жауға төтеп беруі қиынға соғады. Өмір мен өлім арпалысында қалған бейкүна ел «тәуекел» деп өзеннен өте шықпақшы болады да суға лап қояды. Ат көлігі жілікті, су ішерлігі барлар ғана өзеннен аманесен арғы бетке шығады, ал ат көлігі әлсіз бір қауым ел солдаттардың ат үстіне құрған пулеметінің оғының астында қалып қырылады. Бала-шаға, мен кәрі мен жастың қызыл қаны өзен бетін бояйды. Үріккен елдің жүк артқан қалың түйелері де су бетіне аққан сеңдей аунап барып көзден ғайып болады. Осы аласапыран ішінде екі сақтияан қоржын кітабын бөктерген 83 жастағы әйгілі шежіреші Маусымбай қария да қоржындағы кітаптарын Нарын өзеніне тастайды. Ең аяулысынан айырылғанына кеңсірігі удай ашып, көкірегі қарс айырылған дана қарт еңіреген күйі ақбоз аттың жалына жармасып жүріп, аман-есен арғы жағаға шығады. Қарияларымыздың айтуында сол жолғы табиғат пен жауыздар қолынан істелген «қос апат» бір мыңға жуық адамның тіршілігін жалмаған. Қоржынымен суға кеткен сол қомақты қазына арап-парсы, түркі тілдеріндегі ертедегі аса құнды тарихи кітаптар көрінеді. Оның ішінде 8-9 ғасырларда жасаған арап тарихшысы Ибни Ғаббастың «Рисала-и-тауариғы» және Ұлықпан Кәкімнен мирас қалған делінетін «Рисала-и, шипа-и, баянның» мәлім бөлігі мен Әбу Ғұрайданың «Рисала-и-сәуле» (яғни «Мұсакаләми алла-3-ықылым заманауи дәуір») атты шығармалары болған делінеді.
Шекарадан өткен елдің де шекесі қызбайды. «Тұрымтай тұсына, балапан басына» кеткен заман туады. Тарыдай шашылады. Кәрібай ақынның «Майқы дастанын» ақынның өз қолжазбасынан көшіріп алып, бізге жеткізген Жанұзақ байдың мырзасы Құсайын шекара аттаған соң ат-тонын қарақшыға алдырып, ақыры Дөрбілжін деген жерге келіп, қайыр тілеген аш-арықтың бірі болады. Қазіргі Күрті деген ауылдағы бір дүңгенге 8 жасар қызының жанарын жаудыратып екі шелек күрішке береді. Сонда босқын боп келіп, күн көрісі үшін біреудің етегінен ұстаған көне танысы–Смағұлдың әйелі Қамилаға: «Әттең, Қамила-ай, осы біршелек күріш маған өмірлік азық болады деймісің? Әйтеуір баланың жаны аман қала ма осы деп тұрмын ғой» бізді кекетіп–депті өзегі өртенген байқұс бауыр еті баласын жат біреуге қалдырып. Өзі отыздан аса аш тобырды ертіп Шоқат деген шилі жазықта отырған он сұмын қара қалмақтың үкірдайы Маданның ауылына жұмыс іздеп барады. Мадан үкірдай: «Орыс елі ауылымның сиқын бұзады. Қазақ ішіне қарай Толының Керей, Уағына апарып тастаңдар»-деп бұларды қабылдамайды. Сорлы біреу екі жасар ұлын: «Бір табақ құртқа алшы» деп аяғын құшқанына да міз бақпайды. «Бүлінгеннен бүлдіргі алмайсың»-деп баланы да алдырмай, олардың тобын жаздырмаған беті Теңселбай секілді жалшының алдына сап беріп, Бетбақ далаға қуып тастайды. Көп ұзамай-ақ қара тұяғынан хал кетіп, аштықтан жүре алмай жусап қалады. Жатқан жерлерінде қырылып қалған екен дейді. Әйтеуір, Теңселбай мұсылмандық парызын өтеп, бәрін бір шұңқырға үйіп, өліктердің беттерін жасырған болады. Сол Теңселбайдың қызы 79 жастағы Бижамал (Бишан) анамыз қазір де көзі тірі, Дөрбілжіннің Еміл мал фермасында тұрады.

ІІ.

Кәрібай 1872 жылы Қазақстанның Семей облысының қазіргі Ақсуат ауданының Қарғыба өзені бойындағы өзінің ата қонысы – Кішкене тауда дүниеге келеді. Найманның Қаракерейінің ішіндегі Мұрынның Сары деген табынан шыққан. Ол бір әкеден жалғыз. Әкесі Таңатар барымта-қарымтаның кезінде жортуылшылардың қолынан өлген. Сол түнгі жылқы күзетінде 5-6 жастағы кішкентай Кәрібай да әкесінің қасында болыпты. Түн жастанып жылқыға келген ұрылар Таңатарды тұрмастай ғып соққыға жыққан соң сәби баланы бірге алып кетеді. Межелі бір жерге жетіп, аттарының белін алдырып, өздері тамақтанып жатқанда бойында иманы бар ұрының біреуі өз атаманының атын атап: «Ей, Кәрібай, әкесін ғой өлтірдің, енді мына баласын тірі қалдырып кет» - дейді абайсыздан. Серігінің бұл сөзіне жол берген ол баланы сол жерге қалдырып кетуге көнеді де өз жөндеріне тартады. Иенде шырқырап жылап қалған су ішерлігі бар сәбиді ауылы таяу біреу тауып алып, сұрастырып жүріп оны еліне табыс етеді. Бірақ та, қасындағы серігі жағынан аталған өзінің қанішер атаманы Кәрібайдың аты сол минуттан бастап бала Кәрібайдың мәңгі құлағында қалып қояды. Кәрібайдың ер жетіп 16-17 жастарға келген шағы дейді. Талдықорғанда ұры-қарылар мен барымташыларды тезге салатын сиез болып, сот ашылады. Оған бір түрлі үмітпен Кәрібай да барады. Ұрылардың үкімі жарияланып аты-жөні аталғанда: ұры Кәрібайдың жағасына жармасқан кіші Кәрібай өзінің дәлелдері арқылы билер мен соттарға арызданып, қандықолды Кәрібайдың әкесін сойылға жығып, жазым еткенін мойындатып, әкесіне бір тоғыз құн төлетіп алып қайтады. Әкеден жастай жетім қалған Кәрібай кейінгі кезде әкесі Таңатармен бірге туысқан Қайранның ұлы Байжұман байдың тәрбиесінде өсіп, ат жалын тартып азамат болған. Кеңес үкіметі орнағаннан кейін «Ерекше кулак» деп пәле жабылған Байжұманның мал-мүлкі конфискеленген. Оның шалығы Кәрібайды да шарпиды, «көнешіл», «байдың атаманы» деген айдар тағылып, қоныс таптырмайды. Оның соңы Кәрібайдың қазасына жалғасады.
Кәрібай ақынның өз кіндігінен үш ұл, үш қызы болыпты. Үлкен ұлы Құнапия Дөрбілжін қалашығының Тасырқай мешітінде мәзім боп тұрып, 1961 жылы 66 жасында қайтыс болған. Екінші ұлы Секебай 1955 жылы Қазақстанның Ақсуат ауданына қайта оралып, 1964 жылы 63 жасында сонда дүние салған. Оның ұрпақтары Жұмақан қазір Ақсуат ауданының орталығында тұрады, зейнеткер. Атасының жолын қуған немерелерінің бірі – Гүлсімхан Жайсаң қаласының Қаратал ауылында. Үшінші ұлы Қыдырғали 28 жасында ертерек дүние салған. Қыздарынан Қазима және Бижамал мен Нұрбәтіш (абыстайлық жолды ұстанған адам) 80 жылдар ішінде қайтыс болған. Бұлардың ұрпақтары Дөрбілжін ауданының Маралсу, Үш қарасу ауылдарын мекендейді.
Ал, Кәрібайдың ақындық жолына түсуі хақында ақынның ұлдары Құнапия мен Секебайдың қалдырған деректері мынадай. Кәрібай 13 жасқа шыққан мүшел жылы маусым айында «Дәулетбай тоғымында» уысты құлақ егін суарып жүріп шаршап-шалдыққан ол, жамбастап жатып ұйықтап қалыпты. Ұйықтап жатып түс көріпті. Түсінде бір алып қарақұс Кәрібайды қанатына қысып алып ары-бері алып ұшады да жерге тастайды. Сонда бір қария Кәрібайдың қасына келіп: «Балам, оқу аласың ба, домбыра аласың ба?» - депті. Кәрібай: «Домбыра алайын, ата!» - дейді. Сөйткен Кәрібай сол жатысында тұп-тура екі тәулік далада жатып қалады. Іздеушілер оны тауып алғанда ол мүлде тіл-ауызсыз қалған. Үйіне келген соң молдаға қаратып, дем салғызып, ұшықтатады. Молда Кәрібайдың туыс-туғандарына: «Абыржымаңдар, бұл балаға ие қонған, басына бақ қонады екен» - дейді. Әйтеуір Кәрібай да есін жинайды. Сонан бастап тұтас ауыл боп Кәрібайды «ие қонған киелі бала» деп, бетіне қақпай өсіреді. Айтып-айтпай Кәрібай да өлең-жырға әуес боп, ақын бала атанады. Кәрібайға ақынның өнері құдіреттің әмірімен осылай дарыпты делінеді. Жеңгесі Жанапияның: «Қайным, аяғың ойылып қалған ба?» дегенде айтқан:
Келемін қозы бағып өрістетіп,
Бойына Сарыбұлақтың еңістетіп.
