Откройте свой Мир!

Тектiлер тұғыры


Жанат Ахмади




Ұлтарақ бидiң ауылында бүгiн бiр үлкен қарбалас бар. Ақсуаттағы Қарғыба өзенiнiң бойында Сары Тоқабай елiнен шыққан бiр байдың асы болғанда оған арғы жағы Жарма, Аягөз Сыбандары, одан былайғы Көкпектi сыртындағы Қалба тауын жайлаған Қарауыл, Жасық елi келiп, ал мына шетi Ақжар, Ойшiлiк, Шорға, тiптi сонау Зайсан атырабынан Бәйжiгiттен тарайтын, Ойшiлiктi жайлаған Тоғас, Жұмық, Үржар, Мақаншыдағы, Шорғадағы Тәуке, Жұмықтар, Мәмбеттер барып бас қосады.
Үлкен ас ежелгiдей ат шабыспен аяқталмақ едi. Бiрақ қырсыққа қарай туған жанжалдан ортада кiсi өлiмi болып, күтпеген жерден зор дүрлiгiс шатақ басталған. Ат бәйгесi Ақсуаттың төменгi астындағы Төрткүл жазығынан жiберiлiп кемiнде қырық-отыз шақырымнан, Ақсуаттың шилеуiт жазығынан тосып алынбақ едi. Екi жүз аттың алды жолда Көкеннiң қалың қамысты алқабынан өте берген едi. Сол нар қамыстың бiрiнде аттарынан түсiп ет асым уақыттан берi бой тасалап отырған екi адам Қарауыл, Жасық жағының әумесерлерi екен. Бiр сәтте бәйгенiң алды көрiнiп құйрығы тiрсегiнен азғана асатын сары-бөрте ат үшiншi болып келе жатыр едi. Ол Қалба өңiрiнен атақты байы, руы Қарауыл Байтаңсық дегеннiң белгiлi бәйгесi болатын...
Әлгi екеудiң бiрi, сол, Байтаңсықтың немере туысы, бiрi өз баласы болғанда, бұлардың түпкi ойы сары-бөрте ат оза алмай келе жатса, бәйге көмбесiндегi ел қарасына жақындағанша жасырын тартып оздырып жiберу болатын. Көрiп тұрған ешкiм жоқ деп қамыс арасынан аламан бәйгеге қарай аттана шапқан екеуi бiрi өз аттарының шылбырынан сүйреп, екiншiсi соңынан сипалап қамшы бұлғап қиқуға басып әне-мiне дегенше-ақ сары-бөрте шолақты алдыға шығарып әкеттi. Бөрте шолақтан қалып бара жатқан алдыңғы екi-үш бала қарлыққан үндерiмен шырылдап айғайға баса:
– Е-е-ей! Сендердiкi есеп емес!
– Озғандарыңмен есепке алынбайды-е-е-ей!
– Барған соң елге айтаме-е-ез! – десiп жан дауыстары шығып қала берген. Жандары күйген ақ тiлеу балалардың киесi ұрды ма, әлде, ат терi – жазықсыз хайуан еңбегiнiң өтеуi ме, бұл күнi бәйгелерiн оздырушы екеудiң жолдары болған жоқ... Бұрын да осы әдеттерiн iстеп, зорлықшыл, жуан ауыл жiгiттерi бiр жағынан өктемдiк көрсетiп үйренiп қалса керек. Соған әбден машықтанған ысқаяқ немелер ел көрерлiктей жерге iлiнiсiмен соңғы аттан оқ бойы ұзап алған бәйгелерiн тастай берiп өзен жырасына түсiп көзден ғайып болған. Бiрақ жол бойы кезек озысып өз аттарынан үмiттенiп келе жатқан жас балалардың бар қарғыс-назасы әлгi екеуiнде едi. Жетi атқа дейiн бәйге берiлмек екен. Аттың алды Сары руынан шыққан, Боқбасар биге ешкiнiң қылшығымен саз балшықты араластырып илеп тұрғызған биiк күмбездiң тұсынан өтiп, Қызылқайыңдағы бәйге сөреге жеткен-дi. Бұған дейiнгi аралықта әлгi ат тартқандар басқа жақпен орағытып келген. Үш бала бәйге басқарушыларға тұс-тұстан шырыл қағып жолдағы көргендерiн айтып жұрттың назарын өздерiне аударды. Әлгi ат тартқан еңгезердей дәудi көргенде:
– Әне, ана тұрған боз атты!
– Қасындағы шұбар атты, мұртты ағаны да көргенбiз.
– Үшеумiз де анық көрдiк, дәл ананың өзi!
– Басындағы малақайына дейiн беп-белгiлi болған! – десiп сары лақ терiсiнен iстелген жаздық, жеңiл тұмағын да куәға тартысты.
Ат бәйгесi қазақтың маңдайалды намысы. Балалардың сөзiн естiген шығыс жақтың елi қарап тұрмады. Ана екеуi:
– Балалар жаңылыс сөйлеп тұр.
– Бiз, мiне, осында болдық, – десiп безiлдеп тана бастаған. Дау қоздырудың анық құтыртқысы солардың өзi болған. Шатақ тумай тұрғанда мойындай салып тыныш құтылудың орнына бәленi өздерi iздедi. Екi жақ уда-шу, бiрiнiң сөзiн бiрi тыңдамай қарама-қарсы ақилана сөйлеген өрекпу үдеп, айқай-сүрең ерегес қозып бара жатты. «Әр ауылдың өз адырақпайы бар» деген ғой. Кеуделерi таудан-тастан қайтiп көрмеген, ел-елдердiң iшiндегi сен тұр, мен атайын алкеуделердiң намысы өртенсе, оны су сепкендей ғып баса қою оңай емес. Әсiресе, мұндай ұлы дүбiрде солардың қос өкпелерiне жел толады.
Қаракерейдiң шөбересi Байыстан берi қарай Бәйжiгiттiң Жұмық руынан шығатын Сайболат тайпасының өркеуде жiгiтi екiншi болып қалған өз аталасының аты үшiн қатты күйе ашуланып ана ат тартқан дәу қараға дүрсе қоя берiп:
– Әй, Қарауыл! – деп руын атап. – Сен өзiң әрi ат тартасың, онымен қоймай, бұндағы жұртты ақымақ санап «мен емес» деп тынасың. Әлде де болса жөнiңе кел. Әйтпесе атың мүлде бәйге алмайды, – деп едi. Бiрақ ана, дәуқара да бетпақтың өзi екен. Жуан мойыны сопақ басымен тұтасып бiткенi сырттай қарағанның өзiнде бiр бiтеу, доғал көрiнiс байқатады. Соған орай «шатынаған көзден ақау шықпай тұрмайды» демекшi, қас-қабағында, ажырая қарайтын көзiнде бiр суық ызғар бар. Сондай тұрпатымен Бекқұлыға қарсы зекiп:
– Бәйгенi үлестiретiн сен бе едiң? К...ңе қара! – дей бергенi сол едi, Бекқұлы жуан ырғай сапты дырау қамшысымен дәуқараны бастан тартып-тартып жiбердi. Көк лақ елтiрi тұмақ басынан ұшып түскенде Бекқұлы оған ес таптырмай үстi-үстiне тағыда екi-үш салып кеттi. Жалаң басынан қан саулап кеткенiн көрген дәуқараның жақтастары қарап тұрмады. Қалбалық Байтаңсықтың ожар мiнез, дүмкеуде баласы анадай жерден астындағы шұбар атын тебiнiп жiберiп ұмтылып кеп Бекқұлыны патырлатып сабай жөнелдi. Сол-ақ екен, мына жақтан Сайболаттың жiгiттерi, ана жақтан Қарауыл, Жасықтың мен-мен деген азаматтары миятқа шығып екi жақ әй-һүй дегенше патыр-патыр сабаласты да кеттi. Кең жазық туталақай соғыстың майданына айналған. Әп-сәтте басталып кеткен төбелеске қарап ә дегенде, кенет аңырып қалғандарымен екi жақтың үлкендерi өздi-өз адамдарына ақыра айғайлап мына зобалаң, қырсық соғысты тоқтатуға әрекеттенген. Оларынан ештеңе шықпаған.
Қалың топыр iшiнен ыза-кек буған дәуқара Бекқұлының жалғыз өзiн көзеп алды да, өзге жаққа мойын бұрғызбай қуалай сабап шетке шығарып әкеттi... Онымен оңашада армансыз өлiсу едi. Екеуi Көкжыра жақты бетке алып қалың топтан жеке бөлiнiп шыққан. Жауына қарсы жан бермей сабаласқанымен Бекқұлыға қарағанда дәуқараның тебiнi қатты едi. Басы-көзiне қамшы тиiп таяқ жеп бара жатқан Бекқұлы ананың терiс жағына еңкейе, оң жақ үзеңгi бауын ағытып жiберiп тез суырып ала берген-дi. Бекқұлының бұл қимылын байқаған дәуқара үзеңгiмен ұрғызбау үшiн, ананың киiмiне жармасып аударып алмақ едi. Бiрақ ат үстi төбелеске төселген Сайболат жiгiтi екi араны алшақ қалдыра, жауының қолын өзiне тигiзбеудiң амалын жасады. Әрi сол орайдан пайдаланып таралғы, үзеңгiбауы еркiн, жазыла сермеуге жетерлiктей аралық сақтап дәуқараны ауыр үзеңгiмен кере-кере құлаштап екi-үш ұрып қалды. Үзеңгi қыры шашын жаңа алдырған көк мұздай жалаң басының дәл еңбегi тұсынан арт-артынан аяусыз соғылғанда қанша мықты болса да, дәуқара денесi босаңсып бара жатқандай едi. Ашу үстiнде өлтiрiп алармын-ау, деп ойламай, ат жалын құшып қалардай еңкейiңкiреп бара жатқан байғұсты тағы екi ұрып жiбергенде «пытыр» еткен бiр дыбыс естiлiп бас сүйегi сынып кеткенi бiлiндi. Бейбақ пенде соңғы рет ыңыранып барып атының мiнер жағынан далия құлап жерге тiк шаншылып түстi. Басымен қадалған шилеуiттiң борпаң топырағы бұрқ етiп қала бердi. Бекқұлы осы әдiспен қасқыр соғып та алған. Ол қазiр ат екпiнiмен ұзаңқырап барып қайта айналғанға дейiн дәуқараны қорғағалы арт жағынан ағызып келе жатқан шұбар атты серiгi мынаның қыбырсыз жатқанын көргенде Бекқұлыға қарауға мұршасы болмай, атынан құлай түсiп дәуқараның басын жерден көтерiп құшақтай берген. Жаны бар-жоғын бiлгiсi келдi ме, ағасын сiлкiлеп-жұлқылай түсiп сасқалақтаған қатты дауыспен:
– Арғынбай! Арғынбай, дейiм! Ойбай, бауырым тiрiмiсiң, тiрiмiсiң?! – деп аузына түскен сөзiн қайталай берген. Бiрақ Арғынбайдың мойыны салақтап бос қалғанын көрдi. Басының сынған жерiнен қатық түстес миы көрiнiп тұр екен. Өлi екенiне көзi жеттi. Ендi оны сол орнында қалдыра берiп шылбырынан ұстап отырған атына қарғып мiндi де, артқы топқа қарай құйындатып шаба жөнелдi. Ана жақта жердiң шаңын аспанға шығарып әлi қым-қиғаш төбелесiп жатқандарға жақындай бере бауырым сала:
– Бауыре-е-ем, бауырым! Бауыре-е-ем, бауырым! – деп озандата жылап жете берген. Бiр сұмдықтың болғанын ендi бұндағылар да бiр шетiнен бажайлап едi. Үлкендер қатты айғайға басып төбелестi тоқтата бастады. Араға түсiп жүрген көбiнесе Сыбандар жағының Ақтайлақ би бастаған ақсақалдары болатын.
Кiсi өлгенi бiлiнген соң шынында да, соғыс тез сейiлiп қызып алған азулы азаматтар шет-шетiнен қимылдары бәсеңси барып ерiксiз тоқтала бердi.
Қарауыл-Жасық жағы шұбар аттының бастауымен Арғынбай өлген жаққа қарай «ой, бауырымдап» құйыла шауып дүркiрей жосып жөнелген.
Мұндай кiсi өлген соқталы дау – майдан үстiнде бiте қалмақ емес. Түнерген Қарауыл, Жасықтардың Сайболаттарға қарсы айқай-шу, қарсылықтарын тағы да Сыбанның жақсылары сабырға шақырып тоқтатты. Бұнымен ешнәрсе бiтпейтiнi рас едi. Екi-үш жақтың елi үнсiз тарқай бастап, Қарауылдар Арғынбайды өз атына екбетiнен көлденең артып әкетiп бара жатты. Шеттерiнен ру намысына өртенiп қайтқан...

* * *
Арада он бес-жиырма күн өткенде құн даулаушы Қарауыл-Жасықтың атқамiнер пысықтары дәл жиырма адам болып Қалбадан аттанып Шорғадағы атақты Ұлтарақ бидiң ауылына келiп түскен. Бұл ауылдағы әлгi қарбаластың мәнi осы едi. Кiсi өлтiрген Бекқұлы Сайболаттың адамы болса да, даугерлер сол Сайболатпен туысатын Тәуке тайпасының сөз сөйлерi Ұлтарақ бидi арнайы дiттеп, таңдап келген-дi. Бұларды бастаушы тұтас Қарауыл-Жасық болған жердiң сөзiн ұстаған, әрi, iрi байы, бұл жаққа да даңқы жетiп жататын Байтаңсықтың өзi едi. Өлген Арғынбай осы Байтаңсықтың туған ағасының баласы екен. Үш түйеге артқан алты қанат үйлерi, төсенiш-жамылғылары, ағаш тегене, ағаш табақ, саптыаяқ ыдыстары, соңында құлыны ерген екi-үш сауын биесi бар. Бiржола көшiп келгендей орталарында екi саркiдiр, қартаңдау әйел, бiр келiншектiң төбесi көрiнедi. Үлкендерi Ұлтарақ бидiң үйiне түскенде атқосшы жiгiт-желеңдер мен әйелдер Ұлтарақтың нұсқауымен жарты шақырымдай жердегi бастауынан су ағып жатқан тұғылға түйелерiн шөгерiп басқалқаға әкелген үйлерiн жапатармағай жабыла тiгiп жатты. Тұтас Бәйжiгiт елiн құныкер санаған қимылдарында кек қайнағандай жiтi, шырақ екпiндерi байқалады. Әсiресе, анау саркiдiр тартқан екi әйел бiлектерiн сыбанып, көйлектерiне дейiн ышқырланып алған. Кереге жайған, шаңырақ көтерген, уық шаншыған жiгiттерге кезек бұйрық берiп, қатал жұмсап тыным бермеуде. Секпiл бет, аққұба қатын өлген Арғынбайдың туған жеңгесi екен. Қабағын ашпай, өзгелерге дiгiр салып, тықсыра жұмсайтын әсiресе сол едi. Тегiнде бұндай дауға үй тiгiп беру ауыл иесiнiң мiндетi болса да, Қарауыл-Жасықтың ашулы атқамiнерлерi әдейi қыр көрсете осылай iстеген. Жалынышымыз жоқ дегiлерi келгендей. Даугерлер Ұлтарақ бидiң ауылына орнықса да, бұларға қарсы сайысқа түсiп, билiк айту Бәйжiгiттiң Тоғас табынан шыққан Сасан бидiң үлесiне тиген-дi. Тас түскен жерiне ауыр. Ұлтарақ бидiң ауылы қой сойып, қолдарын қусырып меймандарын жақсы күтiп алған. Кешке қарай өз үйлерiне барып қонған даугерлер ертеңiнде жорға, бәйгелерiн сәндеп мiнiп Ұлтарақтың үйiне ұлы сәске кезiнде келiп түстi.
Байтаңсық деген еттi мұрыны ерекше кесек, божбан сары болғанда, оның ағасы, әлгi төбелесте өлген Арғынбайдың әкесi құжбан қара екен. «Бiр биеден ала да, құла да туады» дегендей, мына екеуiн бiр ата-анадан туды дейтiндей емес. Мүлде екi басқа. Кешелi-берi осы хабар бойынша Ұлтарақтың үйiне Қаракерейдiң шөбересi Байыстан бергi Бәйжiгiттiң белгiлi сөз сөйлер үлкендерi де келген. Жұмықтан Бұтабай болыс, Мәмбеттен Сүлеймен болыс, Тоғастан осы Сасан билер қастарындағы бiрен-саран серiктерiмен жеткен. Қарауыл-Жасықтың жiгiт-желең атқосшыларынан басқа он бес адам барлығы Ұлтарақ бидiң дүмбiреген сегiз қанат үйiне кең-мол жайғасқан-ды. Ауыл иесi Ұлтарақ би атжақты, кесек жүздi, көрнектi адам. Және соған сай үлкен мұрынының желбезектерi ерекше кең, бет бейнесi бiр көрген кiсiнiң есiнде қаларлықтай едi. Дауға түскелi отырған Сасан би де кескiн-келбет жағынан ешкiмнен қалыса қоймайтын, түксиген қалың қара қасты, қара сақал, ақсұр жүздi, келiстi бидiң өзi.
Сәскелiк қымыз iшiлiп орталарында сирек тiл қатысқан ел, жер жағдайы жайлы көңiл жықпас қысқа әңгiмелерден кейiн Қарауыл Байтаңсық бай азырақ ырғала түсiп, тамағын кенеңкiреп ендi сөз бастайтын жерге жеткенiн аңғартты. Шабыты келген қырандай сергек қозғалыспен ұзын айыр қара сақалын саумалай түсiп Ұлтараққа көз тастай отырып:
– Е-е-е, бұрынғылар не деп едi... Көшпендi елде ақың болса, жата бер, көше-көше қасыңа келер, деген едi. Мiне, сол болып, бiзге кеткен ақыларыңыз болса берейiк деп келдiк!.. Қой өлдi – қора кеңiдi, деп оң жамбастарыңызбен жатқан шығарсыздар. Сонда да болса «бiлiмдiнiң iзiн кес» деп, ат басын Ұлтарақ би, өзiңе тiреп отырмыз. Қартайған сайын қамың көбейетiн өмiр екен. Оның үстiне жоқ жерден бәле басын қылтитты. Сарсаңға салды. «Кешiккен қарызға аяқ бiтедi», дегендей аяқ бiтiрдiңiздер. Жарты ай тосып көрiп едiк, исi Бәйжiгiт болған жерiңiзден бiр адам төбе көрсетiп «ағайын, не боп жатырсың» деген ешкiмдi көрмедiк. Мал емес, адам өлдi. Топырақ емес, адам көмдiк. Амалсыздан аяқ бiтiп келiп отырмыз. Айтар сөздерiңiз бар ма, естиiк? – деп алғашқы уытты кекесiн ашуын шығарды. Оңай сөз емес. Арғы жағында шиқандай сыздаған бiтеу жара, қан-соқта жатыр. Бұған үй иесi ретiнде Ұлтарақ би бiрнәрсе деуi керек. Қапсағай, зор денелi, өзiне жарасқан, саусылдаған мөлдiр сақал-мұрты бар, отты көзi кесек жүзiне айбын берген, Тәукенiң биi Ұлтарақ сабырмен ойлана отырып:
– Айтқаның жөн ғой, Байтаңсық мырза. Түтiндеп барып от жанады, жарқылдап барып күн жауады... Түтiндетiп отырған сөзiңнiң мәнiсi осы отырғанның бәрiне де мәлiм. О жағынан қам етпеңiз. Атаның салған жолы бар, ананың пiшкен тоны бар. Сiз екеумiз де бiраз жасқа келiп қалған адамбыз. «Шәшiң ағарса iсiңдi ақ iсте» деген. Кекесiнге салмай, келеге салғанымыз жақсы. «Әке жорығын айтады, шеше шағымын айтады», демекшi, даугер дауын айтпай қайтедi, айтқаның жөн, соны айтқалы келдiң, – деп едi. Байтаңсық та iле жауап қатып:
– Рас, қайғысын жасырғанның көңiлi жұбанбайды. Мына отырған – деп өзiнiң сол жақ қатарындағы қалың қауға сақалы жабағыланып ұйысқан құжбан қараны меңзеп. – Ағам Байсымақ ана өлген баламыз Арғынбайдың әкесi едi. Үш қыздан кейiн туған жалғыз ұл деп өзiн де өжет қып, қақпай көрсетпей ерке өсiрген. Әлгi бәйгеде жасырынып тұрып ат тартып жүргенi де сол өктем мiнезiнен болған. Қашан көрсең қасына менiң өз баламды да қосып алып елiктiрiп ертiп кетiп жүретiн, – деп сөйлегенiне қарағанда әдiлдiктi сүйетiн адам екенi бiлiнгендей. Төбелес шығу себебi сол ат тарту болғанмен тал түсте кiсi өлтiрерлiктей iс пе едi? Есерге ерiк берсең ойнап жүрiп кiсi өлтiредi, дегендей, қалмақ емес, жау емес басын үзеңгiмен ұрып сындырарлықтай, бiзде не кегi бар едi?! – дегенде Сасан би шыдап отыра алмай:
– Оу, Байтаңсық мырза! Құныкерлерiңiз Бекқұлы өзiн қорғамаса, еңгезердей дәулерiң ел көзiнен жеке шығарып апарып өзiн сабап өлтiруге айналған соң қайтсiн. Төбелесте ешкiм кiсi өлтiрем деп ұрмайды ғой. Ат тартып бүлiк шығарғанымен қоймай, жөнiн айтқан Бекқұлыға «бәйгенi үлестiретiн сен бе едiң, к...ңе қара» деп азаматтың намысын қорлағанын да ескеруiмiз керек. «Тiлiңдi ноқталасаң, басың сақталады» деген сөз босқа айтылмаған. Жұмсақ тiл қатты тiсiңдi қақтырады. Олай болса, «өзiнiкi – өзекте, кiсiнiкi, кезекте», қылмай, тең тексерейiк. «Айығар аурудың емi табылады» деген. Ел бар, жұрт бар, ойласып ақыл табайық, – дедi. Өлген жiгiттiң әкесi құжбан қара қандай сөз айтылса да «иә, иә» деп отыра беретiн сөзге олақ адам көрiнедi, жұмған аузын ашпай отыр. Байтаңсық құсап алысты бағдарлай алмайтын тұйық, доғал адам екенi көрiнiп тұр. Барақ жүндес ұйысқан қалың сақалының өзiнен-ақ олақтық байқалады. «Ойсыз адам көдек келедi» десе соның бiрi осы болар. Баласы Арғынбайдың түбiне жеткен әумесерлiгi де осындай әкеден туғандығы. Қол қысқалығынан тiл қысқалығы жаман. Оның есесiне дiлмар, пысық iнiсi Байтаңсық Сасан бидiң жаңағы жауабына орай:
– Айтқаныңыз асығатын кiсiнiң сөзi емес, жайбарақат естiледi.
– «Ел бар, жұрт бар, ойласып ақыл табайық» деп жатырсыз. Сiздер үшiн, құлан қырда, құндыз суда, бәрi өзiнiң жәй-жәйiнда болғанмен бiз ондай емеспiз. «Қайғысы жоқтық жан семiртедi, қайғылы тоқтық қу сүйек кемiртедi» деген. Жеткiншегiнен айырылып, жер таянып отырған қаралы ауыл бар. Ауру тәннiң зынданы болса, қайғы жанның зынданы. Тәнiмiз қалқиып отырғанмен жанымыз зынданда. Ердiң құнын алғанмен емi табылды демеймiз. Үй өртенсе үй тұрғызады, кiсi өлсе, кiм тұрғызады! Олай болса, ағайын болып, туыс болып көз жасымызды құрғатуға көмектесесiңдер. «Ердiң құны жүз жылқы болса, ары мың жылқы», дегендi мен емес, атаң қазақ айтып кеткен. Олай болса, құнына жүз жылқы, арына он бестi кесемiн. Бүгiнгi сөз ертеңгiнiң көпiрi. Осыны шешетiн жиынға дейiн алыстан арып-ашып келген бiз де көңiлiмiздi орнықтырып, тыным ала тұрайық. Осы сөзiме не жауап айтасыздар? – деп құндыкер болып отырған Бәйжiгiттiң үлкендерiн тығырыққа тiреп сөйледi. Ауызды тым үлкен ашып отыр. Сасан, Ұлтарақ, Бұтабай, Сүлеймендер бiр-бiрiне көз салысып «мынаның араны ашылды ғой» дескендей. «Күнәлiнiң отына күнәсiз күйедi» деген осы. Жұмықтың Сайболат табынан шыққан жiгiттiң кiсi өлтiргенi үшiн бүкiл, Мұрын-Бәйжiгiт болған жер жауапты болып отыр. Қарауыл-Жасықтың салып отырған салмағы оңай емес. Бұған тұтас Мұрынның азулы биi Сасан сөз табуы керек. Ол Байтаңсықтың ер құны үшiн жүз жылқы және он бестi кесiп отырғанына ел иесi ретiнде намысы келе бастаған. Түптеп қараса айыптың басы өздерiнен. Бiр елдiң Тоқабай-Сарының берiп жатқан асын бұзып атшабысты бүлдiрген Қарауылдың өздерiнiң жiгiтi екенiн еске ала отырып Байтаңсықтың көзiне қадалыңқырай қарап:
– А-а, ана, – деп көтере созған оң қолын алысқа сiлтемелеп. – Қарғыбаның бойында әлсiреп келе жатқан қалың аттың аққан терiнен қорықпай, Құдай-аруақты ойламай, ат тартып, берiлiп жатқан нәзiрдiң шырқын бұзған әумесер жiгiттiң жазатайым өлiмiне осынша құн кесемiн деп отырғаныңыз қалай?! Сауып iшсең-мың күндiк, сойып жесең-бiр күндiк, дегеннiң керiн келтiрiп, ат кекiлiн кесiп кетпек ойың бар ма? Асықсаң да, аптықпай асық, деген бар... Келмей жатып, сөз бетi таразыға түспей жатып күш көрсетерлiктей мұндағы Мұрын-Бәйжiгiт қалмақтан түсiп ел болған жоқ едi ғой. Бiр Найманнан шыққан бауырыңды мұншалық кекке қиып, садақа қып отырғаныңыз жөн бе? «Батқан күнге өкiнгенше, атар таңды күт» деген бар емес пе. Ашу-ызаң бар шығар, бiрақ «ашу үстiндегi сабыр алтыннан қымбат» дегендей, iс аяғын сабырмен күтiп байқасаңыз бiз де ұялы терек, рулы елмiз. Ұялар жерiмiздi ойлайтын едiк. Ақыр басын ашып қойдыңыз, кесiмiмдi мен де айтайын, жалғыздың iстегенi жалпыға болып, бүкiл Сайболат күйiп отыр. Сiздер жақтың да айыпты екендiгiн ескере отырып, өзiңiз айтқан жүз жылқының жарымын ғана алдарыңызға саламын. Үш күн iшiнде қабырғаларыңызбен кеңесiп осыған айтар жауаптарыңызды дайындаңыздар, – дедi. Байтаңсық қабағы түсiңкiреп тымырайып үнсiз отырып қалды. Ерiнiң езуiне қарай жиыра жымырып алғанында сақалдары соның ыңғайымен шашырап тал-тал болып көрiндi.
Қазақта «бай мүсәпiр ме, жарлы мүсәпiр ме!» дейтiн бiр тәмсiл бар. Сонда бұны естiп отырған былайғы тобыр топ iштерiнен «бай мүсәпiр болушы ма едi» дегендi ойлайды. Бiрақ әлгi сауалды қойған ойлы адам өзi жауап берiп «бай мүсәпiр» дептi. «Себебi бай күндiз өрттен, түнде ұрыдан қорқып өмiр сүредi. Бай-қойы мың болса, нәпсiсi екi мың болады. Бай-дүниемдi қайтсем көбейтем деп шәшiн ағартады. Тасыған байлық есебiне жеткiзбей қартайтады. Себебi, байлықтың ләззаты бара-бара уға айналады. Бай-шыққан шығынына қайғырып құсалы келедi. Одан ары баий түсуден басқаны ойламайтын бай өлген-жiткен малы үшiн күйiп-жанып, малайын сабайды. Дүниеқоңыздарда iзгi ниет болмайды. Бай-қарыз сұраған бауырынан ажырайды. Есебiне жеткiзбей жүретiн байлық өлiмдi де ойлатпайды. Өлiмдi ойламаған адам Құдайды да ойламайды. Қу нәпсiнiң құлы болып өледi. Бұ дүниеден рақат көрмесе о дүниесiнiң қандай болары да беймәлiм. Ал, тақыр кедейдiң ұйқысы тыныш. Жаяу қонақ тыныш ұйықтайды. Сонда қайсысы мүсәпiр? – деген екен.
Байтаңсық пен Сасан бидiң бүгiнгi сөз шарпысыуы жаңағыдай болған соң, әзiрше бұл әңгiме қайта қозғалмай, меймандардың түскi қонақасылары берiлiп жатты. Ұлтарақ би даугер топтың адамдары көп екенiн ескерiп Байтаңсыққа:
– Бiраз адамдарыңыз бар, үй көптiк қылмас, өз үйлерiңiздiң жанынан бiз де бiр үй тiктiрiп берейiк, – деп алты қанат бiр отауды босатып екi өгiзге артқызып осы ауылдың жiгiттерiне екi-үш әйелдi қоса апарып тiгiп те жатты. Ауыл иесiнiң бұл азаматтығына Қарауыл-жасықтар да iштей қанағаттанып аттанған.

* * *
Құн дауы бiр күн, екi күнгi сөзбен пiте салмақ емес... Әлi талай ырғасып, ара ағайындар бас қосқан үлкен жиынмен аяқтайтын түрi бар. Зорлық жүрмейдi, келiсiм керек.
Үй тiгуге барғандардың iшiнде қызық үшiн жүрген, Ұлтарақтың он үш жасар баласы Шаянбай бар едi. Өзiн жастайынан аруақ қысып, аурушаңдау болып жүрген. Бiрақ барынша зерек, сөзгер болатын. Бұл жерде ол ешкiм үйретiп айтпаса да, даугер үлкендерге қолынан келген қызметiн көрсетiп, аттарын ұстап, қолдарына су құйып елгезек қылығымен көзге түскен. Байтаңсық бастаған үлкендер оған ырзалық пейiл байқатысып өздерiмен бiрге отырғызып, әр түрлi сөз сұрап қағiлез баланы сынап та көрген. Сондай орайда олар Шаянбайдың бiр айтқан сөзiне әрi күлiп, әрi шынымен сүйсiнген болатын. Бағана әкесi Ұлтарақтың үйiнен Қарауыл-Жасықтар бiр топ атты бола келiп түскенде iштерiнде әдемi шұбар жорғаға мiнген, қияқ мұртты, қиғаш қабақ, отыздар шамасындағы балғын жiгiттi байқап қалған. Ол – Арғынбай ат тартқан күнi соңынан қиқу салып, өздерiнiң бөрте шолақ бәйгесiн қамшылап шапқан жiгiт. Байтаңсықтың мiнезi ожарлау алкеуде баласы Мұңсызбай осы болатын. Қазiр кiсiлерге қымыз сапырып құйып отырған секпiл бет келiншек соның әйелi екенiн бiлген. Саптаяқтардағы қымызды төрдегi әкесiнен бастап үлестiрiп, ара-тұра өзiнiң төменгi жағындағы әйелiне жәй күңкiлдей сыбырлап:
– Сапыр, шорылдатпай, жөндеп сапыр, – деп отырған. Бұларға қарап Шаянбай бала iшiнен бiрдеме ойлап жымиып күлкiсi келген-дi...

* * *
Дәл соған орай Мұңсызбай мына баланың өздерiнен көз алмай отырғанын жақтырмағандай:
– Мына жеңген екеуiмiздi сынап отырсың ба, неге көп қарайсың, – деп қалып едi. Айтар сөзi оңына келген Шаянбай:
– Қараған себебiмдi ұрыспасаңыз айтайын. Бағана шұбар ат мiнiп келгенiңiздi көрiп едiм... Ендi жеңгейдiң секпiлiне көзiм түсiп «шұбар ат мiнгеннiң көзi тыныш, шұбар әйел алғанның көңiлi тыныш» деген сөз ойыма түсiп отыр, – дегенi бар емес пе.
Жұрт әуелiнде бұның не деп отырғанын түсiнбегендей сәл аңырысып қалғандай едi. Сұңғыла Байтаңсық елден бұрын күлiп жiбердi. Шұбар жылқы әдемi екенi рас, ондай аты бар адам өзгенiң атына қызығып қайтсiн. «Көзi тыныш» деп отырғаны сол. Ал, «көңiлi тыныш» дегенi әйелiң шұбар болса, ешкiм қарамайды, ешкiмнен қорықпай жүре бересiң» деп отырғаны. Отырғандар соны аңдай бере, күле бастағанда Мұңсызбайдың келiншегi де қызара ұялып, Шаянбайға көз сала бере ақырын күңк ете жазғырып:
– Өй, жүгермек! – деп қойды да қайқаңдап басып далаға шығып кеттi. Ешкiмнен десi қайтпайтын Мұңсызбай мына тұста не дерiн бiлмей, тек, баланың сөзiне наразы бола, үн-түнсiз тығылып отырып қалды. «Өзi шiлдей болғанмен сөзi мiрдей» дегендi еске алды. Келiншектiң орнына қымыз құю үшiн басқа әйел келдi. Бұл өлген Арғынбайдың адуын жеңгесi. Өз сөзi болмаса көнбейтiн, үлкен-кiшi демей жұртты беттен қағып отыратын, шадыр мiнез адам. Кеше көшiп келген бойда үйлерiн тiгiп жүрiп мына жақтағы елдi қиратардай жұлқынып жүрген әйел осы. Келiп отырар-отырмастан божбан сары Байтаңсық пен туған атасы, құжбан қара Байсымаққа кезек көз салып:
– Е, не бiтiрiп қайттыңыздар? Мұрын-Бәйжiгiттердiң мойнына су құйғандай қып келетiн шығар десем, естуiмше тындырған ештеңелерiңiз жоқ көрiнедi ғой, – деп, салған жерден мiн таға тiл қатты. Iстiң мән-жәйiн бiлмей жатып айыптай сөйлегенiне мезi болып ызаланған Байтаңсық наразы нұсқамен:
– Құдай құдiретi... Осы кiсiнi ертпей-ақ қояйық деп едiм.

* * *
Керек болады деп көнбеп едiңдер. Әр кiм өз ауылында өзiнше мықты. Ауылындағы үйренiскен елге көрсететiн мiнезi бiр басқа, бұндай жат жерде кiмдi жеңдiрiп алғалы әкелдiңдер, – деп кейiп едi. Мұрны кейкi, кiрпiгi қайқы, ежiрек көз қызыл бет әйел тоқтамады.
– ... Менен не зиян көрiп жүр едiңiздер? Талай дауларыңызға сөз қосып, есе қайтарып жүргенiм қайда. Мына қаршадай баласына дейiн басымызға шығарып, әулиесiтiп... – деп Шаянбайды оқты көзiмен ата қарады. Бiр қызығы аруақ қысып ерiксiзденiп жүрген Шаянбай басынан сөз асырмаушы едi. Қарсы сөйлеген кiсiге өршеленiп, өзiн ұстай алмай кiм болса да бетiнен алып тастайтын. Сол әдетiмен әйелге:
– Ой, тәте! Сiздiң ел әйелге бағынса бiлмедiм, бұ жақта ондай жоқ. Мына дауға араласамын деп келген көрiнесiз. Босқа күлкi боп қайтасыз, –деген едi. Шынында да дау сөзiне араласып қалармын деп ойлап келген өркеуде, ойсыз әйел:
– Кiсiмдi өлтiрiп отырып мазақтағанын көрейiн, Бәйжiгiттiң, – деп қолы көтермес сойылды белiне байлағандай болды. Шаянбай да тоқтап қалған жоқ. Арқасы қысқанда өзiн билей алмай, көзi шапыраштана қызарып шыға келетiн әдетiмен аққұба жүзi де әп-сәтте қуаң тартып:
– Бiлдiм, сiзге дауа жоқ екен. Ондай болса, «аттан қалма, байталым, байталдан қалма сайтаным» боп жүре берiңiз, – дедi де орынан лып ете түрегеп үйден шыға жөнелдi.
Өзгелер бала мiнезiн тұрпайыға санап iш тартып қалғандай болғанымен, ойға терең Байтаңсық жап-жас баланың сөзгерлiгiне таңырқап оның соңынан қызыға қарап отырып қалған-ды... Iшiнен «мына құн дауы бiр жағына шыққанша, Бәйжiгiттер төлейтiн жылқыларын айдап апарғанға дейiн Ұлтарақ бидiң осы баласын кепiлге /күмәнға/ әкетудi ойлады. Бес уақ намазын үзбейтiн Байтаңсық балада қасиет бар екенiн, дiн жолымен дұрыстап жолға салса қазақтың бiр мықты адамы болып шығатынын шамалады. Сөз бiлетiн адамға қызығатын әдетi бар-ды. Анада бәйге атқа шапқан ең алдыңғы үш баланың екеуi осы Бәйжiгiт елiнен болғанда, сол екеудiң бiрi Шаянбай болатын. Сол есiнде қалған Мұңсызбай жаңа Шаянбай үйден шығып кеткен соң әкесi Байтаңсыққа соны айтты. Мұңсызбай сол күнi Арғынбайдың өтiрiгiне қосылғаны үшiн өз ауылында әкесi Байтаңсықтан неше қайта сөгiс естiген. Кiсi өлiмi содан болды деген.

* * *
Осыдан кейiн арада екi-үш күн өттi. Ұлтарақ би даугерлердiң қонақасына күнiне бiр қойдан сойыс қамдап отырған. Қазандарын құрғатқан жоқ. Мұндай жағдайда «тәбет менен, тамақ сенен» деп жата беруге болатын едi.
Бұл аралықта даугер Қарауыл-Жасықтардың тiлегiмен жан-жақтағы ру-рудан ара-ағайындар шақыртылып алда болатын үлкен жиын, құн дауының ерекше дайындығы жасалып жатты. Исi Қаракерейдiң шөбересi Байыстан тарайтын Қыржы, Сыбан және Тоқабай, Сары елiнiң жақсылары түгел болуы керек. Бұған Ақсуаттағы Қыржыдан Кенжеәлi би, Тоқабайдан Кiрпiнiң Омары дейтiн шешендер де қалмай шақыртылған. Ал Байыстың қызы, Тоқтар қожа алған Мақта ападан Бәйжiгiт болғанда, одан Тоғас, Жұмық және Қабанбай батыр шыққан Мәмбет рулары және бар. Сонымен Төлек-Атаның төрт баласының бiрi Қаракерей болған жердiң белгiлi атқамiнерлерi түп қопарыла Шорға өңiрiне жиыла бастаған-ды.
Мiне, осының барлығына қашан тарқап кеткенше таудай ет, көлдей қымыз керек. Сойыс мал, жатын орын, отын-су және соның бәрiн ретке салатын әр ру, әр тайпаның басшылары мен мүлтiксiз қызмет көрсететiн жұмысшы қажет емес пе. Осындай шаруалар реттелiп, әр рудан әкелiнген үйлер тiгiлiп, тек алты қанат таңдаулы ақбоз он үй дайын болған едi. Бұл – ас-нәзiр, немесе той емес. Тек атқамiнер ел ағалары ғана келедi. Сондай шаруалар атқарылып, жан-жаққа жiберiлген хабар бойынша күткен елдiң бас-аяғы жиналып болғанша төрт-бес күн өте шыққан. Тайпа-тайпалардан әкелiнетiн ұзақ салқар биебау желiлер тартылу үшiн, айғыр мен айғыр таласпау үшiн, бәрiне қолайлы жер, ыңғайлы орын керек. Шорғаның жерi жазық болғандықтан қанша жайылып қонсаң да мекен табылады. Бiр шетi Ойшiлiктен, Күзуiн асуының жайлауынан саба-саба қымыз артылған ат, түйе, пышылдақ өгiздер керуенi шұбырған. Сол көлiктердi басқарып шұбаған еркек-әйелдер. Мұндайға ептi, еңбекқор шаруалар.
Жұмықтан тарайтын Сайболат, Мәмбеттен Қарақұрсақ аталатын тайпасының мол ата, көп табы бар. Ұлтарақ биге қарайтын Тәукенiң Түкi, Өтеп, Шақаман аталары өздерi тiккен қонақ үйлер маңына ұзақ-ұзақ кермелер құрып, ат байлайтын арқан тартқан.
Ел жиылып болған кезде сол кермелерге ер-тұрмандары күмiстелген аттар толды. Ақ күмiс қақталған, аткөрпе бастырылған жалпақ пыстандар аттардың сәл қыбыр-қимыл кезiнде күн көзiне шағылысып көздi қарып өтетiн өткiр жарқыл ұшқынын ағындатып өтедi.

* * *

Ал, осы аттардың иелерi-ше? Олар Ұлтарақтың сегiз қанат ақ ордасында және оның тау жақ бетiнен оңашалау тiгiлген он үйге толған. Сол әр бiр үйлердiң тұсындағы жерошақтардан көк түтiндерiн көлбетiп асылған қазан-ошақтар басында, үй-үйлер арасында кимешектерiнiң тiрсекке түскен шалғайы шұбатыла, аяқтарын жебей басып, жiтi қимылдаған қызметшi елгезек әйелдер тынбайды. Шеттерiнен сөзгер, қағылез. Бiр-бiрiмен жанасып кетсе үндерi жарқын шығып, мынау маң далаға жан бiтiрiп, сән кiргiзедi. Отыншы, сушылардан құралған еркектер де бiр-бiрiн iлiп-қағып көшпендi тұрмыстың, өзiнше бiр заманның бейнесiн ашады. Бұл бейнетқорлар анау билер, бай-бағлан, шонжарлар отырған үйлердiң маңын баспай, тек солардың iсiн алға жүргiзушiлер. Еңбегiм бағаланбады-ау деп мiндет артып жатқан ешқайсысы жоқ. Ақысыз, уақыт, сағатсыз кiршiксiз ақ ниеттерiмен елдiң елдiгiн мерейлендiрушiлер. «Бiр ауылда ас, той болса, атағы ауыл иесiнiкi, азабы отын алушынiкi», деген осы. «Әр мырзасы өзiнше шiренiп, әр ақсағы өзiнше ақсаған» дейтiн; ешкiм мен ешкiм есептеспей-ақ өмiр сүрiп жатқан, iргесi бүтiн қайран ел-жұрт деңiз.
Тау мен дала табиғатының өзiндей таза, суындай тұнық ымыралы ел, бай-кедейi бiлiнбей әр ауыл естi басшыға бағынып «ақ бұлағы бал татып, ақ шабағы май татып» дегендей өзiнше өмiр сүрген. Шаруа баққан бейбiт ел; төрт босағасы төр болып, төрт құбыласы тең келiп; өрiсi малды, дастарқаны майлы, қонысы суатты, күнi шуақты шалқып жатқан.
Төрт түлiк мал қасиетiнен төрт тұрманы сай келiп, ырысы асып төгiлген көшпендi жұрт жайлауға қарай ыңырана көшiп, мыңғырған малмен маңғыстап жылжып, мамырлап қонушы едi. Бiр сүрiндiрiп, екi ұғындыра; «тұмарлы жүйрiк, тұлымды ұл» өсiрген; келелi кеңес, қарты бар; бiр күйiндiрiп, екi сүйiндiре; әдептi жiгiт, қылықты қыз, құлықты келiн өсiрген – керме иық, кемел кейуанасы бар, көргендi қазақ, өркендi жұрт осы едi. Әйелi ерiмен, ерi елiмен ойласқан; ақ қалпақты атасы мен ақ жаулықты пiр тұтқан, ұялы тамыр, ордалы ел едi. Орманды өңiр, тұрманды қауымы бар, Атырау-Алтай арасын ен жайлаған жұрт едi.

* * *
Соңы бiрер күн iлгерi және кеше кештете қонаға келгендер мен ең соңы, жақын жерден бүгiн таңертең сәскеге дейiн келiп болған халық жапатармағай атқа қонып жиын өтетiн жерге қарай жылжыды. Байтаңсықтың үйi тiгiлген тұғылдың бас жақ тұйығында қалың долана ағашы өскен көлеңкелi, саялы, төскейлеу келген кең аймақ бар. Аттылар соған кеп түсiп едi. Ағаш көлеңкесi адам отыруға лайықтанып әр рудан келген адамдар ат-көлiктерiн көбiнше қалмақша қаңтарысып жатты. Екi-екiден бiрiнiң құйысқанына бiрiнiң басын келтiрiп матап тастады. Көп ұзамай құн сөзi басталарлық мезгiл жеттi. Төбе би Аягөз бойынан, Сыбаннан келген Ақтайлақ болып белгiленген. Ара-ағайын Ақсуат өңiрiнен келген Қыржылар мен Сыбанның ел ағалары едi. Исi Найманға аты шыққан Төбе би Ақтайлақ десе, дегендей, зор денелi, кеуде, иық сүйектерi кең бiткен, соған сай басы мен бет аумағы да ерекше iрi, қыран көздi қағылез, саңлақ адам. Атқосшылары оның қара шибарқыт аткөрпесiн ер үстiнен босатып әкелiп ең жоғарғы жатқан, өзге көпшiлiктен жекелеу төсеп берген-дi. Одан сәл берi таман Қарауыл-Жасықтың сөзiн ұстап келген Байтаңсық пен құныкер жақтың биi Сасан араларына үш адымдай жер қалдырып бiр-бiрiне қарама-қарсы жайғасқан. Қыржыдан шыққан атақты би Кенжеәлi, Тоқабайдан Кiрпiнiң Омары дейтiн шешен және Тоқабай Кегенбай бидiң ұрпақтары ара ағайын ретiнде өздерiнше бiрыңғай отырған.
Алдымен биiк жақта жұрттың бәрiнен шоқтығы асып отырған Ақтайлақ би тамағын кенеп, сөз басталатынын байқатты. «Салалап тарап сақалды, саңлақтар айтар мақалды» демекшi, ол екi жақ шықшытынан жарыса өскен иегiндегi күтiмдi, әрi әдемi мол буырыл сақалын саусақтарымен салалап тарай түстi де, кеудесiн биiк ала, бiр тiзерлей, айбаттанып отырып тарғылданып шығатын зор дауысымен:
– Уа-а, халайық, жараңдар! Бұрынғылар «сөз салысып дауға ортақ, ат салысып жауға ортақ бол» деген екен. Бүгiн бiз сол болып отырмыз. Ағайын – ағайынның айнасы, бiр қолың бiр қолыңды жуады. Алғашқы сөзiң рас болса, соңғы сөзiңнiң өтуiне жақсы. Айтарларыңды әу бастан дұрыстап дәл айтып сөйлеңдер. Бүгiн Қарауыл-Жасық, Бәйжiгiт болып арғы түбiң бiрге туысатын екi ел, екi би бiр сөз бастағалы отыр екенсiң. «Етiгiн шешпей ер тыңаймас, ертоқымын алмай ат тыңаймас» дегендей, iстiң тынатын жағына көшейiк. Ортамызда байлауы жоқ сөз шығып бұлтақ-сұлтақ болмасын. Қайсың жығып, қайсың сүрiнесiң, мына отырған ел көредi. «Күрессең естiмен күрес, жықтым демес, күрестiм дер, жеңiлсең естiден жеңiл – жеңдiм демес, тiрестiм дер» деген.