Қажалып екі аяғым жүре алмадым,
Бір етік тіктіріп бер келісті етіп, -
деген осы бір шумақ өлеңнен-ақ оның тым жас кезінен өлең-жырға әуес, балауыз шамдай жылтыраған тума талантты болғанын көреміз.
Алайда, ол медресе есігін ашып қазіреттен оқымаса да өз бетінше жүре хат танып, өжет боп ержетеді. Он жеті жасынан бастап төңірегіне танылған, ел көзіне түскен ақын боп толысады. Ол жасаған ортада не бір ділмәр, тақуа, шешен шежіре, ғұлама ғалымдарөмір сұрген. Соның бірі өзімен рулас ұстазы – Маусымбай шежіреші Кәрібайды жас күнінен ақындыққа жебеп, ата-тек шежіресін ұқтырып, өткен-кеткен тарлан тарих қамбасының терең қатпарынан сыр ақтарып, жас ақынды білім кәусарына сусындатқан. «Ұстазы жақсының ұстамы жақсы» дегендей, арап, парсы тілдеріне қанық ұстаздан тәлім алған Кәрібай шығыстың ертеден-ақ ықпалы күшті атақты ақын-жазушылары – Науаи, Фердауси, Низами, Сағди және Қожа Хафиз қатарлы әдебиет жұлдыздарының еңбегімен молынан танысқан. Алайда, ол өз өлеңдерін, өлең шежірелерін тұнық ана тілінде жазатын. Тіл шұбарламайтын жүйрік ақын боп жетіскен. Әсіресе оны Алашқа танытқан 1916 жылы тамызда Көктұмада өткен Қаракерей түселіндегі (Көктұма сиязы) әйгілі ақын Әсетпен айтысы деп сенімді түрде айтуға әбден болады. Сол түселге қатынасуға барған Ақсуат елінің болыс-билері: қазақ жүрген жер ән-жырсыз, дырдусыз, қағысусыз болмас, сәті түссе қажетке бір жарар - деп Кәрібайды үкілеп қолға ұстап бірге ала барады. Сол жолы Кәрібай Қабанбайдың төртінші ұрпағы әйгілі төбе би Сүлейменнің алдында өлең айтып, дүйім көпті аузына қаратады. Қабекеңнің түр-тұлғасы, ересен ерлігі, жүрек жұтқан батырлығы Сүкеңнің аузынан әңгіме боп шертіліп, Кәрібай көмейінен жыр болып сорғалайды. Сондағы айтылған өлең-жырлар ауыздан-ауызға көшіп, біреуден-біреу ұқты және сауатты, сауатсыз жазбалар арқылы бұл күнге жетті. Кәрібай ақынның бұл еңбегі – кейінгі күнде Қабанбай тақырыбына қалам тартқан зерттеушілер мен жазушылардың ойына арқау, қаламына қарпым, жігеріне шабыт бітірді. Тарихтың бастау көзіндей тұнып, Қабанбай мұрасына қосылған асылдың бір түйір сынығындай жарқырап бүгінгі тарихқа жетті.
Сол түсел майданда жас ақын әншілігімен ғана емес, айтыскер ақындық өнерімен де айрықша ел көзіне түседі. Ол Әсеттей ақ найзалы сөз зергерімен айтысып, өзін қазақтың айтыскерлері ішінде сирек кездесетін талантты төкпе ақын екенін көрсете алды. Екі арыстың бапталған екі жүйрігі «әркімнің өз шыққан төбесі биік» деп айтыс мазмұнын рулық мақтаныш шеңбері төңірегінде өрбітеді, өз кезегінде бірін-бірі шымбайына батыра жездей қақтап, жер-жебіріне жеткізе, жеміре айтады. Олар айтыс үстінде екі арыста өткен өнерпаздарын, Қыдыр дарып, құт қонып, қазанына қақ тұрған лықсыған байлары мен ел серкесі билерін, үлгі шашқан орақ тілді, от ауыз данышпандары мен даналарын өз ұлысының мақтанышы етеді. Әрі екеуінің феодалдық қазақ қоғамындағы ел тіршілігі оның елдігі сөз боп қалмастан рулық шежірелер жағында да мол сауатқа ие екені аңғарылады. Ол заманның қай бір айтысы болсын бәрінде де ру жөні қағыс қалмаған. «Жеті атасын білген құл жеті жұрттың қамын жер» деген бір тектілік қағиданы қатты тұтынғандықтан болар жеті атасын білуді жетелілік деп таныған. Тап берме айтыста осылайша құлаш сермеу сол дәуірдің шанағына сыйып, салтына үйлесіп, адамдар психикасына үйлестік тапқан. Сондықтан да аруақты ата-бабаларының аруағын ауызға алу, ұран қып шақыру – сайыскерлер үшін бір ғажайып – тылсым күш бағыштаса керек. Әркім өзін Оралтаудың бұғысы санайтыны сөзсіз.
Кәрібаймен айтысқан Әсет бір сөздің кезегінде бірнеше көйлек бұрын тоздырған тісқақты ақын екенін аңғартып:
Кім жетер ән-жырымның орамына,
Ұлытау бір келтірер боранына.
Мен сені ермек үшін айналдырдым,
Шын шапсам жете алмассың бараныма, -
деп, бойына тоғытпайды. Сонда Кәрібай:
Құданың құдіретіне таң қалғандай,
Ертеде ғазірейіл жанды алғандай.
Қырымның қызыл желін мен де жидым,
Сен түгіл тамам арғын сандалғандай.
Үрме жел үш Назардың жүйрігі едім,
Көрген жан дүбірімді аңғарғандай, –
деп жауап қайырады. Айтыс барған сайын ширығып қызба табан күйге өтеді. Сонда дауылпаз Әсет:
Найманның тіл былғаман делбесіне,
Көрген жоқ қазақ шыдап сермесіме.
Алдында ақ патшаның ән салғамын,
Сүйсінген жеті болыс ел кеңесіме.
Қайраулы Қарқабаттың қанжарымын,
Жүрмісің көзің жетіп өлмесіңе.
Арғында асыл текті адамым көп,
Мен кепіл қолдан намыс бермесіме, –
дегенде үстінде сөз тауып үлгірген Кәрібай:
Арғынның тіл былғаман шатасына,
Үй тентек қазан бұзар от басында.
Жасыңда жарты мата көйлек киіп,
Жылаушы ең Белгібайдың қақпасында.
Найманда екі жүзді мен наркескен,
Тұр ма екен көзің жетіп шаппасыма?
Әсет-ау, әлі-ақ сенің көзің жетер,
Асыл кездік қын түбіне жатпасына, –
деп, еруге қару қайтарады.
Зәредей зорлану, сөз таба алмай түйткілсу жоқ, төрт аяғын тік басқан сом ұйқастар. Нағыз ақын айтысына тән қасиет бұл! Данышпан Абайдың: «Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы, қиыннан қиыстырар ер данасы» деген сынына толатын нағыз сөз өнерін меңгерген ерлер осылар-ақ болады.
Кәрібай мен Әсет тірнек кезінен-ақ шалғысы жетілген, тұлпар боп тұяғынан от шашқан, алдына қара салмаған, шашасына шаң жұқпаған шандоз екені анық.
Әсет пен Кәрібай айтысқан бұл 1916 жыл Кәрібай 24 жаста да , Әсеттің 29 жастағы алабұртқан кезі екен.
Білетіндердің айтуынша, айтыс бір күн ішінде емес, түсел өтіп жатқан күндердің көңіл ашар әредедігінде өтіп, үш күнге созылған дейді. Айтыстың өтуі жөнінде мынадай бір әңгіме бар. Сол жолы Көктұма сиязына барған руы Мұрын ішінде Тоқабай Байғабыл мен Жұмабек деген кісілер (кейінгі күнде екеуі Толы ауданында болған) сол оқиғаларын естеріне алғанда: «Кәрібайдың дауысы онша зор емес еді, қалақша домбыра ұстайтын, өлеңді бүлкілдетіп айтып, төпелеп төккенде бір мүдірмейтін, сөзге ересен тапқыр еді» - дейтін. Олар тағы айтатын: «Сиязға Мұрын елін бастап келген сүйегі Мырзаш ішінде Қалқаман Көнекбайдың отызға кеп қалған ұлы Құсайын мырза еді. Ол ақсақалдарымен бірге сиязға қатынасқан он төреге тігілген үйге кіріп, аман-сәлем істегенде, бұрыннан келе жатқан жосын бойынша басқалар қамшысын белдеуге қыстырып, үйге алып кірмегенде, ол қамшысын сүйретіп кіреді. Мамырбек жақтырмай қасындағы адамға бұрылып: «Мынауың кім?» – деп күңк еткенде Құсайын: «Әкең Әбілпейіздің бабасымын» – дейді өр дауыспен. Демде жылы шырай көрсете қалған төре: «Жарайды, жігітім, бабамның ұрпағы екенсің» - деп төрге шығарады. Әрі Құсайынға бағасын береді. «Жігітім, ерлігің мен қызыл тіліңде айтар жоқ, бірақ сәл еңкіштеу екенсің, апыр-ау» депті.
Құсайынның «Әкең Әбілпейіздің бабасымын» деуі: Әбілпейізді Найманға төре қылам деп алып келген кісі руы Мырзаш ішінде Қалқаман атақты Боранбай би екен. Өзінің арғы жағының Боранбай бимен тамыры бір аталас болғандығын арқаланып өзін көрсету үшін жоғарыдағы сөзді айтқан екен. Оның өрең сөйлегенінен бір гәптің барын түйген Мамырбек те сезгірлік байқатып, жылты бар отты жігітке ізет-құрмет көрсеткен.