* * *
Сына жондым дегенше, сынға түстiм де, деген сөз тағы бар. Бүгiн екi жағың ел-жұртыңның сынына түсесiң. Мына отырған ел жақсыларының ақыл таразысына тартыласың. Кiсiлiктерiң, адамдықтарың сыналады. Мұндайда алтын көрiп, азбайтын, күмiс көрiп қызбайтын адам ғана құн дауына түсе алады. Күмән сенiмнен айырса, нәпсi иманнан айырады. Салауат керек. Әр қиынның өз шешiмi, әр қайғының өз жұбанышы бар. Атаң қазақтың «екi кiсi күнәкар болса, бiр кiсi дәнекер» дейтiнi осындайда. Кеткен жолың кең болмаса, қайта келер жолың тар болады. Оны екi жағың да ойлауға мiндеттiсiң. Жауаптысың. Әрине, қайғылы жүздiң – зарығы, қайғысыз жүздiң – жарығы болмай тұрмайды. Бiрiң жарық болғанда, бiрiң зарықсың. Екi жағың бiр-бiрiңдi тең ойла. Достық теңдiкте; дос болмасаң да екi жағың бiр-бiрiңе қас болмай аттан. Өмiр бiр айлық, бiр жылдық емес, ердiң ерге сексенiнде iсi түседi. Бiр-бiрiңнiң парқыңды бiл, арыңды сақта. Кейiнгiге үлгi бол. Кiсi парқын бiлмегеннiң кiсiге парқы болмайды. Екеуiң де «биiң жылан болса, жұртың ылаң болады» дегiзбей пәтуаға кел. Мына халқың алдында көкейге қонымды әрекеттерiңмен көрiн. Бұл өзi «ата-анадан жар жақын, туысқаннан мал жақын» дейтiн өмiр ғой. Солай да болса, сен екеуiң оны айтатын қара тобыр емессiң. «Ауылдың ақсақалы әрi пiрiң, әрi құлың» деген бар. Елдiң пiрi де, құлы да, сендерсiң. Қарауыл-Жасық, жазым болып кiсiң өлген екен. Жауынды күнi жол жазым, тұманды күнi мал жазым, бұйрықты күнi жан – жазым. Оған ешқандай айла-лажың жоқ. Қиялдағы тiлегiңдi атасы жат тағдыр билейдi. Тағдырдың түйген түйiнiн ешкiм шешпейдi. Олай болса, Байтаңсық мырза, сен де тұлан тұта бермей, салиқалы ойға түс, – дей келiп бiр тоқтады да, үкiмге жармаса да талқыға жаралық сөз айтты. Аз тыныстап айнала жұртқа бажайлай қарап:
– Сол күнi ат тартқандарды көрген куә бар ма? – деп сұрады.
– Мен, мен, – деп Шаянбай бала орнынан ұшып түрегелдi. «Құлағы тебiнгiдей» десетiн, ерекше үлкен құлағы бар, әкесi Ұлтарақ секiлдi ер мұрынды келген, мұрны да үлкен арық бала бiр көрген кiсiнiң есiнде қаларлықтай. Аруақ қысып жүрген бұл кезеңде ол тамаққа да жөндi зауқы болмай, бар денесi жұқарып арықтап кеткен. Көзге түсетiн құлағы мен сорайған мұрны ғана.
Бала орнынан тұрған бойда шәңкiлдеген өткiр дауысымен сол күнгi өзiнiң көргенiн айна – қатесiз ұғынықты тiлмен баяндап келiп:
– Әне, анау отырған аға теңбiл шұбар атымен, қасындағы жолдасы жалы тiзесiнен түскен, айғыр жалды боз атпен қалың қамыстың iшiнен бiзге қарай тұра шауып шықты да, артқы жақта келе жатқан сары – бөрте атты бiрi мойнын созылта, жетелей тартып, бiрi артынан қиқулап айдап қасымыздан озып өте шықты, – дегенде Төбе би:
– Атты тартқан қайсың? – деп сұрады. Осы кезде Шаянбайдың дәл қасынан тағы бiр қара домалақ орнынан атып тұрып Шаянбай екеуi қабаттаса:
– Тартқан боз аттысы, сипай қамшылап айдаған ана аға, – дедi. Төбе бидiң «тартқан қайсысы» деп сұрағанына қарағанда негiзгi айып соған ауыңқырайтын сияқты.
Ендi Төбе би топ iшiнен Байтаңсықтың баласы Мұңсызбайды iздеп:
– Әлгi ат айдаған жiгiт осында деп едi ғой, ол қайсың? – дедi. Өз қылған әрекетiне өкiне ме, әкесiнiң алдында жауапты адам өзi болғанына елден ұяла ма, Қарауыл-Жасықтар шоғырының ортасында басын төмен тұқыртыңқырап жасып отыр екен. Қабағына түсiре киген ескiлеу қара тақиясы бар, отыздар шамасындағы, шоқша сақалды әкесi сияқты толық сары жiгiт орнынан салғырттау түрегелiп түр-түсi сұсты Ақтайлақ биге жасқана көз салды. Денесiн жинақтай алмай, қабағын түкситiп салбыраңқырап тұр. Төбе би ананың мiндi болып тұрғанына қарап үнiн жұмсақтау шығарып:
– Мына балалардың айтып тұрғаны рас па? – деген.
– Рас едi ... Кiшкене кiдiрiп қалған Мұңсызбайдың тағы бiрдеме айтпақ ойы бардай көрiнген. Адамның қас-қабағын барлауға зерек Ақтайлақ би:
– Айтарыңды жасырмай айт, осы жерде, – деп жауапкерге жол бердi.
– ... Сол күнi ат тартуға да, ат айдауға да, бiр түрлi, аяғым тартпап едi.
– Онда сен туысқаның Арғынбайдың көңiлiн қимаған болдың ғой? Мұңсызбай жауап орнына бұрынғысынан да төменшiктеп үндемедi.

* * *
Сiрә, өлген адамның үстiнен шағым бiлдiргiсi келмегендей. Жасы қырыққа жетпей жарқ етiп сөне салған бауырының қазасына да жаны ауырып тұрғаны аңдалды. Соның бәрiн iшiнен танып тұрған сұңғыла Ақтайлақ «жаралы құсқа тас атпа» дейтiн сөз ойына түсiп:
– Адамға өкiнiштен ақыл кiредi, балам. Бала жүгiрудi – жығылудан үйренедi, ересек ақылдылықты жаңылудан үйренедi. Мұнан былай адамға да, айуанға да қиянат болатын ат тарту сияқты жұртқа жексұрын әдеттi тастауың керек. Адамнан ағат өтпей, Алладан азап жетпейдi. Содан бұрынғы осындай әрекеттерiңдi құдiреттiң iсi шектегенi деп бiлiңдер. Байтаңсық ауылы сияқты үлкен ауылда кесiр келiн, кердең жiгiтi емес, келбеттi келiн, сәулеттi ұлы болуы керек емес пе. Өзгеден бөлек, өнегелi болу орнына, мiне, амалсыз ойдан-қырдан осынша адамның басы құралып ұлы дүбiр дау қозып отыр. Жалған тәттi болса, ақиқат ашты дейтiнi мiне, осындайдан, қарағым. Бiр өтiрiктi бүркеуге он өтiрiк керек. Сол күнi бетi ашылып қалған iстерiңнен танбай, мойындай салған болсаңдар, осындайлық әуре-сарсаң туар ма едi! Қанша танғандарыңмен мына екi баладан басқа балалар да көздерiмен көргенiн айтпай тұрушы ма едi? Өтiрiк қанша шапшаң болғанымен шындықтан озбайды. Өтiрiк бел асырса да, ел асырмайды, дейтiн сол. Олай болса мына халық алдында өз мiнiңдi мойында да, ана екi баланың алдына «намақұлмын» деп тақияңды таста, – дедi. Үлкен жаза тартамын ба деп, жерге кiре жаздап тұрған. Кеудесi бiр құшақ Мұңсызбай сөзге келген жоқ, дереу екi балаға жақындап барып тер сiңiп жуылып жүрген жұмсақ тақиясын басынан жайлап алды да, түрегеп тұрған балалардың аяғына тастап үнiне дiрiл араласа:
– Намақұлмын, мен, намақұлмын! – дедi. Бұлардан көз алмай қарап отырған көпшiлiк бiрнеше жерден дүркiрей дауыстап:
– Ой, бәрекелдi! Мiне, осылай болуы керек қой.
– Ой, көп жаса!
– Ой, бәреке тап!
– Мiне, атаң қазақтың жолы! – деген тәрiздес көп дауыстар естiлiп, алқа-қотан отырған жұрт жамырай дабырласып кеттi.

* * *
Ақтайлақ би қанағаттанған кескiнмен:
– Жарадыңдар, жарадыңдар. Жолы болар жiгiттiң алғашқы ұрлығы ашылсын, деген. Ұялған тентек түзу болады. Жастық өз уақытын бiлмейдi. Iстеп жүргендерiң соның кесiрi. Оның үстiне қақпай көрмей өскен пәле бар деп жасқанбайды. Мұңсызбай балам мұнан кейiн бойыңдағы басқа да жаман әдетiңдi ада-күде үзiп тастап, мына көптiң батасын алып қайт. Өстiп ықыласына бөленiп жүр. Ал, ана тақияңды алып ки де, үшеуiң де орындарыңа отырыңдар, – деп бүгiнгi iстiң бiр бөлiгiн осымен аяқтатқанын байқатты.
Ендiгi кезекте кiсiсi өлген Байтаңсықты сөйлеткен едi. Шоқпар мұрын, божбан сары, семiз бай, қос дiзерлеп сөйлеуге ыңғайланып алған қалпында қос бүктеп ұстаған қамшысын бiр-екi шошаңдатып қойып:
– Уа, көпшiлiк, ағайын! Қадiрмендi халқым. Бiз қаралымыз, қайғылымыз. Бастапқы айып бiз жақтан болса да, ортан қолдай азаматымыз мерт болып отыр. «Оқ қалса суырарсың, кек қалса неғыларсың» деген бар. Жұрт кiсiсi өлсе, ақсақ-шолағым демей, жасаққа жарамайтын жаманына да, қосаққа жүрмейтiн жасығына да, ердiң толық құнын алады. Ал, мына отырған Бәйжiгiт жақсыларының сөз төркiнi – жарым кiсiнiң құнын алсаңдар жетедi, дегенге сайып отыр. Жан ауыртқан дос болмайды, бүйтiп, қайтiп ел боламыз, қайтiп дос боламыз! Төбе би, даудың шоғы қызарса, сабырдың суын сеп, дегендi меңзеп отыр. Неғұрлы тыныштық жағын көздеп отыр. Дұрыс шығар. Жөн шығар. Бiрақ өз ойыңды етегiңмен жауып жасыра алмайсың. Ойындағысын жаман кiсi айта алмайды. Тамағы тойса ашуы басылатын кiсi құн дауын дауламайды. «Арбадан құдаң түссе атқа жеңiл» деген... Сол сияқты әр нәрсенiң мүддесi бар. Мүддеге жығылмайтын адам жоқ. Жұрт қайғыңды ұқса, көңiлге жеңiл. Аумағымызбен жетiмсiреп отырған жұртпыз. Өлген азаматымыздың әкесi анау отырған, – деп бүктеулi қамшысының ұшымен ағасы құжбан қара Байсымақты нұсқап. – Бұған да, ана жастай жесiр қалған келiн мен екi-үш кiшкентай күшiктерiне де жеңiл тиiп отырған жоқ. Ең болмаса солар оң-солын танып адам боп кеткенше; iшетiн-жейтiн, киетiнi бар, соған мал сiлекейi болса деп едiк. Тiптi ағайынға деген бiр еркелiгiм болсын. Қазақ-қазақ болғалы ердiң құны жүз жылқы емес пе едi. «Құлға қойған құйқаны мiнти-мiнти тауысыпты» дегендей, айыпты болды, ат тартты сөзден танып өтiрiк айтты, деген боп, жарым кiсiнiң құнына түсiрудiң лажын ойлап отыр.
Келгелi айтудамыз, Бәйжiгiттiң жақсыларына. Мұрын-Бәйжiгiт, бiз құсаған аз ел емес, көп түкiрсе көл болмай ма. Көп бiрiксе, көлдi шөлге құймайма? Менiң айтарым, мiне осы, – деп тоқтады.
* * *

Түс ауа бастаған осы шақта тау жақта күн күркiредi. Тарбағатай жотасында әр түрлi дауыс шығарған күн күркiлi сәлден кейiн алыс биiктеп тау үстiн бойлап үзiлместен созыла зоңылдаған қызық дауыс ұзап бара жатты. Тұғылды бойлап сүркей желемiк тұрып жауын тамшылай бастаған-ды. Күн көзi шығып тұрып кесек-кесек сирек тамшылар отырғандардың үстiне тарсылдап түскен. Iрi-iрi сирек тамшы ашық күн сәулесiмен жалтырап ақ моншақ түсiп жатқандай болған. Жұрт сөз аяқтамай жаңбыр құйып кете ме деп қауiп қылып едi. Бiрақ тез айықты. Тарбағатай – Барқытбел табиғаты көркем де, өзгерiп құ

ГЕОГНОCТИЧЕСКИЯ ПОЕЗДКИ В ВОСТОЧНУЮ ЧАСТЬ КИРГИЗКОЙ СТЕПИ в 1849 и 1851 годах.
Корпуса Горных Инженеров Штабс-Kaпитана А. ВЛАНГАЛИ.
Часть 1
САНКТПЕТЕРБУРГ. 1853.

В 1849 и 1851 годах Горное Начальство поручало мне некоторыя изследования в восточной части Киргизской степи. Оба раза проезд мой продолжался только в течении некоторой части лета, а потому, был быстр и наблюдения неполны. Все, что мог собрать об этом крае, я постарался включить в предлагаемом сочинении, которое разделяется на два отделения: в первое входит северо-восточная часть степи, осмотренная в 1849 году; во второе же юго-восточная часть, изследованная в 1851 году. Результаты сделанных наблюдений не могут дать окончательнаго мнения об этой части Азии, но могут служить данными для руководства при последующих ученых и, в особенности, горных в ней изследованиях.

ГЛАВА IV.
Проезд от р.Кулуджин к ключу Чан-Эспэ. Большой древний разнос. Переезд на р. Буконь. Киргизские поминки. Свидание с Управителем Назаровской волости Таною.


стр 72-87

....На левом берегу Букони кочует осенью часть Караулджасыкской волости и здесь расположены их пашни. На противуноложном берегу находятся летния и осенния кочевки Мурунско-Назаровской волости. Эти последния на зиму удаляются к Тарбагатаю. Пашни же их находятся близь р. Карбага-Базар и других, берущих начало на отклонах этого хребта. Огромные табуны лошадей и безчисленныя стада баранов, составляющие главное богатство кочевых обитателей степи, заставляют последних перекочевывать с одного места на другое, более или менее изобилующее подножным кормом. В самом деле, стоит придти на какое нибудь место, где проходили эти стада, для того, чтобы убедиться в необходимости их перегонять с места на место. Трава после них совершенно как бы скошена, что выражается очень удачно в Сибири словами, после них остается совершенно черно, потому что видна земля. Необыкновенный летний зной, большое количество оводу, разных насекомых, изнуряющих всякое животное, заставляет Киргизов выбирать места своих кочевок сообразно с временем года. Пашни же обыкновенно они располагают в местах, близких от зимних кочевок, и не меняют их, потому что там устроены каналы для искусственной поливы. Мурунцы Назаровской волости, считаемые одними из самых богатых в восточной части Киргизской степи, как я выше сказал, имеют свои зимния кочевки или кыставы в предгориях Тарбагатая, называемых Джилы-Тау или теплыми горами. Они названы так потому, что зима в них очень умеренна. Снег выпадает не глубокий, да и тот скоро уносится ветром, что очень важно для зимняго прокорма скота. Удивительно то, что ветры, дующие обыкновенно с Тарбагатая, наносят холод; между тем как в предгориях этого хребта, он очень мало чувствителен. Берега речек и долины близь этих мест покрыты травою чий (прим. - тонкий камыш), верхушкою которой, выходящею из под снега, питаются верблюды. С наступлением весны, Назаровская волость начинает медленно подвигаться через Уртень-Тау к Калбинскому хребту и доходить до Сентаскаго пикета, находящегося верстах в 80 от Усть-Каменогорска. На Калбе проводят они самую жаркую часть лета, потом в Августе месяц начинают спускаться по Букони и, таким образом, к зиме приближаются к своим зимним кочевкам.

Достигнув р. Букони, мы остановились, до утра 29 Августа, для закупки некоторых вещей и для перемены вожаков. Стан наш расположен был на том месте, где останавливается обыкновенно проходящий здесь Китайский пограничный караул. Аулы, расположенные близ обоих берегов Букони, делают езду по этому месту довольно безопасною; но страшно проезжать мимо юрт от множества очень злых собак, хватающих за ноги седока. Ночью блеяние баранов и овец, ржание лошадей, лай собак и жалобный рев верблюдов, едва ли дадут заснуть человеку, непривыкшему к этой дисгармонии. Вместе с ними раздается иногда грустный напев нашего пастуха Киргиза, старающагося хотя этим ободрить себя и отогнать одолевающий его сон. Киргизские пастухи обыкновенно на ночь сгоняют лошадей в кучу, и часто привязывают их арканом за ноги так, что ногу одной лошади - к ноге другой, и потом ездят вокруг них. Пред разсветом, не редко не смотря на песни, они начинают дремать на седле, не переставая петь. Этим временем обыкновенно пользуются барантачи для отгона лошадей. Узнав о нашем прибытий на Буконь, множество Киргизов приехало спрашивать: ненужно ли нам войлоков, баранов, лошадей, и прочаго. Обещав нам доставить это на днях, посетившие нас Киргизы, после недолгой беседы с нами, отправились в свои юрты, расположенный в 2 верстах от нашего стана. На другой день, верстах в 15 от нашего стана, вниз по Букони, Султан Урюстюм, брат известнаго в степи Сиванкула, делал поминки по своем отце, умершем год тому назад. Если кто умрет у Киргизов из достаточных, то ближайшие родственники должны сделать по нем трое поминок во время одного года. Они состоять в том, что колят известное число лошадей и баранов и подчуют всех присутствующих. Потом назначается бег, при котором раздаются призы. Отец Султана Урюстюма был не беден, а потому на аз или праздник были созваны Киргизы с дальних волостей. Впрочем, они не ждут приглашений, а узнав, где есть аз, стремятся туда, как бедные, так и богатые, из которых первые в особенности рады случаю поесть вдоволь мяса и баранины. Кочевки Султана Урюстюма были близь юрт волостнаго управителя Мурунско-Назаровской волости Таны, потомка Тлемис-Базара. Давно уже слышал я об нем многое, как от Киргизов, меня провожавших, так и от казаков, и очень желал познакомиться с человеком, пользующимся довольно большим влиянием в восточной части степи и называемым Киргизами Мирзою. Послав ко мне двух старшин в красных кафтанах, он извинился, что сам не мог приехать, боясь, чтобы что нибудь не случилось при таком стечении народа, и просил нас приехать на праздник, который продолжался два дня. Чувствуя себя не так здоровым, я не мог сам ехать в этот день, но отпустил некоторых из находившихся со мною людей, обещав быть непременно на другой день. Вот что разсказывали возвратившиеся вечером с этого праздника. На довольно значительном разстоянии было расставлено множество юрт, между которыми две или три превращены были в кухни. Кушанья из них были развозимы верховыми, для того, чтобы не успели остыть. Народ ходил из одной юрты в другую, садился, ел мясо и пил кумыс. Кушанья состояли из лошадинаго и бараньяго мяса, котораго, надо полагать, было довольно много, чтобы удовлетворить нескольких тысяч Киргизов, занятых целый день едою. Для подобных праздников, Киргизы варят обыкновенно говядину за несколько дней. Многие из гостей напиваются кумысом допьяна. Удивительно, что во все время празднества нет ни малейшаго безпорядка, ни драк, ни ссор, что было бы неизбежно в ином из образованных Европейских государств. Вечером, некоторые из них уезжают домой, другие остаются до следующаго дня. Почетным гостям отводят обыкновенно особенныя юрты. Управитель Тана, увидев наших, очень обласкал их, подчивал чаем и различными кушаньями и нарядил к ним одного из Старшин, для того, чтобы показать русским гостям, как веселится народ, и все, что может их занять.

Не успел я проснуться утром 27 Августа, как двое Старшин, посланных от управителя Таны, уже ждали меня, чтобы ехать на байгу или лошадиный бег. Напившись чаю и привезеннаго ими кумыса, и угостивши их, чем мог, мы отправились в числе нескольких человек к месту, куда должны были прибежать лошади. Оно было в г. нескольких верстах от Букони, а бежать следовало из Джюз-Агача, находящаяся в 50, если не более верстах (прим.- Обыкновенно перед бегом собирают всех лошадей у меты, пересчитывают их, и потом несколько человек с длинными палками гонят их до места, откуда следует бежать). Пришлось мне ехать 20 верст до меты (прим.- пункт, к которому должны прибежать лошади.) по чрезвычайно ровной местности, взволнованной иногда едва заметными холмами. В более низких местах, для глаз кажущихся ровными, растет чии и там, кроме; солонцов, ничего нет. Трава так мала между растением чии, что имеет вид, как выразился наш казак, остриженнаго мха. На более возвышенных местах растут кипцы. Густой травы ни где не видно. Здесь смело можно пустить свою лошадь во весь мах, не боясь им кротороен, ни нор, ни ям, в которыя не редко приступаются лошади и бывают причиною несчастных случаев. В юртах, встречавшихся нам, не было видно ни одного молодаго Киргиза: остались только дети и женщины. Прочие же все уехали на байгу. Отъехав уже более половины разстояния, мы увидели вдали что-то чернеющееся и приняли это за кусты; но, по мере приближения, некоторые из наших Киргизов утверждали, что это народ, собравшийся на мете. Посланные к нам всадники, сопровождаемые волостным толмачем, встретив нас, сошли с лошадей и от имени Таны просили нас заехать на байгу. Взяв главных из них - за руку, мы благодарили за приветь и в сопровождении их поехали дальше. Один из посланных к нам был молодой человек, приятной наружности, в верверетовой куртке и шальварах, богато вышитых разноцветными шелками. Это был племянник Таны. Другие же были в красных и простых кафтанах. Киргизы вообще любят верверет и красное сукно, которые у них дорого ценят. Одежды, вышитыя шелками, они обыкновенно покупают у Ташкенцев и платят несколько сот рублей; впрочем, сами Киргизки переняли это искусство у Ташкенцев и вышивают отлично. При каждой Киргизской волости находится обыкновенно толмач, назначаемый из казацких детей, знающих читать и писать, как по Киргизски, так и по Русски. Жалованье получают они довольно значительное и исполняют занятия волостных писарей. Они живут обыкновенно при волостном управителе и свыкаются совершенно с кочевою жизнью. Выехавший ко мне на встречу толмач находился уже несколько лет в этой должности и имеет жену и взрослую дочь; он живет в юрте и кочуете с места на место с Киргизами своей волости. Как ни привык он к этому роду жизни, но все-таки, как говорил сам, не редко скучает. Грустно не то, что не живет в избе, а то, что иногда долго не видит своего единоверца. На месть, куда должны были прибежать лошади, поставлена была юрта, в которой находились два окованных ящика с призами. Площадь вокруг юрты была окаймлена сидящими на земле в несколько рядов Киргизами; позади же их стояли верховые и лошади спешившихся. В средине этой окружности, против юрты, сидели в один ряд старики Султаны и Почетные Бии Мурунской волости, а также и приехавшие к ним гости. Когда мы подъезжали, то саженях в сто от юрты вышел к нам на встречу сам Тана, имея по правую сторону Заседателя из Киргизов, Чарубая Кулова, а с другой стороны - главнейших Старшин своей волости. Сойдя с лошадей, мы на приветствие Таны отвечали, что как ни любопытно для нас это зрелище, но сожалеем, что подъехали в это время, потому что хотели приехать за тем только, чтобы познакомиться с ним. Заседатель в свою очередь распрашивал нас, благополучно ли мы доехали и не имеем ли в чем надобности, за что ты его очень благодарили. Потом, подошел к старикам, сидевшим по средине, мы с ними раскланялись. Они встали и сняли шапки. Между ними сидел отец Таны - Тлемис, сын Базара (прим.- вскоре после нашего отъезда из степи, я получил известие, что он умер), котораго мы взяли за руку, сделав ему приветствие. Сам Тана - человек не высокаго роста, довольно полный, смуглый, с черною окладистою бородою. Лице его полное, свежее; глаза живые и хитрые. Видом он очень напоминает достаточнаго Ташкенца. Он сел с некоторыми посреди площади и объявил нам, что пока не прибивали лошади, для народного увеселения, он приказал выйти борцам. Эти последние, схватившись за пороть и за пояс, уперлись головами друг в друга и долго ходили таким образом по площади, не успев побороть один другаго. Потом Султан Урюстюм, делавший поминки, пригласил нас войти в юрту, чтобы увидеть призы, назначенные для 15 первых лошадей. Первой прибежавшей назначен был человек (прим.- у Киргизов есть еще невольники и невольницы, не смотря на то, что стараются ото выводить), верблюд, 9 кусков верверета и шелковой китайской материи другим, верблюд и несколько кусков верверета и шелковой материи; и наконец последним, по лошади и также лоскутки верверета и ситцев. В байгу было пущено до 100 лошадей, но мы видели только 20, прочие даже не добежали до меты. На лошадях сидели мальчики, которые, приближаясь к мете, кричали имена хозяев лошадей. Не смотря на то, что они бежали одна за другою, между хозяевами начался спор о том, чья прежде прибежала. Для решения этих споров, Старшины и старики уселись в кружок, посреди котораго сели Тана и Урюстюм, принявший грустный вид. Спор продолжался довольно долго и так жарко, что а думал, дело без драки не обойдется. Но Бог миловал. Говорят, что выигранные призы тотчас же раздаются лоскутками всем. Прежде чем прибежали бегуны, для того, чтобы занять нас, Тана велел пустить иноходцев версты на 1½ и назначил им призы. Но из них один только бежал хорошо, прочие - все сбивались. Это очень естественно, потому что Киргизы не столько любят ездить рысью, как галопом; да и притом они не выезживают иноходцев. По окончании всех споров, мы попросили волостнаго управителя распорядиться на счет назначаемых нам вожаков, а сами, но приглашению Таны, поехали к нему в юрту, где встретила нас довольно роскошно и чисто одетая хозяйка. Сверх обыкновенной Киргизской одежды, накинут на ней был плащ или, лучше сказать, канфовый (прим. - канфою называют материю, похожую на атлас, но которая гораздо плотнее и толще последней. Материю эту вывозят из Китая) халат, вышитый разноцветными шелками так, что канфы не было видно. Тана выставил возле своей юрты другую, покрытую сверху красным сукном и которая назначена была для гостей. Хозяйка представила нам на выбор войти в эту юрту, или в ту, где они жили. Очень естественно, что мы предпочли последнюю, могущую дать нам некоторое понятие о домашнем быть богатых Киргизов, Юрта эта имела едва ли не 4 сажени в диаметре. Почва в ней была покрыта войлоками, кроме небольшаго кружка в средине, где вероятно разводится огонь. Впрочем сказывали нам, что в этой юрте огня не разводят, от чего войлока совершенно белые. Прямо против дверей была постель; от нея с одной стороны было множество окованных сундуков в войлочных футлярах, поставленных один на другой, а над ними висели халаты и разныя канфовыя одежды. С другой стороны, почти по середине, были три большия чаши с кумысом; сзади их, так называемая, кумысобойня (прим. - по Киргизски она называется саба). Напиток этот, подобно сыворотке, дает после некотораго времени небольшой осадок, чрез что кумыс делается жиже. Для того, чтобы возвратить ему прежнюю густоту, Киргизы, приготовив кумыс, наливают его в большие кожаные мешки, в которых двигается шест с деревянною дыроватою площадкою, подобный употребляемому в маслобойне. Когда хотят пить кумыс, то дают шесту попеременное движение вверх и вниз, от чего кумыс взбалтывается, и потом уже, разливши в чашки, его пьют. Супруга Таны была очень приветлива и занимала нас разговором. Не смотря на то, что народ этот Магометанскаго вероисповедания, женщины не прячутся от мужчин, что впрочем невозможно было бы при их образе жизни. Дочь хозяина юрты была так же разряжена: волосы косичками выходили из под головнаго убора и лице было разрумянено и раскрашено так ярко, как на китайских картинах. Угощение состояло из кумыса, чая, кишмыша, фисташек, буурсаков и потом из рисовой каши, сваренной на молоке, вместе с которою подали хорошее масло. Кроме этого сварили огромную лохань баранины, подали се и, вместо приборов, поставили на каждых двух человек по деревянной чашке. Когда поели вдоволь говядины, то поднесли всем выварившуюся из нес сурпу. Мы очень удивлялись чрезмерной опрятности, бывшей в юрте Таны. Как прежде всякаго завтрака, так и после, он и все семейство его моют руки и утирают их чистым полотенцем. Когда подали нам есть, то он спросил, все ли мы вымыли руки, и не нужно ли кому еще умыться. Тана Тлемисович, как называют его казаки, не имея детей мужескаго пола, усыновил своего племянника. Дочерей у него две, из которых одна замужем за Киргизом Кирейскаго поколения, кочующим не далеко от Чернаго Иртыша; другая еще очень молода. Первым делом, по приезде его в юрту, было показать нам патент на Поручичий чин, данный в 1845 году его отцу, за оказанныя им услуги. Потом надел он жалованный ему краснаго сукна кафтан, обшитый золотыми позументами. Наконец, показал он нам план мечети, устраиваемой под его надзором, в 10 верстах выше устья по Букони, на деньги, собранныя с Мурунско-Назаровской и Караулджасыкской волостей. Близость мечети имеет заметное влияние хотя на некоторых, более почетных Киргизов этих волостей, так что они молятся Богу и держать опрятнее по крайней мере лице и руки. Тело же их вообще очень неопрятно и нередко покрыто коростами. Влияние Таны на Киргизов, кочующих в восточной части степи, довольно большое, как по торговым сношениям, которыя он имеет, так и потому, что управляемая им волость едва ли здесь не самая богатая и многочисленная. Хитрый и честолюбивый, как всякий Киргиз, управитель Тана, желая получить звание Старшаго Султана, старается привязать к себе Киргизов даже других волостей, помогая беднейшим из них, обращающимся к нему (прим. - простой Киргиз тогда только может быть избран в Старшие Султаны, если он удостоился своими заслугами получить какой нибудь чин). От этого называют его Мирзою, что значить - барин. Без сомнения прокармливает их не он собственно, а вся волость, но слава падает на него, и управляемые им Назаровцы гордятся этим. Влияние Таны поддерживается частию живущими в степи торговыми Татарами. Юрты последних разбросаны между Киргизскими, в виде мелочных лавок, где продаются различныя произведения, как заграничныя, так и Pyccкия. Перекочевывая с Киргизами, они имеют иногда значительныя количества баранов и лошадей. Баранов гоняют они в Коканию и Ташкент, где цена им за три головы червонец, стоимость котораго там более 20 рублей. Но они редко берут деньгами, а променивают на товары, которые провозят в Poccию. Обыкновенно, пред отправлением в поход, баранов стригут, и шерсть их променивают на готовые войлоки. Киргизы берут за один войлок столько шерсти, чтобы вышло из нея 1½ или 2 войлока. Выгоды, получаемыя Татарами с коканских товаров, сбываемых в степи, очень большия. Напрмер: зеленые башмаки или галоши, покупаемые ими в Ташкент по 200 и 250 руб. ассигн., за 100 пар, продаются в степи по 1½ и по 2 хороших барана за пару. Киргизы, более или менее достаточные, все носят этого рода галоши. Сапоги простых Киргизов большею частию с очень высокими каблуками. Часто мы очень удивлялись тому, что стадо баранов, гоняемыя в Ташкент, могут выдержать такую дальнюю дорогу, проходящую еще чрез голодную степь; но Татары говорили нам, что проход этот для них не тягостен. На другой день посетил наш стан Тана и Заседатель Чарубай. Узнав, что сухари наши вышли, и что, по непривычке, желудок мой не мог сносить баранины, Тана привез мне небольшой мешочик рису, сказав, что жена его присылает мне гостинец. Угощение наше состояло в одном чае, напившись котораго и получив небольшие подарки, он вышел из палатки, чтобы распорядиться людьми, долженствующими служить нам вожаками. Тана и Заседатель уселись на землю, посреди небольшаго кружка, составленнаго сидящими Старшинами и простыми Киргизами. Собравшись разсуждать о чем нибудь или советоваться, Киргизы непременно должны сесть в кружок. Во время заседания тот умнее и красноречивее, который больше и громче всех говорит. Нередко случается, что несколько человек стараются перекричать друг друга. От этого, не видавший никогда этих совещаний ожидает всегда драки. После долгаго спора, гости наши решили свое дело. Тана, подошед к нам, сказал; вот как у нас решаются все дела; от этого, совещания о малейших вещах очень долги. Бумаг для нашего народа не употребляется, да и оне были бы не действительны: без драки и ссоры ничего не сделать. Раскланявшись с нами и наговорив нам множество любезностей, Тана и Чарубай с своею свитою отправились домой.

--------------------------------------------------------------------------------


стр. 103-104

Кроме этого разсказа, Киргизы говорят, что здесь была какая-то знаменитая битва их с Калмыками, которых было так много истреблено, что кости их до этого времени разсяны по местности, окружающей эту гору. Около нея ежегодно кочует Мурунско-Назаровская волость, оставляющая после себя множество бараньих костей, которыя восточное воображение Киргизов считаете, может быть, остатками человеческих костей. У подошвы Тологоя течет с севера Тологойский ключ, впадающий в речку Чигилек. Он разделяеть эту гору от другой, не очень высокой и частию отдельно стоящей, называемой Малый Тологой. Она состоит из такого же авгитоваго порфира, излившагося вероятно по этому направлению. Вечером расположили мы наш стан близь подошвы Малага Тологоя. Не успели мы еще развести огня, как прискакал один из отставших от нас вожаков с другим, посланцем от Таны, и разсказал нам, что в 2 или 3 верстах от этого места напали на них барантачи, преследовавшие их до того времени, как, выехав из за горы, увидели наш огонь. В самом деле, на спине нашего вожака было несколько синяков и голова его была немного проломлена. Ночное почти время и незнание мест, где могли укрыться барантачи, не позволили нам погнаться за ними. Посланный от Таны Киргиз имел поручение узнать, благополучно ли мы едем и попросить, чтобы я послал ему портрет его дочери.


Путешествие на озеро Зайсан и речную область Черного Иртыша до озера Маркакуль и горы Сарытау летом 1863 года Карла Струве и Григория Потанина
Записки ИРГО. СПб., 1867. Т. 1. С. 363-429.

стр 18-19
Исходной точкой нашего путешествия была русская колония Кокбекты, единственная на плоскогорье озера Зайсана. Кокбекты лежит в западном конце Зайсанской равнины, гораздо ближе к горам, ограничивающим равнину с запада, чем к озеру; куполообразная возвышенность Калмыктологой находится только в 11 верстах к северу от селения, а горы Уртентау, образующие южную окраину долины Кокбекты, лежат еще ближе. Пространство между горами есть степь, понижающаяся с обеих сторон к р. Кокбекты и так обильно поросшая кустарниками таволожника (3piraea nypericifolia), что кустарники эти доставляют селению значительное количество топлива.

Вожаком нашей экскурсии был бий Тана Тлемисов, знаменитый во всей равнине Зайсана как у подданных, так и у неподданных киргизов своими познаниями в степном обычном праве и искусством в юридической практике. Прежде Тана кочевал в Южном Алтае в течение нескольких лет и потому был порядочно знаком с его географией; там он имел племянника Мухаммедсултана и многих других родственников и в это временное пребывание свое в Южном Алтае составил себе такую известность, что впоследствии, когда он возвратился в русские степи, из Южного Алтая к нему не переставали ездить киргизы для решения спорных дел. Все это давало надежду найти в нем незаменимого вожака по Южному Алтаю. Сверх того, он уже был раз проводником одного ученого-путешественника, горного инженера Влангали.

25 апреля мы выступили из Кокбектов и вечером, после небольшого перехода, остановились в урочище Коктерек, в ауле Таны, который вместе с прочими родичами своими, мурунами, двигался со своих зимовок у подошвы Тарбагатая от урочища Тюемуйнак, через жаркую долину Кокбекты, на прохладные вершины Караджал в Калбинском хребте.

По приезде мы были приглашены в юрту Таны, где ожидало нас обильное угощение чаем, кумысом и бараньим мясом. Тана пользовался в степи званием мирзы за знание обычаев и обязательств степного гостеприимства; потому, вероятно, прием, сделанный нам Таною, отличался образцовым выполнением степных приличий; но мы не описываем их, потому что они были уже раз описаны г-ном Влангали.

В юрте у Таны мы нашли много европейских вещей; Тана, кажется, выбрал между европейскими товарами все, что только подходило к кочевому быту; так, например, он перекочевывал со своих зимних пастбищ на летние и обратно в хорошем тарантасе, запряженном тройкой; погребцы его заключали все разнообразие русской чайной посуды и серебра; кумыс у него подавался в европейской фарфоровой вазе необыкновенно тонкой работы и разливался не самодельным деревянным саптаяком, а серебряной суповой ложкой. Русские железные щипцы для вынимания углей из печи также оказались очень приличными в юрте киргизского богача. Вообще Тана совершал свои перекочевки с таким комфортом, какой только может придумать для себя европейский путешественник по Средней Азии.

стр 27-28
...Около устья Букони пересекает долину Иртыша торговая дорога из Семипалатинска в Южный Алтай, из которого гонят много баранов; два парома служат для сообщения между берегами; один из них принадлежал нашему спутнику и вожаку Тане; сведений о величине платы за перевоз нам не удалось добыть (Лет 10 тому назад эту переправу содержал султан Нурали и брал с 200 овец одну овцу, а с каравана с трех верблюдов — одну дабу - прим. автора).

стр 36-37
На берегу Черного Иртыша нас уже ждал племянник Таны, Мухаммедсултан. К последнему от Таны был послан гонец еще, кажется, с Коктерека, с известием о нашем приближении.

Мухамедсултан и его мать (сестра Таны) были так внимательны к русским путешественникам, что отстали от своего поколения, укочевавшего в прохладные долины Южного Алтая, и дожидались нашего прихода на берегу Черного Иртыша.

Не доезжая несколько верст до реки, мы заметили впереди группу людей, которую Тана принял тотчас за будущих ваших амфитрионов, едущих сделать нам почетную встречу. Значение гостя в степи измеряется расстоянием от места встречи до юрты хозяина. Иногда хозяин выходит только на несколько шагов из юрты. А потому такой дальний выезд для встречи с нами предвещал хороший прием. В ожидании приближающихся Тана предложил нам поместиться на ближайшем холме и сойти с лошадей. Может быть, это требовалось приличиями или, может быть, это была хитрость опытного Таны заставить наших будущих знакомых прибавить нам лишнюю версту почета. Только когда можно уже было различить тучные фигуры и даже костюм султанов от бедного костюма и тощих фигур плебеев, Тана сел на лошадь и спустился с холма. Немного погодя и мы спустились; султаны, подъехавшие к нам, поочередно пожали нам руки, начиная, конечно, с начальника экспедиции г-на Струве; простые киргизы из свиты Мухамедсултана сходили с лошадей и пешие подавали г-ну Струве руку.

Через час или менее путешествия через песчаные бугры Чингильды мы были в гостеприимной юрте Мухамедсултана, поставленной на берегу незначительного рукава Черного Иртыша.

В юрте нас встретила мать Мухамедсултана, очень веселая и приятная старушка. Тана, чувствительный не только к собственному, но и к чужому достоинству, распределил по местам не только киргизов, но и членов экспедиции сообразно их значению, насколько он сам его понимал. Сам он завоевал себе самое почетное место и вообще первенствовал в течение всей церемонии угощения. По ту сторону сидели его племянники Мухамедсултан и Азретсултан, по другую наш спутник, султан Улбаба, сопровождавший г-на Струве от самого Сергиополя.

Физиономия Таны очень резко отличалась от физиономий его соседей, трех султанов; цвет кожи у него был более темный, чем у султанов, в лице много было некиргизских черт, между прочим, прямой и высокий нос; общий вид лица Таны более напоминал тип семита, чем монгола или турка; гораздо более выдавались монгольские черты в лицах султанов, особенно у Улбабы. Давно уже кем-то сделано замечание, что киргизские султаны, считающие себя потомками Чингизхана, до сей поры сохранили чистый монгольский тип; это замечание находил справедливым и Чокан Валиханов.

Напротив, простой народ, "черная кость", представляет необыкновенное смешение типов всех тех наций, которые где-либо соприкасались с этим народом или вошли в состав его.

Кроме угощения, которое было сделано в юрте Мухамедсултана от него были присланы в подарок г-ну Струве кобыла, бык и несколько баранов. Такие подарки киргизы называют кунагасы; они зависят, разумеется, от богатства хозяина и от значения, какое он придаст гостю.

На другой день султанша отправилась к своему поколению, Мухамедсултан остался с нами и принял на себя обязанность проводить г-на Струве к устью Черного Иртыша.

стр 54
Впрочем, киргизы и сами ходят отсюда в Семипалатинск, и не только из ближних волостей, но даже и отдаленные киреи, кочующие в окрестностях озера Канас. Караваны их и табуны баранов обыкновенно плавятся через Нижний Иртыш близ устья р. Букони, где наш спутник Тана Тлемисович, как уже выше было замечено, содержал три парома.

стр 55-56
Во время нашего пребывания на озере Марка мы почувствовали, каким незаменимым вожаком мы владели в лице Таны Тлемисовича. Бедный род кожембетов был так напуган нашим военным конвоем, что никак не хотел объяснить наше посещение мирными целями науки. Из ближайших окрестностей собрались влиятельнейшие люди и в течение трех дней держали совет, сделать ли дружелюбный прием или выразить неудовольствие. Поэтому в течение трех дней наш аул был посещаем только толпою киргизской черни.
На четвертый день к нам стали являться почетные люди с изъявлением знаков радушия, т.е. с кунагасы, состоящими из кумыса и баранов; сначала прибыли не очень знатные лица, потом стали приезжать другие в порядке превосходства и степени значения. Кумысу привезли столько, что наш караван в день выпил по крайней мере целую бочку этого напитка.

После всех прибыли дети знаменитого умершего султана Кулике, значение которого было так велико в этом крае, что к его имени иногда прибавлялось почетное звание хан. Дети не унаследовали славы своего отца, но все-таки после султана Аджи, кочующего на Канасе, они были самые влиятельные на востоке от Марка. Тана столько значения придавал этому посещению, что достал из соседних аулов хорошую юрту для приличного помещения гостей. Старший потомок Кулике был человек лет за 40; он был высокого роста и необыкновенно тучен; говорили, что у него в табунах есть только одна лошадь, которая в состоянии переносить тяжесть этого человека; он был одет в синий халат, грудь которого была поперек обшита красными шнурками, как у венгерок; особенно темный цвет лица делал его фигуру еще более похожею на старинного венгерского магната.

На другой день Тана устроил для всех наших новых знакомых угощение в благодарность за их радушие. Известный по всей Зайсанской равнине необыкновенными издержками на поминки по своему отцу, сразу доставившему ему громкую славу и звание мурзы, Тана искусно исполнил свою роль при этом торжественном обстоятельстве и сделал нас свидетелями оригинальной картины. На берегу Кальджира несколько баранов пало жертвою нашего примирения с кожембетами; Алтпыс, коренастый киргиз и добродушный старик, исполнявши всю дорогу обязанность собственного повара Таны, распоряжался около котлов; когда мясо сварилось, несколько человек стали крошить его и раскладывать в деревянные блюда, которые были в изобилии принесены из соседних аулов; Тана лично распоряжался распределением кусков, потому что при этом требовались очень сложные сопоставления вкуса кусков с значением лица, которому они предназначались. Когда все было готово, мясо понесли в юрту, где помещались сыновья Кулике и другие почетные лица. Около десяти человек несли блюда; они и один за другим; впереди шел Момын, сарт, родившийся, впрочем, в степи, исполнявший у Таны обязанность муллы и русского переводчика; он нес на подносе подарки сыну Кулике — кусок красного сукна и еще какой-то материи и полголовы сахара; за ним шел Бердыкул с подарками для других лиц; все это было так разложено Таной, чтоб яркость и пестрота красок поразили толпу кожембетов, мимо которой шла процессия. За Момыном и Бердыкулом несли наконец блюда с мясом, курившиеся благовонным и соблазнительным паром.

Остальные дни Тана провел в разборе местных междоусобиц и тяжб из-за кочевьев; алтайские султаны и бии воспользовались благоприятным случаем прибытия Таны для решения старинных дел, остававшихся без изменения не столько, может быть, по неимению собственных искусных судей, сколько за отсутствием в среде этих, последних таких лиц, которые бы были не заинтересованы в тяжбе. Тяжущиеся так дорожили знаниями и беспристрастием Таны, что не хотели его отпустить иначе как по разрешении споров и просили его остаться на озере, хотя наш караван не стал дожидаться окончания процесса. Тана должен был согласиться и догнал нас уже через два дня на Сартау.