Бұл күндері айтыстың ғасырды артқа тастап бізге жеткен жеті нұсқасын жолықтыруға болады. Бірі – Бейсенғали нұсқасы. Көлемдірек бұл нұсқаны Бекең 1943 жылы Кәрібай ақынның үлкен ұлы Құнапияның жатқа айтуынан жазып алған екен. Енді бірі – Әріпжан ақынның үшінші ұлы Сапиолла 1974 жылы жатқа айтып, қағазға түсірткен шағын нұсқа. 1996 жылы Шатабай Кенжебай ұлының аузынан жазып алынған тағы бір шағын нұсқасы болды. Тарбағатай өңіріне тараған бұл үш нұсқа әлі күнге дейін тиісті басылымдарда жарық көрген жоқ. Ал Алтай өңіріне тараған және бір нұсқасын Асқар Татанайұлы 1960 жылдардың аяқ шенінде белгілі халық ақыны Болмас Төлеміс ұлынан жазып алып сақтап, оны «Мұра» журналының 1983 жылғы 3 санында бастырған. Әрі Шыңжаң «Жастар» баспасынан 1985 жылы жарық көрген «Қазақтың байырғы айтыстары» атты кітапқа енген.
Ата мұрасын ардақтайтын мұра сүйер қауымға аса бір мақтанышпен сүйіншілеп отырып, ауыз толтыра айта кететін елеулі ақындардың бірі мынадай.
1997 жылы ақпан айында жоқ іздеген салт атты жолаушыдай ақын мұрасын жинастырып, Кәкеңнің ата мекені Ақсуат ауданына (бұрынғы Семей облысына қарайтын)бардым. «Жол қуған қазынаға жолығады» дегендей көміліп жатқан асыл қазынаға жолыққан, жүргенге жөргем ілінген өмірдегі ең ұмытылмас күндерім болды. Қарғыба ауылында тұратын аудандық мешіттің көмекші имамы 67 жастағы Тортай Жағыпарұлы Кәрібай ақынмен аталас болып шықпасы бар ма! 1955 жылы наурызда еліне оралыпты. Қоштасарда Шәуешек қаласынан арнайы Дөрбілжін ауданына барып, ақынның ұлы Құнапиядан жата-жастана үш күн жатып Құнекеңнің жатқа айтуынан әкесінің «Әсетпен айтысын», «Қанжығалы Бөгенбей» дастанын, «Боқбасар би» туралы шағын толғауын және ашаршылық жайлаған аласапыран жылдардағы Мәмбет Қанағат болыстың үйінде ел ақсақалдары алдында айтқан ұзақ өлеңі мен Ши ғалдайға айтқан өлеңін жазып алыпты. «Әкемнің еңбегі түбі жерде қалмас» деп риза болған Құнекең (Құнапия) есік пен төрдей күрең атын Торғайға мінгізіп аттандырған екен. Оның қызыл империядан көңілі қалғаны сонша: «Әкемнің суша шашыраған қаны күні бүгін көз алдымда. Енді қызылды құдай көрсетпесін, қай бетіммен барам, қайран ел, қайран жер» - деп жүрегіне байланған шері жібімеген дана қария жылы орнын суытқысы келмей, сол бойы Дөрбілжінде қалып қояды.
Жуық жылдары дүние салған Ұлы Отан соғысының ардагері Мауытқан Сыдықовтың жеке архивінен алынған, «Ақсуат арайы» газетінің 1991 жылғы 21 наурыздағы санында «Кәрібай мен Әсеттің айтысының» тағы бір көлемді нұсқасы жарық көрген. Міне, бұл айтыстың ежелгі өрнегін қалпына келтіруде орасан септігін тигізді. Мұнан тыс атақты Ауған ақынның «Кәрібай мен Әсеттің айтысын» өзінше жаңғыртып жырлаған бір нұсқасы болыпты. Бірақ Ауған ақын айтыс майданында болмаған. Алайда ел аузынан айтылып жүрген жерінде ел одан «Кәрібай мен Әсеттің айтысын» айтып беруін қолқалағанда: «Кәрібай бүйтіп айтқанда Әсет бұлай депті» деп, ақындық қарпыммен өзінше жырлаған. Айтыстың бұл нұсқасы Мақаншы ауданында тұратын сақа педагог Мәулітхан Сейітханұлының қолында сақталған.
Сол Ауған нұсқасын Алматыда тұратын ұлы тележурналист Аман алып кеткендіктен менің қолыма ілікпеді.
Бірталайдан мәдениет кіндігі болып, төңірегіне үлгі шашқан Жайсаңнан оқып сауаттанған азаматтар аз болмаған. Соның бірі – Жайсаңға қарасты Саты, Сайболат, Жұмық, Тәуке руларының болысы, руы Ақнайман Кәкім деген көзқарақты ағамыз айтыс өтіп жатқан майдан үстінде қолына қағаз ұстатып, жазатын қалам беріп, екі ақынның айтысын үтір, нүктесіне дейін қағазға түсіртіп отырудыбірнеше адам тапсырыпты. Айтыс аяқталып, сияз тарап, жиылған ел алды-алдына қотарыла аттанғанда, үш күнгі айтыстың мәтіні реті бойынша толық реттелмей, әлгі жазып алғандардың қолында кетеді. Соның салдарынан кейінгі күнде ел ішіне тараған айтыстың бірнеше толық емес нұсқалары пайда болған. Ал, Әсеттің сөзден сүрінуіне оның: Кәрібайды оқымаған, дін ісләмнан ілімінен қараңғысың, ғылымнан хабарың жоқ – деуі себеп болған. Кәрібайдың ұпай алуы: егер сен оқыған алтын өзек ғалым болсаң ата-анаңды бағар едің, қу мүйізді құшақтатып (Найманбайдың мүйізден шақша жасап сатуын меңзеп), әкеңді қаңғытып қойдың. «Әкең Қоян болғанда сен бір көжек, ата-анасын күтпегеннің орны – тозақ». Кәне, шариғат та, хадис те не дейді екен – деп сөзді қазыларға тастауынан болған. Ал, 84 шумақ (336) жол сөзбасын яғни беташарын айтыс өтісімен Кәрібай өзі қосып, айтысты толықтап елге жайған көрінеді. Бұнда айтыстың жалпы барысы, кімдердің барғаны, неліктен Көктұма сиязының ашылғаны жөнінде құнды деректер бар. Сондықтан да бұл айтысты сол күннің қағазға түсірілген кемел шежіресі деп те айтуға болады.
Кәрібайдың мұнан тыс ауыл арасында өткен «Бәпимен айтысы», «Нұржанмен айтысы», «Дубаймен айтысы» және «Қуанышбаймен айтысы» деген айтыстары болыпты. Соның ішінде тек Қуанышбайды сөзбен тоқтатқан:
Баласы Сатпақ иттің Қуанышбай,
Тұмсығың иір біткен арам құстай, –
деген жолдарды кезінде шошақ Қаусыл ақсақалдың айтуынан оның ұлы Сәлімжан есінде сақтап қалыпты.

ІІІ.

Кәрібай ақынның әр түрлі оқиғаларға қатысты айтқан толғаулары мен суырып салма өлеңдері өте көп. Бұл толғаулардан Кәрібайдың ақындық мінезі анық танылады. Бірде Кәрібайды орталарына алған Омар, Құрманғажының Қыдырмолласы, Төгісов Әбділдабек қатарлы би, болыстар Көктұма сиязынан қайтқан сапарында Шәуешектің Ойжайлауындағы Тоғас Ағажан бидің ауылына ат тұмсығын бұрады. Әрі өздеріне шендес келетін биді жасытып алуды көздеген олар Кәрібайды би ауылындағы келеңсіз жайттерді тартынбай мейлінше толғауды сұрайды. Кәрібайдың сондағы айтқан өлеңдерінен пәлсафалық толғамға бейім, өзіндік көркем түйсігі қалыптасқан ойлы ақын екені аңғарылады. Мысалы:
... Жарлылар кәсіп жоқ па мал бақпасаң,
Не керек мал баққанмен жан бақпасаң.
Адал еңбек қан-терің болмағанда,
Жарылқап беріп еді аруақ қашан.
Дені сау, қайраты бар, адамзаттар,
Кәсіп көп ебін тауып тармақтасаң, –
Деген жолдар арқылы қарапайым еңбек адамдарын өз күшіне сүйеніп, алуан түрлі кәсіп көзін ашып, күн көрісін жақсартуға үндесе, енді бір жақтан игілік, байлық атаулының қан мен тердің бодауына келетінін, байлықтың анасы – жер, атасы – қашанда еңбек, құр тәңірге жалбарынып алақан жаю өмірге деген қиянат, тылсым күштің тосыннан жарылқап сеңі сыйлар түгі де жоқ дейді. Жастарды тіршілікке дұрыс баулы,
Кәрілер есің кетіп алжаспасаң.
Нұр жауар талаптыға демеді ме,
Айтам ба тегін біліп, қор баспасам,-
деген ұлағатты ой толғап, салмақ салады. Билерді бет-жүзің бар демей ащы тілмен қитығына тигізе шенеп те алады. Әрі жас жеткіншектерді мал соңынан көкжұлын етіп, салпақтатпай өнер-білімге, түрлі харакетке, дұрыс тіршілік жолына, мәнді өмірге баулы деп кеңес береді.
Ел арысы Демежан үкірдайдың нақақтан қанын төккен, Шың үкіметінің Тарбағатайды билеуге жіберген ұлығы Мәтен амбынының (амбан) бірқанша жандайшап ғалдайлары болған. Соның бірі – Шәуешектің Қарақабақ, Түлкібұлақ деген жерінде займкесі бар Ши ғалдайдың (Тарбағатай ғалдайы) әспенсіп, асқынғаны сонша, тіпті “ауылымның қасынан өткендер аттарынан түсіп жаяулап өтсін” – деп, жүргіншілерге қатаң тиым салған. 1918 жылы Еміл бойындағы Басқұлыстайдағы Шотай ауылынан аттанып, өз елі Ақсуатқа бара жатқан сапарында Кәрібай Ши ғалдайдың ауылының жанынан өте шығады. Жалғыз атты жолаушыны көріп қалған ғалдайдың жандайшаптары Кәрібайдың шылбырына оралып, жүргізбей ғалдайдың алдына әкеледі. Ашудан жарыла жаздаған ғалдай: “Әліңнен асқан осы ғұрлы сен кім едің?”- дейді қазақ тілінде.
- Я, ғалдай, Көктұма сиязында Әсет деген ақынмен айтысқан Кәрібай ақын мына мен едім – дегенде ғалдай зілдене тілін безеп: “Кәнеки, ақын болсаң өлеңіңді естілік” – дейді. Сонда «бас кеспек болса да тіл кеспек жоқ» деген ақын:
Уа, Ши ғалдай, Ши ғалдай,
Бақ берген саған бір құдай.
Астыңдағы мінгенің,
Бәйге бермес кер дөнен.
Байлығың сенің жерменен,
Атағың сенің елменен.
Ылдидан келіп ентелеп,
Сыбағам менің төр деген.
Ежен ханнан енші алып,
Ие болдың жерге сен.
Шерік болып келіп ең,
Еркіндік басқа бермеген.
Жалдамалы құл едің –
Қамшының ұшы сермеген.
Жалаң қабат көйлегің
Шіріп түскен терменен.
Әрең жеттің далама,
Шыбын жаның өлмеген.
Ши ғалдай амбы атанып,
Дәулетің мынау өрлеген.
Өзін-өзі білгеннің
Ісі болды жөн деген.
Кешегі өткен заманда,
Көресің бар ма көрмеген.
Қазақ келіп құтылдың,
Басатұғын «Шүркілден» (Албасты)
Шындықты айтам көз көрген,
Бетіңді көріп іркілмен!
Уа, Ши ғалдай, Ши ғалдай,
Шапаның қызыл шиқандай.
Кісі етін жеп үйренген
Бас төбетің – Титанбай.
Пейілі кең, жері кең,
Дәмдес болдың қазақпен.
Ұмытып кеттің өміріңді,
Құлдықта өткен азаппен.
Тарбағатай, Барлықты,
Көрмедің жерден тарлықты.
«Он басқа бір бас – алман» деп,
Шығардың үкім-жырлықты.
Уа, Ши ғалдай, Ши ғалдай,
Басыңа бөркің сиғандай.
Қоңыздың найза ұшымен
Жапырылдың қоғадай.
Сібе, Солаң қырылды,
Үйілді сүйек обадай.
Найзаның бәрі уланған,
Тиген жері оңар ма-ай?
Шоқпарлап қырды жартыңды,
Найзамен тілді артыңды,
Қызыл көтен жасап ед,
Орындалмай шартыңды – деп ғалдайдың еңсесін басыпты.
Кәрібайдың айтып жүретін «Балбала», «Туған жер», «Сәнім-ай» деген әндері де болыпты.
Жасымнан талаптанып өлең бақтым,
Бұлбұдай ән шырқадым, таңдай қақтым.
Ішінде шаршы топтың сан жиында,
Сөйледім ойдағысын, елге жақтым.
Жүрегін сұлу жардың бағындырғам,
Әнімді шырқап салған сағындырдым.
Қалыңсыз тәтті сөзбен сұлуды алып,
Мұқтаж ғып махаббатқа жалындырдым... -
деп, шығандата ән шырқаған да көрінеді.
Ақыреттік қосағы Рабиғаға шекара күзетінің бір шетінде жүретін Машетейдің бір мырзасы астыртын құдалық жүргізгенін білген Кәрібай «Бал бала» әнін шығарып, оған жолбарыстың аузына түсіп қалмауды осы әні арқылы арқылы жеткізеді. Әрі әннің құдіретімен ойлаған арманына жетіп, жанұялық тіршілік жолын бастайды. Сондағы «Бал бала» әнін ақын:
Ғашығым көңілім сүйген «Бал баласың»,
Сырыңды сыртқа айтуға арланасың.
Жүргенде жүрек елтіп, ақыл таппай,
Уытты әбжыландар арбамасын.
Уа, сүйіктім, бал бала,
Арманда қалып зарлама.
Білгенде қатер төнгенін,
Қарқ етіп ұшар қарға да, –
деп, асқақтата шырқайды.
Кәрібай айтыс ақыны, әнші, сазгер, шежіреші ғана емес, ол жазба ақыны да. Оның ата-баба тарихы, жорық жолдары, егей ерлігі, үш жүздің қоныс теуіп мекендеген өңірлері туралы толғаулары соған дәлел. Тотияйындай өткір тілінің құдіретін өзі де шамалағандықтан болса керек: «Кезінде дес бермеген қара сөзден, Найманның тіл мен көзі зұлфұқарымын» - деп тұжырады. Мәселен, «Отырарым – Астанам» деген өлеңінде:
Жаратушы бір Алла,
Тілегімді бере гөр.
Жебеуші жақсы аруаққа,
Көмекке өзің келе гөр!
Бас-аяғын теңерсің,
Кездесіп кегін алуға.
Асыл туған ұланым
Егеп найза білді ме?
Аспанға ұшқан қыраным,
Жерден тоят тілер ме?
Қойға шапқан бөріні,
Қос шеңгелдеп бүрер ме?
Жалмайтұғын әбжылан
Ініне қайта кірер ме?
Жалтақ көз болған сорлы елім
Алшаңдап басып жүрер ме?
Жеті ықылым тілдерді
Түгел оқып білер ме?
Берекелі ел болып,
Бақытты өмір сүрер ме?
Аспанға ұшып су қалқып,
Қара тас еріп, мыс балқып,
Мәскеу, Мысыр, Бағдаттай
Сәулетті қалам болар ма?
Емінбейтін басқа елге,
Бақыт құсы қонар ма?
Байтақ жұртым жаннаттай
Жайнаған гүлге толар ма?
Халқыңның көңілін ашатын,
Қайғы-шер, мұңым, басатын
Орнатты дүние жұмағын,
Бұлбұлдар сайрап тұрар ма?
Үрім мен Шам, Делидей
Қап таудың биік беліндей
Жау баса алмас маңайын
Қорғаны биік Бежіндей.
Отырарым – Астанам,
Бар қазаққа бас-панам,
Топырағыңды иіскеп,
Отырар күн болар ма?
Асан ата данышпан,
Қайтып енді туар ма?
Кездеспей дауыл, нөсерге,
Ұрпақтар аман өсер ме?
Еңсесін жауға бастырмай,
Кеудесін оққа төсер ме?
Құлдықтың қамыт-ноқтасын,
Семсермен турап кесер ме?
Ел қатарлы ел болып,
Мұратына жетер ме?
Осынау тілек-арманды
Өз көзіммен көрсемші?!
Жарыла жүрек қуанып,
Қуаныштан өлсемші?!
Арман да арман, шын арман,
Тілегімді берсеңші?!
Екі ел қазағының дәм мен тұзын тең татқан ақын Тарбағатайдың түстігі мен терістігін бірдей аралайды. 1916 жылғы ақпатшаның бұратана ұлттар азаматтарынан әскер алу жөнінде түсірген қатал бұйрығы кезіңде екі бірдей ұлы – Құнапия мен Секебай әскерлікке әкетілетін болады. Еліне деген өкпе-араздықпен Дөрбілжіннің Үш Қарасу деген жеріндегі нағашы жұртына қара тартып барады. Онда ақын ел құрметіне бөленіп, бейбіт тұрмыс кешеді., 1924 жылы Сәдубай бастаған туыс-жұрағаттары он жеті адаммен Үш Қарасуға келіп, ақынның нағашысы Есбай зәңгінің ризалығын алып, Кәрібайдың отбасын Ақсуатқа қайта көшіріп әкетеді. Ақынның соңғы тыныс алардағы айтқан:
Қалыңдар аман-есен өрендерім,
Қызығым енді бітті көрер менің,
Егерде қаза тартып, қан баспаса,
Қытайдан мұнда қайтып келер ме едім.-
деген арманда кеткен өкінішінің бір себебі де осында жатыр.
Кәрібай үшін Көктұма сиязы (Қаракерей түселі) аса бір үлкен өмірлік мектеп болады. Ол сонан бастап ата-тек шежірелеріне ден қоя бастайды. Өлеңмен жазған «Мұрын және Байжігіт» дастаны сол ізденістен туған. Ол сонымен бірге орда бұзар отыздың ішіндегі кезінде-ақ тарихтың терең қатпарына үңіліп, әрі іргелі ел ішіндегі шежірешілер Маусымбай Сабанұлы мен Кәрмен секілді адамдармен танысып, шежіреге ден қояды. «Қабанбай батыр» туралы деректер жинастырып, ол туралы кітап жазып, Қазандағы баспаханадан шығаруға недәуір ұмтылыс жасаған. Бұл толғаулар іздеуден кендік көрмесе де қолға ілікпеді. Алайда оның жаңғырығы - Шаған шайқасы, Шорға соғысы кезіндегі оқиғаларды толғаған Бұхар жыраудың, Сұртай мен Алшынбай дың өлеңдерінде, сондай-ақ Бейсенғали ақсақалдың 1986 жылы Шыңжаң халық баспасынан шыққан «Қабанбай батыр» кітабында кездеседі.