стр 60
Здесь мы прожили несколько дней; когда мы пришли сюда, киргизы еще не поднялись до этой зоны, и мы были сначала единственными обитателями этой местности; только на другой уже день прикочевал сюда Мухамедсултан, и его мать поставила свои юрты на более 100 сажен ниже нас. Г-н Струве по степному обычаю послал пришедшему соседу приветственный подарок, который киргизы обозначают особенным термином. Этот подарок состоял из очень дорогой сабли. Делание подарков есть одна из основ киргизской жизни; нет, кажется, случая, к которому бы не придирался этот киргизский обычай; некоторые из них носят технические названия, многие известны под общим названием куремдук. Нередко с подарком начиналась карьера бедняка и до того безвестного человека. Человек, щедрый на подарки, получает почетное прозвище мирзы и очень уважается народом. Действительно, для простого народа этот обычай имел благодетельное значение, и при существовании другого опустошительного обычая, баранты, это, может быть, была хотя и слабая реакция на это зло.

Вся книга здесь https://docs.google.com/vie...


Вся книга здесь https://docs.google.com/ope...

“Айттым сəлем, Қаламқас”Авторы: admin• Вторник, 31.08.2010
əніқалайтуған
Бұл күнде Ұлы Абайдың «Айттым сəлем, Қаламқас» өлеңі мен əнін білмейтіндер бірен-саран. Əн ойын-тойларда махаббат гимніне айналған.
Осы əн мен өлеңнің Қаламқас есімді қызға ар-налғаны даусыз. Осындағы Қаламқастың кім екені, қай елдің адамы екені «Абай жолы» эпопеясында да айтылмайды. Сонда Қаламқас кім?
Жалпақ жатқан найман елінде Абай мен Қаламқас туралы аңыз ертеден келе жатыр. Бертін Тана мырзаның бел ұрпағы, қазір Аякөзде тұратын молда Уақап Торайғыров, Семей мешітіне Қытайдан келіп имамдық құрған Əбдусағит, Шығыстың Самар ауданына қарасты Көкжота ауылында тұрушы татар азаматы Фарух, молда Жұматай Əубəкіров қариялармен əңгімелесе келе, көп жəйтке көзіміз жеткендей болды. Бəрінің пікірі бір жерге тоғысты.
Олардың айтуынша, Қаламқас – Тана мырзаның інісі Жəнібектің қызы. Тана мырза бауырына салып өсірген. Ұлы адамдардың тағдыры да кейде ұқсас. Шоқан Уəлиханов сайлауда көпшілік дауысқа ие бола тұрып, аға сұлтандыққа Сандыбаев Ерден сайланып кеткен ғой. Дəл сол сықылды 1860-1963 жылы Көкпекті оқругінің сайлауында Тана мырзаны қазақ бұқарасы қолдай тұра, аға сұлтандық лауазым дуан кеңесінде тілмəш қызметін атқарып жүрген Өскемен жақтың қазағы, руы Сарыжомарт Əлхан Тілеубердинге бұйырыпты. Соған қатты назаланған Тана мырза үйіне келіп қайғырып жатып қалған. Содан бəйбішесі Бостан ерінің қайғысын серпілту үшін əкесіне барып, Ертіске құятын үш өзеннің тоғысқан жеріндегі түбекті сұрап алып, сол түбекке 1863 жылы Тана мырза мешіт салғанын, сөйтіп, ол жер «Тана мешіті » ауылы атанған.
Сол мешіттің салынып бітуіне құтты болсын айта, əрі Тананың көңілін жұбата Құнанбай келіпті. Он сегіз жастағы Абай əкесімен бірге ере келген. Келе жартылай қала үлгісімен киінген əрі сұлу, əрі инабатты Тұржанға (жеңгелері «Қаламқас» атандырған) Абайдың көңілі құлап түседі. Инабатты, өңді қыз Құнекеңе де ұнапты. Тіпті құда түсуге ниеті ауады. Бірақ Тұржан бала кезінде Байжігіт елінің Өзіхан деген жігітіне атастырылыпты. Ол да бір аталықты жер. Тана мырза осыны ескерткенде, Құнекең ойланып қалған. Оған да қарамай бір есебін табар ма еді, қайтер еді, егер сол мезетте ақ орданың маңынан нойыс мінезді біреудің ащы айқайы мен дөкір сөздері естілмесе. Əлгі нойыс бір көзіне ақ шорланған түйені бақыртып ұрып жатыр. Ара-тұра: «Көзіңді… қу соқыр» деп боқтап жібереді.
Мұны естіген Құнанбай қатты ашуланып, əлгі оңбағанға ат-шапан айып кестіреді. Қоналқаға қарамай аттанып кетеді. Жігітке айып кесіп, жік-жаппар болған Танаға аттанарда Құнекең айтқаны:
- Істетіп отырған өзіңсің.
Содан бері «Түйені соқыр десе, Құнанбайға тиеді», деген мəтел қалыпты.
Екі жастың болашақ махаббатына осы болмашы көрініс бөгет жасапты. Алыстан бір-бірін бірер мəрте хат жолдасып, келген-кеткен кісіден сəлем айтысумен тынған. Қатынасуға жер шалғай.
Мұнан кейін Қаламқастың жастай атастырылған күйеуі аурудан өледі де, қыз оң жақта отырыңқырап қалады. Ақыры Сыбан еліндегі Быжы-Тоқтар деген саудагер сарттың ауылына келін болып түскен. Міне, содан бастап Абай атамыздың Қаламқасқа деген шексіз махаббаты сөзбен зерделеніп, өлең болып өріледі.
«Ақсуат» кітабынан үзінді келтірген: Берікжан БАЗАРБАЕВ.
Авторлары: Қалихан АЛТЫНБАЕВ, Ерғали ЖҰМАХАН.

Соқыр десең
ҚұнанбайҒа тиеді

Бұл тәмсіл мынадай оқиғадан туыпты. 1863 жылы Тана мырза Көкпекті-Самар жерінде мешіт салдырады. Құнанбай жас Абайды ертіп, досының салдырған мешітіне «құтты болсын!» айта келеді. Осы сапарда Абай мен Тана мырзаның інісі Жәнібек батырдың қызы Тұржан сұлу танысып, екі жас бір-бірін ұнатады. Тана мырзаның бауырында өскен Тұржан сұлуды жеңгелері «Қаламқас» деп еркелеткен екен. Сол кезде Абай Ділдамен атастырылған болса, Тұржанға Байжігіт елінің Өзіхан деген жігіті құда түсіп қойған еді. Бұл аса қиын кедергі болмағандықтан, Құнанбай мен Тана мырза да құда болуға қарсы болмайды. Сөз байласу үшін үйге кірген мезгілде, Тананың ордасының сыртында соқыр түйесін балағаттап «көзіңді …, қу соқыр» деген біреудің сөзі байласқалы келе жатқан құдалықтың шырқын бұзады. Тананың жік-жапар болып, әлгі жігітке ат-шапан айып бергізгеніне қарамастан, айтқанынан кайтпайтын, мінезі қатал Құнанбай Танаға «әдейі істетіп отырсың» деп аттанып кетеді. Соңында «Түйені соқыр десең, Құнанбайға тиеді» деген сөз қалады. Абайдың «Айттым сәлем, Қаламқас» деп басталатьн қазақ даласына тараған атақты әні де осы оқиғадан кейін шықса керек. Тәмсіл біреудің кемшілігі жайлы айтқанда айтылады.

Мұрын (Сарымырза) – Жолболай, Өтей, Жолымбет, Бәйімбет, Берді, Бегі.
Жолымбеттен:Ажы, Ажығұл, Рақ, Қыдыр, Арызбақ, Арызқұл, Назар, Ақнайман.
Қыдырдан: Айтуған, Желкілдек.
Желкілдектен: Смайыл.
Смайылдан: Есағасы, Қараби, Қараш, Шонат, Тапақ, Боқас, Сатыпалды.
Қарабиден: Қожаберген, Тәңірберген, Әзберген.
ҚОЖАБЕРГЕН
Қожабергеннен: Байтуған, Байтуғаннан: Дүйсенбай.

ТӘҢІРБЕРГЕН
Тәңірбергеннен: Мәтен, Тәтен, Барақбай, Арғынбай, Жанбол, Жаманша, Төгіс.
***
Мәтеннен: Қоңыз, Қашқын. Қоңыздан: Жақыпбек, Штебай, Шілікбай, Байжан, Айжан, Тұманбай. Тұманбайдан: Қондыбай, Қондыбайдан: Алдажар, Молдажар. Алдажардан: Рақымбек (одан: Еркін, Ербол), Рақымберді (одан: Келдібек, Жанбек, Мұратбек). Молдажардан: Төлеу (одан:Оразтай), Нұрбек, Нұрбек, Дубек.
***
Тәтеннен: Шомбал, Шуақ, Боқкүшік, Жамансары, Байсары, Еділбай.
Шомбалдан: Абан, Бабатай. Абаннан: Қонай. Қонайдан: Төлепберген (одан: Сайлаубек, Орынбек, Қонысбек). Бабатайдан: Есендік (одан: Төлеубай, Төлеке), Омар (одан Бекқожа). Төлекеден: Жүнісбек (одан Қуанышбек, Ерсін, Ермак, Ерболат), Сембек одан Әділет, Медет, Дулат), Қоңғырбек (одан Мәди), Бейбітбек (одан Берік).
Шуақтан:Мұқамади, Мұқамадиден: Түсіпбек (одан Байқади, Торғай, Ноғай, Ақанай).
Боқкүшіктен: Қадіке (одан:Қуаныш, Әліп, Әліпбай, Сіләм (Сіләмнән Төкен), Жақып (одан Мұса, Мұсадан Елубай).
Байсарыдан: Биназар, Базар, Қуандық.
Биназардан: Қалибек, Қали, Ахметқазы.
Ахметқазыдан: Қадыр (одан: Қазыбек, Рашид, Роллан, Руслан, Айдын, Ардақ), Қадырбек (одан: Серікбек, Ержан, Асқар), Мәуленбек (одан:Жалын, Сержан), Сәуленбек (одан Азамат).
Базардан: Жұмажан. Жұмажаннан Қабай ( одан:Мерғали, Ерғали, Нұрғали, Мерғазы, Серікқали), Мұқан (одан Мекен, Мекеннен: Мақсат, Болат, Бейбіт, Жақс ылық, Дәулет), Ақан (одан: Жамбыл, Бауыржан, Серік, Салық), Слямбек (одан: Аман, Аманғазы), Хамза (одан Серғали, Нұрғали).
Қуандықтан: Қожақынбай, Қалдыбай.
Қожақынбайдан: Қапан (одан Өнербек), Сәмет ( одан Ораз, Оразбек), Совет ( одан Тоқан, Төлеу, Өнерхан, Мейрамхан), Әбен (одан Мақсат, Асхат).
Қалдыбайдан: Советғазы (одан Слямғазы, Асқар, Мұхтар, Амангелді, Ержан), Серікғазы (одан Алтынғазы, Төлеген, Ерлан, Талап, Талғат, Нұрлан, Ғалым), Серікқали (одан Дәурен, Ділдар), Оразғали (одан Асанәлі), Кенжеғали (одан Аслан, Руслан).
Еділбайдан: Әбдіхалық, Абдолла, Ғұсыман (Шүкімәйіт), Әбділбай, Кенжеғұл.
Шүкімәйіттен; Сләмбек (одан Серік, Берік, Дулат). Әбділбайдан: Тұрысбек (одан Серікжан, Өміржан, Бауыржан, Алмас, Нұртас, Бақытжан). Кенжеғұлдан (Смағұлбек, Түсіпбек, Сембек, Жәлелбек (одан Серік, Болат, Ерзат).
***
Барақбайдан: Торғауыт, Байқасқа, Борабай.
Торғауыттан: Құйқабай (одан: Бәймен, Бәйгел, Нұрқа), Кешубай (одан Есеналы, Нұғи)
Бәйгелден: Секен. Секеннен Болат (одан: Берік, Ербол).
Нұрқадан: Қасым, Қасымнан: Оңғарбек (одан Серік, Ерік), Мұрат (одан Ерзат, Асхат), Дәулет, Оңдасын (одан Ринат).
Нұғидан: Жанарбек (одан Тілеубек, Әділжан, Ғалымжан), Кенжебек (одан Ермек).
Байқасқадан: Құрымбай, Құрымбайдан: Олжабай, Олжабайдан: Дәуітбек, Жолтай, Дәуітхан, Жәнібек. Жәнібектен: Нұрлан, Нұртаза, Нұрбай, Нұрсанат, Асхат, Асан.
Борабайдан:Жанғазы, Тәнеке. Жанғазыдан: Тұрар, Әбдірахман ( одан Тілепалды, Жасұлан).
Тұрардан: Жеңіс. Жеңістен: Берікхан, Бейбітхан, Мейірхан, Қайнар, Серікхан (одан Бахтияр).
Тәнекеден: Тұрлыбек. Тұрлыбектен: Тұрарбек, Мұқан.
Тұрарбектен: Әділхан (одан Садат), Мұқтархан (одан Досжан), Сейілхан, Нұржан.
Мұқаннан:Жұман (одан: Нұрлан, Думан, Ерлан), Отанхан (одан Еркебұлан), Талғат, Жанат, Қанат, Ержан, Советхан.
***
Арғынбайдан: Тоғаспа, Тоғай, Жәутік.
Тоғаспадан: Итбай, Елқонды, Сабыр.
Итбайдан: Ережеп, Ожар, Нүкен, Ақатай, Шоқатай, Кенжікен.
Ережептен: Бектұр.
Ожардан: Ыбырайым, Ыбырайымнан: Советбек. Советбектен: Марклен (одан Дасмтан, Дәурен), Бақытбек (одан Ансар), Мейрамбек (одан Наурыз, Марғұлан), Нұрбек (одан Дархан, Думан).
Нүкеннен: Әнуарбек, Жанарбек. Әнуарбектен: Арыстанбек, Серікқазы, Еркебұлан,Қайрат (одан Манас), Манарбек (одан Мейір), Самат. Жанарбектен:Дәулетбек (одан Жандос), Данабек (одан: Бекжан, Бақытжан, Әділжан), Несіпбек (одан Кенжебек, Әділет, Мейіржан, Дастан)
Ақатайдан: Заманбек, Балтабек, Мұратбек. Заманбектен: Қуаныш (одан Ринат, Мақсат), Балтабектен: Ернұр, Мұхит, Мейіржан, Мұратбектен: Қанағат, Азамат.
Шоқатайдан:Бақытбек, Рысбек. Рысбектен: Ернұр, Ербол (одан: Сержан).
Кенжікеннен: Асқарбек, Асқарбектен: Алмат (одан Әли), Тасқын, Олжас (одан Исмайыл), Манас.
Елқондыдан:Қаптағай, Қаптағайдан: 1) Бақытбек ( одан Ерсін), 2) Айтбай (одан: Амангелді, Амангелдіден: Ермек, Ерлан (одан Батыр), Ерік (одан Айбек), Ержан (Еркебұлан), Димаш, Нұржан (одан Әлішер), 3)Сқақ (одан Қайырбек (одан Медғат), Құдайберген (одан Төлеуғазы, Әділғазы), Аманғазы (одан Дәурен), Аманбек (одан Дидар), Ғалымбек (одан Медет, Асхат), Мейрамбек (одан Мақсат)),4) Егізбай.
Сабырдан: Тойғазы, Тойғазыдан: Оспан. Оспаннан: Серіктай, Серікболсын. Серікболсыннан: Қайыртай (одан Қайсар), Мейіртай, Елубек ( одан: Нұрасыл, Нұркелді, Мағжан).
***
Төгістен: Өтеген, Тұрыш.
Өтегеннен:Жуанбай (одан Әмірғалы), Байқадам.
Әмірғалыдан:Нұрсапа, Байсапа, Қали, Қимади, Нұрмади, Нұрлан, Қабдырахым, Рахым, Ақыбай, Дүйсенбек.
Нұрсападан: Сайлау, Төлеген, Ердәулет, Ерғали. Сайлаудан: Айдын (одан Олжас), Нұржан (одан Ақылбек), Серікжан (одан Шыңғыс), Бауыржан. Төлегеннен: Роллан, Әділет, Мұхамед. Ердәулеттен: Ержан, Диар, Жеңіс. Ерғалидан: Берікжан, Карл.
Нұрмәдиден: Өміржан, Мейір.
Нұрланнан: Ержан, Ербол, Біржан, Сәбит. Рахымнан: Сайлаубек, Серікбек, Оңғар, Болат.
Ақыбайдан: Алмас (одан Айдын), Ғабит, Қанат (одан Әмір), Қайрат (одан Діңмұхамед, Шыңғыс), Еркінбек.
Тұрыштан: Шаншар: одан Бәйіс, Қайранбай, Мейрамбай, Бәйіт, Төлеміс.
Қайранбайдан: Икембай, Икембайдан: Мәдіжан, Әлібек. Мәдіжаннан: Мырзағали (одан: Кадр, Жанарбек, Толеген). Әлібектен: Қасымжан (одан Жетпіс бай, Мэлс, Мирас), Қапжаппар (одан Қасен), Құсайын.
Мейрамбайдан: Ерасыл, Қыржынбай, Атамбай, Отыншы, Тайпақ. Атамбайдан: Кененбай, Абдрахман. Кененбайдан Кәкен, Абдрахманнан: Тәкен, Әділбек (одан Отан), Құлбек, Кәдірбек (одан үш ұл: 1) Амантай, Амантайдан Ерлан, 2) Төлеген, Төлегеннен: Ернар, Ернұр, Ерболат, 3) Марат, Мараттан Әділ, Серік),
Отыншыдан: Өмірбек.
Тайпақтан: Қарағыз (одан: Есбай, Ғабидолла).
Бәйіттен: Құмырсқа, одан: Кәкімжан. Кәкімжаннан: Есжан, Қали, Нұрбек. Қалиден: Ғабдолла, Нұртас. Ғаболладан: Алмас, Талғат (одан Дамир). Нұртастан: Рустем, Дастан. Төлемістен:Тоғанас, Тоғанастан Сағындық, Сағындықтан: Дубек, Дубектен: Абдолла (одан Сережа, Бейбіт).
ӘЗБЕРГЕН
Әзбергеннен: Нұрсағи, Нұрақ, Иманбай.
Нұрсағидан: Дүйсек.
Иманбайдан: Кенжебай, Кенжебайдан: Дүйсенбек, Қазыкен.
Дүйсенбектен: Оңғарбек (одан: Амангелді, Дулатбек), Манарбек (одан Арқат, Жазылбек)
Қазыкеннен: Дәулет (одан: Қуаныш, Еркебұлан, Ерасыл).

(Амангелді Айтбайұлының деректерінен алынды).
Ақсуат. 26 қазан 2012 жыл.

Қазақтарда тұрақты мекен-жай туралы ең алғашқы мәліметтер ХІХ ғасырдың бірінші жартысынан басталса, мұрағат материалдары Тарбағатай өңірінің қазақтарында қыстаулардың ХVІІІ ғасырдың екінші жартысында да болғандығын дәлелдейді. Бұл өңірлердегі қысқы аяз бен жел дауылдан қорғану үшін қазақтардың тұрақты мекен-жай салуға мәжбүрліктен туындағаны даусыз. Зерттеліп отырған аймақтағы ең алғашқы тұрақты баспананың түрі “тошала” (тошал үй, шошақ үй, шошала деп те аталады) болды. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында аймақтағы тұрғын жайлардың тұрпаты мен пошымы, аумағы өзгеріске ұшырады. Мысалы, осы өңірде болыс болған Әбділдәбек Төгісұлы, Атабай, Нұреке Бөгісұлдары асты-үстін “қарағалайтып”, бірнеше бөлмелі үйді моншасымен қоса салдырған. Осылайша, ХХ ғасырдың басында Шығыс Қазақстан қазақтары отырықшылыққа көбірек көше басталы, олардың тұрақты қыстаулары мен жағдайына байланысты бір немесе бірнеше бөлмелі үйлері болды.
Қазақ мәдениетіндегі аз зерттелген салалардың біріне саналатын ұлттық киім түрлерін қазақтар орта Азия мен Қытайдан әкелінетін мақта-мата, жібек, өздері дайындаған жүн, киіз, тері өнімдерінен дайындаған. Шығыс Қазақстанда шолақ жең камзолмен қоса тірсек жең камзолдар кең таралды [18, 44 б.]. Ер адамдардың шапанының алдыңғы өңірі кестеленді немесе түрлі-түсті баулармен әшекейленді.
Бас киім этноайырым белгісін білдіретін белгі болды. Найман тымақтың арғын тымақтан айырмашылығы құлағы мен артқы етегі кішірек, төбесі шошақ, жығасы мен шалғайы ұзынырақ келеді [7, 25 б.].
Екі жақ сыңары бір-бірінен ажыратылмайтын “түзу табан етік” ХХ ғ. орта шенінен бастап ығыстырылып, оның орнына оң және теріс (сыңар) деп бөлінетін аяқ киім тұтынысқа дендеп енді және оны қазақтар “қисық табан етік” деп атады. Иленген теріден етіктің ту сыртынан киюге арналған “тері етік” немесе “мұйық” аталатын аяқ киім терінің тауарлық құндылығы артқан сайын қолданыста азая түсіп, оның орнына ХІХ ғасырдың соңында қар көп түсетін жерлерде пима (батыста – киіз байпақ) кию тарала бастады.
Жас қыздар мен жас келіншектердің көйлегі егде әйелдердің көйлегінен үлгісі мен материалы жағынан айырмасы болды. Жас әйелдер арасында жағалы, өңіріне дейін түймеленетін қос етекті көйлектер қоныс аударушы ноғай-татар саудагерлерінің әсерімен кең тарала бастады. Барлық жастағы әйелдер көйлек сыртынан камзол киді. Әйелдер киімінің бір түрі – белдемше басқа аймақтардікімен салыстырғанда тігілу мен пайдалануы жағынан ерекше болды. Оны алжапқышқа ұқсас етіп тігіп, оны әйелдер белін жылыту үшін арқасына жауып жүретін – деп жазды “Прииртышские казаки и киргизы Семипалатинского уезда в их домашней и хозяйственной обстановке” деген мақаласында Г.Е.Катанаев. Бұл жерде белдемшені арқасына емес жылылық пен жүріп-тұруға, отыруға қолайлы болу үшін алжапқышша емес керісінше артына қарата киеді.
Сәукеле кию бұл өңірде ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап азая бастады. Шығыс Қазақстанда ХІХ ғасырда жесір әйелдер «ақжелек» деп аталатын астарсыз, алдамшы жеңі бар ақ желек жамылса, кейіннен оның орнын “бүркеу” деп аталатын ақ шәлі алмастырды. Осылайша, Тарбағатайдың теріскей беті қазақтарында ХХ ғасырдың басына қарай ұлттық киімнің негізгі элементтері сақталғанмен де орыс, татар халқының киім кию мәдениетінің ықпалын көруге болатын.
Зерттеліп отырған аймақ қазақтарының негізгі шаруашылығы мал шаруашылығы болғандығын олардың тағамынан көруге болады. Етті қазақтар қуырып та, асып та жейтін. Х.А.Арғынбаев, А.Корбе, Е.И.Махованың мәліметтерінен Семей өңірі қазақтарының 1960 жылдарға дейін етке қамыр салмағанын көруге болады. Бүкіл шығыс қазақтары секілді етке салатын осы тағамды Тарбағатай өңірі қазақтары “шелпек” деп атайды. Етке жаймаланған нан салса ондайда “оңтүстiктiң қазағынша етiн нанмен көбейткен”, “iшiн кебек тескен” деген қалжың айтылады. Қой сүтіне іркіт немесе қымыз араластырып қайнатып “қою сүт” дайындайтын, оны көбінесе кешке ыстық күйінде ішетін. Таңертең қойшы торсық қымыз алып шығып, түске қарай бірнеше қойды сауып сүтін қымыздың үстіне торсыққа құятын да кешке дейін өзімен алып жүретін, кешке қарай дәмді, қою және майлы сусын “қойыртпақ” дайын болатын. Қойшының күндізгі негізгі асы “қорықтық” болды.
Еленген ұн орыстың “сеяный“ деген сөзінен “сеңке” деп аталды. Бұл өңірде басқа аймақтарда жасалмайтын қатты кеуіп, көгере қоймайтын, ұзақ сақталатын кітірлек ұсақ, домалақ бауырсақ дайындайды. Сондай-ақ үлкен бауырсақ та пісіреді. Бұл бауырсақтың қамырын ашытып пісіреді. Үлкен бауырсақты да Қазақстанның оңтүстік өңірлерінде пісірмейді. Орыстармен етене араласқан қазақтарда нанды ашытқымен ашытып, орыс пешіне пісірді және оны бөлке нан деп атады.
Ертіс, Зайсан, Марқакөл бойындағы қазақтар тағамға балықты да пайдаланды. Күрiштен етке қосып палау жасайды. “Палаудың” пайда болған ортасы мен таралуы Алдыңғы және Орта Азия, Оңтүстiк Азияның солтүсiк ширегi, Кавказдың оңтүстiк-шығыс бөлiгi болса керек [19, 53]. Палау әзірлеудің жоғарыда аталған жерлердегі тәсілін еуразиялық көшпелiлер – алтайлықтар, қалмақ, тыва, моңғолдар мен солтүстiк, шығыс және оңтүстік-шығыс қазақтары әлi де бiлмейдi. Осылайша, ХХ ғасырдың басына қарай Тарбағатайдың теріскей беті қазақтарының тағамы, ыдыс-аяғы мен күнделікті тұрмыстағы қолданатын заттары да өзгеріске ұшырады.
Тарбағатай өңірі қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптары деген үшінші бөлімде адамның бүкіл өмірін қамтитын салт-дәстүрлер, яғни ғұрыптарды (өмірге келу-үйлену-өлім) қамтиды. Сондай-ақ, Тарбағатай өңірі қазақтарының өмірге келу, балаға байланысты, үйлену, өлік жөнелту дәстүрлеріне байланысты этноаймақтық ерекшеліктері анықталды.
Құда түсіп той жасау арқылы балаларын үйлендіру қазақ халқында ерте кезден келе жатқан әдет-ғұрыптардың бірі болып табылады. Болашақ күйеудің әкесі қызды айттыруға “жаушы” жіберетін. Бұл өңірде жаушылар, әдетте сырт белгісімен-ақ ерекшеленді, жеңіл киініп, шалбарының бір балағын етігінің қонышына тығып, екінші балағын сыртына шығарып қояды. Х.Арғынбаевтың айтуы бойынша, бұл әдет қыз әкесі құдалыққа қарсы болмай, жаушының жолы болып қайтуы үшін жасалатын ырым. Кейде құдалықтың басы ұзақтан келетін бейтаныстардың тосыннан құдалық жорасын тұспалдай білдіретін “біз шаншу” аталатын ғұрыппен де басталады.
Қыз үйіне аттанатындарды халық арасында “жан ашыр” деп атаған. Аталмыш аймақтың кейбір жерлерінде бас құданың қасындағы адамдар қыз әкесі үйіне кірерде беттеріне ақ бор жағып алатын [5, 127 б.]. Бұл ғұрып ақ түс магиясына байланысты болса керек. Осы жолы құдалық жайлы сөз болады, қалың малдың мөлшері белгіленеді. Жүз байталға құрайтын қалың үлкен қалың болып есептелді. Әйелі қайта-қайта өліп, тағы да біреудің жас қызына құда түссе онда олар қалың малға “үй сынығы” деген кәдені үстеме қосуы керек.
Үй иесі құдалар мен қонақтардың алдына ұсақ етіп туралған төстік қойып, куәләр ретінде ауыз тиюді өтінеді. Төстік ұсыну Қазақстанның басқа өңірлерінде кездеспейді. Осыдан кейін құдалар алдына құйрық май мен бауыр қойылады. Белгіленген күні қыз әкесі қасына туыстарын ертіп жігіт ауылына келеді. Қалың малға “өлі-тірі” қосып береді. Жігіт қыз ауылына ұрын келгенде, қыз әкесі жолдастары арқылы оған өзімен келген қоржынына салып әр түрлі сыйлықтар жібереді. Бұл қоржынды “боқжама” деп атаған.
Күйеу қалыңдықты алып кетуге келгенде “той малын” апарады. Отау тігіліп, үйдің шаңырағын ауылдағы сыйлы әйелге көтертеді. Тойға қонақтар жиналған соң ет пен қымыз беріледі. Жастар қалыңдық үйінен “мүше”, яғни қойдың жілігін сұрайды. Қыз шешесі бұл жілікті етімен қосып парша, барқыт маталарға орап береді. Оны алған адам қаша жөнеледі, олар оны қуып, бұл сүйек қолдан қолға өтеді. Тура осыған ұқсас “чода куназир” деген ойын урянхайлық сойот тайпаларында бар [3, 127 б.]. Бұл ойындардың ұқсас болуы бір-бірінің мәдениетіне, салт-дәстүріне әсер етуінің бір көрінісі. Қалыңдықтың ұзатылатын күні үйге молда шақырылып, неке қиылады. Қыз үйінен шығарда бір жілік етті шүберекке орап, 2-3 рет қалыңдықтың басынан айналдырып алып қалады. Бұл ғұрып осы үйден кетіп бар жатқан адаммен бірге осы шаңырақтың ырысы кетіп қалмасын дегеннен туған. Қалыңдық отауы да ертерек жіберіліп, оны баласы көп, кәрі күйеу құрады. Кәдеге отауды көтерткен жақ не ат мінгізеді, не түйе жетектетеді. Киіз үйді құрып болған соң, қыз-келіншектер қалыңдық алдынан шығады. Жігіттің үйінде қалыңдыққа арнап қойдың иленген терісін төсейді, бұл – келіннің мінезі осы терідей жұмсақ болсын дегенді білдіреді. Келіннің бетін ашқанда бетін жапқан матаның бір шетін таяққа байлайды да отырғандардан көрімдік сұрайды. Қыз әке-шешесіне тек бір жылдан кейін ғана төркіндеп барады.
Жүкті әйел толғата бастағанда әйел жеңіл босануы үшін түрлі ырымдар жасайды. Босануға тақағанда “бел тарту” жасалады. ХІХ ғ. қазақ жерінде дәрігерлік қызмет атқарған И.С.Колбасенко қазақ тәжірибесіндегі бел тарту әдісі баланы жылдам туғызуға шын мәнінде көмегін тигізетінін айтады. Әйелдің қиналып босана алмауын “марту басу” немесе “көз қараю” деген ұғымммен түсіндіреді. Бұндай жағдайда әйелді көрік тұратын дүкенге апарып босандырады. Ә.Т.Төлеубаевтың пікірінше, бұл әйелдің денесін жын-шайтаннан тазарту болып табылады [8, 127 б.]. Бала теріс келгенде әйелдер толғатып жатқан әйелді сырмаққа салып, “оң ба?”, “оң”-деп шайқайды. Баланың өмірге келу құрметіне арналған салт-дәстүрдің бірі - шілдехана. Қалжаға сойылған мал етінің бәрін босанған әйел өзі жеу керек, өйтпесе белі тез бекімейді деп ырымдайды. Үшінші күні баланы бесікке салады. Ол үшін ауыл әйелдері жиналып, ет асылып шай қайнатылады. Бала көтермей жүрген әйелдер, жас келіншектер шын сеніммен шашудан татады.
Бала тоқтамаған отбасы баланы бесікке бөлеп, үш рет жұртқа тастап кетіп, “ұмытып кетіппіз” деп алып кеткен. Ал сақаларда осыған ұқсас салт атқарылады [20, 127 б.]. Ал бұл ғұрыптардың барлығы баланы жын-шайтан алып кетеді, сондықтан баланы сатса, ұрлап әкетсе жын-шайтан оның қайда екенін білмей қалып, орнына салынған күшікті алып кетеді деген түркі-моңғол халықтарына ортақ танымнан туындайды.
Күндері қатар екі әйелдің біреуінің босанғанын екіншісі сыртынан көріп қойса, жаңа туған балаға “шілде қотыр” шығады деп түсінген. Сондықтан екеуі де жеңілдегенше бірін-бірі көрмеуі керек. Бір-бірін көріп қойса, нәрестелері қырқынан шыққан соң, екі келіншекті бір-бірімен арқаларымен дәлме-дәл түйістіреді және арқаларымен тұрып бір-біріне ыдысқа салып тамақ ұсынады. Бұл ырымды “көттестіру” деп атаған.
Баланың туғанына қырық күн толысымен оны қырқынан шығарады. Жетісу өңіріндегідей бала енді құйрығын басып отыра және еңбектей бастағанда жасалатын “құйрық ботқа”, “бауыр аяқ” ғұрыптары бұл өңірде кездеспейді. Бала аяғын басарда тұсауын кескенде аяғын ала жіппен байлап, екі жағына тамақ салынған ыдыс қояды [4, 127 б.]. Ұл беске толғанда баланы атқа, ашамайға мінгізу рәсімі жасалады.
Дерек берушлердің мәліметі бойынша, көзі тиген адамның оң аяғының ұлтарағынан кесіп алып баланы ұшықтайды, немесе сол үйдің қойының құлағын кесіп әкеледі де, отқа күйдіріп жылы суға салады да, сол суға баланы шомылдырады. Қазақтар “ит ауру” немесе “ит тию” деген ауруды (рахит) көз тиюден болады дейді. Оған қарсы иттің бас сүйегі салынған суға баланы шомылдырған немесе ит өлген жерге апарып аунатқан.
Тарбағатай өңірі қазақтарының сәбидің дүниеге келу және бала тәрбиесіне байланысты әдет-ғұрып, салт-жораларында дәстүрлі мәдениет элементтері әлі де жалғасын тауып отыр.
Шығыс Қазақстан қазақтарындағы өлік жөнелтуге байланысты әдет-ғұрыптар жалпы мұсылман халықтар дәстүрімен ұқсас, өзектес болып келеді. Айталық, Тарбағатай қазақтарында адам өлім аузында жатқанда, ауру адамға ақсарбас қой арнайды. Егер ауру адам дүние салса, қойды сол күні сояды. Қазақ дәстүрінде аза тұту ғұрпында орындалатын рәсімдердің бірі – жоқтау бұл өңірде әлі күнге дейін кездеседі және оны тек әйелдер айтады. Жетісу өңіріндегідей ерлердің таяқ ұстап тұруы, белдеріне белбеу тартуы кездеспейді. ХХ ғ. бас кезінде Шіліктіде болыс болған Зейнолла Бұтабайұлы қайтыс болғанда керей елінің жыршы қызын алып келіп, жырмен жеті күн жоқтатқан екен.
Мәйітті жуындыруға 5-6 адам қатысады және олар әр атадан болуы шарт. Жатқан жерін тазалап, орнына арпа, бидай шашады, аршамен аластайды. Бұл артындағы ұрпағы бидайдай өсіп-өнсін деген ұғымды білдіреді. Сол сияқты сойоттарда да киімдері мен жеке заттарын жинап, үстіне арпа шашады [20, 31 б.].
Мәйітті жуып болған соң оны ақыретке (кебін) орайды. Әдетте бұл жақта еркек кебіні үш, әйел кебіні бес қабат етіп пішіледі. Кейбір жерлерде ақырет еркекке бес, әйелге жеті қабат оралатындай етіп дайындалады. Ақыреттелген мәйітті үйден шығарарда “иман киіз” деп аталатын таза киізге салып көтеріп “дәуір” жүргізеді. Тіршіліктегі күнәсін басқа адам алуға тиісті осы жосын-жоралғыны “ысқат оқу” деп атайды. Ал Жетісу өңірінде сақталған марқұмның денесін шығарғанға дейінгі құраннан аят оқу рәсімінің С.Әжіғали “дәлел шығару” және “дәлел оқу” деген екі атауын береді [9, 56 б.].
Қазақстанның оңтүстік, батыс облыстарындағы мәйітті молаға жеткізуге арналған арнайы ағаш “табыттар” бұл өңірдің қазақтарында қолданылмайды. Олар мәйітті молаға жеткізу үшін ақ түсті арнайы “ақ киіз”, ”иман киізге” немесе “табыт киіз деп аталатын” киізді қолданды. Әр бір қолданғаннан кейін бұл киізді аластап, түнге далаға қалдырады. Түнге қалдыруды “жұлдыз көреді”, ”жел қағады” деп түсіндіреді. Бұл аспан шырақтары мен табиғат күштерінің тазалау күшіне деген сенімнен туса керек. Қайтыс болған кісінің “қонақасын”, ”жетісін”, ”қырқын”, “жылын” беру оның артында қалған туған-туыстарының парызы болып табылады. Көбінесе бұл рәсімге арнап жылқы сойылады да, оның бас сүйегі марқұмның моласына қойылатын. Бұндай ғұрып әлі күнге дейін Тарбағатайдың теріскей бетінде сақталған. Мәйіт жатқан жерге Зайсан өңірінде жеті күн басына 7 шырақ, аяғына 7 шырақ жағылады. Шырақты неғұрлым қыз бала жақса, соғұрлым сауабы мол болады. “Шырақ жағарың бар ма?”-деген сөз осыдан қалған болса керек.
Мәйітті шығарып бара жатқанда нанды шүберекке орап, басынан айналдырып алып қалып, ”қалған дәм” деп бөліп жейді. Тура осы ғұрып қыз ұзату кезінде, қыз үйден шығып бара жатқан кезде жасалынады. Бұл осы үйден кетіп бара жатқан адаммен бірге осы үйдің бақыты кетіп қалмасын деген сенім. Осылайша құтты тағамға сіңіріп қалу ырымы Моңғолия қазақтарында да бар. Осыған ұқсас ырым Сібірдегі түркі тектес халықтарда да кездеседі. Мәселен, Удмурт-мариилерде өлікті босағада кідіртіп, әрі үстінен балаларын секіртіп, әкеңнің (шешеңнің) құтын алып қал”-деп айтады [20, 96 б.].
Ата-баба аруағының құдіретіне сенумен байланысты туған рәсімдердің бірі - ас беру дәстүрі. Ел есінде қалған астың бірі – үш жүзге сауын айтқан Сүлейменнің асы. Аста 300 ат шауып, 40 атқа бәйге берілген. Асқа орыстың оязы, Қытайдың дутыңы қонақ болып қатысқан, Әбділдәбек болыс балуанға түскен, “Әсет пен Кәрібай” айтысы дүниеге келген. Асқа қазақта тұңғыш гимназия салдырған, романға бәйге жариялап, әдебиетіміз тарихындағы төл басы романдарының тууына игілік жасаған, “қазақ Нобелі” руы - матай, Мамай Тұрысбек барған. Қазақтың болашақ ақыны, 12-13 жасар Ілияс Жансүгіров осы аста атқа шапқан екен.
Басқа өңірдегілердей “жеті шелпек”, қырық шелпек” пісіріп тарататын садақа беру ғұрпы атқарылмайды.
Шығыс Қазақстан қазақтарындағы өлік жөнелтуге байланысты әдет-ғұрып, салт-жоралардында дәстүрлі мәдениет элементтері әлі де жалғасын тауып келе жатыр.
Қорытынды бөлімінде зерттеудің нәтижелері мен олардан туындайтын тұжырымдар жинақталып, тақырыпты игерудің теориялық-методологиялық қырлары жүйеленді.
Жалпы алғанда, көптеген ғылыми тұжырымдар мен зерттеу еңбектерін назарға ала отырып кез келген этникалық топтың, этностың тарихи-мәдени даму эволюциясы үнемі үздіксіз әсер ететін көптеген қозғаушы күш, себептердің, факторлардың ықпалымен дамып ілгерлейді. Бұған табиғи-биологиялық жағдай, саяси-әлеуметтік ахуал, мәдениет-себеп әсерлері атсалысқан кешенді іс-қимыл, әрекеттер әсер етеді. Тарбағатай өңіріне қазақтың әр түрлі руларының қоныстануы генетикалық, биологиялық теңдікті сақтап, тірлік етіп, өсіп-өрбу мүмкіндігін туғызған. Биологиялық дамуды бастан өткізіп, этнобиологиялық, этномәдени тұтастығын сақтай отырып, әркелкі саяси жағдай, мәдени, экономикалық деңгейіне қарамастан тарихи-әлеуметтік, қоғамдық субъект ретінде қазақ ұлтының құрамдас бөлігі болып табылады және аталмыш өңірді ежелден мекендегеніне көз жеткізуге болады. ХХ ғ. 20-30 жж. күштеп отырықшыландырудың салдарынан ру-тайпалық қауымның кейбір механизмдерінің мәні біртіндеп өгергеніне қарамастан, ру-тайпалық және жүздік құрылым өзінің өміршеңдігін көрсетіп, ол қазақ халқының дәстүрлі этномәдени ерекшелігі ретінде әлі күнге дейін маңызды екендігін көрсетті.
Шаруашылықтың белсенді іс-қимылы негізгі екі үлкен бағытпен жүріліп, этностың жер бедерін өздеріне сәйкестіруден гөрі, өздері жер бедеріне үйлесіп өмір кешуі басым болады. Аумақтық топтың жер-суы, қонысы біртұтас болуы этностың қалыптасып, дамудың басты жағдайын жасайды. Сөйтіп, адамдар өзара қатынасып, бара-бара аумақтық топтың тұлғалануына мүмкіндік жасады. Сонымен қатар, этностың жер суы, ауа райы, орналасуы олардың қауымдастығының ықтималды мүмкіндігі, келешегін де айқындауға басты әсер етеді.
Тарбағатай тауының теріскей бетіне, байырғы атақонысының жер-суы, ауа райына қазақ рулары аз уақыттың ішінде орнығып, тұрмысы мен шаруашылығын қалпына келтіріп, дамыта алды. Яғни бейімделу, үйлесу мәселесі қиындық туғызбады деуге болады. Мал мен жаны жедел өсіп-өнгендігі сонша, олардың шаруашылық, адами фактордың оптимумынан асқан соң басқа өңірге қарай, “сабадан асып төгіліп” іргесін, қонысы мен өрісін ұлғайта түсті. ХІХ ғ. бас кезінде шаруашылық негізі болған төрт түліктің қамы, өріс-қоныс, жайылым үшін Тарбағатайдың күнгей жағына қарай өтіп қоныстанып отырған жұрт 1854 ж. ақ патша саяси-әкімшілік реформасы мен 1881-84 жж. Пекин-Шәуешек-Санкт-Петербург келісім мәмілесінен кейін лек-легімен шекараның арғы бетіне қарай, яғни басқа мемлекеттің ықпалындағы аумаққа қарай өтумен болды.
Ресми статистикада көрініс таппаған ел ішіндегі қысқа мерзімдік маусымдық (қыстау-жайлау, мал отарлату, жылқы қыстату т.б.) миграциялар да көрініс берді. Бұл өз кезегінде шекараның екі тарапында қалған қандастардың сан-салалы байланысын үзбеуіне мүмкіндік тудырды. Бұған қыз ұзату, қыз алу сияқты некелік байланыс та ықпалын тигізді. Осының барлығы екі жақ үшін де сақтану, қорғаныс механизмін жасады. Ол арғы беттегі қазақтарды оқшауланудан сақтаса, бергі беттегі қазақтар үшін арғы бет “уақытша қойма (резерв, тыл)” тәрізді болды. Яғни, Тарбағатай қазақтарына изоляциядағы қазақтар архаикалық, төлтума мәдениет дәнін сеуіп, ұдайы ықпал етіп отырды. Сондай-ақ, сын сағатта, саяси өзгерістер, репрессия кезінде бас сауғалап, оларды тірек етті. Кейін ХХ ғ. 50-60 жж. Қытай қазақтары да бері қарай өтіп, осы өңірлерге қоныстанған еді.
Тарбағатай өңіріндегі табиғи-экологиялық ортасына байланысты қалыптасқан шаруашылығында осы аумаққа тән ерекшеліктер, белгілер білінеді. ХІХ-ХХ ғ. басында Тарбағатай өңірінің қазақтарының дәстүрлі шаруашылығында негізгі кәсібі мал шаруашылығы мен әртүрлі өнеркәсіптік қосалқы кәсіптер болды.
Тарбағатай қазақтарының дәстүрлі-тұрмыстық мәдениетін зерттеуде мәдени-тұрмыстық кешен ерекшеліктері аталмыш территориямен байланысты екеніне көз жеткізуге болады. Осылайша, берілген тарихи-географиялық аумақ мәдениеттің өзінше локальды типі екенін көрсетеді.
Дәстүрлі отбасылық әдет-ғұрыптарына анализ жасай отырып, өзіндік ерекшелік пен қазақы бет-бейнесінің сақталуы анықталынды. Әсіресе, бала туу және оның әлеуметтену кезеңінде, той жасау, сондай-ақ, өлік жөнелту әдет-ғұрыптарындағы ерекшеліктерді айтуға болады.
Осы тұрғыдан келгенде, Тарбағатайдың теріскей бетінде қазақ руларының өзіндік ерекшелік пен қазақы бет-бейнесінің сақталуына, дамуына әсер етуші ішкі, сыртқы саяси-әлеуметтік, табиғи-биологиялық жағдайлар, ұлттық жан-күй, мәдени факторлар әсері үлкен міндет атқарды.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Левин М.Г., Чебоксарев Н.Н. Хозяйственно-культурные типы и историко-этнографическое области. // - СЭ. -1955. -№ 4. - С. 3-18.
2 Андрианов Б.В., Чебоксарев Н.Н. Хозяйственно-культурные типы и проблема их картографирования // - СЭ. - 1972. -№ 2. - С.3-17.
3 Потанин Г.Н. Очерки Северо-Западной Монголии. - СПб., 1881. - Вып.2. - 181 с.
4 Обычай казахов Семипалатинской области // Русский вестник, 1878. - № 9. - С. 23-46.
5 Дужан К. Свадебные обряды у киргизов Кокбектинского округа // Северная пчела, 1855. - № 92. - С.16-18.
6 Грумм-Гржимайло Г.Е. Западная Монголия и Урянхайский край. - Л., 1926. - Т. 3. - 895 с.
7 Аргынбаев Х.А. Историко-культурные связи русского и казахского народов и их влияние на материальную культуру казахов в середине ХІХ и нач. ХХ веков (По материалам Восточного Казахстана) // Труды ИИАЭ. - Алматы, 1959. - Т. 6. - С.19-90.
8 Төлеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (ХІХ- нач. ХХ в.). - Алма-Ата: Ғылым, 1991. -213 с.
9 Аджигали С.Е. Основные особенности погребально-поминальной обрядности казахов Жетысу // Жетісу тарихы мен мәдениеті. ІІ-кітап. - Талдықорған, 1992. - 94-109-бб.
10 Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их чиленности. - СПб., 1897. - 486 с.
11 Казахско-русское отношения в XVІ-XVІІІ веках. - Алма-Ата: Наука, 1961. - 288 с.
12 Садықанұлы Бейсенғазы. Қаракерейдегі бес байыс елінің орысқа бодан болуы // Қазақ тарихы, 2005. - № 2. - 34 -36-бб.
13 Материалы по киргизскому землепользованию, собранные и разработанные экспедицией по исследованию степных областей / Под рук. Ф.Щербины. - СПб., 1905. - Т. 8. Зайсанский уезд. -521 с.
14 Материалы по киргизкому землепользованию, собранные и разработанные экспедицией по исследованию степных областей / Под рук. Ф.Щербины. - СПб., 1905. -Т. 9. Усть-Каменогорский уезд. -562 с.
15 Токарев С.А. Докапиталистические пережитки в Ойротии. - М.-Л.: ОГИЗ Соцэкгиз, 1936. - 155 с.
16 Кон Ф. Предварительный отчет по экспедиции в Урянхайскую землю // Известия Восточно-Сибирского отдела ИРГО. - 1903. - №1. - С. 56-64.
17 Арғынбав Х. Қазақ халқының қолөнері. - Алматы: Өнер, 1987. - 128 б.
18 Захарова И.В., Ходжаева Р.Д. Казахская национальная одежда (ХІХ- начало ХХ вв. ). - Алма-Ата: Наука, 1964. -178 с.
19 Этнография питания народов зарубежной Азии. Опыт сравнительной типологии. - М.: Наука, 1981. - 256 с.
20 Белиловский К. Женщины инородцев Сибири (Медико-этнографический очерк). - СПб., 1894. - 121 с.

ДИССЕРТАЦИЯЛЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН МАҚАЛАЛАР

1 Тарбағатайдың теріскей беті қазақтарының шаруашылығы // Қазақстан мемелекеттік тәуелсіздік жолында: тарих және қазіргі заман: Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. - Семей, 2001. - 1 бөлім. – 132 - 136 - бб.
2 Тарбағатайдың терістік беті қазақтарының шаруашылығындағы сауданың маңызы // Тарих ғылымы ХХІ ғасырда: Халықаралық Бекмаханов оқуларының материалдары. - Алматы, 2001. - 2 бөлім. - 279 - 285 - бб.
3 Тарбағатайдың теріскей беті қазақтарының егін шаруашылығы // Түркітану мәселелері: бүгіні мен болашағы: Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. - Алматы, 2001. - 2 бөлім. -325 - 331 -бб.
4 Тарбағатай аймағындағы рулардың негізгі қоныстары // Қазақ ордасы, 2003. - № 1-2. - 48 - 55 - бб.
5 Тарбағатай өңірі қазақтарындағы бала тууға байланысты әдет-ғұрыптар // Ұлт тағылымы, 2003. - №3. - 114 - 121 - бб.
6 Тарбағатайдың теріскей беті қазақтарының қыз ұзатып, үйленуге байланысты әдет-ғұрыптары // Бекмаханов тағылымы – 2004: Халықаралық ғылыми конференция материалдары, 18 - 19 мамыр 2004 ж. - Алматы: Қазақ университеті, 2004. - 321-324 - бб.
7 Шығыс Қазақстан қазақтарындағы өлік жөнелтуге байланысты әдет-ғұрыптар // ҚазҰУ Хабаршысы. Тарих сериясы. - 2004. - № 1. - 112-115 - бб.
8 Тарбағатайдың теріскей беті қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптары // Найман Тоқабай шежіресі. - Алматы, 2005. - 264-272 - бб.
9 Тарбағатай өңірі қазақтарының баспанасындағы ерекшеліктер // Отан тарихы, 2006. - №4. - 195-204 - бб.
10 Тарбағатай өңірі қазақтарындағы аңшылық // Қазақ тарихы, 2007. -№ 1. - 49-52 - бб.
11 ХІХ-ХХ ғ. басындағы Тарбағатай өңірі қазақтарының киімі // ҚазҰУ Хабаршысы. Тарих сериясы. -2007. - № 1. - 128-132 - бб.

РЕЗЮМЕ
автореферата диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук по специальности
07.00.07. - Этнография, этнология и антропология

Егизбаева Меруерт Карпыковна

КАЗАХИ ТАРБАГАТАЯ ХІХ-НАЧ. ХХ ВВ. (ИСТОРИКО-ЭТНОГРАФИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ)

Диссертация посвящена историко-этнографическому изучению казахов Тарбагатая в ХІХ - начале ХХ вв.
Актуальность темы исследования определяется недостаточной разработанностью проблем выявления этнотерриториальной специфики казахов, населяющих тот или иной регион Казахстана. К настоящему времени большинство узловых вопросов этнографии казахов разработаны в общеэтническом плане. На наш взгляд, актуальной задачей современного поколения этнологов является изучение этнографии локальных групп этноса.
Цель работы – комплексное историко-этнографическое исследование казахов Тарбагатая в ХІХ - начале ХХ вв. Изучение данной этнотерриториальной группы ярко иллюстрирует природу родоплеменной организации, способы адаптации к среде обитания и позволит выявить особенности традиционных форм хозяйства, специфику культуры жизнеобеспечения и комплекса семейно-бытовой обрядности, т.е. особенности ее историко-культурного функционирования.
Теоретическую и методологическую основу научного исследования составили общие и специальные методы научного исследования, принципы историзма, объективности, методы сравнительно-исторического, критического, системного, хронологического и проблемного анализа. Методология исследования базируется на теоритических разработках и концептуальных положених российских и казахстанских этнологов, внесших существенный вклад в концепции типологизации этнических общностей, хозяйственно-культурных типов и историко-этногафических областей.
Источниковой основой исследования послужили полевые материалы автора, труды дореволюционных, советских и современных ученых, архивные источники и материалы, опубликованные в периодической печати отечественными и зарубежными авторами.
Диссертация состоит из введения, трех разделов, заключения, списка использованной литературы и приложения.
В первом разделе “Расселение казахов Тарбагатая в ХІХ - начале ХХ вв.” исследуются родоплеменной состав, география расселения и численность казахов, населявших Тарбагатай в ХІХ- начале ХХ вв.
Во втором разделе “Хозяйство и материальная культура” рассматриваются вопросы типологических особенностей хозяйства и специфики структурных элементов материальной культуры казахов Тарбагатая, исследуются условия, способствовавшие формированию своеобразного типа традиционно-бытовой культуры данного региона.
В третьем разделе “Семейная обрядность” рассматривается область наиболее ритуализованных действий, охватывающих важнейшие обряды и обычаи жизнненого цикла человека: рождение-свадьба-смерть на материалах по исследованию казахов Тарбагатая.
В заключении подведены итоги проведенного исследования и сформулированы основные выводы диссертации. Особенности ведения хозяйства и функционирование культуры казахов в специфических условиях обитания в Тарбагатай, являющегося уникальной природно-экологической нишей, повлекли за собой накопление особых черт, свойств и признаков, характерных для данной этнотерриториальной группы казахов. Комплексное изучение казахов Тарбагатая в ХІХ-начале ХХ вв., дает возможность сделать вывод, что данная этнотерриториальная группа обладала достаточно выраженной локальной спецификой, проявившейся в структуре родоплеменной организации, в особенностях ведения хозяйства, ведения материальной культуры, в сфере семейной обрядности. В работе нашли отражение не зафиксированные официальной статистикой сезонные кратковременные миграции (летовка-зимовка, зимний выпас скота и лошадей), которые давали возможность поддержания связей казахов проживающих по обе стороны границы. Продолжались между ними и отношения сватовства. Непрерывающиеся отношения служили механизмом сохранения для обеих сторон, способствовали проникновению архаичных элементов культуры находящихся в изоляции казахов в среду казахов Тарбагатая. Если одну сторону это спасало от изоляции, то для других та сторона была временным резервным тылом. Во времена кризиса и репрессий, политичеких потрясений эти обстоятельства спасали многие жизни. В период 1953-1963 гг. численность казахов Тарбагатая значительно пополнилась за счет миграции казахов из Китая, т.е. с той стороны. Вышеназванное стало одной из причин, обусловивших возникновение региональных особенностей казахов Тарбагатая.
Научно - практическая значимость диссертационного исследования определяется возможностью применения ее положений и основных выводов при разработке регионального атласа по этнологии казахов, а так же спецкурсов и спецсеминаров для студентов исторических факультетов, при подготовке обобщающих трудов по этнологии и краеведению. Кроме того, общие итоги работы могут использоваться в написании специальной литературы по истории и этнографии казахов.
В перспективе культурно-историческое значение Тарбагатая, являющегося одним из ключевых регионов Казахстана, требует своего дальнейшего осмысления и всестороннего изучения.





RESUME

Abstract of dissertation for receiving the scientific degree of the candidate of historical sciences on specialty 07.00.07.- ethnography, ethnology and anthropology.

Egizbaeva Meruert Karpykovna.

Мурын елінен шыққан батырлар
БИ БОРАНБАЙ ҚАЛҚАМАНҰЛЫ
Найман - Белгібай - Сүйініш - Төлегетай - Қытай - ҚАРАКЕРЕЙ - Байторы - Мейрам - БАЙЫС - МҰРЫН - Жолымбет - Ажығұл – Мырзас – Қалқаман - БИ БОРАНБАЙ ҚАЛҚАМАНҰЛЫ

Бибабаның туған, қайтыс болған жылдары жөнінде нақты дерек жоқ. Алайда кейбір ауызша жеткен мағлұматтар бойынша шамалауға болады. Би Боранбай туралы басқа жердегілерден гөрі дәл білуге тиіс оның ұрпақтары, мекен етіп отырған қазіргі Ақсуат, оның ішінде өз атындағы ауылдың көнекөз қарттарынан естуімізше, Боранбай Қабанбайдан 14 жас кіші екен деседі. қабекең 1691 жылы туған деп жүрміз. Қабекеңнен 14 жас кіші болған. Бибабамды 1705 ж туған деп шамалаймыз. Ақсуатта тұратын шежіре Кәрібасұлы Мәуліт ақсақал: "1948 ж. қытайда қайтыс болған, руы - қосмұрат (Мұрын ішінде), көпті білетін шежіресі әубәкірдің айтуы бойынша қабанбай алғаш қол жинағанда, Боранбай 18 жаста екен", - дейді.
Сонда ол кезде қабанбай 32 жаста болады екен. Бұл да айтқан болжамды бекіте түседі. Ал "Ұш ғасыр ішінде" атты ғылыми мақалада (ә. Хасенов, "қазақ әдебиеті", 7 ақпан, 1993 ж.) Бибабамды 1739 - 1740 жж. Соғыста даңқы шыққан жас батыр деп көрсетілген. Жігіттің күш қайратының нағыз толысуы 25-30 жас екені белгілі. Сонда Боранбай баба 1739 ж. 24 жаста болады екен. Бұл да ол кісінің 1705 ж. туды деген пікірімізді бекітеді. Би боранбайдың туған жері жөнінде нақты мәлімет жоқ. Алайда, 1705 ж. Сарыарқаның төрінде дүниеге келді деп шамалаймыз. Өйткені әкесі қалқаманның зираты Павлодардан 80 шақырым жерде "қалқаман" станциясының жанында көрінеді. Осы зират туралы естіп, көру үшін әдейі барып қайтқан, қазір Жарма ауданында тұратын Бидің тікелей өз ұрпағы Шектібаев Төлеубай қарттың айтуынша (1925 ж. т.), зираттың басында сол кезде жазылып, аты жөні қойылған тас әлі бар көрінеді.
Би боранбай өз заманының ірі мемлекет қайраткері де болған. Бұл пікірімізді дәлелдеу үшін мына бір тарихи құжатқа назар аударайық. 1748 ж. қазанда Кіші жүздің ханын сайлау жөніндегі съезге қатысып, әрі Нұралыны Кіші жүздің ханы етіп сайлау туралы Орынбордың сол кездегі губернаторы Неплюевтың атына жазған хатқа Жәнібек тархан бастаған қазақтың ең беделді сегіз биінің бірі ретінде қалқаманұлы Боранбай би қол қойған. "Би боранбай Орта жүзден Кіші жүзге барып, Хан сайлауына қалай қатысты?" - деген сауалға былай жауап бере аламыз. Орта жүздің көптеген рулары секілді Наймандар сол кезде Сарыарқаны жайлап, бір шеті Кіші жүзге - Елек өзені бойына дейін алып жатқан көрінеді. Мәселен, 1742 ж. маусым айында қарақалпақтарға кетіп бара жатқан ағылшын көпесі Гок Орынбор маңындағы Елек өзенінің бойында отырған бура қонақай батырдың ауылында қонақ болғандығын жазып кеткен. Ал сол қонақай батырдың ұрпақтары қазір Семей облысының жерінде тұрады. Қарпық Егізбай.
 
ҚАЗЫМБЕТ БАТЫР ҚҰТТЫМБЕТҰЛЫ
Найман - Қаракерей - Байторы - Мейрам - Байыс - Мұрын (Сарымырза) - Жолымбет - Рақ - Құттымбет - ҚАЗЫМБЕТ БАТЫР Құттымбетұлы.
Мұрын елінен шыққан атақты батыр. Жоңғыр басқыншылығына қарсы азаттық соғысында Қабанбай мен Боранбайдың үзеңгілес серігі болған.Жоңғарлармен ұзаққа созылған соғыстың ақырғы нүктесі Тарбағатай маңы болғаны белгілі. Осындағы шайқастарда Қазымбет Көкжал Барақ, Желкілдек батырлар әлденеше жасаған жанкешті ерліктерімен көзге түседі. Қазымбет пен Көкжал Барақ жекпе - жекке өздері тіленіп шығып, қалмақтың екі батырын жайратады. Қазымбет батыр он сегізінші ғасырдың екінші жартысында Ақшәулі маңындағы жоңғарлармен шайқаста ауыр жараланып қаза табады, көз жұмар алдында өзін туған жері Есіл – Нұра өңіріне апарып, өз қорымдарына жерлеуді сұраған. Батыр сүйегі Есіл – Нұрада. Үржалдағы бұрынғы Алексеевка селосы бүгіндері Қазымбет ауылы деп аталады. Қазымбет ұрпағынан елге танымал жақсы азаматтар шыққан. Соның ішінде республикаға белгілі заңгер, бұрынғы Семей облыстық сотының төрағасы Ұланов Сиязбек, облысқа  белгілі азамат Уалиев Маймұрат, ғалым Жақсыбаева Фарида Задақызы бар.  ( Қарпық Егізбай.)

 
НАРБОТА БАТЫР МҮЛКАМАНҰЛЫ
Найман - Қаракерей - Байторы - Мейрам - Байыс - Мұрын - Жолымбет - Ажығұл- Мырзас - Мүлкаман - НАРБОТА БАТЫР Мүлкаманұлы.
(Нарбота он сегізінші ғасырдың басында туған. Қаракерей Қабанбай, Би Боранбаймен қарулас болған.Мырзастың Қалқаманынан Боранбай, Мүлкаманынан Нарбота. Нарботаның ұрпақтары Нұрбаев Кенжеш ағалар. Нұрбаев Кәрім аға көп жылдар Абай ауданын басқарып, үлкен абыройға бөленген, тобықтылар еліңде өте сыйлы. Ол кісінің ұлы қазір Қазақстанның Моңғолиядағы елшісі. Жалпы, Мырзас еліне қатысты қалам тартқан тарихшы марқұм Егізбаев Қарпық ағамыз. "Қазақ тарихы", "Отан тарихы" журналдарында мақалалары жарияланған.

 
ҚОЖАКЕЛДІ АТАНҰЛЫ
Найман - Қаракерей - Байторы - Мейрам - Байыс – Мұрын(Сарымырза) - Жолымбет - Назар - Жанболат - Тоқабай - Атан - ҚОЖАГЕЛДІ БАТЫР Атанұлы.

Қожакелді Атанұлы.
Патша өкіметінің бодандық саясатына қарсы күрескен батыр, ру басы.
1822 ж. орта жүзде хандық билік жойылып, аға сұлтан билеген округтер (дуан) ашылғандығы тарихтан белгілі.
Өз алдына жеке дуан ашып, аға сұлтандық билікке ұмтылған ақсүйек - төрелер халықты патша өкіметінің жаңа тәртібін қабылдауға, соған мойынсұнуға үгіттейді. Халық бұл тәртіпті әр түрлі жағдайда қабылдайды.
Қожакелді Атан ұлы орыс әкімдерінің жаңа ережелеріне қарсы шығады.
Орыс ұлықтарына арқа сүйеген Жанбөбек (Уаң), Сыбанқұл төрелер Семей қаласынан әскер шақыртады. Екі жақтың арасындағы болған қарулы қақтығыста қожакелді және оның екі серігі қаза табады. Қожакелді батыр туралы оның ұрпағы Зейтінғазы ақын дастан шығарған.
Сондағы:
Сыбанқұл осыны ат деп көзеп беріп,
Атамды кәпір орыс шәйіт қыпты.
Өлген соң құнын сұрай Петерборға,
Үш кісі Жолымбеттен аттаныпты.
Шөп бодан сенен солдат алмаймын деп,
Осылай ақ патшадан мөр алыпты.
Сыбанқұл осыны ат деп көзеп берген,
Үсталып ит жеккенге айдалыпты. -
деген жолдар батырдың және оның серіктерінің қазасына билікке ұмтылған ақсүйек төрелік себепші болғанын айғақтайды.
Қожакелді өлгеннен кейін  Қаракерей, Мұрын руларының басшыларынан Ресей қарамағына өтуге подполковник Костюрин ант қабылдап, 7146 шаңырақ тіркеген.
Батырдың зираты қазіргі Жантікей ауыл әкімшілігіне қарасты қожакелді елді мекенінде, 1990 жылдары ұрпақтары батырдың зиратын жаңартты.
 

                   Қожакелді батыр қалай қаза тапты?
      
       Тарбағатай тауларының күнгей жақтағы кең алқабын ежелден-ақ Найманның Қаракерей елінің Жолымбет деген үлкен бір руы мекен еткен. Жолымбет батырдың сүйегі Есіл-Нұра бойында, Ақмола жақта. Сол жерде бұл күнде Жолымбет деп аталатын алтын кеніші бар. Жолымбет Қабанбай батырмен тұрғылас, майдандас болған адам. Сондықтан да екеуінің зираты да сол Ақмола маңында.
       Осы Жолымбеттен: Ажы, Ажығұл, Қосмұрат, Назар, Жамболат, Қыдыр, Ақнайман тарап, шежіреде: «Жеті Жолымбет» деп аталады. Осы Жамболаттың Тоқабай руынан сол дәуірде Атанұлы Қожакелді деген атақты батыр шыққан. Бұл батыр халықтың қамын ойлайтын зиялы адам болыпты. Сондықтан да орыстардың қазақ жерін отарлауына ашық қарсы шыққан екен. Жеріңе кірген орыстар ертең-ақ өзіңе зорлық-зомбылық жасайды, өктемдік құрады деп, Боғас өзені бойына мекендемек болмак переселендерге қоныс бермепті.
       Бұл өлкенің бір бөлігін қоныстанған төре тұқымы-Уаң төре деген бұрыннан Қожакелдіге қарсы екен. Уаң өте ірі бай болыпты. Тек жылқысының саны ғана 5 мыңнан асып жығылатын көрінеді. Сол өлкедегі «Мың жылқы құдығы» дегенді сол Уаң төре қаздырған екен деген аңыз бар.
       Ол құдықтың бір ғажабы-сусыз шөлді даладан канал сияқты етіп төмендете қаздырып жылқылар өздері суға жетіп су ішіп, қайтадан қайтатын етіп қауға тартпай жылқы суаратын болған.
       Осы Уаң төре переселен орыстардың атамандарына «Қожакелдіні құртсаңдар қалғандары қорқады. Сонда жер сендерге қалады»,-деп кеңес беріпті.
       Ақыры сол сөзді орындап казак-орыс атаманы қалың шидің арасында жасырынып тұрып Қожакелді батырды мылтықпен атады. Батыр елдің алдында ақ боз атпен келе жатқан екен дейді. Ол аттан құлап, ел басын сүйеп у-шу болып жатқанда атқан орыстар жасырынып қашып ұстатпай кетеді, оқ сыртына шықпай қалған екен. Қорғасын оқ кеудесінің ішінде қалыпты. Қаңсырап жатып бір тәулік дегенде батыр қайтыс болыпты. Есіл ер өлерінде еліне мынадай өсиет-ақылын айтып кетіпті:
-Мен бұл жарадан өлемін, бірақ менің денемді жерлемей сақтаңдар. Менің кеудемде қорғасын оқ қалды. Соны дәрігерлер, комиссия келіп көрмесе, атқан орыстар мойындамайды. Міне, жерге суық түсті, қыс келіп қалды. Менің денемді жартастағы үңгірге сөреге қойып сақтаңдар. Бірақ үнемі күндіз-түні күзетіп жүріңдер, денемді ұрлап әкетіп жоғалтып, қылмыс ізін жасырады. Омбы қаласында менің Назаров деген дос адвокатым бар. Соған барыңдар, ол барлық жолды айтып береді. Менің құнымды Петербургтегі патшаға дейін барып іздеңдер. Құныма не сұрайды, сол Назаров айтады. Ал мені өлтіруге себепші болған Уаң төреге не істеу керек екенін ел өзі білсін.
       Айтқандай батырдың денесі жартасқа қойылып күзетіліп тұрады. Омбы, Семей қалаларындағы ұлықтарға хабарланады. Қыс ортасы таянғанда үлкен комиссия келеді. Оның ішінде Назаровтың өзі де бар екен. Комиссия дәрігерлері оқты көріп, анықтап құжат жасапты.
       Бұдан кейін сол құжаттарды алып, арызбен Петербургке патшаға батырдың өз баласы Айдарбек Қожакелдіұлы жіберілетін болып шешілді. Мұның жанына еруге орысша білетін бір пысық адам жолбасшылыққа керек болады. Көршілес басқа рудан Тезекұлы Қисық деген жігітті жанына қосады. Қисық-ақыл-есі бар, тегінде орыс байларында жүріп орысша білген пысық жігіт екен деседі.
       Ұзақ жол жүріп, көп бейнет көріп бұлар Петербургке жетеді. Адвокаттардың көмегімен, ел жиып берген ақшаның күшімен бұлар орыс патшасының алдына дейін барыпты. Мәселенің барлығын ұғып патша сарайындағылар: -Батырларыңыздың құны үшін не сұрайсыңдар?-дейді. Сонда бұлар:-Қожакелдінің ұлы Айдарбекті сол елді билейтін қызметке қойсаңыздар,- депті.
       Халықтың наразылығын басу үшін патша үкіметі Айдарбекті «Степной правитель» деген қызмет дәрежесіне тағайындап, алтын әріппен жазылған күәлік және мойнына тағатын белгіні қоса беріпті. Сонымен бұлар мақсатына жетіп, олжалы боп еліне келіпті.
       Арада біраз уақыт өткен соң жоғарыда айтқан жолбасшы болған Тезекұлы Қисық өз елінің атақты екі адамын ертіп Айдарбекке тарту-таралғы ретінде алтындап зерлеген ері бар бәйге ат жетектеп, тартуға тай-тұяқ алтын жамбы әкеліп, бұйымтай шаруаларын айтыпты. «Мынау Қисық деген азаматымыз үлкен сапарға Айдарбекті апарғанда жолы болып, олжалы болып қайтты. Ежелгі қазақ дәстүрінде тапқан олжаны Қисыққа байласын, екеуі өмірлік дос болсын, Айдарбекке осы алған атағы да жетеді. Біздің арнайы келген бұйымтайымыз осы»,-деп мұнағы ел жақсыларына сөз тастапты.
       Ел жақсылары Айдарбекті ортаға алып кеңесіп, қорыта келіп куәлік қағазды Қисыққа берейік, ол ақыл-парасаты бар, әділетті адам. Елді басқара берсін, куәлік қағазды ол алып, ел басқарсын, ал алтын шынжырлы белгі Айдарбектің өзінде қалсын депті. Сонымен Қисық сол куәліктің күшімен елге басқарма болыпты. Қазақтар ол қызметті аға сұлтан деп, кейде хан деп атаған. «Қисық қарадан хан болды, патшадан осындай заң болды» деген ел аңызы осыдан шығыпты.
       Атақты Өскенбаев Құнанбай өз елінде ол да аға сұлтан болған тұста осы дәрежелі қызметті найман ішінде осы Қисық Тезекұлы атқарған болса керек. Қисықтың аға сұлтан болу 1844 жылдың шамасында.
       Халық арасында Қожакелді батырға байланысты басқа да әңгімелер бар. Қожакелді батырдың өмір сүрген кезінде Тәшкен жақтың атақты бір саудагері Салихжан деген Қытайдан қайтып келе жатқан бетінде бір түйе айдаушы жас бала жігіт қатты ауырып жүруге шамасы болмапты. Жігіт: «Мен еліме жетер емеспін. Менің жанымды қинамаңдар, осы Қожакелдінің аулында қалдырыңдар»,-деп сұрапты.
       Салихжан саудагер жігіт айтқанын орындап, олай-бұлай болып кетсе деп ақирет кебінін де беріп қалдырып кетіпті.
       Қожакелді батыр сол маңдағы атақты тәуіп Ырғызбай Досқанаұлын алдыртып әлгі жігітті емдетіпті. Құдай қуат бергенде, әлгі жігіт біртіндеп тәуір болып, сауығып кетіпті. Қожакелді батыр ол жігітті екі-үш жыл күтіп, қазақтан қыз айттырып,басына үй көтеріп, алдына мал салып беріпті де еліне жеткіздіріп салыпты. Ол жігіттің аты Махмут, ұлты ұйғыр екен.
        «Қожакелді опат болыпты» дегенді естіп, сол жігіт сонау алыстан жылап-сықтап жетіпті. Бұл кездесуде ел ішіндегі Қожакелдінің жақындары баяғы Уаң төреге тиісе беріпті. Әкеміздің құны деп Уаңның 200 жылқысын елге таратып сойып беріпті. Жылқының майын ерітіп, биік жартастың бетіне сорғалатып құйыпты. Сол мавйдың дағы көп жылдар бойы кетпепті. Оны ел «Майлы тас» деп атаған екен.
       Әлгі келген ұйғыр жігіт Махмут: «Қожакелді-менің екінші әкем. Ол әкемнің кегі қанша жылқымен болса да бітпейді. Мен Уаңнан басқаша кек алып қайтамын»,-деп қатуланыпты.
      Бұл кезде Уаң төре елдің каһарынан қорқып Қытайдың Шәуешек қаласына өтіп кеткен екен. Кектенген Махмут сол Шәуешекке іздеп барып, Уаң төрені өз қолымен өлтіріпті де, сондағы елге: «Уаң төренің мойнында менің әкемнің қаны бар, «қанға-қан» дейтін біздің ұйғырдың заңы бар»,-деп айтып кетіпті.
       Қожакелді батырдың үлкен күмбез зираты бұл күнде Ақсуат ауданындағы «Сұлутал» совхозының жерінде тұр. Батырдың өз өсиеті бойынша қаны тамған жеріне жерленген екен. Сол зират тұрған жерді халық күні бүгін «Қожакелді фермасы» деп атайды. Батырдың зиратын халық 1990 жылы үлкен зәулім күмбез етіп қайта салды. Бұл ізгілікті істі жасауда батырдың тікелей ұрпағы, Ұлы Отан соғысының ардагері Байғабыл Оралбаевтың еңбегі ерекше болды.
       Әртүрлі топшылау деректерге қарағанда, Қожакелді Атанұлы 1790 жылы туылып, 1843 жылы 53 жасында опат болған екен.
       Бұл күнде Қожакелді ұрпақтары өсіп-өніп бір ауыл болған. Осы Алматы қаласында ғана батырдың өз ұрпағынан-математика ғылымының докторы, профессор Нұрекенов Тоқтар, әлеуметтік қамдау министрлігінде қызмет істейтін Кәрімов Қажытай және құрылыс саласында істейтін Дайыров Тұрсынғали деген азаматтар бар. Иә, халқының қамын жеген каһармандар ешқашан көзден таса, көңілден ұмыт қалмайды. «Ер есімі-ел есінде» деген осы шығар.
                                                     Дәуітбек Нұртазин, Алматы қаласы, 1992 жыл.
МүрсәлімҚазақша Уикипедияның мағлұматы

Мында өту: шарлау, іздеу

Мүрсәлім Бектенұлы XX ғасырда негізгі көтерілес орындары (Семей).


Мүрсәлім Бектенұлы [1](1859 – 1922) – 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысы қайраткерлерінің бірі, ақын.
Мазмұны[жасыр]

• 1 Толығырақ
• 2 Азаттық жолында
• 3 Сілтемелер
• 4 Пайдаланылған әдебиеттер

[өңдеу] ТолығырақӨз бетімен білім алған. 1895 жылы Зайсан уездіне қарасты Қарғыба-Базар өңіріне болыс болып сайланып, 20 жылдан аса ел басқарды. Жасы ұлғайған шағында болыстықты баласы Заманбек атқарған. Мүрсәлім 19 ғасырдың 2-жартысынан бері қазақ даласына тарай бастаған қазақ тіліндегі прогресшіл-демокр. бағыттағы әдебиеттер мен газет-журналдарды үзбей алдырып отырған. Сол арқылы Ресейдің ішінде және халықар. өмірде болып жатқан әр түрлі әлеум.-саяси жағдайлардан жақсы хабардар болған. Патша үкіметінің 1916 жылғы 25 маусымдағы жарлығына орай туындаған жағдайға байланысты маусым айының аяғында Көкпекті – Тарбағатай өңіріндегі найман тайпасының 12 болысының өкілдері шұғыл шақырылды. Қыр қазақтары басқармасы ауласына жиналған болыстардың бәрімен Мүрсәлім оңаша сөйлесіп, естуі бойынша патшаның жарлығы бар екенін айтып: “Біз алғаш бодан болғанда жасалған шарт бойынша қазақтан солдат алуға тиіс емес, соны дәлел етіп, келісім бермейік”, – дейді. Мүрсәлімнің ұсынысын болыстар қостады.
[өңдеу] Азаттық жолындаМүрсәлім ең алғашқы шара – әкімшілік орталық Көкпектіден Қытаймен шекараға қарай жедел көшу деп шешеді. Мүрсәлімнің тапсырмасы бойынша әр болыстан қарулы жігіттер көшті қорғай отырып, жергілікті шенеуніктерді жоғары органдармен байланыстырмау үшін жолдарындағы телеграф бағаналарын қиратып, сымдарын үзіп отырады. Мемлекеттік архивтің Семей бөлімшесінде ереуілшілер Көкпекті маңынан қазынаның 800 жылқысын айдап әкеткені жөнінде құжат сақталған. Баспан тауының биігіндегі қамал үңгірге бекінген көтерілісшілер патша әскерлеріне алдырмады. Мүрсәлім жігіттерді солдаттан алып қалу үшін ауыл-аймағымен Қытай жеріне, Тарбағатай асып кетеді. Қытай жерінде жүргенде 1916 жылғы оқиғаға арнап 664 жолдан тұратын дастан жазған. Патша тақтан түскеннен кейін елге оралды. 1919 жылы ақ әскерлерді қуып, Көкпектіге келген партизан отрядының командирі Бабенко Мүрсәлімге елді патшаға қарсы көтеріліске жұмылдырғаны үшін сыйлыққа қылыш пен қымбат жүзік тапсырды. Мүрсәлім туралы деректер Қарпық Егізбай, Дәуітбек Нұртазаұлы, Ғұмар Кемербайұлы, Қалихан Алтынбайұлы сияқты зиялы азаматтардың мақалаларында жарияланған. Мүрсәлімнің ақындық шығарм. туралы әдебиетші Қайрат Раев, қайраткерлігі жайында тарихшы Манат Байсымақова зерттеу мақалалар жариялаған. Мүрсәлім мен оның баласы Заманбектің өмір тарихына қатысты материалдар ұрпақтарының қолында сақтаулы.

Мұрын руынан шыққан белгілі тарихи тұлғалар

1.Боранбай би (1705-1803 жж.) – жоңғар басқыншылығына қарсы ұлт-азаттық соғысты ұйымдастырушы қолбасшы, Қаракерей Қабанбай батырдың сенімді серігі, әрі Найман елінің қабырғалы биі. Шығу тегі: Қаракерей – Байторы – Мейрам – Байыс – Мұрын (Сарымырза) – Жолымбет – Ажығұл – Мырзас – Қалқаман – Боранбай.

2. Қазымбет батыр (он сегізінші ғасыр) – Қаракерей Қабанбай батыр мен Боранбай бидің үзеңгілес серігі. Жоңғарларға қарсы соғыста көзсіз ерлігімен аты шыққан. Шығу тегі: Мұрын (Сарымырза) – Жолымбет – Рақ – Құттымбет – Қазымбет.

3. Нарбота батыр (он сегізінші ғасыр) – жоңғарларға қарсы соғыста аты шыққан тарихи тұлға. Шығу тегі: Мұрын (Сарымырза) – Жолымбет – Ажығұл – Мырзас – Мүлкаман – Нарбота.

4. Шәкі би Тасыбайұлы (шамамен он сегізінші ғасырдың екінші жартысы – он тоғызыншы ғасырдың бірінші жартысы) - өз заманының әйгілі тұлғаларының бірі болған. Құнанбай оны құрметтеп, «Найманның Шәкісі» деп атаған. Шығу тегі: Мұрын (Сарымырза) – Жолымбет – Ажығұл.

5.Шал қажы – Найман елінен қажылық сапарға алғашқылардың бірі болып барған. Шыққан тегі: Мұрын (Сарымырза) – Жолымбет – Ажығұл – Мырзас – Мүлкаман – Мамай – Доңдағұл – Шал.

6. Кегенбай би (шамамен онсегізінші ғасырдың екінші жартысы – он тоғызыншы ғасырдың бірінші жартысы) - өз заманында әділдігімен, шешендігімен, елге деген қамқорлығымен халық сүйіспеншілігіне бөленген дала кемеңгері. Шығу тегі: Мұрын (Сарымырза) – Жолымбет – Назар – Жанболат – Тоқабай – Жомарт – Кегенбай.

7. Қожагелді батыр – Ресейдің отарлық саясатына қарсы шығып, соның құрбаны болған айтулы тұлға. Шығу тегі: Мұрын (Сарымырза) – Жолымбет – Назар – Жанболат – Тоқабай – Атан – Қожагелді.

8.Тана мырза Тілемісұлы - өз заманында әділдігімен, жомарттығымен, шешендігімен айналасына беделді болған тұлға. Сара ақын мақтанып жырлайтын Тана осы. Шығу тегі: Мұрын (Сарымырза) – Жолымбет – Назар – Жанболат – Жанай – Байбол – Торғай – Базар – Тілеміс – Тана.

9.Қисық (Салмақ) Тезекұлы (1791 – 1858 жж.) – аға сұлтан, әрі белгілі би болған. Ел арасында қарадан шығып, хан болған деп айтылады. Шыққан тегі: Мұрын (Сарыжомарт) – Жолымбет – Ажығұл – Дәует – Кенже – Көшімбай – Тезек – Қисық (Салмақ).

(Қазақ ру-тайпаларының тарихы. «Алаш» тарихи-зерттеу орталығы. Х том, 3-том. Найман.133-134 б.)

Курметты кауымдастык мушелери! Шойтабаннан тараган урпактары болсаныз, не естиген-билген кызыкты малиметтериниз болса, осы болимге жазуларынызды сураймын. Конил болип окыгындарынызга рахмет!

Бақ қонған бағаналы елге бардың
( Қадірлі інім Бәделханға)

Орнығып Өскеменге өзің барып,
Жүрсің бе көркемдікке көзің қанып?!
Тәжі ғой табиғаттың Тарбағатай,
Теңі жоқ төңіректе әзірге анық....

Өр Алтай бабалардың ұлы Отаны,
Бүр жарып естеліктер гүл атады.
Нұрлы да нулы мекен, таулы мекен
Рухы биіктерді ұнатады...

Бақ қонған бағаналы елге бардың,
Суы мол, желегі көк жерге бардың.
Мұңы мен мағынасын дүниенің
Көресің көздерінен кер маралдың..

Сыналап жүрегіңе жаныңа еппен,
Сыр сеуіп суреткерлік қабілетпен,
Сол елдің сұлу жырын кім айта алсын,
Асырып Оралхан мен Әлібектен...

Әтірлі ауасынан нұр кетпейтін,
Сол елді жөніміз бар құрметтейтін..
Бірі едің жаны жайсаң інілердің,
Айнасын кісіліктің, кірлетпейтін...

Тартқанда тіршіліктің тізгіні өрге,
Уақыт сынға салар бізді кейде.
ҚАЙЫСПАС ҚАРА НАРДАЙ НАМЫСТЫСЫҢ,
Жақынсың жақсыларға, ізгілергі....

Кеңейттің өрісіңді, керегеңді..
Еңбексіз абыройға кенелер кім?
Жүре бер Құдай қолдап қызметіңде
Тәуелсіз Қазақстан деген елдің....
Күләш Ахметова, ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері....


Сен менің туған інім сияқтысың!

Бәделхан Камалханұлына

Інімдей бірге туған «әпке» дедің,
Әпке дейтін жандарым көп пе менің?
Сен де бір жеке жүрген жігіт едің,
Жел көрген желкеніндей ақ кеменің.

Жақсыны жақсы іздейді жабыққанда,
Мұң шерін жан-домбыра ағытқанда.
Ізетті, ізгілікті бойыңа Алла
Ананың ақ сүтімен дарытқан да.

Тектіліктен туады түпкілікті ой,
Ортаңа өз өреңді ұқтырып қой.
Осынау мың құбылған дүниеде
Адамды адам сыйлау мықтылық қой.

Адамдық қасиетті шын қалпында
Мүмкін бе айырбастау күллі алтынға?!
Өзі де жарылқанар жан-жағына
Жақсылық жасау үшін туған тұлға!

Жарқырап шыққан күндей бұлт ішінен
Біртуар жақсыларды шын түсінем.
Күн емес қуат ала білетіндер
Қуанған адамдардың күлкісінен.

Төселіп майса гүлдер мақпалдар боп,
Алдыңнан ата берсін ақ таңдар көп!
Шыға бер биік тауға, айналайын,
Таразда шын тілектес әпкем бар деп!

Шын жүректен тілектес ақын әпкең,
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты
КҮЛӘШ АХМЕТОВА

                        
                           16. Жолымбет – Рақ.
 

«Рақ ұлы Құттымбет жалғыз болып,
Туыпты одан алты ұл санап тұрсам.
Қазымбет, Тілеуімбет, Орыс, Өтеу,
Қараменде, Құлетек, есеп қылсам»
                                                            Қырықмылтық Сүлеймен би.
 

Құттымбеттен: Қазымбет, Орыс, Тілеуімбет, Өтеу, Қараменде, Құлетек.
Орыстан: Малтүгел (одан Дауыл, Жантүгел, Атығай, Барлыбай, Сексенбай, Итібай, Қоңырбай, Құлшық), Тілеуімбет (одан Медет), Өтеу, Қараменде (одан Ауыз), Құлетек (одан Әлмембет, Соқыр, Әйтімбет, Сәмембет, Бекен, Келдібек, Жаулыбай, Майлыбай, Барат).

 
 
 

                                     Марат Имашев туралы не білеміз?
 

        Самбодан қазақ жастарының арасынан шыққан тұңғыш спорт шебері Марат Имашев екенін біреу білсе, біреу білмейді. Марат Шығыс Қазақстан облысына қарасты Ақсуат ауданының Қызылкесік ауылында дүниеге келген. 1959 жылдан бастап әскери борышын Мәскеу қаласында өтеген. Сонда жүріп самбоны үйренеді. КСРО-ның еңбек сіңірген жаттықтырушысы, Мәскеу қаласындағы әскери бөлімнің самбо күресі бойынша бас бапкері А.Андреевтің қарауында жаттығып, бірнеше рет ірі жарыстарда жеңімпаз атанды. 1960-1961 жылдары қатарынан екі дүркін Мәскеу қаласының жеңімпазы, үш рет Ресей Федеративтік Республикасының чемпионы болды. Одақ бойынша самбо күресінен қазақ ұлтынан тұңғыш шыққан КСРО спорт шебері атанды. Отан алдындағы азаматтық борышын өтеген соң, 1962 жылдың күзінде еліне оралды. Әскерден келгеннен кейін КСРО дене шынықтыру және спорт комитетінен Семейдің атқару комитетіне КСРО спорт шебері, РСФСР-дің үй дүркін жеңімпазы Марат Имашевқа тиісті қызмет беру қажеттігі жөнінде арнайы қатынас келген көрінеді. Сол кезде осы салаға басшылық жасаған іші тарлау бір шенеунік оны ешкімге көрсетпестен көп қағаздың ішіне тоғытып жіберіпті. Сөйтіп жүргенде Ақсуат ауданындағы спорттың тізгінін ұстап жүрген Қ. Тағабаев Мараттың әскери спорттық құжаттарын көреді де, «ауданда самбо күресінен КСРО спорт шебері бар» деп, жылдық есебіне көрсетеді. Мұндай атақты спортшыларға облыстың зәру кезі. Семей облысы спорт комитеті бастығының орынбасары Қабыш Омаров Ақсуаттан Семейден үш аяқты мотоциклмен келіп, Маратты алып кетеді. Сөйтіп Марат бапкерлік жұмысқа орналасады. Еңбегі жанып, талай шәкірт тәрбиелейді. Солардың қатарында ағайынды Мерей, Керей Қойшыбаевтар мен Болат Оразғалиев, Мұқан Сахариев, Мұрат Әмірханов та бар еді.
       Бапкердің өзі болса, 1966 жылы күзде Германияда өткен дүниежүзілік сайыста өз салмағы бойынша жеңіс тұғырының екінші сатысына көтерілді.
       1967 жылдың қыркүйек айында Украинаның Запорожье қаласында өтетін бүкілодақтық жарысқа аттанып бара жатқанда «енді Семейімді көремін бе, көрмеймін бе?» дегендей артына бұрылып ұзақ қарап тұрған көрінеді. Жүрегі бірдеңені сезді ме екен? Амал не, құйрықты жұлдыздай жарқ еткен Марат 1967 жылғы 17 қыркүйекте Запорожьедегі ақтық айқасқа шыға алмай, дүниеден озды.
       Қазір Мараттың атында Ақсуатта көше бар, сондағы аудандық спорт мектебі Мараттың есімімен аталады. Біздіңше оны республикаға танытатын мезгіл жеткен сияқты. Бүгінде олимпиадалық спорт түрлерінің қатарына енген самбодан Қазақстанның әлемде алар өзіндік орны бар. Оған дәлел Астанада өткен соңғы әлем чемпионаты. Шахаровтың үшінші рет күллі дүниені мойындатқанын ел көрді. Інілері әлемдік тәж үшін атой салып жатқанда Мараттың аруағы бір аунап түскен шығар.
       Өскелең ұрпақ арасынан әлі талай өрен Олимп биігін бағындырар. Тек Қазақстанға еңбек сіңірген жаттықтырушы, бас бапкер Керей Қойшыбеков сияқты елімізге танымал тұлғаларды баптаған Мараттың қазақ жастары арасынан шыққан самбодан тұңғыш КСРО спорт шебері екенін ұмытпасақ болғаны.
 

                                                                                                        Оңғар Қабденов,
                                                    С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік 
                                                    университеті журналистика факультетінің 1
                                                    курс студенті.
                                                    «Жас Алаш» газеті.
 

 

 
Тау құлатқан малтүгел.

                                                 * * *
Тұз еккен малтүгел.
                                                 * * *
Малтүгел атам аты тұз салатын,
Түлкіге томаға алмай құс салатын.
Саулыққа «қошқарым» деп күйек байлап,
Қошқарын қой ішіне бос салатын.
 

Үйдегі өгіз бұзаулапты – деген Малтүгел.
Талғат Ешенұлы. Апатай Русь, аман бол немесе Ресеймен қоштасуЖәрдемші

(Айдос Сарымға)
 
Тілімді кесіп өзімнің,
Сенің тіліңді тіл еткем.
Қарасын ойып көзімнің,
Көз жасағасың түнектен.
 
Қолы жетер деп арманға.
Қолымды шаптың балтаңмен,
Төрімде жүрдің арбаңдап,
Топас аюдың талтаңымен.
 
Ханымның басын қор қылып,
күлсалғыш еттің қастықтан.
Жерімнің бетін сор қылып,
Елімді қырдың аштықтан.
 
Сұраусыз қалды ерлерім -
Сібірдің ормандарында.
Атаусыз қалды ерлігім -
Мәскеудің қорғандарында.
 
Қорқақ боп өсті ұлдарым,
Үркек боп өсті қыздарым.
Арағыңменен суарып,
«Ағалығыңды» бұлдадың.
 
Қайғымның емін таба алмас,
Қара Жер, Аспан көнермей.
Бұл жаулық, сірә, жоғалмас,
Сен өлмей, я мен өлмей.
 
Азабың тартқам - көнген ем.
Ажалды болғам - өлмегем.
Апатай Русь, аман бол!
Апатай Русь,
ешқашан апатай болып көрмеген!

Италия.Верона.
Италия.Верона--Болонья-Mилан-Турин...

Италияндықтардың Пасха мерекесіне орай университет бірнеше күнге жабылатыны туралы ақпаратты естіген соң, көктемнің шуақты күндерін осы елдің тарихи құндылықтарын тамашалап қайту мақсатымен саяхатқа жоспар жасадым. Осы қалада оқып жатқан Орта Азиялық ағайындардан сұрастырып едім, қырғыз ағайындардан саяхатқа баратын серік те табыла кетті. Сонымен 2012 жылдың 5 сәуірде Лаквиланы артқа тастап саяхатты бастап кеттік. Ең бірінші тоқтаған қаламыз - Верона. Ғаламтордан қонақ үйге тапсырыс бермекші болып іздегенде, көптеген қонақ үйдің бос еместігіне куә болып едім, саяхат кезінде көптеп кездескен туристерге қарап, осылар екен ғой, барлық қонақ үйлерді жаулап алған дедім. Көбінесе кездескендерім қытайлықтар болды.