Кәрібай Таңатарұлының шығармаларының басты бірі саналатын «Майқы дастаны» туралы аз-кем тоқтала кетуді лайық деп білеміз. Өйткені дастанда: қазақтың түпкі тегі – арап. Ғакаша сахабаның нәсілі немесе қалмақ яки өзбек - деп тұжырым жасайтындарға тойтарыс жасайды. Атап айтқанда, топан судан кейінгі тараған Тайып деген елді мекенде өніп-өскен көшпенді тайпа –Әбусақтан (Әлмисақ болса керек, бұл – тіршіліктің пайда болған дәуірін бейнелейтін алғашқы ықылымды қамтитын ерте дүниенің аты – Т.Ж.) таралғанын айта келіп, түбіміз бір түрік екенін баяндауға тырысады. Бір дәуірде Кәуірдің шапқыншылығынан елі шығыстан батысқа қоныс аударып, Тайып шаһарынан Амурға, одан бірте-бірте Сырға келген дәуірінде жоғардағы Махмұт ел данасы «Мажиқыда» (Маураннаһр өңіріндегі көл) елінің басын құрап жиналыс өткізеді. Әрі Махмұтты ақылгөй, кемеңгер, даналығына қарап, ел-жұрты алғашында «Махмұт дана» атаған. Ол «жеті жарлық» заңын шығарып, алты арысты үш жүзге бөліп, ұлы жүзге Қыпшақ биді, орта жүзге Көсем биді, кіші жүзге Халменде биді қояды.
Сөйтіп, Махмұт дана көп істі Мажиқыда шешіп, әмір-пәрменмен жүргізіп, билік айтқандықтан да Мажихы деген жер атына байла

"Төлеубайдың мәрттігі жайлы ақсақал шерткен үзік сыр"

Белгілі этнолог-археолог Әбдеш Тәшкенұлы Төлеубаев өнер ғылым академиясының академигі, тарих ғылымдарының докторы, профессор, Ш.Уәлиханов атындағы сыйлықтың иегері. Зайсан өңірі, Шілікті жазығынан табылған «Шілікті алтын адамын» ашқан белгілі ғалым. Ең бастысы, ежелгі ерте темір дәуірінде-ақ қазіргі қазақ жерінде сақ мемлекеттілігінің қалыптасуын түбегейлі зерттеп, сақ мемлекеттілігі жөніндегі тұжырымдаманы қалыптастыруға, сақ тарихының қайта түлеуіне сүбелі үлес қосып келе жатқан өзіндік қолтаңбасы бар тарихшыларымыздың бірі.

Бірде Әбдеш Тәшкенұлының немере ағасы Мәнәп деген азамат Ақсуат пен Зайсан арасындағы күре жолда келе жатып әңгіме барысында өз өміріндегі мына бір естелікті айтқан еді. Сол әңгімеден бір үзік.
«Мен 1972 жылдың қысында үйленетін болып, біздің туыстар Ақсуат совхозына қарасты «Социал» деп аталатын шағын ауылдағы менің болашақ қайын жұртыма құда түсіп, айттыруға баратын болды. Құда түсіп, жөн-жоралғы жүргізіп барар топтың ішіне, әу бастан «бас кейіпкер» ретінде менің жүрерім белгілі. Бізбен бірге жас құда ретінде Әбдеш те ілесті. Ол кезде ҚазМУ-дың ІІ курсында студент. Барар уақыт оның қысқы демалыс кезіне дәл келіпті. Құдалыққа барған кісілердің ішінде тағы да бірнеше адам бар. Шай ішіліп, әңгіме көрігі қызды. Алғашқы жайылған дастарқан шеті көтерілгеннен кейін біздің жақтың үлкендері рұқсат сұрап, жөн-жоралғыға қарай ойысты.
Сөйтіп отырғанда ауызғы ашылған есіктен ішке қарай лап берген бумен жарыса, ең бірінші көзіме түскені, еніп келе жатқан түлкі тымақты баса киген, қаба сақалды кісі болды. Екі иығына екі кісі мінгендей, ұзын бойлы, қапсағай, қара торы кісі кірді. Қаба сақалы кеудесін жапқандай. Дене бітімінен жас кезінде қайратты болғаны көрер көзге бірден түседі. Қабағы қалың, көзі өңменіңнен өтердей өткір екен. Үй ішіндегі қайын жұртым да осы кісіні күткендей болса керек. От иесі қайын атамнан бастап қалбалақтап келген кісіні төрге қарай икемдеді. Беделі жоғары кісі екені көрініп-ақ тұр. Дегенмен, кірген кісіміз состиып тұрған біздерден орнымыздан қозғалмауларымызды сұрап, келген қонақтардан үлкен еместігін білдіріп, құдалардың төмен жағын ала жайғасты.
Қыздарын ұзатқалы отырған қайын жұртым құлақты болып отырғандықтан, жеңіл-желпі наздармен ғана қарсылық білдіріп, сырғытпа, көңілді әзілдермен шымшымалап қояды. Дегенмен, қайын жұртым біздің «тоймалымыз» деп әкелген сиыр малымызға көңілдері толмайды-ау деп жорамалдаймын. Байқаймын, олардың көңілдері жылқы малын тілейтін секілді. Ол кезде жылқыны босағаға байлап кетер біздің де шамамыз белгілі еді. Содан ба, біз жақтан келген құдалар ашылып ештеңе дей қоймай сөзден тосылыңқырады. Дастарқан жаңарып, шай еселенді.
– Ал, естіп жатырмын, Көкжырадан кел­ді дейді. Жәмбике, Байыстың бірі болар­сыңдар?
Қарияның алғашы сұрағы осы болады. Үлкендер жағы жөнімізді айтып жатыр.
– Е, жөн-жөн, Жәмбике боламыз деңдер, – деп сақалын тарамдап сөзін жалғады. – Осы сендердің ауылдарыңда Жәмбике Төлеубайдан қалған ұрпақ бар ма? – деп сұрады. Қыдырғажы ағам қозғалақтап, ойбай-ау, Төлеубайды білер болсаңыз, біз, дәл сол кісінің ұрпағы боламыз. Ал мынау отырған жас жігіт атамыздың туған немересі деп, қарсы отырған Әбдешті нұсқады.
Алпамсадай болып отырған үлкен кісінің орнынан қалай көтеріліп кеткенін де аңғармай қалдым. Әйтеуір, малдас құрып отырған адамның еш жағына толқымастан тік көтерілгені анық. Қалай жанына жетіп барғанын білмеймін, Әбдешті отырған орнынан жұлып алып, тік көтеріп екі бетінен алма-кезек сүйіп, құшағына қысып, мейірлене иіскеп, орнына қайта қондырғаны дәл бүгінгідей көз алдымда. Ағаларыммен де төс қағыстырып, мені бауырына тартып мейірлене иіскеп барып орнына тізе бүкті. Жайғасқаннан кейін тарамдап екі көзінен жас ағып, бір нүктеге қадала қарап отырып қалды. Үй ішін бір сәт үнсіздік басты. Бір мезетте бетін айғыздаған жасын күректей алақанымен сырып тастап, біз жаққа қайта қарап, күңірене үн қатты.
– Уа, жалған, асылдың сынығы, жақсы­ның тұяғы екенсіңдер ғой. Бар екен-ау, бар екен, – деді. Ақсақал қайын атама қарай жүзін бұрып: «Құдалар тоймалға не атапты» деді де, жауап тоспастан: «Біз бұлардың алдында бір үйір жылқы қарыздармыз» деп тоқтап, шешілмеген жұмбақ сырдың шетін шығарды. Бөлме тынды, үнсіздік. Апыр-ау, мынау кісі атамыз Төлеубайды танитын, танығанда жақсы танитын болды-ау. Үй ішіндегілердің бәрін де осы ой шырмағандай. Біз үнсізбіз. Қыдырғажы ағайым қозғалақтап: – Ағасы, атамызды білетін болдыңыз ғой?! Көзіңізге жас алдыңыз, ол не әңгіме, бізге айта отырсаңызшы, – деп сөз суыртпақтады.
Қаба сақалды кісі көкіректе өкініштің оты қал­ғандай, уһ деп барып, әңгімесін бастады:
Иә білем, мойнымда аталарыңның қарызы бар. Сендер білмессіңдер, бірақ менің көкірек түкпірімде сақтаулы. Мені батыр дейді, тәйірі, батырлығым кісілігіме сын бола ма? Кезінде Төкең қарыз демесе де өтелер құны осы уақытқа дейін, бір үйірлі жылқы болған мойнымда алашақтарың бар, – деп тағы бір жұмбақтап кідіріп барып, әңгімесін сабақтады.
– Бұл жалғанда пенденің басына салғанын көтермейтіні жоқ қой. Сонау жиырмасыншы жылдардың басындағы аумалы-төкпелі заманда істі болып, итжеккенге жер аударылып кете бардым. Ол кезде жас кезім. Сол айдалғаннан жиырмасыншы жылдардың орта кезіндегі жылымықта елге қайтарылдым. Өскемен, Өскеменнен Зайсанға жетіп, ел шетіне іліккендей болдым. Ел шеті демекші, Зайсан мен Ақсуаттың аралығы өздеріңізге белгілі 200 шақырымнан астам ұзақ жер. Оның үстіне қыс кезі, қар қалың. Қалай дегенмен де ел шетіне бір жеткеннен кейін көңіл күпті. Екі аралықта қатынайтын ол кезде көлік жоқ. Көлік тұрмақ, жол да жоқ. Біраз күн солай баратын біреу-міреу табылып қалар ма екен деп сұрастырып едім, ешкім шықпады. Содан елегізіп, Зайсанда жата алмадым. Итжеккен Сібірден аман-есен келгеннен кейін мына тұрған Ақсуат не тәйірі дейсің, қалайда елге жетейін деген оймен жолға шықтым. Иығымда арқалаған жолдорбам бар, оның ішінде Зайсандағы бір ағайындардан аз ғана жол ауқатының мәзірі – бес-алты құрт, аздаған ірімшік, бірер ескі-құсқы киім. Бар қорек осы. Оның өзіне шүкіршілік ететін кез ғой. Басында ет қызуымен Зайсаннан ертемен шығып кетсем де, түс ауа мұным қалай деп ойлана бастадым. Бірақ қайта Зайсанға оралғанмен не бітіремін деген ой мазалады. Сол тартқаннан Маңырақтың астын бөктерлеп, бағытымды дұрыстап алып, тарта бердім. Уақыт екіндіге айналған кезде күннің райы бұзылыңқырап, жаяу борасын басталды. Артымда бір қара-құраң көрінгенге байқасам екі-үш қасқыр екен. Маған аса жақындамай, алыстан торуылдап еріп келеді. Күн батарда топтасын қарағанның жанына тоқтап, қардан ойып үйшік жасап паналаған болдым. Үстіде қайбір киім бар дейсіз. Азынаған суық, өн бойыңнан өтеді. Оның үстіне маңайымды қасқыр торуылдап, таңды көзбен атырдым. Бұл қасқыр дегеніңіз де адамның дәрменсіздігін білгеннен кейін күшейіп кететін секілді ғой. Оларды үркітіп-қорқытатын бар қаруым қолымдағы жіңішкелеу таяқ. Кісіден қорықпайды, соған қарағанда қорқау ма, үдірейген түрлерінен адам шошырлық. Шаршап, үздігіп, өзегі үзіліп келе жатқан менде қайбір қауқар бар дейсің? Шаманың жеткенінше айбат көрсетіп, айтақтап таңды атырдым. Ертемен күн шыққан соң қасқырлар жасқанады екен. Ай­ғайымды онша елей қоймағанымен, аса жақындамай артымнан еріп отырды. Өздеріне ыңғайлы уақытты күтетін секілді. Түс ауа солай болды да. Кісінің дәті қорек. Тойып тамақ ішпегеннен кейін не оңарсың. Құр­сағың тоймағаннан кейін бе, суық та тез алатын секілді. Түс ауа Қарасудың тұсына іліктім.
Бір заматта анадайдан бір ноқат көрінді. Апыр-ай, тағы ит-құс па, егер алдымнан да ораса, онда анық біткенім ғой деген үрей биледі. Аздан соң әлгі ноқаттың пар ат шек­кен атшана екенін байқадым. Қарды шаң­ғытып екі жағына шашып артын боратып барады. Атшана менен 100-150 метр қиыстау кетіп барады. Өлмегенге өлі балық деген бойымдағы бар күшімді жиып шанаға қарай бас киімімді бұлғап, жығылып-сүрініп: «Аттан аттан, құтқар, құтқар!» деп бәр пәрменіммен айғайлай жүгірдім. Жел солар жақтан еді, менің даусымды естімеді-ау деймін, жөнеп кете барды. Не істей аларсың, кеудемді қысқан өксіктің уын жұтып, ызалы қасқырдай қар шайнап, тіземді тоқпақтап, отырып қалдым. Енді өлетінім анық деп ойладым. Күннің райы, маңайымды торуылдаған қасқыр – мынау. Азық-түлік жоқ. Жаяу адамға жол әлі ұзақ. Оның үстіне әлсіреп келе жатқан жанға паналар қара жоқ. Сөйтіп, соңғы үміт оты да үзілгендей, ішім өртеніп, ащы өксік қыж-қыж қайнайды. Не істерсің итжеккеннен аман оралып, ел шетінде ит-құсқа жем болармын-ау деген ой жанымды қажап барады. Сөйтіп, үміт үзілді-ау деген шақта әлгі шананың алыстан орағытып, бұрылып мен жаққа қайта салмасы бар ма. Есім шығып, ескі күпім отырған жерде қалып, шанаға қарай жығылып-сүрініп жүгіріп келе жатырмын. Бір заматта ақ қырауға оранған, делдиген танауынан мұржаның түтініндей буы бұрқырап, қатып жараған, ентігін баса алмай, ауыздықтарын қарш-қарш шайнаған пар ат айналып кеп тоқтады. Шана алдында көшірі болса керек басында баса киген түлкі тымағы, үстіне қара ішігі, аяғында пимасы бар егде адам отыр. Шананың артындағы кісінің де басында қызыл түлкі тымақ, жағасы елтіріден пішілген, сырты қоңыр барқытпен тысталған қоңыр ішік, оның сыртынан тұлыппен оранған. Түсін аса байқай алмадым. Әй, сол сәтте байқайтын да шамам жоқ-ау. Тағы бір көзіме түскені, артқы кісінің тақымына басылған бесатар мылтықтың ұңғысы шошаяды. Сәңкеде отырған кісі «мынау ен далада жалғыз жаяу жортқан не қылған жансың» деп үн қатты. Есім де шығып кеткен. Асығып-үсігіп сонау қиян итжеккеннен келе жатқанымды, Ақсуатты мекендеген, Тоқабайдан тараған ұрпақ екенімді, Зайсаннан шыққанымды, елге беттеп келе жатқаныма екі күн болғанын, азығым таусылып, қасқыр қамап келе жатқанын жеткіздім-ау, әйтеуір. Ендігі жерде қайда бара жатсаңыздар да алып кетіңіздер, жолда қалсам өлерім анық деп жалындым. Сол сәт сәңкеде отырған кісі көшіріне: «Анау аттың біреуін доғар да мынаған бер» деп бұйырды. Атшы қозғалақтап, әлі жол ұзақ, жалғыз ат болдырып қалмасына не кәдік, одан да қайта кері ала кеткеніміз жөн болар дегендей болды. Маған бәрібір болып тұр, тек жанымның қалғанына құдайдан сауға сұрап тұрған жағдайым бар. Бірақ сәңкедегі тұлыпқа оранған адамның қатқылдау бұйрығынан кейін бір ат бізге бұйырды. Мұндай сәтте адам есінен айырылып қала ма деймін, әлгі атшы босатып берген атқа қалай қарғып мінгенімді білмеймін. Шанадағы кісі: «Ал, бауырым, еліңе аман-есен жет, қайтарсаң қайтарарсың, қайтармасаң қарызы жоқ» деп қайтып сөзге келместен, Зайсан тұсын бетке алып тартып берді. Мен де елге беттеп тарттым. Сол-ақ екен, апыр-ау, жаңағы кісінің кім екенін де, аты-жөнін де сұрамаппын ғой деген оймен, шұғыл қайта бұрылып арттарынан қудым. Арамыз біраз алыстап қалыпты, дегенмен салт ат қоя ма, қуып жеттім.
– Апыр-ау батыреке, өзіңіздің кім екеніңізді де айтқан жоқсыз ғой, мына атты кімге, қайда қайтарам, – дедім.
– Әлгі шананың арт жағында отырған адам, «руым Жәмбике, Бейсембінің Төлеубайы деген адам боламын, Жайсаңда сотпын», – деп қысқа ғана жауап қайырды да әрі қарай жүріп кетті. Сенер-сенбесімді білмей, мелшиіп мен қалдым. Жараған қара арғымақ қойсын ба, түннің бір уағында Ақмектепке жеттім. Сондағы бір ағайынның үйіне қонып, ертеңінде ауылыма келдім. Елге келген соң әлгі әңгімені айтып едім, білетіндер бар екен. «Е, ол мына Зайсанда сот болып қызмет істейтін Төлеубай деген Жәмбике ғой, сот өткізуге бара жатқан ғой» деген еді. Осындай жақсылық қылған Төкеңе атын қайтарып, рахметіммен жолығармын деп жүргенде, уақыт сырғып, кәмпескенің ылаңы басталатын кез де келді. Содан Төкеңді біреу анау деді, біреу мынау деді, аяғы банды болып елден ауып, Қытай асқанын естідім. Е, жалған, боққарын ат табылар, маңдайыңа іс түсіп қиналғанда жасалған жақсылықтың дәмін қалай ұмытарсың, – деп ақсақал кеудесін кере дем алып, үнсіз отырып қалды» деп Мәнәп ағамыз әңгімесін аяқтаған еді. Кейін сұрастырып білсем, бұл кісі Ақсуаттың тұрғыны Шоқаев Қанапия деген ақсақал екен. Ол кісіні ел Қабыл деп білуші еді.
Төлеубай Бейсембіұлы Ақсуат өңіріндегі оқыған-тоқығаны терең, көзі ашық азаматтардың бірі болған екен. Кезінде «Алаштың» мүшесі болып, ел қамын жеген азаматтардың бірі. Кеңестік жүйе «Алаш» мүшелеріне кешірім жариялап, көзі ашық, көкірегі ояу азаматтарды 20-шы жылдардың басында қызметке тартқан уақытта, ол кісі Совдептің мүшесі болып, Зайсан уезінің мировой судьяларының бірі болған. 1928 жылдардың аяғында Кеңестік үкімет байларды кәмпескелеу деген желеумен қазақтың малын түгел тартып алып, жаппай ұжымдастыру басталған шақта осы саясатқа қарсы шыққан, қарулы қарсылық көрсеткен үлкен топтың – Қаражал «бандысының» басшысы болған адам. Кейіннен мен ол кісі жөнінде Қарпық Егізбайұлының «Елі үшін еңіреген Ер Төлеубай» деген мақаласын оқыдым. Кезінде Көкжыра орта мектебінде «1929-1930 жылдардағы ұлт-азаттық көтерілісті бастаған Төлеубай Бейсембіұлы» деген мүйіс те ашылған еді.