Веронаға бара жатқан поезда куә болған кейбір жайттарды бөлісе отырайын. Европада поездарға билеттерді билет сату кассаларымен қатар вокзалдарда орналастырылған аппараттардан ала аласыз. Туристердің италиян тілін білмей немесе билет алу кезінде қиындықтарға тап болып жатанынын біліп алған кейбір адамдар ақша табу мақсатымен, вокзалда алдымыздан жүгіріп шығып билет алуға көмек етейін деген жас жігіттерді де көрдік. Бірақ ол жерде бірнеше тілде болғандықтан ағылшын тіліндегі нұсқасын да таба аласыз. Поездға алған билеттердің мерзімі алған күннен 1 айға жарамды болады, тек мінетін күні вокзалда бірнеше жерде кезігетін төмендегі суреттегідей сары түсті аппараттарға билетіңізді салып, сол күнді қойдыртып алуды ұмытпауыңыз керек.



Егер қолымда ең бастысы билет бар деп ойлып поездға отыратын болсаңыз тексерушілерге 40 Е айыппұл төлеуіңізге тура келеді. Менде оны білмейтін едім, күзде Алматыдан Венецияға келгенде, Венециядан Трестеге баратын поездға билет алғанда қасымдағы жолаушылар ескерткен болатын. Поезда біздің қасымызда отырған Қытай қызы білмеген екен, турист болса керек, италиян тілін ден білмейді екен, тексерушілер келіп тексергенде есі шығып кетті, 40 Е айыппұл төлетті. Төмендегі суретте айыппұл төлегеннен кейінгі қытай қызының ренжіген бейнесі.

Тағы бір куә болған құбылыс, Қазақстандағы поездарда жайтты есіме түсірді. Бір италияндық жас жігіт төмендегі қағазды таратып шықты.



Бұл қағаздағы италиян тілінде жазылған сөздерді озімнің түсінгенім бойынша аударып берейін: « Ханымдар, мырзалар! Мені айыпқа бұйырмаңыздар. Маған көмек қжет, мен жұмыс істемеймін, екі балам бар, үйім жоқ, аздаған болсада тамақтануға қайырылымдылық жасауларыңызды өтінем. Сіздерді құдай сақтасын. Рахмет. Жолдарыңыз болсын»- делінген екен. Біраз уақыттан соң жаңағы беріп кеткен қағазын жинап алып кетуге келгенде, мен отырған вагонда ешкімнің қайырылымдылық көрсетіп жатқанын байқамағандығыма қарап, жиі қайталанатын құбылыс болып адамдардың еті үйреніп кеткен ба деп ойладым...

Веронаға саяхат

"There is no world without Verona's walls....
Heaven is here where Juliet lives".

William Shakespeare.



Верона- Италияның ең ежелгі романтикалық атмосфераға бай қаласының бірі екен. Шекспирдың Верона туралы "Но мира нет за стенами Вероны”, "There is no world without Verona's walls....Heaven is here where Juliet lives" (William Shakespeare) деген сөздері осы қала туралы. Верона Адидже өзенінің жағасында орналасқан шағын қала екен. Веронадағы тарихи орындарды айтпағанда, көшедегі ежелгі заманнан сақталған үйлердің қабырғаларына қарап-ақ қыдырғанның озі ерекше әсер қалдырып, соншама ғасырлар бойы осындай дүниелердің сақталғандарына еріксіз таңқаласың.







Қаншама ғасырлар өтсе де Веронаның орта ғасырлардағы тарихи құндылығын жоғалтпай тұрғанын, қаладағы туристерден көптігінен-ақ байқағандаймын. Орталықта қызу тіршілік дерсің. Бұл қаланың қоғамдық орнындағы қызметкерлері халықаралық тілді жақсы менгерген екен. Орталық көшелерде жағалай дүкендер мен тамақ ішетін орындар бар.




Италияндықтар дeп «Арена» атайтын “АМФИТЕАТР” – Веронаның мақтанышына айналған, қаланың ең басты мәдени мұрасы. Бұл амфитеатр Веронаның ең үлкен Piazza Bra деп аталатын алаңында орналасқан екен. Аренаның сыртқы размері: 138,77x109,52 м, ал ішкі размері: 73,68x44,43 м. Амфитеатр 30-жылдарда гладиаторлық шайқастарға, цирктык қойылымдарға 30000 адамға арналып салынған екен. 16-17 ғасырларда амфитеатрлардың трибуналары күрделі жөндеуден өткеннен кейін,қазір бұл аренада 25000 адам сияды екен. Концерттік, цирктiк шоуларды көрсету үшін қазіргі кезде де қолданылады екен. Есептей беріңіз қанша ғасырлық тарихы бар дуние екенін....









Келесі тарихи құнды орынның бірі ерте заманда тұрғызылған Адидже озенінің жағалауындағы Понте Пьетра көпірі, италиянша Ponte Pietra деп аталады, аудармасы – тас көпір деген мағынаны білдіреді екен. Бұл көпір б.е.д. 89 жылдарда салынған екен. Көпірдің бір жағы мұнарамен жалғасқан. Ұзындығы 120 метр құрайды екен. 1945 жылы соғыс кезінде бұл көпір толығымен қиратылған екен, бірақ 1957 жылы өзендегі негізгі фрагменттерін сақтай отырып қайта қалпына келтіріпті.



Пьяцца делле Эрбе, италиянша Piazza delle Erbe – «шөп алаңы» деп аударылады екен. Олай аталуының себебі 15 ғасырларда бұл алаңда көкөніс сататын базар болған екен, біздің орталық базарды Алматыдағы «көк базар» деп атайтынымыздай ма деп Алматыны есіме алдым. Қазір де ол жерде кшігірім базарды байқауға болады, бірақ көкөніс емес, негізгі сататын тауарлары туристерге арналған кітапшалар, Верона мен Италияның сипатттайтын сувинерлер екен.





Кастальвекки қорғаны (Castel Vecchio) және Скалигере көпірі (Ponte Scaligero )1355 жылы Кангранде Скалигере тұсында тұрғызылған Веронаның тарихи құндылығы. Castelvecchio деген сөзді – Ескі қорған деп аударылады .





Келесі тоқтаған жеріміз-Ромеоның үйі (Casa di romeo) деп аталады екен. Шекспирдың Ромео мен Джульетта шығармасын білмейтін адам жоқ шығар....Ромеоның үйі 14 ғасырда тұрғызылған екен. Үш этажды қызыл кірпіштен тұрғызылған үй.



Есіктің жанындағы үйдің қабырғасында мынандай сөз жазылған екен:



Қазір Ромеоның үйі – кәдімгі жеке меншік үйлердің бірі екен. Әлемнің жер-жерінен келіп қызығушылардың азаймай, артып жатқанына қарап, жергілікті үкіметтік мекемелермен үй қожайынының арасында үйді музей ретінде жасау үшін сатып алу туралы келісім шарт жургізілуде деген болжамдар бар екен дейді білетіндер.Ромеоның Джульеттaсы қайда деп отырған боласыздар )). Келесі барғанымыз Джульеттаның үйі (Casa di Giulietta) Ромеоның үйіндей емес, бұл жер қазір мұражай ретінде жабдықталған екен. Балконымен қоса тамашалап көруіңізге болады. Джульеттаның үйіне кіре берісте қабырғалардан көптеген жазулар көрдік, ол осы жерге келген ғашық жандардың ырымдап жазылған тілектері екен. Бұл орынға көбіне ғашық жандар келіп, арман-тілектерін айтады екен.





Үйдің алдында қалайыдан салынған Джульеттаның мүсіні тұр. Италияндықтардың айтуынша Джульеттаның оң жақ төсінен ұстау керек деген ырым бар екен, ол жақсылыққа, бақытқа бастайды деп ырымдайды екен.



Бұл қаланың тазалығы да мені таң қалдырды. Әр басқан қадамыңда кездескен қоқыс салатын жәшіктер әдемі болып тізіліп тұрғанын көріп, қызығып суретке де түсіріп алдым. Мен тұрып жатқан қаладан айырмашылығы қоқыс салатын жәшіктері Германиядан кездестіргендегідей әртүрлі заттарға жеке-жеке арналған екен. (Мысалы, пластиктерге, әйнектерге, қағаздарға).





Біз тоқтаған қонақ үйдің қасында кішігірім базар бар екен. Кәдімгі өзіміздің микрорайонның кішірек базарларындай десек те болады. Көресіздер ме, Италияның базарларын, өзім ғана көрмей cіздерде көрсін деп, суретке тартып алған едім мұны да.



Верона – өте кішкентай ғана қала болғанымен өзінің әдемілігімен, тарихи құндылықтарымен ерекше әсер қалдырғаны сөзсіз.

Батхолдин Калтай Сеиткажинович - Проректор по воспитательной работе
Родился 28 августа 1956 года в с. Кызыл-Кесик Аксуатского района, Семипалатинской области. В 1977 году окончил Семипалатинский педагогический институт им. Н.К.Крупской . С 1977 по 1994 год работал на руководящих должностях в партийных и общественных организациях Аксуатского района Семипалатинской области . С 1994 по 1998 год занимал должности заведующего отделом, заместителя акима Аксуатского района Семипалатинской области. С 1998 года по настоящее время старший преподаватель кафедры СГД. С 2004 года проректор по воспитательной работе АТУ.
Награжден Благодарственными письмами Президента РК, Почетными грамотами акима г. Алматы, акимов Алмалинского и Ауезовского районов, медалью Федераций профсоюзов РК «За вклад в развитие профсозного движения».

Есiмдер - Рәтбек Арынұлы - Бельгерге хат
Жас Алаш газетінің №59 нөмірі, 23 шілде 2009
________________________________________


Ассалаумағалейкум, Гер-аға! Сіздің кітаптарыңызды, сұхбаттарыңызды, мақалаларыңызды, ой-пікірлеріңізді мұқият, бірін жібермей қадағалап оқып отырамын. Сіз қазіргі күні менің сырласыма, мұңдасыма айналып кеттіңіз.
Енді өзімді таныстыра кетейін. Сізді айрықша құрметтейтін көп қазақтың бірімін. Аты-жөнім - Рәтбек Арынұлы. Бұрынғы Семей облысы, Ақсуат ауданының Ақжайлау деген жеріненмін. Кейіннен Көқпеқті ауданына ауысып, осында 25 жыл милицияда қызмет істеп, майор шенінде отставкаға шықтым. Білімім - жоғары. Тарихшымын әрі заңгермін.
Сіздің қысқаша өміріңізбен де таныспын, Герольд Карлович! Сіздің бүкіл ғұмырыңыз күні бүгінге дейін қазақ арасында жалғасын тауып, қазақтармен мияның тамырындай араласып-құраласып қелесіз. Сіз «қазақтардың сойылын соғып жүрген өзге ұлт өкілісіз» (өз сөзіңізді келтіріп отырмын - Р.А.). Бұл - Сіздің ағыңыздан жарылған шын сөзіңіз. Бұған Сіздің қазақтар туралы жазып келе жатқаныңызды жіті қадағалап оқыған адамдардың бәрінің көздері жетеді. Қазақтілді басылымдар Сізді «Гер-аға», «Гереке» деп жазып жүр. Осы атаулардың өзіақ Сіздің қазақтар арасындағы қадіріңіздің қаншалықты екенін білдірсе керек.
Мен Ақсуаттағы интернатта оқыдым. Сол кездерде Ақсуатта немістер өте көп еді. Соғыс кезінде жер аударған ғой. Тіпті «Неміс көшесі» деген атау да пайда болды. Олардың балалары тегіс қазақ мектептеріңде оқыды. Кейіннен әскерге алынған неміс баласы үйіне: «Біздің часта екі-ақ қазақ бармыз», - деп хат жазыпты. Сонда біреуі - өзі.
«Марқұм Мүқағали ақынмен бірге жүрдім. Ол менің қазақ тақырыбына жазған әңгімелерімді оқитын. «Ей, Гера, сенің қазақты жақсы білетініңе дауым жоқ. Осылай екен деп сен қазақтың артын аша берме!» деп достық қалжыңы арқылы ол маған тілегін айтқан еді», - деп жазыпсыз Гер-аға. Иә, Мұқағалидың Сізден үш жас үлкендігі бар. Ағалық ақылын айтқаны ғой. Жаны жайсаң, пейілі кең Мұқағалидың бұл сөздерінен өз ұлтына деген шексіз махаббаты мен сүйіспеншілігін аңғарасыз.
Қазақтың намысын жыртып өтті өмірден. Сізге ескертуі - «қарашы, қазақтың кемшілігін қазбалап, немістігін істеді ғой», - деген сөзге қала ма деп, Сізді сақтандырып жатқаны. Беделіңізге нұқсан келмесін деп Сіздің қамыңызды жегені. Ар-абыройыңызға, кісілігіңізге кір жұқпаса екен деп жанашырлық білдіргені. Мұқағалидың Сізді ерте танығаны көрініп-ақ тұр.
Гер-аға, әйткенмен Мұқағали екеуіңіз қорғаған қазақтың ары мен намысы қазір тұралап-ақ қалды. Мұны жаза берсем қағаз шақ келмес еді. Бір Рахат Әлиевтің өзі-ақ қазақ туралы, қазақ билігі туралы кітап жазып, бүкіл Батыс Еуропаға абыройымызды ай-рандай төкті. Ол кітап орыс тілін былай қойғанда, ағылшын, неміс, француз тілінде жарияланып, бүкіл дүние жүзін аралап кетті. Енді біз оларға не бетімізді айтамыз?..
Баяғыда біреу: «Әкеңнің өлгенін жасырдың, көмгенде қайтесің?» -депті ғой. Сол айтпақшы, Заманбек Нұрқаділов пен Алтынбек Сәрсенбайұлының өлімін айдай әлемнен қалай жасырмақпыз? Бұл қылмыстар бүкіл қазақ халқының бетіне жуылмастай бо-лып жағылған қара қүйе болды емес пе?! Мен мұны «ғасыр қылмысы» деп атаған болар едім. Өкініштісі сол, бұл қылмыстар жасырылып, қылмыстың үстіне қылмыс жамалып жатыр. Мен мұны заңгер ретінде айтып отырмын.
«Дос жылатып айтады, дұшпан күлдіріп айтады». Қазір бәрі керісінше болып кетті. Қазір күлдіріп айтамыз деп көлгірсіп, жауырды жаба тоқып жүрміз. Ол жауырдың жарасы асқынып барады. Ендігі қазақтың қайда барары да белгісіз...
Сөйтсе де журналист ағайындар айтқызбасыңызға қоймаған болуы керек, тиіп-қашып: «Қазақтың сөзі өте ұзын, істеген ісі шынашақтай... «Қазақтың өзге жүрттан сөзі ұзын», - дегенді мен емес, данышпан Абай айтқан. Қазақ қыздарына ренішім бар. Олар ауылдан қазақ болып келіп, қалада шетелдік болып шыға келеді...», «Тілді сақтайтын - аналар. Тілді балалаларына үйрететін де солар», - деп, қазақтың кемшілігін айтыпсыз. Дәл айтасыз. Бүгінгі қыздар - ертеңгі аналар. Алайда, біздің қазақ әйелдері бесік жырын ұмытқалы қашан. Бесік жыры - ана тілі. Ал қыздарымыз әлі күнге орысша шулдірлейді. Мен бұл тақырыпқа үнемі жазып журемін. «Қазақ балаларын орыс мектептеріне беруге қатаң тыйым салынсын! Бұл заңмен бекітілсін!» - деп әлденеше рет жаздым. Бірақ, еш жерден қолдаү таппай келемін.
Бірде сол өзініздің Алматыда бір аялдамаға келіп таяу тұрған қаракөз қазақ қызынан өзіме қажет автобустың осы аялдамадан жүретінін, иә жүрмейтінін сұрай қалғаным. Әлгі қызым менде бір өші бар адамдай: «Я по-вашему не понимаю», - деп шаңқ ете түскені. «Ойбай, сенің негр екенінді білмей қалыппын», - дедім. Күйіп кеттім, аузыма басқа сөз түспей қалды. Әлгі қыз: «Я казашка, почему вы меня оскорбляете», - деп өзіме қарай тепсініп келе жатыр. «Қазақтан садаға кет!» - дедім де, біреу нұсқаған автобусқа мініп женеле бердім. Сонда әлгі қыз өзін-өзі масқаралап тұрғанын сезген де жоқ.
Қазақ қыздарының бойынан бұдан да сорақы өрескелдіктерді жиі байқап қаламыз. Олардың кейбіреулерінің кіндігі ашылып, сандары жалаңаштанып, омыраулары иттің басындай болып ақтарылып бара жатқанын көргенде кірерге тесік таппайсың. Сонда ол қыздардан күні ертең қандай бала тумақ. Мәселен, газеттеріміз былай деп жазады: «2003 жылдың аяғында жасалған мәлімет бойынша, елімізде 400 мың нашақор жастар тіркелген. Енді бес жылда осы қарқынмен өсе берсе, бұлардың саны 2 миллионға жетуі мүмкін. Қазақстандағы түрмедегілердің 80 пайызы - 25 жасқа тол-маған жас жігіттер...».
Сонда осынша жасөспірімдердің аналары қазақ қыздары емегенде, олар инкубатордан шыққан жоқ қой. Қасиетті хадисте: «Адамдықтың негізі - әйел. Әйел көркейсе мемлекет те қөркейеді, әйел күйресе мемлекет те күйрейді», - деп жазылған. Қазіргі қыздарымыз, болашақ аналар қайда кетіп барады? Ұлт болашағын ойласаң зәрең ұшады...
«Казахское слово» атты кітап жаздым. Өзге ұлт өкілдерінің қазақ тілін үйренуіне арналған кітап. Мұғалімдер, студенттер жиі сұрап жатады. Үкіметтегілер қазақ тілін үйрететін осындай кітаптарды неге 30-40 мың тиражбен шығармайтынын түсінбеймін. Әзірбайжан Асылы Осман, орыс Надежда Лушникова қарындасым үшеуіміз ана тілінде сөйлеуге шала қазақтарды шақырып жатқанымызға он жылдан асып барады. Бірақ, шығып жатқан нәтиже аз. Қазақ қыздары орыс тілінде сөйлеуге құмар. Президенттің айналасындағыларға, үкіметтегі игі жақсыларға керек емес тіл Бельгерге, Асылыга, Надеждаға керек пе?.. «Осы бір «қазақстандық» деген атау ана тілін үйренгісі келмейтін Ертісбаевқа ұнайды. Қазақтың арасында Ертісбаевтар көп...» - деп жаздыңыз. Бұл - Сіздің жан күйзелісіңіз, жүректен шыққан сырыңыз, Гер-аға.
«Шын мәнінде, ана тілімізді насихаттайтын қазақ зиялылары болуы керек. Мен М.Әуезов, С.Мүқанов, Ғ.Мүстафин, Ғ.Мүсірепов сынды үлкен-үлкен жазушылардың біразын көрдім. Айтқандарын тыңдап, тілдестім. Сол кездегі қарт жазушылар мен қазіргілердің арасында айырмашылық бар. Менің байқауымша, осы күнгі зиялы қауымның ішінде Әуезов сияқты тұлға жоқ. Белгілі бір көшбасшысы болмағаннан кейін жазушылардың баяғы қадірі қалмай, қоғамдағы атқаратын рөлі төмендеп кеткен», - деп те жаздыңыз.
Гер-аға, қазіргі жазушылардың қариясының бірі - Олжас Сүлейменов. Осы Олжас жазушыларға көшбасшы бола ала ма? Аузым бармайды. Қазақша бір ауыз сөз білмейтін ол кісіні өз халқының өкілі деп те айта алмаймын. Себебі ол - орыстың сойылын соғып жүрген адам. Орыс тіліне мемлекеттік мәртебе беру керек деп, қазақ тіліне екі мәрте қарсы шықты. Мұнысы несі? Меніңше, белгілі бір тұлғаның тілге жаны ашуы үшін оның сол тілді білуі керек. Сол тілдің қадірін сезінуі керек. Қазақ тілінің қадірін білмеитін Олжасқа - қазақ та, қазақ тілі де қадірсіз.

Полигонды жапқан адам ретінде сол Олжас биыл Семейге келді. Отірікті айта берсе шын болады деген рас екен. Полигонды жабуға Олжастың ешқандай қатынасы жоқ екенін айтып жазушы Ғаббас Қабышев бірнеше рет мақала жазды. Ол кісі мақаласында полигонды жабуға ерекше еңбек сіңірген Семей облысының бұрынғы бірінші хатшысы, марқұм Кешірім Бозтаев екенін дәлелдеп берген еді. Керісінше, Олжас «Семей-Невада» қорының қаржысын талан-таражға ұшыратып, абыройсыздыққа ұшырады...
Гер-аға, ойды ой қозғайды. Бәлен-бай жыл босқа тыраштанғанша, сол Олжас Абайды қазақшаға аударса, улы бабасының алдында парызын өтер еді-ау. Ал біз әлі күнге айдай әлемге Абайды таныта алмай жүрміз. 1995 жылы ЮНЕСКО көлемінде Абайдың 150 жылдығын атап өттік те, жылы жауып қойдық. Сол кезде көпшілік Абайдың атын естігенге мәз болып жүрді.
Деген сөз бұқа буға, азбан дуға,
Хан қарық. боп түсіп жүр айғай-шуға, -
деп Абайдың өзі айтқандай, дабырлатып, шулатып өте шықтық. Ал шын мәнінде халық сол Абай сөздерінен, өсиеттерінен рухани нәр, ләззат ала алды ма? Шетелдерден келген қонақтар қөп болды, Абай өлеңдері ағылшын, неміс, француз тілдерінде оқылды ма? Күдігім мол. Өйткені Абай шетел түгілі, орыс тіліне дұрыстап аударылған жоқ. Бір Абай кезінде Пушкин, Лермонтов, Крыловты XIX ғасырдың басында-ақ қазақ тіліне аударып, олардың сөздерін әнмен өрнектеп, қазақ сахарасында сайратып қойды. Ал мынау XXI ғасырда қара ормандай қаптаған орыс бір Абайды аудара ал май жүр. Сондықтан да Абайды аудару үшін Олжас сияқты өз ақындарымыз керек. Рас, Абай терең, түпсіз мүхит, оның шыңырау ойына ешкім бойлай алмайды. Мысалы:
Шоқпардай кекілі бар, қамыс қүлақ,
Қой мойынды, қоян жақ,
бөкен қабақ.
Ауыз омыртка шыгыңқы,
майда жалды
Ой желке, үңірейген болса сағак, -
деген жолдарын орысша «қиыннан қиыстырып, айналасын теп-тегіс жұмырлап», жымдастырып, қиюластырып Абайдың өзіндей ғып шығара алар ма еді Олжас? Шәгім бар.
Өкінішке қарай, зиялы қауым арасында Олжастар жалғыз емес. Өзіңіз айтыңызшы, кешегі министр Ертісбаев, Қазақстанның АҚШ-тағы елшісі Ерлан Ыдырысов - қазақ тіліне қарсы адамдар ғой. Осыларды көргенде кешегі коммунистердің көсемі В.И.Лениннің: «Орыстың орысшылдығынан да орыстанғандардың орысшылдығы әлдеқайда қауіпті әрі қатерлі болады» деген сөзі ойға орала береді. Қазақтар сақтанса, осындай «тұлғалардан» сақтансын. Мұндай адамдар тұрғанда, қазақ тілінің көсегесі көгереді деп айта алмаймын.
Егер Абайды дұрыс аударып, өз деңгейінде басқа ұлттарға дәл танытсақ, бүкіл әлем Абайдың даналығына бас иіп, тағзым етер еді. Өйткені Абайды өз деңгейінде көрсете алатын аудармашы жоқ. Біз әлі күнге Абайды басқа жұртқа өз дәрежесінде таныта алмай келеміз. Біз сол үшін де Абайдың алдында қарыздармыз.
Абайды насихаттау әлі де жеткіліксіз. Өз басым Абайға бүкіл ғұмырын арнап, жанкештілікпен еңбек еткен, оны зерттеп, әдеби, ғылыми еңбектер жазған үш-ақ қазақты білемін. Оның біріншісі - Мұхтар Әуезов. Абайды ұзақ жылдар зерттеуінің арқасында төрт томдық «Абай жолы» эпопеясын жазып шықты. Ол әлемдегі 33 елдің тіліне аударылды.
Екінші адам - Абайды зерттеуге ұзақ жыл өмірін сарп еткен ғалым Қайым Мұхаметханов. Ол кісі Абайдың өлеңдерін, қара сөздерін ұзақ жылдар зерттеді, көптеген ғылыми еңбектер жазды. Мұхтардан соң абайтану ілімін жалғастырушы болды. «Абайдың ақын шәкірттері» атты төрт томдық кітабы - баға жетпес ғылыми еңбек. Семейдің педагогикалық институтында Абай жөнінде дәріс оқып тұрды. «Абай» журналының шығуына да осы кісі атсалысты.
Үшіншісі - бүгінде көзі тірі Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, осы одақтың Семей бөлімшесінің төрағасы Төкен Ибрагимов. Төкеннің еңбегін бөле-жара атауға тұрарлық. Қырық жылға таяу Абай мұражайын басқара жүріп, ол Абайдың шашау шыққан дүние-мүлкін, Абайдың қолы иген заттарын жинақтады. Мәскеу, Ленинград (казіргі Санкт-Петербор) сияқты қалалармен байланыс жасап, Абайға қатысты дүниелерді алдырды. Сөйтіп, жай ғана облыстық деңгейдегі мұражайдан бастаған дүниені респуб-ликалық деңгейге дейін көтеріп, қорық-мұражайға айналдырды. Абай жөнінде бірнеше томға бергісіз материалдар жинақтап, өз басы бірнеше ғылыми мақалалар жазды. Жасы жетпістен асқанына қарамастан, әлі де ғылыми еңбектер жазуын тоқтатқан жоқ. Бұл қорық-мұражайдың филиалы Абайдың мүрдесі жатқан Жидебай жерінде де жұмыс істеп тұр.

Әйтсе де, біз Абайды әлі толыққан-ды зерттеп болғамыз жоқ. Абайдың «жұмбағы» әлі шешімін таппай келеді. Кезінде С.Мұқанов: «Ақынның бәрі ғалым емес, ғалымның бәрі ақын емес, Абайда осының еқеуі де бар», - деп қысқа да, нұсқа баға беріп кеткен. Шындығында, ойласаң ойың да, миың да жетпейтін нәрселер көп. Семейден ұзап ешқайда шықпаған Абай араб, парсы, шағатай және орыс тілдерін жетік меңгеріп, еркін сөйлеген. Құран аударған. Ал Құранды араб тілін еркін біліп, түсінбеген адам аудара алмайды. Абайдың өлеңдері мен қара сөздері - тұнып тұрған Құран сөздері. Міне, Абайдың осындай қырлары әлі де зерттелмей, талданбай, кейінгі ұрпақтарының жетесіне жетпей келеді.
Сіз өз сұхбатыңызда аударма мәселесіне де тоқталыпсыз. «Қазақ жазушыларының туындыларын көп аудардым. Қолыма алмас бұрын «Кітабыңда түйе бар ма?» деп сұраймын. Себебі - орыс тілінде түйеге байланысты сөз тым аз. Түйе көрінген жерде орыс тілінің қуаты шамалы болады», -депсіз. Бұл сөздеріңіздің еш жалғаны жоқ. Абай өлеңдерінің орыс тіліне қиналып, қиын аударылатыны содан болар.
Осындайда мына бір жайт еске түседі. Ертеректе Семей қаласында Абайға арналған ғылыми қонференция өтеді. Конференцияда Қайым Мұхаметханов бір сағаттай баяндама жасайды. Соңынан сұрақ қойылады. Арт жақтан жасы егде тартқан бір кісі «Абайдың:
Байы баспак
Биі саспак. –
деген өлең жолдары бар. Осындағы «баспақ», «саспақ» - деген сөздері қандай мағына береді?» - деп сұрақ қояды. Сонда Қайым мүдіріп, бөгеліп қалыпты. Содан соң ыңғайсызданып: «Мен қаншама жылдар Абайды зерттеп жүріп осы сөздеріне мән бермеппін. Мен білмеймін, білсеңіз өзіңіз айтыңызшы», - деп ағынан жарылады. Сөйтсе, әлгі сұрақ қойған кісі Мақаншыда мұғалім болып істейді екен. Сонда ол:
- Мен мұны әкемнен естіген едім. Қазақ түйені екі жерден бауыздайды. Тамағынан және мойынның жуандаған тұсынан, төсіне таяу жерден. Терісін алғанда әлгі мойын терісін бітеу сойып алады. Кейіннен оны илеп, кептіріп, бір жағын қайыспен тігіп, ыдыс-қап жасайды. Осы ыдысты «баспақ» деп атаған. Әйелдер құрт, ірімшік, сүрі ет сияқты тағамдарды осында сақтаған. Мұндағы тамақтар бұзылмай сақталады екен. Аса байлары алтын, күміс, ақша сияқты бағалы заттарын да осын¬да сақтаған. Отызыншы жылдары бастарына күн туып, ел Қытай асқанда үлкен кісілер: «Бәленше деген бай бәлен баспақ алтынмен Қытайға асып еді», - деп әңгімелеп отыратын.
Ал «саспақ» сөзі сасык деген мағынаны білдіреді. Пішілмеген еркек малдардың (бура, бұқа, қошқар, теке) бәрінен де бір жағымсыз иіс шығып тұрады. Абай осыларды меңзеп айтқан, - деп жауап беріпті әлгі кісі. Сон да аудиторияда үш жүздей адам болған Алматыдан, Семейдің өзінен мүйізі қарағайдай ғалымдар, ақын-жазушылар отырған. Сонда Абайды зерттеп жүрген ғалымдар «баспақ» пен «саспақ» сөздерінің мағынасын осы конференцияның үстінде ғана білген екен. Сонда барлығы таңғалып, бастарын шайқады Абайдың тереңдігіне, - деп Қайым Мұхаметханов тамсана айтқан еді.
«Мен Солтүстіктің қазағымын. Руымды өзімше Атығай деймін... Германияда тұра алмайтыныма көзім жетті. Менің тәрбием қазақы. Жасым болса жетпсте. Бүкіл ой-жүйемді өзгертуге шамам келмейлі. Жазушылар одағына барғанша 40 шақты адаммен амандасамын. Германияда оның бірі жоқ. Демек, менің қажетім шамалы. Өзімді қазақтарға керекпін деп сезінемін. Қазақ халқы мені құрметтейді, менің Германияға кетуім ақымақтық болар еді. Өскен ортам, әдеби ортам, жолдастарым да осында. «Парасат» орденін бірінші болып мен алдым. Мен Қазақстанға, маған қазақтар керек, қазақтың жері маған қымбат.
Осы жерде өлемін». Сіздің осы пікіріңізді оқығанда, Гер-аға, көзіме үйірілім ыстық жас келді.
«Көпүлтты Қазақстан» деген сөзді байқап айту керек. Көпұлтты Қазақстан емес, «көпдиаспоралы Қазақстан» десе, қарсылығым жоқ. Бүл жер - Қазақстанның жері, мемлекет - қазақтікі. Ал диаспоралар қазақты сыйлауымыз керек, оның тілін білуіміз, үйренуіміз қажет, қазақтардан бір елі өзімізді темен қойсақ, одан біздің ештеңеміз кетпейді». Сіз осылай толғайсыз. Мұныңыз - азаматтық, нағыз ерлік, батырлық, Гер-аға, Ер аға! Басқа диаспора өкілдері осылай десе ғой. Айтқанды былай қойып, бұрын биліктің дәмін татып, қазақты төмендетіп үйреніп қалған кейбір шовинистік пиғылдағылар әлі де тәкаппар, жоғарыдан сыздана қарайды. Қүні бүгінге дейін сол күндерін аңсайды. Мұндай сөзді айтуға өзіміздің қазақтың оқығандарыда - қауқарсыз, қорқақ, жалтақ. Құлдық психологияның шырмауынан шыға алмайды. Қазақша таза сөйлейтін өзге ұлт өкілдері баршылық. Әйтсе де ұпай жинап, көзге түсіп қалу үшін теледидардан жылт етіп бір көрініп қалудан аса алмай жүр. Шын мәнінде, бел шешіп қазақтың намысын жыртып, ақ тер, көк тері шығып, қазақ үшін отқа да, суға да түсіп жүрген басқа ұлттың жалғыз өкілі - Герольд Бельгер. Сізсіз! Мақтансаң қазақ Бельгермен мақтан, сыйласаң қазақ Бельгерді сыйла! Ендеше, Бельгер - нағыз қазақ!
Бұл - Гер-ағаның жан дүниесінің пәқтігі, арының тазалығы. Ары таза адамның аузынан ғана мұндай аталы сөз шығады.
Ұят-ардан безгендер де болды ғой. Одақ кезінде. Олар талай рет асымызды ішіп, аяғымызға түкірді. Қазақтың кең қолтық қонақжайлылығын арам пиғылдарына шебер пайдаланды. Қит етсе «мені шеттетті», «пәтер бермеді», «мәшине міне алмадым», «пәтерді тек қана қазақтар алып жатыр», - деп Мәскеуге шағымданып, домалақ арызды қарша боратты. Ал шындығында, бәрі де керісінше еді. Бір кезде Алматы тұрғындарының 2 пайызы ғана қазақтар болатын. Осы әділетсіздікке шыдамай ашынған Мұқағали:
Алматы - казактың астанасы,
Орыстың баспанасы,
Үйғырдың асханасы, -
деп қаны сорғалаған шыңдықты айтып салғанды.
Гер-аға, Сіз бен біздің көз алдымызда Одақ құлады. Қазақстан жеке отау тігіп, дербес мемлекет болды. Қазақстандағы басқа ұлттар етек-жеңдерін жиып өздерінің тарихи отандарын іздей бастады. Орыстар Ресейге, немістер Германияға үдере көшті. Дәл осы кезде мен паспорт үстелінің бастығы едім, солардың көпшілігінің құжаттары менің қолымнан өтті. Солар¬дың қатарында біздің Көкпекті ауданының Үлкен Бөкен ауылынан Брауст деген неміс азаматы да Германияға жол тартты. Брауст Ақсуаттың немісі еді. Сол өскен ортасына қарай бейімделген ол біртоға, момын шаруа болатын. Кезінде оқи да алмаған. Сол себепті де не орысша, не немісше білмейтін еді. Одақ тарасымен бір туыстарын паналап Үлкен Бөкенге көшіп келеді. Онда да көп аялдамай, Германиядан бір-ақ шыққан ғой.
Германияға келген соң ол бұрынғы күйіне зар болады. Ешкіммен сөйлесе алмайды, сөйлейін десе тіл білмейді. Дүниенің қиыны тіл білмеген еқен, ішқұса болып өлуге айналады.

Бірде есік алдына шықса, бір қазақ өңдес біреу отырады. Бұрын көрмеген, бұл жерден кездестірмеген. Жасқаншақтап кеп, бәсең үнмен: «Ассалаумағалейкум», - деп әлгіге сәлем беріпті. Әлгі қарт адам екен, орнынан тұрып: «Әй, сен кімсің, қайдан келдің?» - депті қазақ тілін бұза сөйлеп. Сөйтсе ол соғыс кезінде тұтқынға түсіп, Сталиннің қатал жазасынан қорқып, сонда қалып қойған қазақ екен. Брауст сөйлесетін кісі тапқанына мәз, анау болса жерлесін кезіктіргеніне қуанып мәре-сәре болып, ананы-мынаны сұрасып ұзақ отырыпты. Ертесіне әлгі қазақ Браустқа: «Сен менің Отанымнан келдің, менің тілімді алып келдің. Мен бүкіл Қазақстан көшіп келгендей әсерде болдым. Сол үшін мынау саған деген сыйлығым болсын», - деп Браустқа «Мерседес» мәшинесінің кілтін ұсыныпты.
Баласы рөлде, Брауст сол мәшиені мініп, Үлкен Бөкенге келді. Мәшинеден түсе сала, жерді құшақтай құлап, еңіреп тұрып жылады. Қасиетті қазақ жеріне деген сартап болған сағынышын Брауст осылай білдірген еді.
Отанынан жырақта, туған-туыс, дос-жолдастан ада, алыста жүрген қазаққа отанынан, туған жерінен өз тілінде бір лебіз әкелген, жүрегі жарылардай қуаныш сыйлаған Браустқа әлгі қазақ ризашылығын солай білдірген екен. Қаншама жылдар қуғын-сүргін көріп, жырақта жүрсе де, әлгі қазақтың ана тілін жоғалтпай, қазақы қалпын бойында сақтағанына таңғалып, бас шайқамасқа лажың жоқ. Ал енді біз өз жерімізде, өз елімізде тұрып, ана тілін неге ұмытамыз? Жоқ әлде менсін бейміз бе?
Гер-аға, мен Сізді оқығанда Өзіңізбен бетпе-бет отьірып сөйлескендей, сырласқандай әсерде боламын. Қазір де дәл сондай күйде отырмын. Сіз аман болыңызшы, Сіздің қазақ ұлтына деген адалдығыңыз өзге ұлттың өкілдеріне де жұғысты болғай!

Игі тілекпен,
Рәтбек АРЫНҰЛЫ,
Көкпекті ауылы,
Шығыс Қазақстан облысы.



Есімдер - Ратбек Арынулы - Казакстанды отаным деп санайтын...

http://www.zhasalash.kz/suh...
ҚАЗАҚСТАНДЫ ОТАНЫМ ДЕП САНАЙТЫН АЗАМАТ БҰЛ ЖОБАНЫ ҚОЛДАЙДЫ ДЕП СЕНЕМIН

«Жас Алаш» газетiнде (№6, 21.01.2010 ж.) жарияланған «Қазақстан Республикасы ұлттық саясатының тұжырымдамасының» жобасымен толық таныстым. Жоба менiң көңiлiмнен шықты. Халық мұндай құжатты көптен күтiп жүрген едi, соған ендi ғана қолы жеткендей. Бұл жобада бүкiл Қазақстан халқының, оның iшiнде мемлекетқұрушы қазақ ұлтының көкейiндегi сауалдардың барлығы қамтылған. Менiңше, ұлтым деп жанашырлық танытқан кез келген қазақтың арманы, мақсат-мүддесi осы жобада тоғысқан. Қазақстанды Отаным деп есептейтiн азаматтар бұл жобаны қолдайды деген сенiмдемiн. Жоба парламентте талқыланып, қабылданып жатса, қазақ халқының шын мәнiндегi тәуелсiздiкке жеткенi болар едi. Осының бәрiн ескере отырып, жобаға өз ұсыныстарымды да қоссам деп едiм.

1. «Ұлттық саясаттың негiзгi бағыттары» (V тарау) бойынша, «Саяси-құқықтық салада» деген бөлiм мынадай сөйлеммен толықтырылса: «Мемлекеттiк тiлге шабуыл жасап, қарсылық бiлдiргендерге тоқтам салу үшiн Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексi мен Әкiмшiлiк кодекстерiне оларға қарсы жазалау шараларын қолданатын арнайы заң баптарын енгiзу».

2. «Сыртқы саясат саласында» бөлiмiне: «1931-32 жылдарда Қазақстанда ашаршылықты қолдан ұйымдастырып, 5 миллион қазақты аштан қырған, шетелге тарыдай шашыратып жiберген геноцид жасағаны үшiн КСРО-ның тiкелей мұрагерi болып есептелетiн Ресей Федерациясы Қазақстанға өтемақы төлесiн және шетелдегi қазақтардың тарихи отанына қайтып оралудағы жол шығынын да солар төлесiн» деген сөйлемдi қосу керек.

3. «Тәрбие, бiлiм беру және ғылым саласында» бөлiмiне: «Мұсылман балаларына имандылықты үйретiп, дiни тәрбие беру мақсатында Құран Кәрiм мектептерде пән ретiнде оқытылсын.
1-сыныптан 4-сыныпқа дейiн қазақ балалары тек қана қазақ мектептерiне берiлсiн. Оларға орыс мектептерi мен орыс сыныптарына баруға тыйым салынсын. 4-сыныптан кейiн қай тiлдi мектепке барамын десе әркiмнiң өз еркi, оған шек қойылмайды.» деген сөйлемдер енсе.

4. «Тiл саласында» деген бөлiмге мынадай толықтыру енгiзiлсе. Кеңес Одағы кезiнде құрылған «Қазақ тiлi қоғамы» еш нәтиже бермедi, өзiн-өзi ақтамады. Сондықтан ғұмыры да ұзақ болған жоқ. Сол себептi, «Қазақстанда Мемлекеттiк тiл комитетi құрылсын» деген сөйлем осы бөлiмге енгiзiлсе.

Ратбек АРЫНҰЛЫ, зейнеткер.
Шығыс Қазақстан облысы, Көкпектi ауданы




Есімдер - Р.Арынұлы - Ел боламын десен–есiмiңдi тузе

http://www.zhasalash.kz/mak...
Ел боламын десең – есiмiңдi түзе

Қалай айтсақ та, қазақ бауыр етi баласына ат қойғанда он ойланып, жүз толғанып барып, әр есiмнiң түбiне терең бойлап, зердесiнен өткiзiп қойған. АБАЙ – байқағыш, зерек, байыпты, АБЗАЛ – құрметтi, ардақты, АЙБАРША – ай сәулесiмен кестеленген сұлулық, АЙБИКЕ– ай падишасы, ханымы, т.б. осылай жалғасып кете бередi. Көрiп отырсыздар, бұл есiмдерден қазақ ұлтының рухы анадайдан андыздап тұр. Бiрақ кейiнiректе, әсiресе, Кеңес Одағы тұсында жерiмiз, онан соң елдiмекенде рiмiздiң атаулары орысшалана бастады. Одан соң қазақтың Кәрiм есiмi – Карим, Бейбiт – Бейбут, Демесiн – Димисин, Өмiрсерiк – Умерсерик болып бұрмаланды. Кеңестiк дәуiрде туу туралы куәлiк пен паспорт беретiн мекемелерде қазақ тiлiн бiлмейтiн басқа ұлттың өкiлдерi отырды. Олар қазақтың аты-жөнiн әдейi бұрмалады. Тiлдi құрту үшiн қазақтың жер, су, елдiмекен атауларын орысшалады. Бiрте-бiрте қазақтардың есiмдерiн, тегiн орысшаға көшiре бастады. Кейiннен Кеңес Одағында бiр-ақ ұлт, бiр-ақ тiл болу керек деген саясаттың салдарынан бұл үрдiс жаппай етек алып кеттi.

Ал қазiр ше? Қазақстан тә уелсiздiк алып, өз қолы өз аузына жеткенiне жиырма жылдың жүзi болды. Аты-жөнiмiз ендi қалпына келiп, қазақшалана ма деп жүрсек, әлi күнге өзгерiссiз қалып отыр. Оны қазақшалайын, жөндейiн деген ниет те жоқ көпшiлiкте. Себебi, олар ашпаған есiк, кiрмеген тесiк қалмады. Қайда барса да таулары шағылып қайтады. Себебi, құжаттандыру бөлiмдерiнде орыстiлдiлер немесе қазақ тiлiнде сауаты жоқтар отыр. Олар қазақ тiлiнiң грамматикасы түгiлi, қазақ тiлiнде еркiн сөйлеп, жаза бiлмейдi. Олар қазақтардың аты-жөндерiн дұрыстауға мүдделi де емес. Өйткенi, барлық iс қағаздары қазақшаға көшiп кетсе, ертең олар жұмыссыз қалады. Сондықтан жiлiктiң майлы басынан айырылғысы жоқ.

Осы «орыс тiлi – ресми тiл» деген сөз қазақтардың басына сор болып жабысты. Ол – аты-жөнiмiз жазылған құжаттарымыздан айқын аңғарылып тұр. Кеңестiк дәуiрдегi паспортымыз да екi тiлде жазыл ған, қазiргi жеке куәлiгiмiз де екi тiлде. Қай қоғамдық формацияда өмiр сүрсек те, қос атаудан арылмай-ақ қойдық. Осыдан барып халықтың санасында қазақтың есiмi орысшаға аударылады деген сенiм қалыптасып қалған. Дүниежүзiнде қазақтан басқа бiрде-бiр ұлттың есiмi, аты-жөнi басқа тiлге ауда рыл майды, өзiнiң ұлттық ерекшелi гi сақталып жазылады. Бiзде бұдан құтылатын бiр-ақ жол бар. Қазiр «жеке куәлiк ауыстырылады екен» деген сөз баспасөзде қылаң берiп қалды. Егер ауыстырыла қалса, сол куәлiк бiр-ақ тiлде – мемлекеттiк тiлде толтырылсын. Егер жеке куәлiк тағы да екi тiлде жазылса, онда жоғарыда аталған аудармалар мен қойыртпақтардан өмiрбақи құтыла алмаймыз. Ал аты-жөндерi, тегi күнi бүгiнге дейiн дұрыс жазылмаған адамдар ел iшiнде әлi де баршылық. Жаңа куәлiк алған кезде әдiлеттiлiк орнап, адамдардың талап-тiлектерi ескерiлетiн болсын. Мысалы, бiздiң ауданның Үлкен Бөкей ауылында Қоңыртай Омаров деген сексеннен асқан ақсақал тұрады. Ол кiсi 1928 жылы туған. Қоңыртайдың әке-шешесi аштан өлдi. Жетiм қалған баланы Зада¬кәрiм Омаров деген адам үйiне паналатып, кейiннен өз атына жаздырып алады. Мiне, содан берi Қо ңыртай Омаров болып жазылып жүр. Сол Қоңыртай ақсақал өз әкесi Құнанбайдың атына күнi бүгiнге дейiн жазыла алмай келедi. «Әкемнiң атын шығарсам, балаларым да сол кiсiнiң атына жазылса...» – деп армандағанда қарияның көкiрегi қарс айырылады. Қай есiкке кiрсе де, сiрескен бiреулер туу туралы куәлiк сұрайды. Ол кезде қазiргiдей қолына қалам ұстап, арқасын орындыққа тiреп, шырт түкiрiп шiреп отырған заман бол ған жоқ. Ел босып, Қытай асып, қалғандары аштан қырылып жатты. Ел iшi алатайдай бүлiнiп жатқанда кiм куәлiк жазып отырды дейсiң. Ал сол Задакәрiм марқұм жетiм ба ланы өз атына жазғызғанда еш кiм ешқандай куәлiк сұраған жоқ қой. Осы кiсi сияқты қазiр ел iшiнде әртүрлi себептермен өз әке сiнiң атына жазыла алмай жүрген адамдар баршылық. Мiне, осындай қиғаштықтар жаңа құжат пен жеке куәлiк алған кезде қатаң ескерiлсiн.