Нақты тарихымыздың ашылмаған беттері көп-ау.
Ғылымбек Іргебаев,
тарихшы
Шығыс Қазақстан облысы

«Келмейді қайта айналып өткен күнің...»

Төлеубай Бейсембіұлы 1882 (1987) жылы Семей облысы, бұрынғы Ақсуат ауданы, Көкжыра ауылдық округіне қарасты Баспан тауының етегінде, Базар өзені бойында дүниеге келген. Руы Мұрын, оның ішінде Назардан тарайтын Жәмбике. Ол бүкіл Тарбағатай өңіріне белгілі болған Бекбау (мөлшермен ХVІІІ ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген) және Қабан (мөлшермен 1810-1815 жж. туған) сияқты батырлардың ұрпағы.
Төлеубайдың алтыншы атасы, ел арасындағы аңыз-әңгіме бойынша, бір өзіне 9 мың жылқы біткен (кейбір деректер бойынша 90 айғыр үйір делінеді) Тоқтағұл бай.Тоқтағұлдың жылқысынан атақты қара­керей Кабанбайдың жорық аты – «Қубас» аттың алынғандығын көнекөз қариялар айтып отырушы еді. Жәмбикеден шыққан Бекбау және Асау Қабанбайдың ту ұстаған батырлары болған. Сондықтан да болар, Бекбау батыр өзінің ірілігімен көзге түскен бір баласының атын дарабоздың құрметіне Қабан қойған екен дейді. Қабан шын мәніндегі батыр болған. Оның өмір сүрген уақыты ел Сарыарқадан Тарбағатайдың бауырына келген кезге сәйкес келеді. Қабан далалықтардың батырлық дәстүрін меңгерген ерлердің бірі болған көрінеді. Ол жөнінде ел ішінде аңыз-әңгімелер көп. Бұл жеке бір әңгіме.
Төлеубай шамамен 1900 жылдары Семей қаласындағы 4 кластық гимназияны бітірген делінеді. Кейіннен ол Семейдегі Алаш қозғалысының белсенді мүшелері – заңгер Райымжан Мәрсековпен және Биахмет Сәрсеновпен жақын араласқан. Жерлесі, Ақсуат өңірінің тумасы, ағартушы, Алаштың көрнекті қайраткері Биахмет Сәрсеновпен тіпті жақын араласып, дос-жаран болған. Кейін Биахмет Сәрсенов қайтыс болғаннан соң оның жесірі Ғалиябануды (Бану апай Шәкі бидің немересі, Хасен фельдшердің қызы) өзінің немере інісі Қалиақпар Қаратаевқа алып берген. Төлеубай өзінің үлкен қызы Ығишаны Райымжан Мәрсеков­тің туысы, заңгер Әшім Қаратаевқа ұзатады. Осыларды менің білуім кездейсоқ емес. Себебі үлкен әкеміз Кәрім мен Төлеубай ата ертеден жақын туыстай араласқан, дос-жар адамдар болған. Төлеубай атаға қатысты әңгімелердің көбін мен өз әкем Қарпық Кәрімұлы Егізбаевтан естідім.
Төлеубай ел басқару ісіне ерте араласқан. Ақпан төңкерісінен кейін Семейде өтетін «Алаштың» жиындарына шақырылып, үнемі қатысып тұрған. Кейіннен Алаштың Кеңес өкіметін мойындауына байланысты, ол да Зайсан уезінде жаңа билікті орнатуға кең ат салысқан. Уездегі Совдептің мүшелерінің бірі болған деген ауызша деректі менің әкем Қарпық кезінде Куанышбай Сатпақовтан, Айдархан Сабыр-баевтан естіпті.
Төлеубай Бейсенбіұлы 1922-1927 жылдары Зайсан уезінде және Көкпектіде азаматтық істер бойынша сот болған. Сондықтан болар, кейінге дейін құттықадам және жәмбике елінің жөн білер ақсақалдары мен бәйбішелері ол кісінің атын атамай «сөдиә» дейді екен. Төлеубайдың сот болып тұрғандағы әңгімелерін бұрынғы Ақсуат ауданына қарасты Көкжыра ауылының ақсақалдары, оның ішінде ақын Қуанышбай Сатпақов, сол ауылдан шыққан алғашқы коммунистердің бірі Айдархан Сабырбаев көп айтатын. Төлеубайдың Зайсанда сот болған кезіндегі бір ерекше әңгімесін Ақсуаттың іргесіндегі Социал ауылында тұрған Қабыл ақсақал да өткен ғасырдың 70-жылдары айтып беріп еді.
1928-1929 жылдары шаруаларды күштеп ұжымдастыру науқаны байлардың мал-мүлкін тәркілеп, өздерін басқа өлкелерге жер аудару сияқты қысым саясатынан басталды. Өкіметтің халыққа тиіп жатқан асыра сілтеу саясатының заңсыздығына шыдамаған, ары таза азаматтар оған қарсы шықты. Солардың бірі – Төлеубай Бейсенбіұлы болды. Ол наразылығын ашық білдіріп, өкімет жұмысынан өз еркімен бас тартады. Кеңес өкіметі ел ішіне әскер шығарып, бүйідей тие бастаған кезде маңына жігіт жиып, қолына қару алады.
Өткен ғасырдың 30-жылдары Көкпекті, Ақсуат өңірлерінде болған күштеп ұжымдастырудың салдарын өз көзімен көрген, Л.И.Мирзоянға (ол кісі Қазақстанға келгеннен кейін) ел аралағанда жолсерік болған ҚазҰУ-дың профессоры Мұсатай Ақынжанов студент біздерге кезінде айтушы еді.
Күштеп ұжымдастырудың залалы негізінен малға ғана қарап отырған қазақ ауылдарына тіптен қатты тигені белгілі. Төлеубай 1929 жылы Ақсуат, Аякөз, Көкпекті, Зайсан өңірлерінің наразы адамдарымен байланысып, «Қаражалдың бандысы» аталған қарсылық тобын құрып, өкіметке қарулы күресті бастайды. Төлеубай бастатқан Қаражал көтерілісшілерінің ұйымдасуының ең шарықтау кезінде (бұл 1929 жылдың күз айлары) оның маңында топтасқан көтерілісшілердің жалпы саны 3000 адамнан асқан деген деректі Ақсуат өңірінде өмір сүрген, өздері сол кездегі оқиғалардың бел ортасында жүріп, көзімен көрген Рақымжан Исин, Омар Ақмәдиев және т.б. ескі көз қариялар айтады. Қысымнан тік көтерілген бәленбай мың адам сол кезде-ақ Қытай аса бастағаны белгілі. Бұрынғыша «банды», ал шындығында ел қамы үшін қолына қару алған көтерісшілердің негізгі ұйымдастырушылары 60-70 ержүрек азаматтар болған. Олардың басшылары Төлеубай Бейсенбіұлының жанында Қатыран, Мақатай, мұғалім Ақанғали, сыбан Қызылбай және Серікбайлар бар еді.
1929 жылғы жазға салымнан бастап, сол жылдың қара күзіне дейін Төлеубай бастатқан осы көтерілісшілер тобы қызыл­дардың жазалаушы отрядтарымен бірнеше рет қақтығысқан, сөйте жүріп, саяси қысымшылықтан, аштықтан Қытайға ауған босқын халықты бірнеше рет арғы бетке аман өткізген. Көбіне шиті мылтықпен, әлсіз қаруланған бұл көтерілісшілер тобы қызылдардың пулеметпен, винтовкамен қаруланған күшінен аяғы жеңіліс тауып, Қытайға ығысуға мәжбүр болған. Қолға түскен көтерілісшілерді жазалаушы отрядтар көрнеу сотсыз, тергеусіз атқан. Төлеубайдың бірге туған ағалары Садықты және Жайырбайды, немере інісі Жақыпбекті өздерінің Баспан биігінің түбіндегі қыстауында ұстап алып, ауылдың сыртына шығарып, тергеусіз, сотсыз атып тастаған. Көтерілісшілердің ірі қарулы топтары талқандалғаннан соң, оның басты ұйымдастырушылары алпыс-жетпістей адаммен қысқа салым Қисықтың Қаражалы­на бекініп, киіз үй тігіп отырып, екі айдай қарсыласқан. Комотряд оларды екі ай ала алмаған. Төлеубайларға сол жылы күзде шағын отрядпен Қытайға өтіп кеткен көтерілісші Толстоуховтың: «Келесі жаз шыға арғы беттен әскер құрап кеп, қызылдарға шабуыл жасаймыз», – деген әңгімесі де дем берген болса керек, содан біраз қарсыласып баққан. Бір қызығы, өкімет Төлеубайдың атын елдің жадынан мүлде өшіру үшін, осы Баспан биігі түбіндегі «Төлеубай қорасына» Көкпекті жақтан бір пима басушыны әкеліп отырғы­зып, әдейі атын «Пима» атандырған.