Ендiгi мәселе – туу туралы куәлiк пен паспорт беретiн құжаттандыру бөлiмiн қалай қазақшаландырамыз? Иә, қазiр мемлекеттiк қызметке кiретiн адамдар тестiлеу ден өтедi. Әйтсе де, осы тестiлеу көңiлге күдiк ұялатады. Өткен президенттiк сайлау кезiнде үмiткерлердiң барлығынан қазақ тiлiнен сынақ алынды, бұл да тестiлеудiң бiр түрi ғой. Осы сынақта президенттiкке үмiткер, қазақ тiлiнде екi сөздiң басын құрап сөйлей алмайтын Ғани Қасымовты қазақ тiлiнде «сайрап тұр» деп мүйiзi қарағайдай академиктерiмiз өткiзiп жiбердi. Академиктерiмiздiң осы iс-әрекетi кейiнгi тестiлеудiң әдiл өтпеуiне жол ашып берген сияқты. Менiң ше, қазақ тiлiне деген сауаттылықты анықтайтын бiр-ақ тәсiл бар. Ол үшiн мемлекеттiк қызметке орналаспақшы үмiткерлерден қазақша 7-сынып бағдарламасы бойынша диктант жаздырған жөн. Сауаттылықтың ақ-қарасын ажыратып беретiн әдiс осы ғана. Шын сауаттылық осында танылады.

Жоғарыда қазақтың есiмi, аты-жөнi, тегi басқа тiлге аударылмайды дедiм ғой. Менiң түсiнбейтiнiм, бiз соған неге жол беремiз? Осы бiр үлкен сұраққа үлкен мысал келтiрейiн. Президент әкесiнiң әдемi де әсем «Әбiш» деген қазақша атын «Абиш» деп айтып та, жазып та жүрмiз. Осыны бүкiл қазақтар оқып та, айтып та жүр. Бiр адам «бұл қалай?» демейдi. Тiптi, парламенттегiлер Назарбаевтың атына «Астананың атын берейiк» десе, Ақтөбеден бiр ғалым «мәңгiлiк президент етiп тағайындайық» дейдi. Осы жағымпаздар «президент әкесiнiң атын қазақшалайық» деп неге бастама көтермейдi? Әбiшұлы деп жазып, айтсақ қолымызды, тiлiмiздi бiреу кесiп ала ма? Орыс тiлiнде «ә» мен «i» әрiптерi жоқ деп неге жасқанамыз? Кiргiзсiн жоқ болса. Украина әлiппесiнде «i» деген әрiп бар, осылай айтылады да. Ал орыстардың көршiлерi украин тiлiнде газет, журнал оқиды, жазады. Бiзге келгенде неге олар табандап жатып алады?

Бiздiң тағы бiр кемшiлiгiмiз, әйтеуiр бiр құжат (төлқұжат, туу туралы куәлiк немесе анықтама) сұрап кiрмейтiн есiгiмiз, сығаламайтын тесiгiмiз қалмайды. Сонда олардан алған қағаздарымыздың бетiне бiр көз қиығын салып, қарамаймыз. Олар не жазып бердi деп зер салмай, бiреудiң сәлемдемесiн алғандай, қалтамызға басып жүре беремiз. Аты-жөнiмiздi қате жазғанын кеш бiлiп, өкiнiп, сан соғып жатамыз.

Көпшiлiгiмiз ауызша аты-жөнiмiздi бұрмалап айтып жатса, оған да мән бермеймiз, әу деместен жүре беремiз. Осыған байланысты Баукеңнiң өмiрiнен бiр мысал келтiре кетсем, көпшiлiкке үлгi болар деп ойлаймын.
Соғыстың қызып жатқан кезi. 1942 жылдың басы. Бұл кезде генерал Панфилов қаза тапқан. Баукең – батальон командирi. Мәскеуден жазушы Александр Бек Панфилов жөнiнде жазуға деректер жинау үшiн Баукеңдi iздеп келедi. Блиндажда көп офицерлер жиналып тұрған. Бек Баукеңе келiп:
– Бауыржан Момышев Сiз боласыз ба? – дедi.
– Жоқ, мен емеспiн, – деп Баукең оған бұрылып та қарамастан темекiсiн сорып тұра бередi. Бек әрi-берi Баукеңдi iздеп, ол кiсiнi таба алмайды. Бiреулер нұсқаған болуы керек, қара торы сұсты офицерге қайта келедi, бiрақ Баукең ыңғай бермейдi. Үшiншi рет келiп: «Сiз екенсiз ғой Бауыржан Момышев», – дегенде:
– Жоқ, мен Бауыржан Момышұлымын, – дептi. Анау кешiрiм сұрап сөзiн бастай бергенде, Баукең: «Честь имею», – деп қолын шекесiне апарып, блиндаждан шығып жүре берген екен. Оның кейiн де Бектiң тегiн дұрыс айпағанына қырыстанып, тәкаппарлығын танытып барып, оны сүмеңдетiп соңынан ұзақ жүргiзiп, құрдай жорғалатып қояды. Артынан оған қатаң талаптар қойып барып Панфилов туралы ұзақ әңгiмесiн бастайды. Мiне, Александр Бектiң «Волоколамское шоссе» (қазақшасы «Арпалыс» – Р.А.) повесi дүниеге осылай келген едi.

Ратбек Арынұлы,
Iшкi iстер органдарының құрметтi ардагерi,
Көкпектi ауданы,
Шығыс Қазақстан облысы
19 қараша 2009



Есімдер - Ратбек Арынұлы - Орыс тілі халыкаралык тіл емес

http://www.qazaq.kz/arhiv/?...
ОРЫС ТІЛІ – ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТІЛ ЕМЕС

Кеңес Одағы дәуірлеп тұрған кезде орыс тілі белді де, беделді тіл болғаны жасырын емес. Қай елде болмасын басқыншы ел өктемдік танытып, өз тілін жергілікті халыққа тықпалайтыны тарихтан мәлім.

Сол сияқты орыс тілі бізде де жаппай барлық мектептерде міндетті пән ретінде зорлықпен оқытылды. "Ұлы көсем" Сталин совет халқын бір тілде сайратам деп қиялдады. Осының арқасында халықтың санасында орыс тілінің халықаралық дәрежесі бар деген ұғым қалыптасты.

Ал шын мәнінде орыс тілі - халықаралық тіл ме, болса ол тілді кімдер сөйлейді. Әлемде халқының саны жағынан бірінші орында тұрған мемлекет - Қытай Халық Республикасы. Олар 1,5 миллиард халықты құрайды. Мұндағы халықтың 98,2 пайызы хань тілінде сөйлейді екен. Оған осы тілде сөйлейтін Тайвань және Қытаймен көршілес жатқан басқа да мемлекеттерді қоссақ хань тілінде сөйлейтіндер дүниежүзінде бірінші орында тұр. Азияның кептеген мемлекеттері қарым-қатынас тіл ретінде ағылшын тілін пайдаланады.

Сонан кейін халқының саны жағынан екінші орында үнділер тұр. Ұлы жазушы Мұхтар Әуезов кезінде екі рет сапар шеккен тұңғыш қазақ қаламгері. Ақырғы рет 1960 жылы Индияны 45 күн аралап, нәтижесінде "Индия очерктері" деген тамаша туындыны дүниеге әкеліп кетті. Осы очеркінде жазушы үнді халықтарының тіліне айрықша тоқталады. "Индияда 60-қа жуық тілдер бар. Соның ішінде 15 тіл ірі тілдер. Ол тілдерде көп халықтар сөйлейді. Сондай тілдер: һинді, урду, бенгали, тамил, марати, гуджарати, ассам, канери, малаялум, пенжап тілдері сияқты топтар. Бұл тілдердің ішінде һинді тілінде сөйлейтін халық бәрінен де көп аталады. Болашақта бұл тілді мемлекеттік тіл жасамақшы. Барлығына ортақ жалғыз тіл - ағылшын тілі болып отыр", - деп жазады. Қараңыздаршы, миллиардтан асатын халқы бар бұл елде де орыс тілі бар ма? Барлығына ортақ тіл ағылшын тілі деп отыр ғой, ұлы Мұхтар.

Жер шарында екі миллиардқа таяу мұсылмандар тұрады екен. Олардың барлығының да өз ана тілдері бар. Көршілес мемлекеттермен бұлардың да қарым-қатынас тілі - ағылшын тілі.

Батыс Европа халқы ше? Мұнда ықылым заманнан бері қарата үш бірдей халықаралық тіл (ағылшын, неміс, француз) қолданылып келеді. Бір қазанға үш бірдей "қошқардың" басы сыйып алса да жетеді. Төртіншісінің басы артық. Ендеше мұнда да орыс тіліне орын жоқ деген сөз.

Бұрынғы Кеңестер Одағы тарап, үш миллион халық тоз-тозы шығып тарап кетті. Кезіндегі 15 республиканың әрқайсысы дербес мемлекет болып бөлек отау құрды. Осы себепті орыс тілінің аясы бұрынғыдан да тарыла түсті. Балтық бойы жағалауындағы елдер мектеп программасынан орыс тілін баяғыда лақтырып тастады. Ал Орта Азия халықтары болса, түркі тілдес тәжіктер парсы тілінде сөйлейді. Соның өзінде олардың көпшілігі өзбек тілін біледі. Өзбекше сөйлегендері сол жетекпен қазақша да үйреніп кетуі әбден мүмкін. Еңдеше орта Азия халықтары орыс тілінсіз-ақ бірін-бірі жақсы түсініседі, сөйлеседі.

Кавказ халықтары күні бүгінге дейін орыстармен қырық пышақ болып келеді (әсіресе шешендер, грузиндер, әзірбайжандар). Оларды да орыс тілінде сөйлеседі деудің қисыны жоқ. Сонау қияндағы Американың орыс тілі түсіне де кірмейді.

Сонымен жер бетінде өмір сүретін 6 миллиард халық түгенделіп те қалды емес пе?! Айтыңыздаршы, сонда орыс тілінде кімдер сөйлейді? Алыстағы Африка ма, әлде айдаладағы Австралия ма?

Иә, дүниенің төрт бұрышынан орыс тіліне орын таба алмадық десек қателесерміз. Сөйтсек, орыс тілінде орыстар мен қазақтар ғана сөйлеседі екен. Орыстардікі жөн делік, өз тілі ғой, ал қазақтарға не жорық? Біз орыс тіліне неге соншама тас кенеше жабысып қалдық. Оның басты себебі - осы уақытқа дейін билік басындағылар тіл жөнінде жалған саясат ұстанып келеді. Сөз жүзінде қазақ тілін жақтағансиды, ал іс жүзіне келгенде оны тұқыртып келеді. Өйткені, билік басындағылар түгелге дерлік орыстілділер. Орыс тілі - халықаралық тіл дегенді насихаттап жүрген де осылар. Олар өздерінің қазақ тілінде сөйлемеуін халықаралық тілде сөйлеп жүрміз деп өздерін де, өзгені де алдап жүр. Екінші себеп... Қазақстан жаппай қазақ тіліне көшіп кетсе, биліктегілердің бүгін өздері, ертең балалары жұмыссыз қалады. Өйткені, олардың балалары да орыстілділер. Осы үрейден, қорқыныштан олардың түн ұйқысы төртке бөлінеді. Сондықтан да олар қазақ тіліне қарсы, өйткені биліктен айрылып қалады. Бүгін өздері кетсе, сол орынға күні ертең олардың орыстілді балалары отыруы керек. Кім жіліктің майлы басын бере қояды?!. Бермейді.

Ратбек АРЫНҰЛЫ, зейнеткер
Көкпекті ауданы,
Шығыс Қазақстан облысы
«Азат» газеті, № 15 (203), 03.08.2007ж.




Есімдер - Ратбек Арынұлы - Өзім туралы (үзі

осы сайтка Иса Момбаев салған, 21-09-2009 13:03
________________________________________

Ратбек Арынұлы.
Өзім туралы. (үзінді)

Әкем өлген соң апам біреуге көмекші, немесе түнгі қой күзетінде болады. Әртүрлі жұмыстарда жүреді. Міне, енді Орта баздамыз. Орта баз колхоз орталығы Ақжайлаудан төрт-бес шақырымдай жерде. Бүгін күн шайдай ашық, жарқырап тұр. Қыстың күні болса да май тоңғысыз. Апам мені төшкіге (колхоз орталығын солай атайтын, "точка-орталық" - деген сөзден алынған болу керек. Автор) жібереді. "Бар, арқардың етін үлестіріп жатыр колхозшыларға, алып кел"- деді. Жалғыз, жаяу Ақжайлауға келдім. Таяп келе көрдім, бір топ кісі үймелеп тұр. Орталарында арқардың еті. Бұзылып, жіліктеп қойған, терісінің үстінде жатыр. Мені көріп біреу: "Әй, мынау Әйағаңның баласы келіп тұр ғой, беріңдер үлесін" - деді. Менің әкемді үлкен-кіші "Әйаға" деп атайтынын білем. Арқарды аулап, колхозшыларды азықтандырып тұратын Қабденнің інісі Кәрім екенін білем. Бүйрек беттілеу, қара мұртты Кәрім ортада тұр екен, менің бас-аяғыма барлай қарап қойды, бірақ үндеген жоқ. Алайда сол кісінің не істейтінін білмеймін. Кәрім кейіннен Ақжайлауда колхоз бастығы болды. Кәрімнен Мүтәләпхан (Мүтән) деген ұл болды. Ол ертеректе автоапаттан қайтыс болды. Оның ұлы Айбек Кәрімов бұрын Аягөз ауданында әкім болды. Қазір Тарбағатай ауданының әкімі.

Маған бір-екі жілік, тағы бір омыртқа болу керек сол жақ қолымның қарына іліп берді. Ет қолыма тиген соң көңілденіп ізімше кейін қайттым. Талды өзенінің үстімен келем. Мұздың үстін қырбақ қар жапқан, аса тайғанақ емес. Одан өтісімен енді Базар өзенін бойлап жүрем. Орта базға қарай. Базар өзені Көкшыбық тауының бауырын қуалай ағады, менің сол жағымда қалады. Екі өзеннің бойы да тұнып тұрған талдар, ит тұмсығы өтпейтін қалың тоғай. Екеуінің бойы да биір жырлауыт. Жалғыз аяқ жол өзенге таяу өтеді. Аяңдап, мұздақ жермен сырғанап қойып жайбарақат келем. Кенет ту сыртымнан қарды күтір-күтір сындыра келе жатқан дауысқа қарап үлгірмедім екі көк ит мені "тезірек жүр" дегендей құйрықтарымен сипай қамшылап алға өте берді. Арттан не салт ат, не ат шана көрінбейді. Тоғай арасынан шыға алмай келе жатқан біреу шығар деп алға жүре бердім. Екі ит алға озып кеткен бастықтардың иттері болар, өздері де қазір келіп қалар деген ойда болдым. Екі ит бірін бірі қуалап, әудем жерге дейін жарысып барды да біреуі тура жолдың үстіне маған қарап жатып алды. Ал екіншісі әрірек барып, ол да жатты. Бірақ бетін ары қаратып алды. Жол үстінде жатқан көк итке таяп келем. ол орнынан созалаңдап, ұзартып түрегелді. Неге екенін қайдам, мойнында қарғысы жоқ. Әдетте бастықтардың иттерінің мойнында шытыралы қарғысы болады. Кенет ол шоқиып отыра қалды, қолымдағы етіме төніп келді. Өңменімнен өткендей өткір көздері мені ішіп-жеп барады. Енді бірде етке таяп келді. Ұзын жұп-жұқа қызыл тілімен аузының айналасын қара танауына дейін жалап-жұқтап, жұтынып-жұтынып қояды. Жұтынған сайын жұтқыншағы бүлкілдеп жоғары-төмен секіріп тұр. "Кет" - деп тебуге ыңғайланып кішкентай, қысқа аяғымды көтере сермеп қоям. Әлгі ит орнынан қозғалар емес, қайта маған қарай ұмтылып қояды. Арт жағыма қарасам еш қара көрінбейді. Еріксіз оңға қарай ойысып, таяу тұрған тоғайдан шеттеп, жазыққа қарай ығыстым. Жолдан шығып кеттім. Апам сырып берген етігімнің қонышынан қар асып кетті. Енді бір-екі аттасам қар қалыңдай түсетіндей. Осы кезде арт жақтан аттың пысқырғаны естілді. Жалт қарасам қос ат жеккен кашовкамен екі адам құйғытып келеді. Ат шанадағылар маған таяй бере жүрістерін сәл бәсеңдетіп, тоқтамастан мені тымақша көтеріп шанаға отырғызып алды. Енді ғана байқадым жол үстіндегі көк иттердің екеуі де жоқ. Әлгі екі адамның біреуі ауылдық кеңестің төрағасы Ыдырышев Дәуітбек, екіншісін білмеймін. "..Ой, әлгі екі көк.." деп бірі самбырлап, сөйлей бастап еді, екіншісі "Шошытасың ..қой" - деді. "иә, әлгі көк иттер қайда кетті екен? - деп бұрып кетті. Әп-сәтте үйге келдім. Апам да есік алдында мені байқастап жүр екен. Шанадан түсіп үйге кіріп кеттім. Шәйзатқа ет әкелгенімді айтып, мақтанып жатырмын. Бұл кезде Дәуітбек апамды ауашалап, бірдеңе айтып жатты. Әлден уақыттан кейін апам үйге кіріп, мені бауырына алып, ұзақ тұрды. Бір кезде дауысы дірілдеп: "Құлыным-ай, сені ит-құстың аузына салып бере жаздаппын ғой" - деді. Манағы көк "иттердің" қасқыр екенін білгенде өне бойым қалтырап кетті.

Мұрат КЕРІМБАЕВ: Путинмен күрескенімді 28 жылдан кейін есіме түсірдім



«Путинмен күрескен палуан Семейде тұрады» дегенді естігенде кездескенше тағат таппағаным рас. «Кім болды екен, қалай кездесті, қашан күресті, қандай адам болды екен?» деген сауалдар санаға тыным бермей, Семейге жол тартқанмын. Есікті алпысты алқымдаған ел ағасы ашты. Қарапайым, орта бойлы, мығым денелі, жайдары жүзді жанмен әңгімеміз бірден жарасып жүре берді.

– 1968 жылы қараша айында әскерге ша­қырылдым, – деп бастады әңгімесін Мұ­рат Керімбаев. – Бара салысымен спорт ше­бер­лігіне үміткер нормативін орын­дадым. Көп ұзамай мені спорттық ротаға қа­былдады. Әрине, әуелі физикалық даяр­лығымды, күш-қуатымды тексеріп көр­ді. Расында, мен спорттан қара жаяу емес едім. Семейдің педагогикалық инс­ти­туты жанындағы денешынықтыру кур­сында бір жыл оқығаным бар. Содан не ке­рек, мен өзіміздің әскери бөлімнің стра­те­гиялық ракеталар полкінің жат­тық­тырушысы болып жұмыс істей бастадым. Түр­лі турнирлерге қатыстық. Командалық есеп­те де, жекелей сында да әуелі ди­визияны жеңдік, одан кейін бүкіл армияны ті­зе бүктірдік. 58 келі салмақ дәрежесінде За­байкалье әскери аймағының чемпионы бол­дым. Ол кезде самбо күресінде ең же­ңіл салмақ 58 келі болатын. Сондай жа­рыс­тардың бірінде Ресейдің бүгінгі Пре­мьер-министрі Владимир Путинмен жо­лым түйісті. Екеуміз бір топқа түсіппіз. Пу­тин ол кезде студент еді. Ленинградтың заң факультетінде оқып жүрген кезі екен. Бірақ ол кезде мен оның заң факультетінде оқитынын білген жоқпын. Кейін өмірбаянын оқығаннан соң ғана білдім ғой. Сол күні бір топта төрт адаммен кү­рес­тім. Соның бірі Путин болды. Шынымды айт­сам, мен ол кезде оның Путин екенін біл­ген емеспін. Әскери борышымды өтеп елге оралғаннан кейін 1972 жылы Томскіде Сергей Вицеманның жүлдесі үшін сам­бодан бүкілодақтық турнир өтті. Сол жолы Се­мейден Керей Қойшыбеков, Серік Тоқ­тарғазин секілді жігіттерді бастап мен де бардым. Сол кезде бір салмақта 66 адам күрестік. Бір қызығы, бұл жарысқа Путин де келіпті. Бірақ басқа топта күресті. Қарап қоямын, түрі таныс секілді. Айтпақшы, сол күні онымен жақынырақ танысудың сәті түсті. Таныстырған – әскерде борышымызды бірге өтеген челябілік Анотолий Бондаренко деген жігіт. Путинді таниды екен. Бұрын бір­ге күрескен бе, әлде бір жерде бірге бол­ған ба, әйтеуір, бірін-бірі жақсы біледі екен. Сол көргеннен кейін Путинді 28 жыл­дан кейін бір-ақ көрдім ғой. Өз үйімде, те­ле­дидардан. Жеңгең екеуміз теледидар кө­ріп отырғанбыз. Теледидардан Ресейдегі пре­зидент сайлауында жеңіске жеткен Пре­зиденттің ұлықтау рәсімі көрсетіліп жат­ты. Президент келе жатыр. Қараймын, тү­рі таныс секілді. Әйеліме: «Мен мы­наны танимын ғой. Менімен күрескен бал­уан», – деймін. Міне, осылайша, Пу­тинмен күрес­кенімді 28 жылдан кейін есі­ме түсірдім.

– Путинмен арадағы күрес қалайша өрбіді? Қайсыларыңыз басымдық та­ныттыңыздар?

– Мен ол кезде 20 жастамын. Путин – 18 жаста. Екі жас үлкендігім бар. Соған қарамастан, Путин жақсы күресті. Бірақ мен ұпай санымен жеңіске жеттім.

– Мына құлағымды сындырған – якут­тар, – дейді ағамыз өткен күндерін ой еле­гінен өткізіп. – Әскерде жүргенде бас­ты­ғым мен самбошы болсам да, «Ойбай, Ке­­рімбаев, округтің балуандары кү­ресетін турнирде еркін күрестен де қатыса салшы. Сені жығатын ешкім жоқ мұнда» деген соң шыға салғанмын. Сол жарыста Роман Дми­трев, Гаврил Дмитрев, Планотов деген якут­тармен күрескенде мына құлағымды сын­дырды.

– Жеңіп сындырды ма, жеңіліп сын­дырды ма?

– Жеңгеніміз де бар, жеңілгеніміз де бар.

– Құлағыңызды якуттарға беріпсіз. Иығыңызды кім сындырды?

– Иығымды сындырған – бір орыс жігіті. Негізі, менің қолым қысқа ғой. Екінің бірі болевойға (күрестегі қолды майыстыру – А.Қ) ала алмайды. Бір жарыста әлгі орыспен күрестім. Негізінде, болевойға буынды алады ғой. Ана жігіт буынды емес, мұқым иықты алды. Бір қолым оның мы­тып ұстаған қолдарында, екінші қолым оның астында қалды. Сонда да ұпай бо­йынша ұтып жатқанмын. Есеп 3:1 болатын. Омскіде қазақтар көп тұрады. Бір тобы әлгі тур­нирді көруге келсе керек. Күресіп жатқанда «Мұрат, Мұрат, шыда, шыда. 30 секунд қалды» дегендері есімде. Таныс дауыс. Қазақтың дауысы. Сол дауыс маған күш берді ғой деймін. Қиналып жатсам да, кілемді соғып берілмедім. Сонда екеуміздің арамыздағы жекпе-жектің аяқталуына санаулы секундтар қалғанда әлгі жігіт қолымды қатты басып жібергенде, талық­сып кетіппін. Төрешінің ысқырығы шыр еткенде есімді жидым. Осылайша оны жеңіп кеттім. Бірақ иығымды шығардым. Төреші қолымды көтергенде айғай сал­ғаным әлі есімде. Бірден дәрігерлер алып кетті. Екінші орын алдым. Кейін кез­дес­кенде әлгі жігіт: «Сен жындысың ба? Мен қо­лыңды жұлып ала жаздадым ғой», – дей­ді. Сөйтсем, ол бір застава басты­ғы­ның орынбасары екен.

Біле жүрер бір дерек

Мұрат Керімбаев 1950 жылы Семей облысының Ақсуат ауданында дүниеге келген. Жастайынан жанына спортты серік еткен азамат Семей қаласының 250 жылдық тойында 52 келі салмақ дәрежесінде қазақша күрестен чемпион атанды. Абай Құнанбаевтың 125 жылдық тойында өз салмағында қарсылас шақ келтірмеді. Һәкімнің 150 жылдық тойында ұлттық ойындардың бас төрешісі болып, спортшылардың шеруін өткізуге үлкен еңбек сіңірді. Ақсуат ауданының волейбол, футбол құрама командасының сапында ойнап, бірнеше рет Семей облысының жеңімпазы атанды. Мұрат Керімбаев – самбо мен еркін күрестен спорт шеберлігіне үміткер болса, қазақша күрестен спорт шебері атанған азамат.

Ілиясова Майра Әлімғазықызы

 

       Майраның әкесі Ыбырайұлы Әлімғазының руы Тоқабай ішінде Жомарт, оның ішінде Мақпал анамыздың Бәйгел аталарынан тарайды.

        Әнші Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген артисі. Өз айтуы бойынша бұл қасиетті өнер ана сүтімен берілген көрінеді.

       Әкесінің әкесі Ыбырай ел арасында ақын Ыбырай атанып кеткен сері адам болыпты. Қасына елдегі өнерлі жігіттерді жинап алып, айлап жол жүріп кетеді екен. Әкесі Әлімғазы да, өнерді жанындай сүйген адам болыпты.

       Ол кісі Алпамыс, Қобыланды батыр хиссаларын жатқа айтып, домбырамен қоңыр даусымен әндер айтады екен. Майраның есінде қалғаны «Бір мысқал» әнін ерекше бір шабытпен орындаушы еді дейді. Үйге қонақ келгенде менің Майрам үлкен артист болады деп ән ай  ттырып отырады екен.

       Өкінішке орай, әкесі Майраның 7 сыныпта оқып жүргенінде дүние салып, қызының үлкен әнші болғандығын көре алмаған.

       Анасы Кәдірбайқызы Қазынаның да руы Тоқабай.

       Анасының да әдемі лирикалық мұңды даусы болған көрінеді.

       Анасы о дүниелік болғанда Майра небәрі үш жаста екен. Майраны тәрбиелеп өсірген үлкен апайы Қайнисаның айтуы бойынша, Майраның Майраның репертуарында айтылып жүрген халық әндері «Ағажан – Алтай», «Ақтамақ», «Ақ ерке», «Жетісу», Садық Кәрімбаевтың әндері сол анасы айтқан әндер екен.

       Майраның маған әншілік өнер ана сүтімен берілді деген пікіріне толық қосылуға болады.

       Әкесі Әлімғазы аналарының жоқтығын білдірмей, апалы – сіңілілі төрт қыз баласын да, қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқытпай өзі тәрбиелеп өсіріпті.

       Үлкен әпкесі Қайниса домбыра мен гармонды жақсы ойнапты. Халық әндерін, халық композиторлары Шәмші Қалдаяқов, Аблахат Еспаев, Бекен Жамақаев, Илья Жақанов, Әсет Бейсеуов сияқты сазгерлердің әндерін осы әпкесінен тыңдап өседі.

       Сәния сабаққа алғыр, тал шыбықтай майысып билейтін өнері болса, тете әпкесі Әсия екеуі мектеп қабырғасында жүргеннен бастап қос дауыспен «ағайынды Ілиясовалар» атанып ән салыпты.

       Майра жанұя жағдайына байланысты жоғарғы оқу орнына жеті жылдан кейін келіп түсіп, өнерге де кешігіңкіреп келеді.

       Белгілі өнер зерттеушісі Жарқын Шәкәрім нағашысымен белгілі жазушы Тұрдыбек Алшынбаев қолынан жетелеп 1977 жылы Алматы цирк - өнер студиясына Жүсіпбек Елебековтың класына алып келіп өнерде кең қанат жаюына себепші болады.

       1977 – 1979 жылдары талантты, қайталанбас әнші, Қазақстан Республикасының халық әртісі Қайрат Байбосыновтың класынан дәріс алады. Екі жылдық студияны бітірген жылы Қазақстан Республикасының халық әртісі Кәуке Кенжетаевтың арнайы шақыруымен Алматы мемлекеттік театр – кино институтының музыкалық драма бөлімін қызыл дипломмен бітіріп, 1984 жылы халық аспаптар музейінде құрылған «Сазген» халықтық этнографиялық ансамбліне конкурстан өтіп, әнші болып қабылданады. Осы ансамбльдің құрамымен Турция, Қытай, Корея, Франция, Монғолия, Египет, Индия мемлекеттерінде болып, қазақтың дәстүрлі әндерімен дүние жүзіне қазақ деген киелі ел бар екенін танытқан күміс көмей, жез таңдай әншінің бірі осы Майра болатын.

       Содан бері қазақ өнеріне сүбелі үлес қосып келе жатқан шоқтығы биік артистің бірі және бірегейі.

       1994 жылы Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген артисі деген құрметті атаққа ие болды. Қазақ өнерінің алтын қорында «Майра Ильясова ән шырқайды», «Ән атасы Әміре», «Көкшенің үш әні», «Көкшетау әуендері», «Алтыбақан» сияқты фильм – концерттері сақталған.

       Хабар телеарнасында көрсетіліп жүрген «Жар ана», «Даусыңнан айналайын» балалар ән фестивалінің авторы да Майра Әлімғазықызы.

       2003 жылы Майра Әлімғазықызының жетекшілігімен «Майра» продюссерлік орталығы дүниеге келді. Талантты да талапты жас буынға қазақ әндерін қаймағы бұзылмаған күйінде үйретіп жатқан еңбегін қазақ өнерінің мұхитына қосқан үлесі екендігін айтқан орынды болар.

       Халық асыға күтіп, сүйсіне тыңдайтын «Қыздарай», «Бұрылтай», «Мойынқұмда», «Алматы вальсі» тобы ол өзі бір төбе еңбек жемісі деп айтуға болады.

       Ақсуат топырағынан нәр алған, өз бойына қарапайымдылық пен адалдық қасиеттерін жинаған Алла талант берген қызымыздың халқына, еліне, жұртына әлі де берері көп деген ізгі тілекпен сөзімді аяқтаймын.

                                                            ТӨЛЕУҒАЗЫ НҰРҒАЛИҰЛЫ

      

 

МАЙРА ІЛИЯСОВА



— Еркекшоралау болып өстім. Шашымды мектепке барғанша тықырлап алып тастайды екен. Отбасында төрт қыз едік, әкем мені кенжесі болғандықтан ұл бала сияқты тәрбиелепті. Анам 37 жасына дейін 11 құрсақ көтергенімен, балаларының бәрі шетінеп төрт қыз ғана қалыпты. Басым тақырбас, тілім «р» әрпіне келмейді екен. Менен бір жас үлкен Әсия деген әпкем бірінші сыныпқа барарда, мен де барам деп қиғылық салыппын. Үлкендер: «өзі-ақ бір-екі күннен соң қояр» деп жібере салыпты. Мен пысықтығымнан оқып кетіппін. Мұғалім менің тілімді қызықтап, «қара сиыр» деп айтшы десе, «қайа сиый» дейді екенмін. Әсия соған намыстанып, «мен мұнымен оқымаймын, ол — сақау» деп жылап келген соң, ол «а» класында, мен «б» класында оқып шықтым.

Сәби кезімді есіме алғанда мына бір жағдай ойыма оралады. Мен өмірге екі рет келген адаммын. Анам жарық дүниеге әкелсе, екінші ретте де анам өлім аузынан алып қалыпты. Мен дүниеге келгеннен кейін анам ауруханаға түсіп қалады. Апаларым кішкентай, әкем жалғыз. Әлжуаз болып туылған менің тек кірпіктерім ғана қимылдап жатса керек. Әкем жылап: «бұл да адам болмайтын болды, енді тек анасы аман болсын» деп менің бетіме ақ орамал жауып, босағаға қойыпты. Сол күні анам да келіпті. Менің бетімдегі ақ жаулықты көріп, шошып кетеді. Жанталасып бетімді ашса, кірпігім ғана қозғалып жатыр екен. Анам жылап, «тірі баланың бетін неге жаптың?» десе, әкем «біреуің аман қалсын деп жасадым, енді қайтем?» дейтін көрінеді. Екеуі ауыл молдасына алып барыпты. Ол тамырымды басып көріп, «мына шөпті қайнатып, сөлін аузына тамызыңдар. Жарты сағаттан соң, бала жыласа, қуана беріңдер. Терлеп, бір күн, бір түн ұйықтайды. Мазасын алмаңдар. Ал, жыламаса, менің шамам келмейді» депті. Анам жанұшыра жүгіріп, дәріні ішкізіпті. Кейінірек үлкен апайым: «сен сол күні тоқтамастан қатты жыладың. Сірә, дауыс саған сол кезде қонса керек» деп сол оқиғаны баяндап берген-ді. Жылап-жылап, талықсып ұйықтап кетіппін. «Өліп қалмады ма екен» деп бетімді ашса, мұрным терлеп, пышылдап жатсам керек. Содан жазылып кетіппін.

 

 

Майра ІЛИЯСОВА, ҚР еңбек сіңірген әртісі, «Құрмет» орденінің иегері, әнші, продюсер: Ақша талантты тудыра алмайды, керісінше, шын талант ақшаны құл ете алады

15 Наурыз 2011

– Бір кездері қазақ эстрадасына «продюсер» деген терминнің өзі таңсық естілетін болса, бүгіндері продюсерсіз әнші бар десе, таңғала­тын дәрежеге жеттік. Көптеген танымал продюсер есімі брендке айналып, олар әншілік әлемінде танымалдықтың, табыстың кепілін­дей болып кеткені рас. Алайда осыған қарап, бізде шоу-индустрия қалыптасты деп айтуға келе ме?

 

– Шынында да, қызық сұрақ екен… Өйт­кені бұл – өзгені айтпағанда, өнерде жүрген­дердің өзі бірі түсінсе, бірі әлі күнге түсіне алмай жүрген жайт. Тек продюсердің өзіне келсек, бұрындары тек Ресей шоу бизнесіне қатысты әңгіме қозғалғанда ғана, мысалы, Валерия, «Тату» тобы т.б. көптеген топты прод­юсерлері алып шыққаны жайлы ести­тінбіз. Өзімізге де сол жағдай келді, бірақ әлі күнге бізде шоу-бизнес, шоу-индустрия қалыптасып, дамып кетті дей алмаймын. Біз әлі бейне бір бірінші сыныпқа енді ғана барып, жаңадан әріп үйреніп жатқан бала секілдіміз. Өйткені продюсер деп ауыз толтырып айтуға тұрарлық бірді-екілі есім­мен ғана тоқтап қаламыз. Алғаш продю­серлікті қолға алып, жобасы бірден халық­тың жүрегін жаулап алған адам деп мен Қыдырәліні айтар едім. Оның бір ғана «Ұлы­тауының» өзі – бүгінде халықаралық дең­гей­ге шығып кеткен топ. Сондықтан Қыдырә­лінің жұмысы үлкен бағаға лайық деп білемін. Өзімді де продю­сермін деп есепте­меймін. Мен – жастарды тәрбиелеп жүрген ұстазбын. Өйткені продю­сер деген – қомақ­ты қаржы салу, со­сын алған әншіңді жоғарғы деңгейге көтеру, онымен келісімшартқа отыру, сол шартты бұлжытпай орындап, ол бұзылған жағдайда соттасу, сондай көптеген жауапкершілікті талап ететін мехнатты жұмыс. Осы талап тұрғысынан келгенде, мен ешкіммен ешқан­дай шартқа отырмай­мын, ешқашан ешкім­мен соттасқан жоқпын, ауыз толтырып айтатындай қаржы құйған жоқпын. Менің топтарыма келсек, мысалы, «Ерке» тобына үш жылдың ішінде жұмсаған қаржым ары кеткенде 60 мың долларға жетуі мүмкін. Соншалықты көп емес те. Сон­дықтан мен өзімді ұстаздық, бағыт сілтеу­шілік жолда жүрмін деп түсінемін. Сондай-ақ менің орталығымдағы Бейбіт Алдаберген – 2007 жылғы «Жас қанаттың» бас жүлде­гері, сол жігіт Маңғыстау облысынан өзі қоңы­рау шалып «Майра апай, менің арма­ным – Алма­ты, көмектесіңізші» деген соң, тыңдап көрдім де, алдым. Онда да жұмыс істеп жатқаныма төрт-бес айдың жобасы ғана бол­ды. «Сақ» этно тобы бар, олар да әлі қалт-құлт етіп жүрген сәби сынды, аяғынан нық тұрған жоқ. Жалпы, осы этно топ деген бізде әлі игерілмеген тың сияқты. Қай жағынан қалай шығып, қайткенде сол тыңнан дән өсіріп, өндіріп шығарарымды білмей жүрмін. Яғни этно топты алға жыл­жытудың тетігін таба алмай жатырмын.

«Қыздар-ай» – сонау Қыдырәлі «АБК»-ны алғаш алып шыққан кезде ойламаған жерден өзінен-өзі туып кеткен топ. Ешқандай да бір жоба жасап, сахнаға алып шығамын деген ой, шыны керек, сол тұста үш ұйықта­сам, түсіме кірмеген. Тек барған жерімде мен ән айтамын, екі келінім екі жағымнан қосылады. Содан дауысымыздың керемет үндестігін байқаған елдің өзі бізді шақыра­тын болды. Тіпті ат та қойған жоқпыз өзіміз­ге, алғаш орындағанымыз Жәудір Артық­баеваның «Қыздар-ай» әні еді, содан ел солай атап кетті. 1993 жылы дүниеге келген топ әлі күнге өз танымалдығын жоғалтқан жоқ. Және сол тұста бейнебаянсыз-ақ бір-ақ айдың ішінде танылып кетті. Қазіргідей бес-алты бейнебаянды айлап айналдырып, содан зорға көтерілетін тұста, әлгіміз тіпті адам сенгісіз жағдай секілді. Гастрольдерде халық өте жақсы қабылдайды. Ал енді продюсерлікте Қыдырәліні мақтап жатқан себебім, оның ең бірінші жақсы жобасы – «АБК», сосын «Ұлытау», тіпті Қарақатты да дәстүрлі әннен эстрадаға алып келген – сол азамат. Қарақаттың жеке орындауы, кейде екеуінің бірігіп айтуы, жетігенмен, фольк­лор­лық ансамбльмен ән орындауы – Қыдырәлінің идеясы, соның тікелей ұйытқы­сымен болып жатқан жұмыс. Қазақтың өзі­­нің төл қуыршағын шығаруының өзі – сондай бір ұлтжандылық пен жанқиярлық әрекеттің жемісі. Міне, сізге шоу-индустрия! Сондай-ақ кейінгі кездегілерден Ерік Тастам­бековтің жобалары да жаман емес. Қазақ­шаны шалалау айтып кететін әншілері кез­десіп қалатынын ескермесек, тәп-тәуір жұ­мыс істеп жатқандардың бірі – осы жігіт.

– Айтқандай, осы қазақтілді, орыстілді болып бөліну құбылысы қазіргі кезде әншілердің арасында қатты байқала ма, әлде олар біртіндеп бір арнаға тоғысып, өзара ымыраға келіп жатыр ма қайта?

– Қазір бізде екі топ бар: оның бірі – қазақ эстрадасына, екіншісі Қазақстан эстра­дасына қызмет етіп жатқандарын алға тартады. Қазақстандық эстрада әншілерінің қазақ әншілеріне мұрын шүйіре қарайтын кездері байқалады. Меніңше, бұл жерде кінә өзімізден де бар. Жасыратыны жоқ, Қазақстан эстрадасына қарап отырсаңыз, әнші қыздардың киімдері де өздеріне жара­сады, шаштары да соңғы үлгіде, макияж­дары, жасап жатқан бейнебаяндары қазақ эстрадасынан көш ілгері. Осыны біз еріксіз мойындауға мәжбүрміз. Бұл пікірім үшін қазақ эстрадасындағы әншілер өкпелемей-ақ қойсын, себебі ішінде өзім де бірге жүзіп жүрмін. Қазақ эстрадасын кемсіткендермен ұрсысып та жүрміз. Бірақ өзімнің ұйымдас­тыратын жобаларымда өзіміздің көптеген мінімізді көзбен көріп жүрмін. Кемшілікті бетке айтқан орынды, сынды көтере білу керек және ол үшін «сен солай дедің» деп жаға жыртысқанша, сол олқылықты түзеуге тырысуға тиіспіз. Ол қандай кемшілік? «Жан анама» болсын, «Сағындырған әндер-айға» болсын қатысушылардың әнінен бөлек, түр-келбетіне, киіміне қатты мән беремін. «Он арзан көйлек алғанша, бір жақсы, сапалы көйлек ал, он арзанқол аяқкиім алғанша, бір қымбатын ал» деп отырғанның өзінде кейде әлдебір әнші сахнаға шыға келгенде, көйлегін көріп, талып қала жаздаймын. Анадай түрімен сахна түгіл, көшеде көрінудің өзі – ұят. Жалпы, жобаның барлық жағына өзім жүгіремін, сондықтан үнемі бақылай алмаймын ғой. Өткен жылғы «Сағындырған әндер-айда» мен осы жағынан өте үлкен сынға ұшырадым. Ондай жағдайдың болға­ны рас. Алайда осы ретте Рамазан Стамға­зиев інімнің «әншілерді топырлатып шығара береді, әннің қадір-қасиеті кетіп жатыр» дегеніне өз басым қосыла алмаймын. «Жас­тар көп шығып, әннің сапасын солар түсіріп жатыр» дегенді қабылдаймын. Себебі мәселе топтасуда емес, мәселе – жастар арасында әнді түсінбей орындай беретін­дерде. Себебі біз де әндерді екшеп, сұрып­тап, көп дауысқа келетін әндерді ғана береміз. Жақсы қабылданғаны шығар, сол әндер хитке айналды және «Сағындырған әндер-айға» халық ағылып келіп жатыр, жаман болса, келер ме еді солай?! Үшінші бір дәлелім, менің сол топтастыруыма қа­рап, елордамыздағы мемлекеттік дәрежедегі Елбасымыз қатысатын концерттерге әншілер екіден, үштен, төрттен, тіпті оннан да топта­сып шығатын болды. Осының бәрі «Сағын­дырған әндер-айдан» кейін шықты, мен бұған автор ретінде толық кепілдік бере ала­мын. Әрине, менің ең бір үлкен кемші­лігім әлі күнге соған авторлық алмағаным, бірақ ел-жұрт көріп отыр ғой бәрін. Сондықтан «топырлап шығып, әннің қадірін қашырып жатыр» дегенді бауырымның өзіме келіп айтуына болар еді. Не жетпейді бізге?! Пендешілік қой, басқа түк те емес.

– Бізде бәсеке бар ма?

– Нақты айта аламын, бізде бәсеке жоқ, көре алмаушылық қана бар. Ресейде осы 10-15 ретро концерт өтіп жатады, әншілер соның бірінен жүгіріп шығып, екіншісіне қатысып, бір концертте айтқанын екіншісінде қайталамай, бірінде киген киімін екіншісінде кимей, солай бірімен-бірі бәсекелесе отырып, екінші жағынан, бірін-бірі қолдап жатады. Эстраданың басында – Кобзон, оның жоғарысында Алла Пугачева отыр, солайша олар топтасып, бірігіп жатыр. Ал бізде – керісінше, тек етектен тарту. Басында жалғыз «Жан анамнан» бастасам, қазір оған «Сағындырған әндер-ай», «Алтын домбы­ра» қосылды, шүкір. Бәрінің де басынан аяғына дейін жүгіріп өзім жүремін, кейде тіпті әл-дәрменім қалмай шаршаймын. Бі­рақ ешқашан мойыған емеспін. Тек әлгіндей тіпті Халық әртісі дәрежесіндегі әртістері­міздің талғамсыз киініп шыға салуына қынжылмасам, аттарын да атап бере алар едім, бірақ одан не ұтамыз? Текке жеккөрі­ніш­ті боламын, жаны ашығаннан айтып тұр деп ойламайды. Ал енді Роза, Мақпал, Мәди­на Сәдуақасова, Қарақаттар үшін мен ешқашан да алаңдаған емеспін, олар өздерін қалай ұстауды, қалай сахнаға киініп шығу керектігін өздері біледі. Имидж, стиль деген әннен артық болмаса, кем рөл ойна­май­ды сахнада. Қазақстандық эстраданың қазақ әншілерін менсінбей, көзге шұқып көрсете алатыны – осы тұсымыз. Қазақ эстра­дасында талғамсыз киінетіндер көп. Мүмкін, жақсы ақша салуы да мүмкін өзіне, бірақ талғамсыздық сол ақшаны жұтып, жетістігін көзге көрсетпей тастайды.

– Сіздің жобаларыңызға шығу өте қиынға ұқсайды. Нендей талаптар қоясыз? Әншілерді қалай таңдайсыз? Танымал әншілерді тегін шақырасыз ба?

– Әрине, қиын. Себебі талап өте жоғары. Жасырмаймын, менде өзі үнемі жобаларым­нан қалдырмайтын танымал әншілердің тізімі де бар. Себебі оларға халық көп келеді, солардың арқасында билет сатылады. Өң­шең танымалдарды ғана қамтиды деп сы­на­масын деп, соңғы «Сағындырған әндер-айда» мен 60 пайыз жастарды қатыстырдым. Содан мен не таптым? Бар тапқан «пайдам»: жоғарыда айтқандай сынға ұшырадым. Расында, кемшілігі өзіме де байқалды, әдетте екі сағатта өте шығатын концерт төрт сағатқа дейін кетіп қалды да, халық жалықты. Осы маған үлкен сабақ болды.

– Сіздің былтыр эстрадамен қатар, дәстүрлі әнді де қолға алып, «Алтын домбыра» жобасын жасағаныңызды білеміз, оған деген халықтың ықыласы қалай?