Халықтың көпшілігі іс жүзінде Төлеубай бастаған көтерілісшілерге тілеулес болған. Бекінген көтерілісшілерге астыртын түнде­летіп азық-түлік, мүмкін болса, оқ-дәрі, қару-жарақ жеткізіп тұрған. Ол жөнінде кезінде Ақсуат өңірінің Рақымжан Исин, Айдархан Сабырбаев, Қуанышбай Сатбақов, Таласбай Тоқышұлы, Байбазар Жайсаң­байұлы, Омар Ақмәдиев сияқты көнекөз қария­лары айтып отырады. Төлеубай көтерілісінің кейбір тұстарын менің әкем, марқұм Қарпық Егізбаев та газет бетіне жариялаған-ды.
Төлеубай 1930 жылдың жазында Қытай асып барып, сол елде қайтыс болған. Арғы бетке барған соң ондағы керей, наймандар алдына азын-аулақ мал салып, басына үй тігіп берген деседі. Бірақ ол жақта да бүлінген елін ойлап, еңсесі көтерілмей, құсадан ауруға шалдыққан.
Қаражал көтерілісі ГПУ жендеттерінің шымбайларына қатты батқаны сондай, қолға түскен көтерілісшілерді аяусыз жазалаумен ғана тынбай, оларды «қандықол бандылар» деп атап, мейлінше қаралаған насихатты да өршітті. Менің әкем Қарпықтың айтуынша, соның бір мысалы «Мәруә қыздың жоқтауы» деп аталатын өкімет адамдарының саяси тапсырыс-нұсқауымен әлдекімдер Мәруә қызға шығарып берген жоқтау. Мәруәнің тілінің сақаулығы бар екен, өкімет адамдары оны ертіп жүріп, «өзі» жоқтауын айтқызған екен. Шындығында Мәруәнің ағасы көтерілістің белсенді мүшесі болған, кейін қызылдардың қолына түскенде оны да сұрақсыз атып жіберген. Мәруәнің «бандылардың кеселінен ағам нақақтан атылды» деген мазмұндағы жоқтауының толық емес мәтіні былай:
Төлеубай басшы, Қатыран,
Мақатай зәлім антұрған.
Момынға тиіп залалың,
Нақақтан ағам атылған.
Ақанғали, Серікбай,
Көзім көрді шерікті-ай.
Осыларға өкімет,
Не қылса да ерікті-ай.
Қасымның ұлы Әліпби,
Қаражалдан тіктің үй.
Өкіметке оқ атқан,
Осыларда бар ма ми?
Сыбаннан келген Қызылбай,
Қайғымен көңілім бұзылды-ай.
Қолға түспей кетер ме,
Мың жасаған құзғұндай.
Ақанғали мұғалім,
Халыққа тиді залалың.
Жазаңды беріп аямай,
Әділ сот айтар адалын.
Төлеубай табиғатында ақын, әнші, сері, жанынан ән шығаратын сазгерлігі де бар адам болған. Ел басқару ісіне ерте араласқаннан соң өнер жолын қумаған. Бірақ ел жадында, ұрпақтарының есінде Төлеубай шығарған бірнеше әндер қалған. Оның ішінде «Сарыарқада сандал бар», «Дүниә», «Елмен, жермен қоштасу», «Төлеубай өзім атым» деген әні бар өлеңдері ел арасында заманында көп тараған. Бірақ Төлеубайға Кеңес өкіметінің жергілікті белсенді, атқамінерлерінің өшіккені соншама, кезінде оның әндерін айтуға, ел арасында жатталып қалған өлеңдерін оқуға тиым салдырған. Дегенмен, 40-50 жылдары бұл әндерді Қуанышбай Сатпақұлы, Мәнап Райымбекұлы сынды ақын, әншілер сенімді ортада әркез айтып жүрген.
Төлеубайдың Қытайға ауарда елімен, жерімен қоштасып шығарған «Ойхой елім ай» дейтін әнінің мәтінін 1955, 1962 жылдары Қытайдан қайтқан ағайындардың арасында білетіндер аз болмаған. Ол былай айтылады:
Көкпекті қош аман бол ұзын аққан,
Ерігіп кол бостықпен сауық баққан.
Бір адам не істесе бәрін істеп,
Бұл күнде көрмегенге бәрі мақтан.
Көкпекті қош аман бол Қалба, Бөкен,
Ата-анам туып өскен, қылған мекен.
Кіндік кесіп, кірімді жуған жерім.
Қызығын қайта айналып көрер ме екем?
Қайырмасы:
Ойхой елім-ай,
Сарыарқадай жерім-ай.
Үйрек ұшып, қаз қонған,
Айдын да шалқар көлім-ай...
Төлеубайдың біраз жылдар (1922-1927) Зайсанда, одан соң Көкпектіде сот қызметін­де болғанын жоғарыда айтқанбыз. Бұл елдерде көп сыйластық көрген, жауапты қызметінің қызығы мен шыжығының біразы осында өткен. Оның үстіне Қалба жері ағайынды Мұрын мен Қыржы елінің ежелден жаз жайлауы да болған. Кейіннен көп елді соңына ертіп, Қытайға ауғанда да, осы Көкпектіден кетіпті. Шынында да, бұл ән Төкеңнің туған жерімен қоштасқаны сияқты.
Төлеубай қашып кеткен соң сондағы бір ноғайдың үйінде тығылып жатқан баласы Тәшкенді ГПУ қаматқан. Кейіннен Тәшкен Төлеубайдың елде қалған бір жанашырларының арқасында ГПУ-дің түрмесінен қашып шығып, Аякөз, Үржар, Мақаншыдағы бір ағайындардың көмегімен 1930-жылдың қара күзінде контрабанда­шы­ларға еріп, Қытайға өткен.
Төлеубайдың өмірге деген көзқарасы оны мына бір «Дүниә» деген ән-өлеңінен көрінетіндей:
Ахау, ал сөйле тұрма бекер қызыл тілім,
Келмейді қайта айналып өткен күнің.
Басыңнан осы дәурен бір кеткен соң,
Іздесең таба алмайсың мыңнан бірін.

Қызыл тіл сөйлегенде аттай желген,
Дүниәда естігенді көзім көрген.
Сөйлеуден тіл, жүруден аяқ қалып,
Беттегі айырылармыз біткен өңнен.

Жаныңнан тәнің басқа болған күнде,
Сүйрелеп босағаға алып келген.
Бір өзің мың кісілік ер болсаң да,
Пәндә жоқ құтылатын қазған көрден...
Өмірден өтер алдында Төлеубай киіз үйдің оң жақ керегесіне төсек салдырып, 40 күн теріс қарап жатқан бойы, еш адаммен тіл қатпай, дүниеден өткен дейді көз көрген қариялар. Сондықтан ел арасында Төлеубай құсадан өлді деген де әңгіме тараған.
Төлеубайдың соңғы әні «Өтті-ау жалған». Оның мәтіні былайша басталады:
Оу, дүние тұрсаң маған әбден жағып,
Әйелдей он бестегі сылаң қағып.
Болмасын ішің балшық, сыртың алтын,
Бояумен сыр білдірмей қойған жағып.
Дарияң, тауың сүйеу, суат болса,
Өлмесем айырылармын сенен нәғып.
Жандай дос жан шыққанша болып жүріп,
Бір күні ыңыршақты кетпе шағып.
Қайырмасы:
Уа шіркін, өткен фәни-ай!
Өтті-ау жалған!
Харидім-оу, харидар-ау, харидар-ау.
Па шіркін, өткен күн-оу, ай!..
Төлеубайдың үш әні баласы Тәшкеннің орындауымен өткен ғасырдың 70-жылдары үнтаспаға жазылып алынған. Ол әндердің бір данасы Тәшкеннің баласы, белгілі ғалым Әбдеш Төлеубаевтың қолында, бір данасын Ғылым Академиясының Әдебиет және мәдениет институтының ғылыми қорына тапсырылған.
Ерте мансапқа араласқан Төлеубай өнер жолын қумаса да, сол кездегі өнерлі адамдармен сыйлас, аралас-құралас болған. Атақты Әсет Найманбаев Төлеубайдың шақыруымен оның елінде арнайы қонақ болған көрінеді. Төкең осы өңірдегі белгілі әнші-композитор Райымбектің Керімбайымен де достас-ниеттес болған екен. Осы жерде айта кететін бір нәрсе, сол Керімбайдың ағасы Мақажанның Мамырбегінің де тағдырының Төлеубаймен ұқсастығы. Мамырбек те 1928-1930 жылдары Ақсуат елінде өкіметтің әділетсіз қысымына қарсы шыққандардың бірі болатын.
Төлеубайдың Зайсан уезінде «мировой судья» болып, жұмысын бастаған уақыты оның 30 жастан асып келе жатқан кезі екен. Сот болып тұрған кезінде шығарған, өзінің істері, ата тегі, заманы жөнінен дерек беретін оның мына бір өлеңінің үзіндісіне көңіл аударайық:
Оу, қызыл тіл біраз ғана өлең тарат,
Болады облысым Семейполат.
Дуаным Зайсанский оязында,
Қызыл тіл аз ойлансаң болмайды ағат.
Деп айтар руымды Базар-Баспан,
Патшаның тізіміне болған санат.
Өсімі аз асыл туған Жәмбике анам,
Сықылды жұртқа мәлім алтын сағат.
Атамыз Қызыр қонған Назар байға,
Қорытқан алтын ағып тазармай ма?
Назардан атам Қоныс, Тоқтағұл бай,
Айдыны тіккен тудай базарнайға...
Міне, заманында елім деп еңіреген ер Төлеубай Бейсенбіұлы туралы қолда бар деректердің бір парасы осы. Ол кісі туралы алдағы уақытта жаңа, тың деректер шығатындығына шүбәміз жоқ.

Мұхтарбек КӘРІМОВ,
Семейдің Шәкәрім атындағы
мемлекеттік университетінің профессоры.