– Шынын айтсам, «Алтын домбыра» маған өте қиынға түсті. Өзім дәстүрлі әншімін. Домбырамен керемет ән салатын әншілер көп бізде. Концерт жоқ. Сондықтан сағынасың оны. Бірақ, әттеген-айы, сондай оймен халық сағынды ғой деп, арнайы концерт ұйымдастырғанда, былтыр халық тым аз келді. Неге? Өйткені домбыраның жарнамасы жоқ. Бізде осы уақытқа дейін дәстүрлі әннің кешін екі жерден шам іліп қойып, екі жерден дауыс зорайтқышты қойып, сондай бейшара халде өткізіп келген ғой. Халықтың санасында домбыра десе, сол бір сүреңсіз көрініс қалып қойған ғой, сол себепті келмейді деп ойлаймын. Дәстүр­лі ән кешінің өзін шоу қылып жасау керек. Шоу деген қалай? Әлдекімдер ойлағандай, ол дәстүрлі әнді эстрадаға айналдырып жіберу емес, ол – жарық, ол – сапалы ды­быс, ол – сахнаны безендіру. Осыларға ақ­ша­ны аямай салу керек.

– Шамамен алғанда, бір концертті жасауға қанша қаржы кетеді? Және ол қандай шығындарға?

– Минимум, осы қысып-қысып жеткіздім дегенде 25-30 мың доллар ойланбай кетеді. Осының бәрін талдап түсіндірер болсам, мәселен, жарыққа – 10-15 мың доллар, сахна безендіруге – 7-10 мың доллар, дыбыс қоюға – тағы 5-10 мың доллар. Мен былтыр шоу қылып жасадым, жақсы шықты. Тек, өкініштісі, жарнамамыз болған жоқ. Сол себепті бар тапқан «пайдам»: небәрі 1000 билетті әзер саттық, қалған 2000 билетті таратып бердік те, 9000 долларды мен өз қалтамнан төледім. «Жан анам» мен «Сағындырған әндер-ай» осы шығындарды толығымен жабады. Бір қуаныштысы, былтыр «Алтын домбыраны» жалғыз өзім ұйымдастырып, үлгере алмай, жанталасып жүргенімді байқаған бауырым, белгілі меценат Нұртай Сабильянов концерт біткен соң жаныма келіп: «Майра апай, бұдан былай мен сізге тұрақты демеуші болайын», – деп азаматтық қол ұшын ұсынды. Соны­мен, биыл екінші жыл «Алтын домбыраны» ұйымдастырамыз. Қазірдің өзінде ол бізге 700 мың теңге аударып үлгерді. Көп емес, бірақ осының өзі – мен үшін үлкен көмек. Солғұрлым қалталы азаматтар баршылық, бірақ олар үндемей, бұғып қалады көбіне.

– Қазіргі қазақ эстрадасының басты мұңы не?

– Ең үлкен проблема: бізде қаржы жоқ. Қаржы көзін кім қалай қолынан келеді, солай тауып жүр. Халыққа танымал, халық аңсап шақыратын әнші бізде жақсы өмір сүріп жатыр. Тойы бар, концерті бар, гастролі де – бәрі бар, әншінің жағдайы жақсы. Таны­малдық көп рөл ойнайды, негізі. Таны­мал әншіні сонау Батыс Қазақстан, Шығыс, Солтүстік Қазақстан бар ма, барлық жақтан адамдар хабарласып, тойларына шақырады. Сондайға халық 5000 доллар төлейтін де әнші бар, 500 долларға шығатын, тіпті 50 доллардың өзін қанағат тұтатын да әншілері­міз бар.

– Танымалдық шешетін болса, танылудың, онда да жай көрініп қана қоймай, халық тарапынан мойындалған әнші болудың қазіргі талаптары қандай? Қарым-қабілет әлі де болса құнды ма әлде бүгінде тек қаржы шеше ме бәрін?

– Өнерде қай кезде де ең басты құндылық – Алла берген дарын. Танымал болу үшін өте талантты әнші болу керек. Көп ақша болса, дарынсыздан да әнші шығарып, ол халыққа өтеді дегенге өз басым келіс­пеймін. Ақша талантты тудыра алмайды, керісінше, шын талант ақшаны құл ете алады. Ондай әншіге Роза жатады, ондай әншіге Мақпал жатады, Мәдина Сәдуақа­сова. Өзім де, шүкір, ешқандай шағым айта алмаймын ол жағынан. Халық барын ая­май­ды, кейде тіпті жағдайын айтқан адамдардан бір тиын да алмай баратын да кездеріміз болады. Жастардың арасында да халықтың өте үлкен сұранысына ие әншілер деп Айгүл Иманбаева, Айгүл Қосанова, Ербо­лат Құдайбергенов, Бейбіт Қорған, Еркін Нұржанов, Нұржан Қалжандарды ерекше атай алар едім. Тіпті кейінгі шыққан Қайрат Нұртастың өзі қандай! Содан соң, тағы бір айтарлығы, бүгінде дәстүрлі әнге деген де сұраныс аз дейтіндер бар, мен оған қарсымын. Олай деушілердің өздері мықты әншілерден емес. Себебі домбырамен де халықтың жүрегінен орын алып, қолдан-қол­ға тимей, тойдың да, сахнаның да төрі­нен түспей жүрген дәстүрлі әншілер бар.

– Жұмыс ретімен кейде өнерге енді қадам басып жатқан жас өнерпаздармен де сөйлесуге тура келеді. Сонда басым көпшілігінің бойынан «әттең, маған жақсы продюсер табылмай жүр, болмаса эстрадада құр жүрген талайларды жолда қалдырар едім, мені сондай біреу көрмей, қор болып жүрмін ғой» деген сыңай байқадым. Бұл деген масылдық психология емес пе? Сіз продюсерсіз ғой, осыған не дер едіңіз? Бұлай деушілер кімдер?

– Ол – өз деңгейін білмейтін, әншіліктен құр дәмесі бар адам. Маған күніне кемінде бес адам «продюсерім болыңызшы» деп хабарласады. Мүмкіндігінше тыңдаймын, шын дауысы керемет әнші ілуде біреу. Таяуда мен «Ерке» тобына бір қызымның орнына әнші іздедім. Сонда 50 қыздың ішінен бір әнші таппадым ғой, сенесіз бе? 51-қызды алдық. Талант жоқ қазір, оны іздеу деген үйілген шөп арасынан ине іздеумен бірдей. Сондай-ақ дәстүрлі әнші­лер тобын құрғым келді де бірде  консер­ваторияға бардым. Домбырашы ұл-қыз­дарды тыңдап, біреуін таба алмаған соң, сонда дәріс беретін ұстаздары Сәуле Жан­пейі­сова, Айгүл Қосановаларға «қайда Қайрат Байбо­сынов, қайда Бекболат, қайда Сәуле, қайда Айгүл, қайда Майра» деп қарным ашып шықтым. Сосын, бір қызығы, ана туралы ән жазса, бітті, маған алып келеді. «Жан анама» шығарады дегені ғой. Ана туралы әннің бә­рін шығара беру шарт емес, егер ол талапқа сәйкес келмесе, жақсы ән болмаса. Қазір халық сүйіп тыңдайтын әншілердің бәрі – талантының арқасында жарқ етіп шыққан­дар. Ал енді әлгіндей «маған продюсер болмай жүр» дегендер әнші емес, себебі мықты әнші продюсерсіз-ақ жарып шығады. Оған тіпті продюсердің қажеті де жоқ. Қайта продюсер боламын деп, соның арқасында нан жеуді ойлайтын­дар кездесуі мүмкін.

– Бізде де қазір продюсер мен әншінің екі жаққа кетуі ұшырасып жатыр ғой. Соның себебін немен түсіндіруге болады?

– Ең бірінші себебі, бізде өзін продю­сермін дейтіндердің көбі басында аз ғана тиын-тебен салады-дағы, есесіне содан соң әншіні теспей сорады. Мықты продюсер болсаң, әншіңді ешбір келісімшартсыз ұстап көр. Егер келіспей жатсаң, батаңды бер де өз жайына жібере сал. Ешқандай қағазбен тізгіндеп, «мен саған осынша ақша салдым, қайтарып бер» демей-ақ. Продюсер адал болса, шын талант үшін жүгіріп, қаржысын аямай салуы керек. Продюсердің мықтылы­ғы – көп ішінен шын талантты адаспай таба білуінде.

– Бүгінде аранжировка мен ән бір-бірімен біте қайнасып кеткен егіз ұғымдар іспетті. Өңделмеген әнді әнші де орындап шыға алмай­ды, тыңдаушы да қабылдай қой­май­ды. Әннің тағдырына жауапты, әнге баға тағайындайтын – бүгінде осы аранжировщиктер. Солардың кейбірінің өте қымбат баға сұрауы­ның себебі неде? Жалпы, осы ән өңдеуге қатысты өзіңіз қандай мәселемен ұшырасып қаласыз?

– Жақсы өңдеуші өз қызметіне ешқашан арзан сұрамайды. Онысы өте орынды да, себебі ол өзінің еңбегін, өзінің талантын төмен бағаламауы тиіс. Қоғам мойындаған мықты әрлеушілердің қатарында бүгін Бағлан Омаров, Арман Бексұлтан, кейінгі кезде маған қатты ұнап жүрген Бақыт деген жігіт бар. Олардың қызмет ақысы жоғары, сондықтан кез келгеннің қолы жете бермей­ді. Мәселе дегенге келер болсақ, біздің көптеген әрлеушіміздің көбінің қолын ескі техника байлап тұр. Олар қанша жақсы жұ­мыс істегенімен, техникасының үні ескі. Техника мен технология күн санап дамып жатқан тұста бір жылдың өзінде музыка қаншама алға жылжып кетеді, ал ол техника қолында жоқтар қатардан қалып қояды. Бізде қазір әншілер кезекке тұрып ән жаздыратын екі-үш студия бар, ол – Арман Бексұлтан жұмыс істеп отырған Беляевтің студиясы, «МұзАрт» сонда шығармашы­лықпен айналысады. Ол – Melomen жұмыс істейтін Жаннаның One студиясы. Ең мықтылар – осылар. Неге? Себебі олар 200-300 мың доллар салған. Осынша ақша тұратын студия жабдықтап алуды біздегі барлық аранжировщиктің қалтасы көтере бермейді. Және осы студияларда музыка өңдеуші болып өзбек ағайындар отыр. Өйткені олар өте жоғары деңгейде өңдейтін­ге ұқсайды. Міне, осы жүректі ауыртады. Қазақ балалары неге соған талпынбайды екен?

Алашқа айтар датым…

– Мен бір нәрсені түсінбеймін: халықаралық сайыстар, олимпиадаларда жүлде алып келіп жатқан спортшыға Алматы не Астанадан пәтер береді де, дәл сондай дүниежүзілік дәрежедегі ән байқауынан бас жүлде алған бірде-бір әншіге үй бермек түгіл, елемейтін де кездер аз емес. Әлі күнге талай байқаудың жүлдегерлері, мықты әншілер пәтер жалдап тұрады. Ең болмағанда, Әміре Қашаубаев атындағы байқаудың бас жүлдегерлеріне пәтер беруге болады ғой. Мәселен, Ахат Жақсыбаев деген дарынды жігіттің сол байқаудан бас жүлде алғанына бес жыл болды, әлі күнге бір рет теледидардан көрсеткен де жоқ. Осы әділетті ме?!

Автор: Мәриям ӘБСАТТАР

 

 

 

 

МАЙРА ИЛЬЯСОВА: «ЖАН АНАМ»-БАРЛЫҚ АНАЛАРДЫҢ РУХЫНА ТАҒЗЫМ РЕТІНДЕ ЖАСАЛҒАН БАҒДАРЛАМА»

Автор: Нұрасыл Аңсар   

29.01.2011 14:39

Қазақстан Республикасының халық әртісі Майра Ильясованың «Тумба» газетіне берген сұхбаты.

-Майра апай,концерттік бағдарламаңыздың «Жан анам» деп аталу себебіне тоқталып өтсеңіз?
- Концерттің «Жан анам» деп аталу себебі, менің осы аттас авторлық бағдарламам бар. Алматыда 8 наурызға қарсы үлкен концерт болады. Біздің көптеген өнер тарландары келіп, жиналып концерт береді, сол жерде оның қайырымдылық акциясы бар. Ауру балаларға ақша жинап, қайырымдылық көмек ретінде өнер жұлдыздары әншілер бар, көрермендер бар, бәріміз жиналып, көмек көрсетеміз. Осыдан 1,5 жылдай бұрын облыс әкімі Қ.Көшербаевтың шақыруына байланысты бір топ әншілер әдейілеп осында келіп, осындағы 1 жасар сәбидің жүрегіне шұғыл операция жасау керек болып, біз өнер иелері сонда қайырымдылық шараға атсалысып, сәбиге көмектескен болатынбыз.
   «Жан анам» деп алған себебім, мен өзім ананың аялы алақанын өте аз көрген қыздардың бірімін. Менің анам, өкінішке орай, мен 3 жасқа толғанда өмірден өткен, мені әкем мен үлкен әпкелерім тәрбиелеп өсірген. Сондықтан барлық аналардың Рухына тағзым ретінде жасалған концерт бұл.
- Жұрт сізді шәкірттері көп әншілердің қатарына қосады. Қандай талантты шәкірттеріңізбен мақтана аласыз?
- Менің шәкірттерім көп. Ең тұңғыш шәкірттерім «Қыздар-ай» тобы. Қазір олар менің жанымда он жылдай болды бірге жүр Айнұр Сағиқызы, Бақыт Бейшенқызы. Онан кейін «Ерке» тобы бар, қазақтың хас сұлу үш қызы. Үш жылдай болды жұмыс істеп жатыр. Менің қыздарым нағыз қазақтың қыздарының символы ретінде. Етек-жеңдері жабық, есті әндерді айтады. Одан кейін «Сақ» этнотобын құрғанмын мен. Қазақтың ескі этникалық күйлерін орындайтын 7 адамнан құралған топ. Сонымен қатар күйлерді заманауи аранжировкаға қосылып та орындайды. Жалпы балаларды «Майра» продюсерлік орталығына 5 жастан бастап қабылдаймыз. Ұстаз ретінде мен жастарға көп көңіл бөлем. Қазір талантты жастар көп, алайда олардың ішінде сол таланттарын көрсетіп, халыққа таныла алмай жүргендері өте көп. Ақтау қаласының тұрғыны «Жас қанат-2007» байқауының бас жүлдегері Бейбіт Алдаберген осыдан бір жарты жылдай бұрын маған телефон шалып: «Майра  апай, мені қамқорлығыңызға аласыз ба?» деп. Сол Бейбітті біз Алматыға алып кетіп барамыз. Кетерінде туған жері батасын берсін деп, бүгінгі кеште оны халыққа көрсету ойымызда бар. Сосын жақында Семейден Айбек Бекбосынов деген тамаша күйші бала келді бізге. Ешкімге ұқсамайтын өзіндік орындау мәнері бар жас талант.
- Қазір топырлаған топтардың толып кеткені рас.Олар жөніндегі сіздің пікіріңізді білуге бола ма? Ол топтардың деңгейіне сіздің көңіліңіз қаншалықты толады?
- Топырлаған топтардың көп екені рас. Ішінде өте жақсылары да бар. Біздегі топтардың басы деп «Дос Мұқасанды» айтуға болады. Сосын біздің «Қыздар-ай» тобы пайда болды. Одан кейін «МұзАрт» келді, «АБК»-дан басталды, «Жігіттерді» қазір бір жас «Melomen» тобы жалғастырып жүр, маған ұнайды. Бізде Алматыда «Ceshew», «Іңкәр» тобы бар, «Қоңыр» тобы бар. Өздерінің бағыт-бағдары, жақсы әндері бар. Жақында «Айтұмар» деген қыздар тобы шықты. Ал енді кейбір топтар бар: «Индиго», «FM», «Чайна-Тауна» дейді адам ұқпайды. Жартылай жалаңаш сахнаға шығатындар осылар. Мен өзім қазақы дәстүрді сақтайтын, имандылығы бар, артынан еріп келе жатқан жастарға тәлім-тәрбие беретін топтарды ұнатам.
- Репертуарыңыздағы жаңалықтарыңызбен бөлісе отырсаңыз.
- Соңғы  кездері мен өзімнің жобаларыма, шәкірттеріме көбірек көңіл бөлем деп жүріп, өз репертуарыма соңғы екі жылда көңіл бөлуді азайтып жіберіппін. Енді өзімнің есеп беру концертімді берсем бе деп ойланып жүрмін. Жақында сөзі Қасымхан Бегіманның, әні «МұзАрт» тобының продюсері Арман Бексұлтанның «Япыр-ай» деген әнін жаздырған болатынбыз, ән жақсы шықты. Сосын «Алға, қазақ елі»-сөзі Ш.Сариевтікі, әнін жазған Орал өңірінің түлегі –Дархан Дәулетияров және одан өзге менің репертуарымда көбінесе халық әндері,ретро әндер, халық композиторларының әндері, Шәмші ағамыздан бастап,Әбілахат Еспаев, Бекен Жамақаев т.с.с. композиторлардың әндері бар. Репертуар, құдайға шүкір жетерлік. Қазір сол концертке жақсы-жақсы деген әндерді іріктеп, таңдап жатырмыз.
- Сіздің өнер жолын таңдауыңызға не себеп болды? Әнші болуды бала кезден армандаған ба едіңіз
- Мен әнші болам деп кішкентай кезімнен армандадым деп айта алмаймын. Себебі адам ақыл тоқтатпай, сана –сезімі тұрақтамай кім болатынын анықтай алмайды. Біз мектеп бітірген кездері оқудың ішіндегі ең дүрілдеген оқу бұл- Алматыдағы «Нархоз» болатын, экономика факультеті , сонда есепші бола алам ба, бола алмаймын ба, әйтеуір бір оқуға түсуді ойлайтынбыз. Бірақ оқуға тапсырғанмен балым жетпей, әрі өзіммен тетелес әпкем де алдында мектепті аяқтап, оның да оқуға түсуі керек болды. Әрі әке-шешеміз болмаған соң, қиындықпен өмір сүрдік біз, ол кездері. Сосын өзім ауылда қалып, екі жылдай жұмыс жасауыма тура келді. Әпкемді оқыттым ең әуелі. Сосын кейін Алматыға келген соң, Тұрдыбек Алшынбаев деген жазушы нағашым бір күні маған: «Майра, сенің даусың жақсы, сені Жарқын Шәкәрімов деген музыка зерттеушісі бар, Франциядан Әміре Қашаубаевтың дауысын тауып әкелген елге, сол кісіге сені көрсетейінші», деді. Содан әлгі Жарқын Шәкәрімов ағамыз менің дауысымды тыңдап көрді де, бірден менің дауысымды ұнатып, мені қолымнан ұстап жетелеп, эстрадалық студияға алып келді. Сол кезде онда Қайрат Байбосынов домбырамен ән айтатын шәкірттерді оқуға қабылдап жатыр екен. Мені бірден оқуға қабылдады. Оқып жүріп үлкен концерттерге, үлкен сахналарға да шығып жүрдім. Содан ән әлеміне енген соң, өзімнің әнші екенімді, ән айту үшін жаралғанымды түсіндім. Содан бері міне, құдайға шүкір, атағымызды да алдық, халық та біледі, жұмысымызды істеп жатырмыз. Қазір маған екінші рет «қандай мамандықты таңдар едің?» десе мен ойланбастан әншілікті таңдаған болар едім.
-Әрбір адам өзінің дүниетаны-мына, ниетіне қарай өмірді таниды. Бірі өмірдің көлеңкелі жағын көбірек көрсе, енді бірі шуақты жағына үңіледі екен. Ал Сіз ше?
- Сөз жоқ, мен екінші топқа жатамын. Таңертең ұйқымнан аман-есен оянып, күнді көріп, қызымнан бастап, өзімнің жақын туыстарымды көрсем, соған шүкіршілік етем. Құдайға шүкір еліміз тыныш, жұртымыз аман. Қазақстан өсіп жатыр, өркендеп жатыр. Соғыс, жерсілкіну, су тасқыны болып жатқаны жоқ, адам Алланың берген әрбір күніне разы болуы тиіс деп ойлаймын өзім. Кейбір кезде болады, өнер адамы ретінде кей нәрселерге көңілің толмайтын сәттер. Алайда, Алланың әрбір күніне «Тәубе» деймін. Әрбір көрермендеріммен кездескен күніме шүкіршілік айтам.
- Сіздің түсінігіңіздегі өмір, махаббат, бақыт деген ұғымдар жайлы білсек бола ма?
- Өмір сүру дегенің- денің сау болып,  аман жүруің, он екі мүшең сау болып, соның өзі бақыт. Егер сенің денің сау болса- сен жұмысыңды да жасайсың, ақшаңды да табасың, әніңді де айтасың, бала-шағаңа да қарайсың, бәріне де үлгересің.  Ал екінші- махаббат, ол адамға керек нәрсе-ол табиғатқа деген махаббат, туған жерге деген махаббат, қыз бен жігіттің арасындағы махаббат, туыстарыңа деген махаббат, немереңе деген махаббат, мендегі қазіргі ең үлкен махаббат - ол қызым, екі жыл болды, тұрмыс құрған, содан туған Сұлтанәлі деген немерем бар,сол немеремнің өмірге келуі мен үшін зор бақыт, немере сүю бақыты, әже болу бақыты.
- Алға қойған жоспарларыңыз қандай?
- Адамда жоспар деген бітпейді ғой. Бүгін болдым, толдым, тойдым деген күні әншінің творчествосы тоқтайды деп ойлаймын. Менің бір - екі жақсы бағдарламаларым бар, айтылмай жүрген жақсы әндер бар, соларды халыққа ұсынсақ деген ойлар бар. «Майра» продюсерлік орталығындағы  кішкентай балалардың дауыстары жазылған, оның өзі бір кітап боларлықтай, соларды жинақтап, болашақта энциклопедия күйінде шығарсақ деген ой бар.  Жеке басымдағы бағдарламаларым бар.Соларды іске асырсам деймін. Үлкен болмаса да, бір шағын балалар үйін ашсам деген ойым бар. Көп болмағанмен бір 20 шақты баланы алып, соларды оқытып, өсіріп, тәрбиелеп, жақсы білім беріп, азамат қылып өсірсем. Өзім жетім өскен соң, жетім балалардың тағдырына көбірек алаңдаймын, оларды көбіне аяймын.
- Ақтаулық өнер сүйер қауымға, «Тумба» газетінің оқырмандарына Сіздің айтар тілегіңіз?
- 362 әулие мекендеген қасиетті Маңғыстауға келіп отырмыз. Өнерге жанашыр, өнердегі жүрген жастарға үнемі қолдау көрсетіп отыратын осы облыстың басшысы Қырымбек Елеуұлы Көшерба-евқа сыртынан болса да, мен басымды иемін. Себебі өнерде жүрген Тамара Асар деген талантты сіңліміздің Алматыда Республика сарайында шығармашылық концертін тамаша қылып өткізуге осы кісі облыс басшы ретінде көп көмек етті, әкімнің қолдауын көріп мен сонда ол кісіге сондай риза болдым өз басым. Бұл өңір өсе берсін, өркендей бесін, малы бар, мұнайы бар, қазыналы мекен, халықтың әл-ауқаты арта берсін, біз келген сайын, халық қиналмай, біздің концертімізге үнемі келіп тұрса, біз де әншілер жақсы көңіл-күймен кетеміз.    Ал енді, «Тумба» деген газетіңіздің атына қарным ашып қалып отыр, неліктен бұлай аталған газеттеріңіз, мен келесі айналып келгенше, газеттеріңіздің атын өзгертіп қоярсыңдар, мүмкін. Осы ұсынысымды жазып қой.
- Сұхбатыңызға рахмет, Майра апай. Сізге шығармашылық табыстар тілей отырып, халықтың алғысына, зор ықыласына бөлене беріңіз, шәкірттеріңіз  Сізді үнемі тек қуанышқа бөлей берсін. Ойға алған барлық армандарыңыз орындала берсін деген тілек айтамыз.

 

Бабалар рухына тағзым адал ниетпен болғаны абзал

Еліміз егемендік алғаннан бері ежелгі ескерткіштер еңсе көтере қайта жаңғыртылып, тау тұлғалар тас тұғырларға асқақтай көте­ріл­гендігі баршаға аян. Бағзы замандарда жазыл­ған көне қолжазбалар алыс-жақын шетелдердің мұрағат­­тарынан әкелініп, киелі қорғандардан іздестіріліп алынған асыл жәдігерлер ұлт руханиятының қазынасын то­лықтыра түсті. Ресей патшалығына қара­ған тұста көне жәді­герлер сұраусыз алынып кеткендігі мәлім. Бұған кеңес кезінде жүр­гізіл­ген археологиялық қазбалардан табы­л­ған Ші­лік­тінің алтын жау­һарлары дәлел. Сол заманда көрмеге әкетілген қасиетті тайқазан да Эрми­таж қорында қан­шама жылдар шаң басып жатты. Ел тәуел­сіздігінің басталар тұсында ұлт зиялы­ла­ры­ның пәрменімен осы аса құнды жәдігер қа­си­етті Түркістанға қайта оралды. Түркі мәде­ние­ті­нің асыл қазынасы Күлтегін ескерткішінің кө­шір­месі Астана төріне әкелінді. Ұлттық руха­ният­тың дәуірлеуіне Елбасынан бастап қоғам қайраткерлері мен зиялы қауым өкілдерінің «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асырудағы зор үлесін халық бағалап отыр. Осындай өркениет үрдісі Мәдениет министрлігіне қарасты еліміздің барлық мәдениет ошақтарында жалғасын табуда.
2000 жылы Мәдениетті қолдау жылы Шы­ғыс Қазақстандағы Тарбағатай тарихи-өлке­тану мұ­ра­жайында кешенді мәдени шаралар жүзеге асырылды. Соның бірі, мұражайдан тыс жұ­мыстар ретінде ұйым жоспарымен белгіленген осы өңірдің ұлы ба­басы, қазақ шежіресіндегі белгілі тұлға Төле­гетай Сүйінішұлының Сыр бойындағы көне кесенесін ғылыми тұрғыдағы зерттеу болды. Тарихи тұлға моңғол шапқын­шы­лығы зама­нын­да Алтайдан Тарбағатай, Же­тісуға ауған жұртты Сыр бойына қоныстан­дырып, кейіннен Жошы иеленген ұлыстың Өзгент өңірін билегені қытай жазба деректерінде сақтал­ған. Сыр өңіріне ислам дінінің тара­луына Қылышты Атамен иық­таса қолдау көр­сет­кені жөнінде аңыздар бар. Олар­дың кесене­лерінің қатар тұрғызылуының сыры осыдан болса керек. Осындай тарихи деректер мен әп­саналарды ғылыми танымды­лы­қ­пен зерделеу өлкетану еншісіндегі міндеттер.
2000 жылдың мамыр айының басында осы мақала авторларының бірі Қызылорда облысы Жа­ңақорған ауданындағы тарихи кешенге іссапармен барып, ескерткіштің жай-күйімен таны­сып, деректер жинақтап қайтты. Алыс­тан бар­ған зерттеушіні қарсы алған жергілікті әкімдік бас­шылары қарт өлкетанушы Шайдарбек Әші­мов­­ті жанына қосып, көлік­пен қамтамасыз етіп, үлкен қолдау көрсетті. Дегенмен, ескерт­кіш­тердің сақ­талуы сын көтермейтін жағдайда еді. Елге оралған өлкетанушы, яғни осы мақала авторла­ры­ның бірі зерттеу жазбаларын мұра­жай қо­рына өткізіп, бұған дейінгі жазылған тарихи дәйек­терді іздестіріп, қайта жаңғырту мәсе­лесін көтерді. Бұл игі бастамаға бірінші болып Шы­ғыс Қазақстан облыстық мәде­ниет басқармасы­ның басшылығы қолдау көрсетіп, жылдық жос­парға енгізді. Ежелгі Өзгент ша­һарына жақын Жібек жолының бойына тұр­ғызылған Төлеге­тай-Қылышты көне кесенеле­рінің қабырғалары 1970 жылға дейін сақталып тұрған. Бұл ескерткішті осы жылдары белгілі сәулетші-ғалым Ескендір Бәйтенов зерттеп, бастапқы көрінісін қал­пына келтірген сызба­сын жасаған. Бұл деректі сәулетші Шығыс Қа­зақстан өңіріндегі кесенелерді зерттей жүріп, 1993 жылы мұражайға келген кезінде айтқан. Жоғарыда аталған іссапарға да осы дерек себеп болған. Мәдениетті қолдау жылы мүмкін­дігімен басталған осы зерттеу, кейіннен көне кесенені жаңғырту бастамасына ұласты.
2001 жы­лы қазан айында мақала ав­торла­ры­ның соң­ғысының құрылтайшылығымен «Төле­ге­тай ұрпақтары» жеке қоры ұйымдасты­рыл­ды (ШҚО Әділет басқармасы заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеу туралы Куәлік, №13433-1917Қ-Р). 2002 жылы 18 мамыр – Халық­аралық мұра­жай күні «Туған жер тарихына тағзым» мерекелік бағдарламасында қор тұсаукесері өткізі­ліп, жиынға шақырылған қонақтар мен аудан тұрғындары, барлығы бес жүзге жуық адам қа­тысты. Сол жылдың 9 жел­тоқсанында өткен қор­дың кезекті мәжі­лісінде Қамқоршылық кеңе­сі­нің қол­да­уы­мен көне кесененің қайта жаң­ғыр­тылу мә­селесі жолға қойылды. Қор құрыл­тай­шы­сының ұй­ғаруымен бастаманың алғашқы ке­зеңінде Қы­зылорда облысы Жа­ңақорған ауда­ны­на барып, ауданның сол кездегі әкімі Нәжі­меддин Мұса­баевқа жолығып, ескерткішті қайта жаңғырту жөнінде қолдау ал­ынды. Астанадағы бір топ аза­маттардың басқо­суында Жаңа­қор­ған­да ас өткізу белгіленді. 2002 жылғы асқа дайын­дық бары­сында «Тө­ле­гетай ұрпақтары» жеке қорының құ­рылтай­шысының ұйғаруымен Жаңа­қорғанда өкілдік ашып, жаңғырту жұмысын бастау жос­пар­ланды. Қордың Жарғысына сәйкес өкілдік Ережесі әзірленді. 2002 жылы 18 жел­тоқ­санда Жа­ңақорғанда өткен асқа жүз елудей Төлегетай ұрпақтары еліміздің әр түпкірінен келіп қатыс­ты. Астан кейінгі бір топ азаматтар жи­налған отырыста қызыл­ордалық Олжабай Са­пар­байұлы өзгеше «бел­сенділік» танытты. Өзі­нің екіұшты пікірін айта келе, өкілдікті Қы­зыл­орда қаласында ашуды ұсынды. Отырыс бары­сында өзімен бірге заңгер, қаржыгер ертіп келгенін мәлімдеп, мә­селені шешуді жергілікті жерге бұра тартып отырды. Осы себептермен оты­рыс нәтижесіз аяқталып, асқа жиналған қаржыны Олжабай ақсақал көпшілік­тің көзінше жа­нын­дағы Серік Тәшімбетовке газетке оратып ал­ып кетті. Бұл қаражат Жаңақорғанда ашылмақ бол­ған өкіл­дік­тің есеп-шотына «Төлегетай ұр­пақ­тары» қоры тарапынан орналастырылуы тиіс болатын. Осы­лайша шығысқазақстандық мәде­ни­ет қызметкері көтерген игі бастаманы қызыл­ордалық ішкі істер қызметінің ардагері «меншіктеп» алды. Алғашқы астан жиналған қаржы­ның демеуімен бірқатар қалаларды ұшақпен аралап жиын өткізе бастаған арын­ды ақсақалдың жолын бөгемедік. Біз ата-ба­ба­мыздан қалған жөн-жо­сық­­ты сақ­тап, өзіміз құрған үкіметтік емес ұйым­ның қыз­метін тоқ­татып, жергілікті аза­маттарға жол бердік. Өйткені, ол 2003 жылы наурыз айын­да Қы­зыл­орда қаласында «Төле­ге­тай» қо­ғам­дық қо­рын құрып алған болатын. Ар­тынан емін-еркін екі жыл жүрген Олжабай Сапарбайұлы бас­та­маны қайранға қал­дыр­ға­нын естіп-білдік. Олжабай Сапарбай­ұлының осындай әре­кет­тері сал­дарынан бастама, яғни кесенелерді жаң­­ғырту ісі екі жарым жылға кешіктірілді. Сон­дық­тан, 2005 жылы сәуір айында ақса­қалды қол­­дау­шы­ла­рымен бірге Жаңақор­ғанға отырыс­қа шақы­рып, ұзақ дау-дамайдан кейін, бергісі кел­месе де алғашқы бас­тамамыздың тізгінін қай­та қолы­мызға ал­дық. Кейінгі айғақта дерек бо­луы үшін түркістандық ағайындар отырыс­ты бейне­таспаға түсіріп алды, қазірде қо­лымызда сақтаулы.
Игі бастама тізгіні «Төлегетай ұрпақ­та­ры» жеке қоры ұйымдастыруына алын­ған­нан кейін, 2005 жылдың 1 шілдесінде жергілікті қария­лар­дан бата алынып, көне кесенені жаңғырту үшін қызу жұмыстар бас­талып кетті. Ұйым­дастыру жұ­мы­сы өте ауқымды бол­ды, Түркіс­тан, Хиуа, Шым­к­ент, Қызылорда қалаларынан шеберлер шақы­рылды. Таяу жердегі Сайрам мен Созақтан жұмысшылар қамтылды. «Тө­ле­гетай ұрпақ­та­ры» қорының шотына жобаның бас демеушілері: Дәулет Тұрлыханов, Бауыр­жан Оспанов, Жанат Дүз­баев сынды елімізге белгілі азаматтар тарапынан көлемді қаражат түсе бастады. Осын­дай қаржы үлесін жүзден астам демеуші болған тікелей ұрпақтары еселей түсті. Тағы басқа абзал азаматтар белсенділік көрсетті. Кесенелерді жаңғырту кезеңінде ұлы бабалар туралы таным­дық жазбалар жазу туралы зиялы қауымға ұсы­ныс берілді. Халық жазушысы Қабдеш Жұ­ма­ділов «Миллиондай ұрпағы бар Ұлы баба» атты мақала (Қазақ тарихы, 2004 ж.), жас та­рих­шы Тұр­сынхан Зәкенұлы «Сыр бой­ындағы Тө­ле­гетай кесенесі» тақырыбында мазмұнды тарихи зерттеу жазды. Кейінгі жылы елімізге белгілі ақын Несіпбек Айт­ұлының «Төле­гетай» поэ­масы жа­рық көрді. Ақындар Әбубәкір Қайран, Әділғазы Қай­ырбеков, Жанат Әскербекқызы өз толғау­ларын арнады.
Біз бұл мақаланы Ұлы бабаның жер бесігін қайта жаңғыртудағы парызымызды дә­ріптеу үшін емес, еліміздің бас газеті – «Егемен Қа­зақ­стан­да» 2011 жылы 10 қыркүйекте жария­лан­ған Ол­жабай Сапарбайұлының «Баба аруа­ғына тағ­зым» мақаласындағы жалған ақпарат­тардың ақи­­қатын ашуға бағыттап отырмыз. Бұл ақсақал бұдан бұрын да Қызылорда облыстық «Сыр бойы» газетіне де осы мазмұндас бет ұйым­дас­тыр­ған болатын. Онда да кесенелерді жаңғырту­ға ұйытқы болушы деп өзін көрсе­туіне мән бермеген едік. Енді, міне еліміздің бас газетінің жарнама бетіне де қол салып отыр. Белгілі халық термесінде: «Жақсылар жақ­сымын деп айта ал­майды, жамандар жақ­сымын деп айқайлайды», деген сөз осындайда айтылса керек. Төрт жыл бойы еңбектенген құры­лыс­шылардың азық-түлігін Қызылорда, Шым­кент, Түркістан, Шиелі, Темірлан, Сауран­дағы ағайындар қамтамасыз етіп отырды. О.Сапарбайұлы бұл қайырым­ды­лық істен жар­тылай ғана хабардар болғанды­ғынан, өзінің мақаласында құрылысқа жеткізілген азық-түліктің уақытын екі жылға кем, ал құ­рылыстың басталуын бір жылға кейін көр­сеткені – оның игілікті істің сыртында бол­ға­ны­ның дәлелі. Демек, Олжабай Сапар­бай­ұлының «баба аруағына тағзымы» шындықтан алыс. Біріншіден, өзін игі баста­машы қатар­ын­да көр­сет­кен. Екіншіден, «Семейде ашылған «Төлегетай ұрпақтары» дейтін қордың кесене тұрғызуға қауқары жоқ», – деп аталған үкі­меттік емес ұй­ым­­ның жар­ғылық мақсатына нұқсан келтірген. Дүйім елдің көз алдында көне кесенелердің қайта жаңғыртылуын ұйымдастырған «Төле­ге­тай ұрпақтары» жеке қорының ізгілікті қызметін толық аяқтағанына үш жыл өткеннен кейін осылайша сөз саптауы О.Сапарбайұлына не пайда бермек? Үшінші­ден, 2001 жылы Аста­наға шақыртылып, елге танымал абзал кісі ретінде әлі ашылмаған қордың президенттігіне тағай­ын­дала салуы. Бұл халық арасында айтылатын «әлі тумаған қысырақтың қымы­зын ішкен» дейтін әжуаға саятын күпірлік сөз. Ал үкіметтік емес ұйым­дар туралы ережеде қордың басшылық орган­дары сайлануының мемлекеттік тіркеуден кейін ғана жүзеге асатындығы заңдылық тұр­ғы­да жазылған. Демек, бұл айтқаны да ешқандай қисынға жанаспайды. Ол өзін тізгінді мықты ұстайтын кісі деп көрсетуді де ұмытпаған. Осы­лайша өзін-өзі мадақтаудың өңін айнал­дырып, басқа адамның айтқаны деп сілтемелік айласын қолдана білген. Енді дәйексіз әрі жал­ғандықпен құралған мақаланың заң бұрма­лаушылық тұсы­на дәлел келтірейік. О.Сапар­байұлы өз мақала­сының тақыры­бы­на қабаттас­тырып кесененің «Төлегетай ұр­пақтары» қоры­ның тапсырысымен әзірлен­ген жоба көрінісін орналастырған. Бұл сурет «Төлегетай ұрпақ­тары» қоры 2005-2008 жылдар аралығында Төлегетай-Қылышты кесенелерін тарихи-сәу­леттік кешенге ай­налдырып, оның салтанатты ашылу құрме­тіне ұлы бабалар рухына арнап 2008 жылы 25 қазанда Жаңа­қор­ған мен Түр­кістанда өткізілген астың шақыру-бағдар­ламасының мұқабасынан ұрланып алын­ған. О.Сапар­байұлы ешқандай шімірікпестен осы жо­баның авторын Жандарбек Мәлібеков деп бадырайтып, жалған жазған. Жобаның нақ­ты авторы кезінде Қорқыт, Абай, Қобы­лан­ды ескерткіштерін жобалаған ҚР еңбек сі­ңірген сәу­ле­шісі, Шығыс елдері халық­аралық сәулет акаде­мия­сының академигі Бек Ибраев. Осы мақала­ның авторларына, яғни жоба жетекшісі мен сәулетшісіне шығарма­шылық туындылары үшін 2010 жылдың 3 қыркүйегінде Қазақстан Респуб­ликасы Әді­лет министрлігі Зияткерлік меншік құқығы комитетінің №1413 куәлігі берілген. Демек, О.Сапарбайұлы жал­ғандыққа барып отыр. Осы­лайша шын­дық­тың ауылынан алшақтаған ішкі істер ардагеріне не жорық? Сондықтан ондай адамның жобаға еш­қандай қарым-қатынасы бол­маса да, ҚР Тарихи және мәде­ни ескерт­кіш­терінің жергілікті маңызы бар мемлекеттік тізіміне енген ШҚО об­лыстық мәдениет басқар­ма­сы қолдаған және Тарба­ғатай тарихи-өлкетану мұражайы мен «Тө­ле­гетай ұрпақтары» жеке қоры бірлесіп ат­қар­ған қоғамдық іске заңсыз қол сұғуы заң­дылық тұрғысынан айқындалуы тиіс. Ке­се­нелердің жаң­ғыртылуы кезеңінде бір күн төбе­сін көрсет­пеген, құрылысқа бір кесек кірпіш, құрылыс­­шыларға бір түйір нан апар­ма­ған Олжабай Сапарбайұлының «дайын асқа тік қасық» болып жаһанға жар салуын, бір топ азамат­тар­ды үгіт­теп, халықаралық қор құру әрекетімен әбі­герге түсуі жөнсіздіктің бір көрі­нісі деп түсінеміз. Ең өрескелі сол, игілікті істі иемденген ақ­сақал мақаласының соңында «біз мақсаты­мызға жеттік!» дейді. Сөйте тұра, бірге жеттік деп семейлік «Төлегетай ұр­пақ­тары» қорын екінші қатарға қосымшалайды. Бұл жалған сөздерді тізбектеп жазғаннан жа­ңыл­­ғаны ма, әлде шындықтың өткір жү­зінен қай­­мыққаны ма?.. Оны қос мақаланы салыс­ты­рып оқыған көзі қарақты оқырман көңі­ліне түй­іп, ажыратып алар деген ойда­мыз. Сексеннің сеңгіріне келсе де мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жүзеге асқан үкіметтік емес ұйым­ның ісіне он жыл бойы орынсыз араласуын доғарма­ған ақсақалды сот төрелігіне жүгін­тіп, тоқ­тау салынуына әре­кеттенетін бола­мыз. Шы­ғар­машылық ісімізге ор­ынсыз киліккендерден аулақ болуды қалай­мыз. Біз мәдениет пен өнер саласындағы атқа­рыл­ған игілікті іске қолдау көрсеткен ақ ниетті аза­маттарға риза­шылығымызды білдіреміз. Тө­легетай асында таратылған «Жаңғырған жер бесік» жинағында ізгілікті істің нақты кейіпкерлері – «Төлегетай ұрпақтары» қоры демеу­шіл­е­рі­нің жасампаз үлестері туралы жариялан­ға­ны, телеарналар мен баспасөз арқылы елге тегіс хабарланғаны мәлім. Ұлы бабалар рухына тағзым адал ниеттен болғаны абзал.
Бек ИБРАЕВ, академик, сәулетші,
Қонысбек АҚЖАСАР, Қазақстан Республикасының Мәдениет қайраткері.

Ақсуаттан шыққан «Паворотти»
Күлия Райсова

«Көріп жүрген далаңыз, Ақсуаттың даласы,
Жұтып жүрген ауаңыз, Ақсуаттың ауасы», – дейтін Қадыр Мырзалиевтің өлең шумақтарын осы өңірдің балағынан құм бораған талай баласы жаттап өскен. Опера әншісі Медет Шотабаев та солардың бірі.

Талантқа тұсау жоқ. Алғаш арманын арқалаған қара бала Семейдің М. Төлебаев атындағы музыкалық колледжінің түлегі атанғанда ерекше толқып еді. Колледжде кезінде Роза Рымбаева, Секен Тұрысбеков сияқты саңлақтар тәлім алып, үлкен өнерге осы оқу орнынан қанат қаққан. Медет сол әйгілі аға-апасы сияқты өз биігін табуға ұмтылды.

Одан кейінгі жол Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясына жетеледі. Сонда жүріп опера өнерінің қыр-сырына қанықты. Мұндағы өнер шеберлерінің талантты тани білетін қырағы көздеріне ілікті.

Сөйтіп жүргенде… Бірде Алматыға «Дегдар» қорының шақыртуымен итальяндық әнші Марио Мелани шеберлік класын өткізуге келді. Қазақ топырағындағы опера жанрының аяқ алысын зерделеп, жас әншілерді байқап көрген шебердің назарына Медет Шотабаев бірден ілікті. Ол туабіткен табиғи дарынды бағалай білетін кең алымды өнер иесі-тін. Бұлқынып тұрған бұлақтың көзін ашу Мелани сияқты атақты әнші үшін өмірдің нағыз рахатын сезіну болар. Сол кісінің қолдауымен Медет Италияда аты әлемге мәшһүр Рената Тебальди мен Марио дель Монако академиясының өзге де ұстаздарының шеберлік сүзгісінен өтті.

…Финляндия. Әлемдік опера жұлдыздарының 2009 жылғы «XXI ғасыр өнері» атты халықаралық байқауы. Газеттер мен басқа да ақпарат құралдары, жарнамалық ақпараттар «дүниенің төрт бұрышынан, 16 елден керемет әншілер келді» деп хабарлап жатты. Солардың арасында Қазақстаннан жас әнші Медет Шотабаев та болды. Скандинавия жұрты талғампаз, өнердің қыр-сырын терең зерделеп қарайтын жұрт. Солар байқаудың соңғы күні қазақтың қара баласына ұзақ-ұзақ қошемет көрсетті. Өйткені, Медет Шота-баев халықаралық байқаудың бас жүлдесін еншілеген.

Белгілі опера әншісі, ұлағатты ұстаз Шахмардан Әбіловтің айтуына қарағанда, қазылар алқасы Медеттің дауысын Плачидо Доминго мен Лучиано Павароттиге ұқсатқан. «Қазақстандық Паваротти» деген ат сол байқаудан кейін ауыздан-ауызға ілікті.
Өткен жыл жас әнші үшін шын мәнінде өрлеу жылы болды. Желтоқсан айында Медеттің өнеріне Мәскеу қол соқты.

Глинка атындағы ХХІІІ халықаралық вокалды әншілер конкурсына 181 елден «сен тұр, мен атайын» дейтін мықтылар жиналған екен. Үш турдан кейін сынға түскен әншілердің ішінен саф, таза тембр дауысты нағыз шеберлер іріктелді. Ақтық кезеңде Медет Ресей Мемлекеттік симфониялық оркестрінің сүйемелдеуімен өнер көрсетті. Көрермендер сілтідей тынып, кең тынысты, шырқау көкке дейін жетіп қалықтап тұрып алатын ғажап үнге елтіді. Сөйтіп, М.Шотабаев, ресейлік екі әнші және Моңғолиядан келген опера «жұлдызы» төрт бірдей бірінші орынды иеленіп, Глинка атындағы халықаралық байқау жеңімпазы атанды.

Медет әлі жас. Бүгінде ол Алматыдағы Абай атындағы опера және балет театрының әншісі әрі Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясында оқуын жалғастыруда. Ол наурыз айында Аппенин жерінде өнер көрсетуі тиіс. Себебі, «ХХІ ғасыр өнері» халықаралық байқауының жеңімпазына Италияда өзінің жеке концертін беру дәстүрі қалыптасқан екен.

Мәскеудегі Үлкен театр мен Станиславский атындағы театрда да жас қазақты аттай қалап, жұмысқа шақырып отыр.

Бұл нені білдіреді? Біздіңше, бұл – қазақ опера өнеріндегі соны құбылыстың белгісі. «Травиатта», «Региолетта», «Богема» сияқты көптеген әлемдік жоғары деңгейдегі операларда Шотабаев шырқайтын ариялар өнердің шетелдік хас шеберлерін түгел мойындатты деген сөз.
11.02.2010

---

Акбота Женисова 17-02-2010 14:49

Тенор из Казахстана получил Гран-при в Финляндии
Впервые казахстанский певец Медет Чотабаев стал обладателем Гран-при международного конкурса «Искусство XXI века», проходившего в Финляндии, передало агентство «КазТАГ».

Тенор Медет Чотабаев окончил музыкальный колледж в Семее и поступил в Казахскую национальную консерваторию, он студент 5-го курса. Завоевал Гран-при на международном фестивале «Шабыт-Inspiration», является лауреатом первой премии конкурса Бибигуль Тулегеновой. Его педагог Шахимардан Абилов сравнивает тембр голоса Медета с голосами Плачидо Доминго и Лучано Паваротти.

По словам Шахимардана Абилова, в состав жюри международного конкурса «Искусство XXI века» входили известные мастера искусств, педагоги ведущих консерваторий, академий и университетов искусств и культуры России и зарубежья. «Многие из мастеров искусств, присутствующих на конкурсе, назвали голос Медета Чотабаева открытием века и окрестили его казахстанским Паваротти», - сказал Шахимардан Абилов. Сам педагог на этом конкурсе получил ЗА СВОЕГО УЧЕНИКА сразу ЧЕТЫРЕ ДИПЛОМА, один из которых - «Лучший педагог». По его словам, после конкурса его ученика пригласили с концертной поездкой в Италию, Польшу, Литву и Украину.
http://rus.azattyq.org/archive/news/20090625/360/360.html?id=1762258

---

Иса Момбаев 18-02-2010 08:54

Не так давно в Москве на международном конкурсе вокалистов, конкурсе имени М.И.Глинки премию первого уровня получил тенор Медет Чотабаев. По этому поводу ректор консерватории имени Курмангазы Жания Аубакирова отметила, что в последнее время наши музыканты не перестают радовать призовыми местами, и порой не успеваешь поздравить всех победителей и участников в их большом деле – прославлении нашей страны.

---

Иса Момбаев 18-02-2010 09:03

В Казахстане появился свой Паваротти

Тенор Медет Чотабаев вернулся из Финляндии с победой на международном конкурсе “Искусство XXI века”. Гран-при этого престижного конкурса наш соотечественник получает впервые

На последнем фестивале классического искусства “Концерты на родине” Медет был представлен, как “тенор, Италия”. В этот момент Чотабаев действительно проходил обучение в Италии, в академии Ренаты Тебальди и Марио дель Монако у известного педагога по вокалу Марио Мелани. По приглашению фонда “Дегдар” Марио проводил в Алматы мастер-классы, на них-то он и заметил казахстанское дарование. Так Медет стал его учеником, уехав на два года в Италию.

После обучения Медета пригласили остаться на стажировку, но он решил вернуться на родину, чтобы окончить Казахскую национальную консерваторию им. Курмангазы.

На счету Медета Чотабаева Гран-при на международном фестивале “Шабыт-Inspiration”, также он был лауреатом первой премии конкурса Бибигуль Тулегеновой. В декабре в составе делегации Казахстана Медет ездил в Японию, где демонстрировались “лучшие достижения казахстанской культуры”. И вот теперь - победа на престижном международном конкурсе “Искусство XXI века”.
В состав жюри конкурса входили известные мастера, педагоги ведущих консерваторий, академий и университетов искусств и культуры. Педагог Медета по вокалу, известный оперный певец Шахимардан Абилов, за своего ученика получил четыре диплома, один из которых - “Лучший педагог”. По его словам, Чотабаев покорил жюри: “Его назвали открытием века и казахстанским Паваротти”.

Медета уже пригласили выступить в Италии, Польше, Литве, Украине. А пока он завершает обучение в консерватории и репетирует в ГАТОБ имени Абая, где впервые вышел на сцену в феврале этого года с партией Ленского в опере “Евгений Онегин.

---

Айдос Малыбаев 17-02-2010 10:19

Медет Шотабаев, Глинка атындағы халықаралық әншілер байқауының жеңімпазы:

Алдыңа мақсат қойсаң жету мүмкін. Бірақ ол үшін көп жұмыс істеп сену керексің. Келесі айда «Любовный напитокты» айтамын Алла бұйырса. Қазір Травиатта жаттап жатырмын. Региолеттаны жаттаймын содан кейін. Содан кейін Богема деген учение осыны жаттаймын. Өйткені бұл репертуар өте керек. Осы операларды бүкіл әлемде жақсы тыңдайды.

Медет үшін енді әлемдегі үздік театрлардың есігі айқара ашылады. Қазірдің өзінде Ресейдің Станиславский атындағы театры мен Үлкен театры тарапынан ұсыныс түсіпті. Әйткенмен, жас әнші - өзге елде сұлтан болғанша, өз елімде ұлтан болайын деген ұстанымда.
Жазира Исаева

"Төлеубайдың мәрттігі жайлы ақсақал шерткен үзік сыр"

Белгілі этнолог-археолог Әбдеш Тәшкенұлы Төлеубаев өнер ғылым академиясының академигі, тарих ғылымдарының докторы, профессор, Ш.Уәлиханов атындағы сыйлықтың иегері. Зайсан өңірі, Шілікті жазығынан табылған «Шілікті алтын адамын» ашқан белгілі ғалым. Ең бастысы, ежелгі ерте темір дәуірінде-ақ қазіргі қазақ жерінде сақ мемлекеттілігінің қалыптасуын түбегейлі зерттеп, сақ мемлекеттілігі жөніндегі тұжырымдаманы қалыптастыруға, сақ тарихының қайта түлеуіне сүбелі үлес қосып келе жатқан өзіндік қолтаңбасы бар тарихшыларымыздың бірі.

Бірде Әбдеш Тәшкенұлының немере ағасы Мәнәп деген азамат Ақсуат пен Зайсан арасындағы күре жолда келе жатып әңгіме барысында өз өміріндегі мына бір естелікті айтқан еді. Сол әңгімеден бір үзік.
«Мен 1972 жылдың қысында үйленетін болып, біздің туыстар Ақсуат совхозына қарасты «Социал» деп аталатын шағын ауылдағы менің болашақ қайын жұртыма құда түсіп, айттыруға баратын болды. Құда түсіп, жөн-жоралғы жүргізіп барар топтың ішіне, әу бастан «бас кейіпкер» ретінде менің жүрерім белгілі. Бізбен бірге жас құда ретінде Әбдеш те ілесті. Ол кезде ҚазМУ-дың ІІ курсында студент. Барар уақыт оның қысқы демалыс кезіне дәл келіпті. Құдалыққа барған кісілердің ішінде тағы да бірнеше адам бар. Шай ішіліп, әңгіме көрігі қызды. Алғашқы жайылған дастарқан шеті көтерілгеннен кейін біздің жақтың үлкендері рұқсат сұрап, жөн-жоралғыға қарай ойысты.
Сөйтіп отырғанда ауызғы ашылған есіктен ішке қарай лап берген бумен жарыса, ең бірінші көзіме түскені, еніп келе жатқан түлкі тымақты баса киген, қаба сақалды кісі болды. Екі иығына екі кісі мінгендей, ұзын бойлы, қапсағай, қара торы кісі кірді. Қаба сақалы кеудесін жапқандай. Дене бітімінен жас кезінде қайратты болғаны көрер көзге бірден түседі. Қабағы қалың, көзі өңменіңнен өтердей өткір екен. Үй ішіндегі қайын жұртым да осы кісіні күткендей болса керек. От иесі қайын атамнан бастап қалбалақтап келген кісіні төрге қарай икемдеді. Беделі жоғары кісі екені көрініп-ақ тұр. Дегенмен, кірген кісіміз состиып тұрған біздерден орнымыздан қозғалмауларымызды сұрап, келген қонақтардан үлкен еместігін білдіріп, құдалардың төмен жағын ала жайғасты.
Қыздарын ұзатқалы отырған қайын жұртым құлақты болып отырғандықтан, жеңіл-желпі наздармен ғана қарсылық білдіріп, сырғытпа, көңілді әзілдермен шымшымалап қояды. Дегенмен, қайын жұртым біздің «тоймалымыз» деп әкелген сиыр малымызға көңілдері толмайды-ау деп жорамалдаймын. Байқаймын, олардың көңілдері жылқы малын тілейтін секілді. Ол кезде жылқыны босағаға байлап кетер біздің де шамамыз белгілі еді. Содан ба, біз жақтан келген құдалар ашылып ештеңе дей қоймай сөзден тосылыңқырады. Дастарқан жаңарып, шай еселенді.
– Ал, естіп жатырмын, Көкжырадан кел­ді дейді. Жәмбике, Байыстың бірі болар­сыңдар?
Қарияның алғашы сұрағы осы болады. Үлкендер жағы жөнімізді айтып жатыр.
– Е, жөн-жөн, Жәмбике боламыз деңдер, – деп сақалын тарамдап сөзін жалғады. – Осы сендердің ауылдарыңда Жәмбике Төлеубайдан қалған ұрпақ бар ма? – деп сұрады. Қыдырғажы ағам қозғалақтап, ойбай-ау, Төлеубайды білер болсаңыз, біз, дәл сол кісінің ұрпағы боламыз. Ал мынау отырған жас жігіт атамыздың туған немересі деп, қарсы отырған Әбдешті нұсқады.
Алпамсадай болып отырған үлкен кісінің орнынан қалай көтеріліп кеткенін де аңғармай қалдым. Әйтеуір, малдас құрып отырған адамның еш жағына толқымастан тік көтерілгені анық. Қалай жанына жетіп барғанын білмеймін, Әбдешті отырған орнынан жұлып алып, тік көтеріп екі бетінен алма-кезек сүйіп, құшағына қысып, мейірлене иіскеп, орнына қайта қондырғаны дәл бүгінгідей көз алдымда. Ағаларыммен де төс қағыстырып, мені бауырына тартып мейірлене иіскеп барып орнына тізе бүкті. Жайғасқаннан кейін тарамдап екі көзінен жас ағып, бір нүктеге қадала қарап отырып қалды. Үй ішін бір сәт үнсіздік басты. Бір мезетте бетін айғыздаған жасын күректей алақанымен сырып тастап, біз жаққа қайта қарап, күңірене үн қатты.
– Уа, жалған, асылдың сынығы, жақсы­ның тұяғы екенсіңдер ғой. Бар екен-ау, бар екен, – деді. Ақсақал қайын атама қарай жүзін бұрып: «Құдалар тоймалға не атапты» деді де, жауап тоспастан: «Біз бұлардың алдында бір үйір жылқы қарыздармыз» деп тоқтап, шешілмеген жұмбақ сырдың шетін шығарды. Бөлме тынды, үнсіздік. Апыр-ау, мынау кісі атамыз Төлеубайды танитын, танығанда жақсы танитын болды-ау. Үй ішіндегілердің бәрін де осы ой шырмағандай. Біз үнсізбіз. Қыдырғажы ағайым қозғалақтап: – Ағасы, атамызды білетін болдыңыз ғой?! Көзіңізге жас алдыңыз, ол не әңгіме, бізге айта отырсаңызшы, – деп сөз суыртпақтады.
Қаба сақалды кісі көкіректе өкініштің оты қал­ғандай, уһ деп барып, әңгімесін бастады:
Иә білем, мойнымда аталарыңның қарызы бар. Сендер білмессіңдер, бірақ менің көкірек түкпірімде сақтаулы. Мені батыр дейді, тәйірі, батырлығым кісілігіме сын бола ма? Кезінде Төкең қарыз демесе де өтелер құны осы уақытқа дейін, бір үйірлі жылқы болған мойнымда алашақтарың бар, – деп тағы бір жұмбақтап кідіріп барып, әңгімесін сабақтады.
– Бұл жалғанда пенденің басына салғанын көтермейтіні жоқ қой. Сонау жиырмасыншы жылдардың басындағы аумалы-төкпелі заманда істі болып, итжеккенге жер аударылып кете бардым. Ол кезде жас кезім. Сол айдалғаннан жиырмасыншы жылдардың орта кезіндегі жылымықта елге қайтарылдым. Өскемен, Өскеменнен Зайсанға жетіп, ел шетіне іліккендей болдым. Ел шеті демекші, Зайсан мен Ақсуаттың аралығы өздеріңізге белгілі 200 шақырымнан астам ұзақ жер. Оның үстіне қыс кезі, қар қалың. Қалай дегенмен де ел шетіне бір жеткеннен кейін көңіл күпті. Екі аралықта қатынайтын ол кезде көлік жоқ. Көлік тұрмақ, жол да жоқ. Біраз күн солай баратын біреу-міреу табылып қалар ма екен деп сұрастырып едім, ешкім шықпады. Содан елегізіп, Зайсанда жата алмадым. Итжеккен Сібірден аман-есен келгеннен кейін мына тұрған Ақсуат не тәйірі дейсің, қалайда елге жетейін деген оймен жолға шықтым. Иығымда арқалаған жолдорбам бар, оның ішінде Зайсандағы бір ағайындардан аз ғана жол ауқатының мәзірі – бес-алты құрт, аздаған ірімшік, бірер ескі-құсқы киім. Бар қорек осы. Оның өзіне шүкіршілік ететін кез ғой. Басында ет қызуымен Зайсаннан ертемен шығып кетсем де, түс ауа мұным қалай деп ойлана бастадым. Бірақ қайта Зайсанға оралғанмен не бітіремін деген ой мазалады. Сол тартқаннан Маңырақтың астын бөктерлеп, бағытымды дұрыстап алып, тарта бердім. Уақыт екіндіге айналған кезде күннің райы бұзылыңқырап, жаяу борасын басталды. Артымда бір қара-құраң көрінгенге байқасам екі-үш қасқыр екен. Маған аса жақындамай, алыстан торуылдап еріп келеді. Күн батарда топтасын қарағанның жанына тоқтап, қардан ойып үйшік жасап паналаған болдым. Үстіде қайбір киім бар дейсіз. Азынаған суық, өн бойыңнан өтеді. Оның үстіне маңайымды қасқыр торуылдап, таңды көзбен атырдым. Бұл қасқыр дегеніңіз де адамның дәрменсіздігін білгеннен кейін күшейіп кететін секілді ғой. Оларды үркітіп-қорқытатын бар қаруым қолымдағы жіңішкелеу таяқ. Кісіден қорықпайды, соған қарағанда қорқау ма, үдірейген түрлерінен адам шошырлық. Шаршап, үздігіп, өзегі үзіліп келе жатқан менде қайбір қауқар бар дейсің? Шаманың жеткенінше айбат көрсетіп, айтақтап таңды атырдым. Ертемен күн шыққан соң қасқырлар жасқанады екен. Ай­ғайымды онша елей қоймағанымен, аса жақындамай артымнан еріп отырды. Өздеріне ыңғайлы уақытты күтетін секілді. Түс ауа солай болды да. Кісінің дәті қорек. Тойып тамақ ішпегеннен кейін не оңарсың. Құр­сағың тоймағаннан кейін бе, суық та тез алатын секілді. Түс ауа Қарасудың тұсына іліктім.
Бір заматта анадайдан бір ноқат көрінді. Апыр-ай, тағы ит-құс па, егер алдымнан да ораса, онда анық біткенім ғой деген үрей биледі. Аздан соң әлгі ноқаттың пар ат шек­кен атшана екенін байқадым. Қарды шаң­ғытып екі жағына шашып артын боратып барады. Атшана менен 100-150 метр қиыстау кетіп барады. Өлмегенге өлі балық деген бойымдағы бар күшімді жиып шанаға қарай бас киімімді бұлғап, жығылып-сүрініп: «Аттан аттан, құтқар, құтқар!» деп бәр пәрменіммен айғайлай жүгірдім. Жел солар жақтан еді, менің даусымды естімеді-ау деймін, жөнеп кете барды. Не істей аларсың, кеудемді қысқан өксіктің уын жұтып, ызалы қасқырдай қар шайнап, тіземді тоқпақтап, отырып қалдым. Енді өлетінім анық деп ойладым. Күннің райы, маңайымды торуылдаған қасқыр – мынау. Азық-түлік жоқ. Жаяу адамға жол әлі ұзақ. Оның үстіне әлсіреп келе жатқан жанға паналар қара жоқ. Сөйтіп, соңғы үміт оты да үзілгендей, ішім өртеніп, ащы өксік қыж-қыж қайнайды. Не істерсің итжеккеннен аман оралып, ел шетінде ит-құсқа жем болармын-ау деген ой жанымды қажап барады. Сөйтіп, үміт үзілді-ау деген шақта әлгі шананың алыстан орағытып, бұрылып мен жаққа қайта салмасы бар ма. Есім шығып, ескі күпім отырған жерде қалып, шанаға қарай жығылып-сүрініп жүгіріп келе жатырмын. Бір заматта ақ қырауға оранған, делдиген танауынан мұржаның түтініндей буы бұрқырап, қатып жараған, ентігін баса алмай, ауыздықтарын қарш-қарш шайнаған пар ат айналып кеп тоқтады. Шана алдында көшірі болса керек басында баса киген түлкі тымағы, үстіне қара ішігі, аяғында пимасы бар егде адам отыр. Шананың артындағы кісінің де басында қызыл түлкі тымақ, жағасы елтіріден пішілген, сырты қоңыр барқытпен тысталған қоңыр ішік, оның сыртынан тұлыппен оранған. Түсін аса байқай алмадым. Әй, сол сәтте байқайтын да шамам жоқ-ау. Тағы бір көзіме түскені, артқы кісінің тақымына басылған бесатар мылтықтың ұңғысы шошаяды. Сәңкеде отырған кісі «мынау ен далада жалғыз жаяу жортқан не қылған жансың» деп үн қатты. Есім де шығып кеткен. Асығып-үсігіп сонау қиян итжеккеннен келе жатқанымды, Ақсуатты мекендеген, Тоқабайдан тараған ұрпақ екенімді, Зайсаннан шыққанымды, елге беттеп келе жатқаныма екі күн болғанын, азығым таусылып, қасқыр қамап келе жатқанын жеткіздім-ау, әйтеуір. Ендігі жерде қайда бара жатсаңыздар да алып кетіңіздер, жолда қалсам өлерім анық деп жалындым. Сол сәт сәңкеде отырған кісі көшіріне: «Анау аттың біреуін доғар да мынаған бер» деп бұйырды. Атшы қозғалақтап, әлі жол ұзақ, жалғыз ат болдырып қалмасына не кәдік, одан да қайта кері ала кеткеніміз жөн болар дегендей болды. Маған бәрібір болып тұр, тек жанымның қалғанына құдайдан сауға сұрап тұрған жағдайым бар. Бірақ сәңкедегі тұлыпқа оранған адамның қатқылдау бұйрығынан кейін бір ат бізге бұйырды. Мұндай сәтте адам есінен айырылып қала ма деймін, әлгі атшы босатып берген атқа қалай қарғып мінгенімді білмеймін. Шанадағы кісі: «Ал, бауырым, еліңе аман-есен жет, қайтарсаң қайтарарсың, қайтармасаң қарызы жоқ» деп қайтып сөзге келместен, Зайсан тұсын бетке алып тартып берді. Мен де елге беттеп тарттым. Сол-ақ екен, апыр-ау, жаңағы кісінің кім екенін де, аты-жөнін де сұрамаппын ғой деген оймен, шұғыл қайта бұрылып арттарынан қудым. Арамыз біраз алыстап қалыпты, дегенмен салт ат қоя ма, қуып жеттім.
– Апыр-ау батыреке, өзіңіздің кім екеніңізді де айтқан жоқсыз ғой, мына атты кімге, қайда қайтарам, – дедім.
– Әлгі шананың арт жағында отырған адам, «руым Жәмбике, Бейсембінің Төлеубайы деген адам боламын, Жайсаңда сотпын», – деп қысқа ғана жауап қайырды да әрі қарай жүріп кетті. Сенер-сенбесімді білмей, мелшиіп мен қалдым. Жараған қара арғымақ қойсын ба, түннің бір уағында Ақмектепке жеттім. Сондағы бір ағайынның үйіне қонып, ертеңінде ауылыма келдім. Елге келген соң әлгі әңгімені айтып едім, білетіндер бар екен. «Е, ол мына Зайсанда сот болып қызмет істейтін Төлеубай деген Жәмбике ғой, сот өткізуге бара жатқан ғой» деген еді. Осындай жақсылық қылған Төкеңе атын қайтарып, рахметіммен жолығармын деп жүргенде, уақыт сырғып, кәмпескенің ылаңы басталатын кез де келді. Содан Төкеңді біреу анау деді, біреу мынау деді, аяғы банды болып елден ауып, Қытай асқанын естідім. Е, жалған, боққарын ат табылар, маңдайыңа іс түсіп қиналғанда жасалған жақсылықтың дәмін қалай ұмытарсың, – деп ақсақал кеудесін кере дем алып, үнсіз отырып қалды» деп Мәнәп ағамыз әңгімесін аяқтаған еді. Кейін сұрастырып білсем, бұл кісі Ақсуаттың тұрғыны Шоқаев Қанапия деген ақсақал екен. Ол кісіні ел Қабыл деп білуші еді.
Төлеубай Бейсембіұлы Ақсуат өңіріндегі оқыған-тоқығаны терең, көзі ашық азаматтардың бірі болған екен. Кезінде «Алаштың» мүшесі болып, ел қамын жеген азаматтардың бірі. Кеңестік жүйе «Алаш» мүшелеріне кешірім жариялап, көзі ашық, көкірегі ояу азаматтарды 20-шы жылдардың басында қызметке тартқан уақытта, ол кісі Совдептің мүшесі болып, Зайсан уезінің мировой судьяларының бірі болған. 1928 жылдардың аяғында Кеңестік үкімет байларды кәмпескелеу деген желеумен қазақтың малын түгел тартып алып, жаппай ұжымдастыру басталған шақта осы саясатқа қарсы шыққан, қарулы қарсылық көрсеткен үлкен топтың – Қаражал «бандысының» басшысы болған адам. Кейіннен мен ол кісі жөнінде Қарпық Егізбайұлының «Елі үшін еңіреген Ер Төлеубай» деген мақаласын оқыдым. Кезінде Көкжыра орта мектебінде «1929-1930 жылдардағы ұлт-азаттық көтерілісті бастаған Төлеубай Бейсембіұлы» деген мүйіс те ашылған еді.
Нақты тарихымыздың ашылмаған беттері көп-ау.
Ғылымбек Іргебаев,
тарихшы
Шығыс Қазақстан облысы

Иса,қиын да қызықты жұмысыңа жеміс тілеймін!Құнды деректер өте көп екен,оның бәрі көп ізденіс еңбектен!Ақнаймандар өзімізді Мұрын деп атай бермейміз,Мұрын,Қызай аналарымыз туралы толығырақ  деректер берермін.Мой Мирде жүрген Айбике Джумаева да Ақнайман-ноғай.Жалпы электронды кітап жазсаң жақсы болар еді,шежіре ,қазақ тарихына сұраныс көп.Мен өзім де эл.кітап жазам жазам деп әлі жүрмін.Осы істі бір қолға алу керек болып тұр.

 

                          17.Жолымбет – Қыдыр.
 
 
                                     Қыдыр ру бөлімшесі

 

   Жолымбет ру бөліміндегі келесі бөлімше – Қыдыр. Қыдырдың толыққанды шежіресі қолымызға түспеді. Біз ХХ ғ. басындағы статистикалық жинақта берілген шежіре мен Қ.Алтынбаевтың «Ақсуат» атты еңбегіндегі кейбір материалдарды негізге ала отырып, Қыдыр ру бөлімшесінің қысқаша шежіресін төмендегідей етіп көрсетеміз:

 

                                               Жолымбет

                                                       /

                                                  Қыдыр

 

Желкілдек             Айтуған                    Сатыбалды            Боқас

        /

Есағыс           Найман    Асамәмбет

Қараби                /

Ысмаил        Малкелді

Ршан

Тапақ

 

( «Найман» Х-том, 3-кітап, Алаш тарихи-зерттеу орталығы, Қазақ ру-тайпаларының тарихы. 123 бет. )

 

 


 

Қыдырдан: Желкілдек (одан Есағыс, Қараби, Ысмайыл, Ыршан, Тапақ), Айтуған (одан Найман, Асамәмбет. Найманнан Малкелді), Сатыпалды, Боқас.
                                                     Қ.Алтынбаев, Е.Жұмахан. «Ақсуат».
 
                                                                                                          Қарпық Егізбай
 

                                        Әрі дана, әрі киелі әулие Үйрек ана
 

    Біздің халқымызда өткен ғасырларда нелер дана аналар болғаны, олар туралы аңыз-әңгімелер күні бүгінге дейін ел аузында сақталғаны белгілі. Соның бірі-он тоғызыншы ғасырдың бірінші жартысы мен орта тұсында өмір сүрген Үйрек ана.
    Үйрек ананың шөбересі марқұм  Әбдіғали Абайділдәұлының ( жасы 80-нен асып, қайтыс болды) айтуынша, Үйректің шын аты-Тыныштық, Үйрек-кейін ел қойған аты. Төркіні-семізнайман. Келген жері-Мұрын, онын ішінде Қыдыр. Қыдырдан-Айтуған, одан Сәмембет туады. Сәмембет пен әйелі екеуі бір жылда қайтыс боп, артында 9 ұл панасыз, үй иесіз қалған соң соның ішінде ең үлкені Жанкісіге ағайын-туғандары 14 жасар Тыныштықты келіншек қып түсіреді.
     Жанкісінің өзіне адал жар, інілеріне ана орнына-ана, жеңге орнына жеңге болу, әрі осы үлкен шаңырақтың ошағына ие болу міндеті мойнына түскен Тыныштық сонша жастығына қарамай, қайныларының әрқайсысының бойындағы ерекшеліктерін дәл байқап, оларды өз әлінше адамгершілік қасиеттерге баулуға тырысқан. 8 қайнысын дастархан басына отырғызғанда: «Көжем көп, қоюы көп, таласпай ішіңдер, бәріңе жетеді, талассаңдар берекелерің кетеді»,-деп бәрін әзілмен көңілдендіре тамақтарын алдарына қояды екен. «Алғаш түскенімде жылап та алатынмын»-дейді екен, кейін ұлғайғанда сыр ғып бұл өз жауапкершілігін аса жастығына қарамай, терең түсінгендігін байқатады.
     Осылай дастархан басынан бастап бүкіл Сәмембет шаңырағын біртіндеп ықпалына баурап алған оның мол ақылымен мінезге жайлы жақсы аты біраз жылда ауылды қойып, аймаққа тарайды. Ақылына көркі де сай Үйректі жас кезінде жастар жағы «Ақ жеңеше», үлкендер «Ақ келін» деп атаса, кейін құрметпен «Ақ ене», «Ақ шеше» деп атап кеткен. Келе-келе Үйректің ақылдылығы мен шешендігін сол замандағы аға сұлтан Қисық Тезековтан бастап, ел жақсыларының бәрі мойындап, екі ел бас қосқан ұлы жиын, келелі кеңестерге Үйректі бірге ертіп жүреді. Кейде жылдарға созылып бітпей жүрген ел арасындағы даудың шешуін қолма-қол тауып, бітімге келтіретін билік те айтқан. Мысалы, Мұрын мен Матай елі арасындағы 3-4 жыл бітпей жүрген көп жылқы барымтасына байланысты дауда (жылқыны матайлар әкеткен) екі жағы да билікті Үйрекке бергенде:
     -Ат орнына еркек тай, бие орнына ұрғашы тай беріңдер, кесім осы,-дейді. Сол кезде Мұрын елінің біреу: «Бұл айтқаның толық төлем болмайды ғой»,-деп күңк етіпті. Сонда Үйрек:
     -Атпен бие орнына тай болар, жыл өткен соң өз орнына сай болар, қой орнына қозы болар, келер жылы өзі болар. Осы малдың үш жыл бойы босқа кеткен өсімі қандай, осы даудың елге келтірген кесірі қандай, менің айтқан кесімім қандай? Жау алған мал ит аузына түскен қан соқта емес пе, жаншылмай шығушы ма еді?!-деген екен. Осы билікке тоқтаған екі жағы да бітімге кеп, ел арасы татуласады.
    Ел арасын әр кезде осылай жымдастырған Үйрек бәйбіше отаршылдық бұғаудың зиянын да дұрыс әрі терең түсінгенін Қисық Тезеков бір жылдай сапар шегіп Омбыдан аға сұлтандыққа бекіп келгенде:
Көп ай бойы жоғалып,
Қайтып келдің оңалып.
Патшадан шен мен тон алып
Өзіңе тапқан пайдаң қанша?
Халыққа әкелген найзаң қанша?-деуінен айқын көреміз.
    Бойындағы асыл қасиеттерімен елге кең танылған ер мінезді Үйрек ана қажетті жерде хан-төре ұлықтардан да жасқанбаған.
    Бір кезде Қыдыр елінің бір күзегіне Сыбанқұл төре төлеңгіттерімен баса көктеп қонып алғанын естіген соң, қасына бір топ азамат ертіп Үйректің өзі барады.
  -Төре, жерімізге неге қонып алдың?-деген Үйректің сұрағына Сыбанқұл:
  -Менің малым қараның жерін жемегенде, аспанның көгін жей ме, -депті. Сонда Үйрек:
Бұрын да төре өтіп еді,
Жер жемей-ақ кетіп еді.
Баса-көктеп қонатындай,
Неменең өте кетіп еді?
Қараменен санаспаған,
Хан да, төре де өкінген-ді.
Мен айтқалы келдім төтесін,
Ертеңгі азаннан қалмай,
Осы жерден көшсең де көшесің,
Көшпесең де көшесің!-депті.
   Абыройлы ел анасының салмақты сөзінен тіксінген төре ертеңінде көшіп кетеді.
 

     Бір жылы Құнанбай Мұрын еліне Доңдағұл байға ұзатылған әпкесі, Өскенбайдың қарындасы Марқаға амандаса арнайы барыпты. Үйректің шешендігін сыртынан жақсы білетін Құнанбай оны қалайда сөзден тоспақ болса керек. Әдетінде, Үйрек орнынан тұрғанда: Иә, Қабанбай, иә Боранбай! Деп осы екі қасиетті бабаның аруағын ауызға алады екен. Сол әдетімен орнынан тұра берге Үйрек тағы сол екі аруақты аузына алса керек.
   Сол кезде аңдып тұрған Құнанбай Үйрекке:
   -Осы аттарын атаған екі бала Сіз түскенде неше жаста еді?-депті. Сонда Үйрек:
   -Әй, Құнанжан, мені әлі сынап болмап па едің? Әулиелердің атын тура атау сауап дегенді білмеуші ме едің? Әлде, сіздің елде әулиелерге сиынғанда аттарын тура атмай, үлкен әти, кіші әти деп сиынушы ма еді?-депті. Құнанбай одан әрі үндемей алмай отырып қалыпты.
   Үйрек мол ақылы, асқан шешендігінің үстіне киелі әулие ретінде де халыққа кең танылған. Осы қасиеттері жөнінде ел аузында аңыз-әңгімелер баршылық. Есімінің өзгеріп, Үйрек деп аталуы осыны аңғартады. Бір жылы қар кете, қыстауының жанында бұлақ басына бұлақ басына киіз үйге шығады да, қымыз ашыту үшін бірнеше биенің сүтін құйған сабаны астына кереге жайып, үйдің қасына, бұлақтың жағасындағы талға байлап қояды. 2-3 күннен соң әлгі сабаның астына бір үйрек ұя салып, жұмыртқалай бастапты. Мұны көрген Үйрек ана сол бір орыннан үйді де, сабаны да қозғамай, әлгі үйрек балапандарын өргізіп әкеткен соң жайлауға бір-ақ көшіпті. Осыдан бастап бүкіл өмір бойы Үйректің қымыз сабасынан күнде таңертең пыр-пыр етіп көкала үйрек ұшатын бопты. Мұны көзімен көрген жұртшылық Тыныштық атын өзгертіп, құрметпен Үйрек деп атап кетіпті. Бір күні түнде жау жылқышыларын байлап тастап, Үйректің жылқысын айдап кетедеі. Әзер дегенде байлауды шешіп, таңертең жылқышылар ауылға келеді. Үйрек: «Артынан қуғыншы жіберудің керегі жоқ, жылқыны олар өздері айдап әкеп береді» деп қуғыншы жібертпепті. Кешке жақын жылқыны айдап келген 3-4 кісі келе Үйректің аяғына жығылып, кешірім сұрайды. «Біз жылқыны айдап біраз жүрген соң бір соқыр тұман басып, алды-артымызды мүлдем көрсетпей, алға қарай жүре алмай қойдық. Ал кейін қарай айдасақ, тұман қолма-қол тарайды. Қайта қайтсақ, тағы сол соқыр тұман. Сөйтіп, қанша әуреленсек те тұман алға жылжытпады»,-депті олар.
   Бірде ши тартуға көрші ауылдың жеріне келіндерін жіберсе, олар ши тарттырмай қайтарыпты. Осыған назаланған Үйрек ана жайлауға көшерде ауылының қасындағы бір түбекке 7-8 ши шаншып: «Иә, Алла, мені шынымен жан ғып жаратсаң, осы түбекті шиге толтыр!» деп тілепті. Күзде қыстауға қайта келгенде әлгі түбек тола ши өсіпті. Қазір сол жер Үйректің шилі түбегі деп аталады.
   Халқымызда киелілігі, ақылдылығымен айналасына ұйтқы болған Мұрын (шын аты Дүзай, Дүзай мен Қызай бір туысады), Жанбике («Арғын бүлінсе Айбикеден, Найман бүлінсе Жанбикеден» деген мақал бар), Күлбарақ батырды жалғыз ауыз сөзге жығып, патша үкіметінен алған шен-шекпенінен бас тартқызған жас келіншек Дәулетбике, Шаянбай ұрқына ұйтқы болған, үш жүзге ортақ арысымыз Көлбай Төгісовты «Көзінің оты бар, нұр жайнайды, жүрегің шайлықпайды»,-деп жастай Зайсанға оқуға жіберіп, білім жолына түсірген, Мекеге барып Қажы апа атанған Төгістің бәйбішесі Иса, т.б. осы теңдес қазақтан шыққан қасиетті аналарын оңдап, тіпті жүздеп атауға болады. Бірақ даналығының, киелілігінің үстіне бүкіл бір елді немес аймақты билеп, ірі әлеуметтік қоғамдық қайраткер дәрежесіне көтерілгендері арғы-бергі ғасырларда бірен-саран ғана екеніне көз жеткіземіз.
     Атап айтқанда, он бесінші-он алтыншы ғасырларда өмір сүрген Бәйдібек бидің үшінші әйелі Домалақ ана (Нұрила), «Жұпар қорыты» әңгімесінің кейіпкері, тарихта болған, Бұхар ханды сөзге жығып, өз билігіндегі бір тайпа елге жайлы қоныс әперген Жұпар анадан соң, әңгіме-аңыздар, тарихи деректер бойынша салыстырсақ, он сегізінші ғасырдың соңы-он тоғызыншы ғасырдың орта тұсына дейін өмір сүріп, ел иесі үлкен қайраткер дәрежесіне көтерілген бүкіл қазақта үйрек анадай бірде бір әйел болмағандығын көреміз. Оның үстіне Домалақ ана мен Жұпар ананың төркіндері де, түскен жерлері де ірі бай, әрі ел иесі атақты билер болғаны белгілі. Ал Үйрек болса 14 жасында 9 жетімнің шаңырағына келін боп түсіп, өзінің бір Аллма берген ерекше қабілет-қасиеттерімен, өлшеусіз дарынымен ақырында ел иесі үлкен қайраткер дәрежесіне көтерілуі кімді болсын қайран қалдырмай қоймайды.
   Үйректің зираты Жанкісімен бірге Орта Боғас өзенінің бойында Дорба қорасы деген жерде. Үйректен Жанкісіден Алыбай, Нұрбай, Мұсабай, Жасыбай, Жолболды атты бес ұл болыпты. Қазір осы бесеуінен өрбіген ұрпақтан 40-50 шаңырақ бар.
 

 

Мұрын (Сарымырза) – Жолболай, Өтей, Жолымбет, Бәйімбет, Берді, Бегі.
Жолымбеттен:Ажы, Ажығұл, Рақ, Қыдыр, Арызбақ, Арызқұл, Назар, Ақнайман.
Қыдырдан: Айтуған, Желкілдек.
Желкілдектен: Смайыл.
Смайылдан: Есағасы, Қараби, Қараш, Шонат, Тапақ, Боқас, Сатыпалды.
Қарабиден: Қожаберген, Тәңірберген, Әзберген.
ҚОЖАБЕРГЕН
Қожабергеннен: Байтуған, Байтуғаннан: Дүйсенбай.

ТӘҢІРБЕРГЕН
Тәңірбергеннен: Мәтен, Тәтен, Барақбай, Арғынбай, Жанбол, Жаманша, Төгіс.
***
Мәтеннен: Қоңыз, Қашқын. Қоңыздан: Жақыпбек, Штебай, Шілікбай, Байжан, Айжан, Тұманбай. Тұманбайдан: Қондыбай, Қондыбайдан: Алдажар, Молдажар. Алдажардан: Рақымбек (одан: Еркін, Ербол), Рақымберді (одан: Келдібек, Жанбек, Мұратбек). Молдажардан: Төлеу (одан:Оразтай), Нұрбек, Нұрбек, Дубек.
***
Тәтеннен: Шомбал, Шуақ, Боқкүшік, Жамансары, Байсары, Еділбай.
Шомбалдан: Абан, Бабатай. Абаннан: Қонай. Қонайдан: Төлепберген (одан: Сайлаубек, Орынбек, Қонысбек). Бабатайдан: Есендік (одан: Төлеубай, Төлеке), Омар (одан Бекқожа). Төлекеден: Жүнісбек (одан Қуанышбек, Ерсін, Ермак, Ерболат), Сембек одан Әділет, Медет, Дулат), Қоңғырбек (одан Мәди), Бейбітбек (одан Берік).
Шуақтан:Мұқамади, Мұқамадиден: Түсіпбек (одан Байқади, Торғай, Ноғай, Ақанай).
Боқкүшіктен: Қадіке (одан:Қуаныш, Әліп, Әліпбай, Сіләм (Сіләмнән Төкен), Жақып (одан Мұса, Мұсадан Елубай).
Байсарыдан: Биназар, Базар, Қуандық.
Биназардан: Қалибек, Қали, Ахметқазы.
Ахметқазыдан: Қадыр (одан: Қазыбек, Рашид, Роллан, Руслан, Айдын, Ардақ), Қадырбек (одан: Серікбек, Ержан, Асқар), Мәуленбек (одан:Жалын, Сержан), Сәуленбек (одан Азамат).
Базардан: Жұмажан. Жұмажаннан Қабай ( одан:Мерғали, Ерғали, Нұрғали, Мерғазы, Серікқали), Мұқан (одан Мекен, Мекеннен: Мақсат, Болат, Бейбіт, Жақс ылық, Дәулет), Ақан (одан: Жамбыл, Бауыржан, Серік, Салық), Слямбек (одан: Аман, Аманғазы), Хамза (одан Серғали, Нұрғали).
Қуандықтан: Қожақынбай, Қалдыбай.
Қожақынбайдан: Қапан (одан Өнербек), Сәмет ( одан Ораз, Оразбек), Совет ( одан Тоқан, Төлеу, Өнерхан, Мейрамхан), Әбен (одан Мақсат, Асхат).
Қалдыбайдан: Советғазы (одан Слямғазы, Асқар, Мұхтар, Амангелді, Ержан), Серікғазы (одан Алтынғазы, Төлеген, Ерлан, Талап, Талғат, Нұрлан, Ғалым), Серікқали (одан Дәурен, Ділдар), Оразғали (одан Асанәлі), Кенжеғали (одан Аслан, Руслан).
Еділбайдан: Әбдіхалық, Абдолла, Ғұсыман (Шүкімәйіт), Әбділбай, Кенжеғұл.
Шүкімәйіттен; Сләмбек (одан Серік, Берік, Дулат). Әбділбайдан: Тұрысбек (одан Серікжан, Өміржан, Бауыржан, Алмас, Нұртас, Бақытжан). Кенжеғұлдан (Смағұлбек, Түсіпбек, Сембек, Жәлелбек (одан Серік, Болат, Ерзат).
***
Барақбайдан: Торғауыт, Байқасқа, Борабай.
Торғауыттан: Құйқабай (одан: Бәймен, Бәйгел, Нұрқа), Кешубай (одан Есеналы, Нұғи)
Бәйгелден: Секен. Секеннен Болат (одан: Берік, Ербол).
Нұрқадан: Қасым, Қасымнан: Оңғарбек (одан Серік, Ерік), Мұрат (одан Ерзат, Асхат), Дәулет, Оңдасын (одан Ринат).
Нұғидан: Жанарбек (одан Тілеубек, Әділжан, Ғалымжан), Кенжебек (одан Ермек).
Байқасқадан: Құрымбай, Құрымбайдан: Олжабай, Олжабайдан: Дәуітбек, Жолтай, Дәуітхан, Жәнібек. Жәнібектен: Нұрлан, Нұртаза, Нұрбай, Нұрсанат, Асхат, Асан.
Борабайдан:Жанғазы, Тәнеке. Жанғазыдан: Тұрар, Әбдірахман ( одан Тілепалды, Жасұлан).
Тұрардан: Жеңіс. Жеңістен: Берікхан, Бейбітхан, Мейірхан, Қайнар, Серікхан (одан Бахтияр).
Тәнекеден: Тұрлыбек. Тұрлыбектен: Тұрарбек, Мұқан.
Тұрарбектен: Әділхан (одан Садат), Мұқтархан (одан Досжан), Сейілхан, Нұржан.
Мұқаннан:Жұман (одан: Нұрлан, Думан, Ерлан), Отанхан (одан Еркебұлан), Талғат, Жанат, Қанат, Ержан, Советхан.
***
Арғынбайдан: Тоғаспа, Тоғай, Жәутік.
Тоғаспадан: Итбай, Елқонды, Сабыр.
Итбайдан: Ережеп, Ожар, Нүкен, Ақатай, Шоқатай, Кенжікен.
Ережептен: Бектұр.
Ожардан: Ыбырайым, Ыбырайымнан: Советбек. Советбектен: Марклен (одан Дасмтан, Дәурен), Бақытбек (одан Ансар), Мейрамбек (одан Наурыз, Марғұлан), Нұрбек (одан Дархан, Думан).
Нүкеннен: Әнуарбек, Жанарбек. Әнуарбектен: Арыстанбек, Серікқазы, Еркебұлан,Қайрат (одан Манас), Манарбек (одан Мейір), Самат. Жанарбектен:Дәулетбек (одан Жандос), Данабек (одан: Бекжан, Бақытжан, Әділжан), Несіпбек (одан Кенжебек, Әділет, Мейіржан, Дастан)
Ақатайдан: Заманбек, Балтабек, Мұратбек. Заманбектен: Қуаныш (одан Ринат, Мақсат), Балтабектен: Ернұр, Мұхит, Мейіржан, Мұратбектен: Қанағат, Азамат.
Шоқатайдан:Бақытбек, Рысбек. Рысбектен: Ернұр, Ербол (одан: Сержан).
Кенжікеннен: Асқарбек, Асқарбектен: Алмат (одан Әли), Тасқын, Олжас (одан Исмайыл), Манас.
Елқондыдан:Қаптағай, Қаптағайдан: 1) Бақытбек ( одан Ерсін), 2) Айтбай (одан: Амангелді, Амангелдіден: Ермек, Ерлан (одан Батыр), Ерік (одан Айбек), Ержан (Еркебұлан), Димаш, Нұржан (одан Әлішер), 3)Сқақ (одан Қайырбек (одан Медғат), Құдайберген (одан Төлеуғазы, Әділғазы), Аманғазы (одан Дәурен), Аманбек (одан Дидар), Ғалымбек (одан Медет, Асхат), Мейрамбек (одан Мақсат)),4) Егізбай.
Сабырдан: Тойғазы, Тойғазыдан: Оспан. Оспаннан: Серіктай, Серікболсын. Серікболсыннан: Қайыртай (одан Қайсар), Мейіртай, Елубек ( одан: Нұрасыл, Нұркелді, Мағжан).
***
Төгістен: Өтеген, Тұрыш.
Өтегеннен:Жуанбай (одан Әмірғалы), Байқадам.
Әмірғалыдан:Нұрсапа, Байсапа, Қали, Қимади, Нұрмади, Нұрлан, Қабдырахым, Рахым, Ақыбай, Дүйсенбек.
Нұрсападан: Сайлау, Төлеген, Ердәулет, Ерғали. Сайлаудан: Айдын (одан Олжас), Нұржан (одан Ақылбек), Серікжан (одан Шыңғыс), Бауыржан. Төлегеннен: Роллан, Әділет, Мұхамед. Ердәулеттен: Ержан, Диар, Жеңіс. Ерғалидан: Берікжан, Карл.
Нұрмәдиден: Өміржан, Мейір.
Нұрланнан: Ержан, Ербол, Біржан, Сәбит. Рахымнан: Сайлаубек, Серікбек, Оңғар, Болат.
Ақыбайдан: Алмас (одан Айдын), Ғабит, Қанат (одан Әмір), Қайрат (одан Діңмұхамед, Шыңғыс), Еркінбек.
Тұрыштан: Шаншар: одан Бәйіс, Қайранбай, Мейрамбай, Бәйіт, Төлеміс.
Қайранбайдан: Икембай, Икембайдан: Мәдіжан, Әлібек. Мәдіжаннан: Мырзағали (одан: Кадр, Жанарбек, Толеген). Әлібектен: Қасымжан (одан Жетпіс бай, Мэлс, Мирас), Қапжаппар (одан Қасен), Құсайын.
Мейрамбайдан: Ерасыл, Қыржынбай, Атамбай, Отыншы, Тайпақ. Атамбайдан: Кененбай, Абдрахман. Кененбайдан Кәкен, Абдрахманнан: Тәкен, Әділбек (одан Отан), Құлбек, Кәдірбек (одан үш ұл: 1) Амантай, Амантайдан Ерлан, 2) Төлеген, Төлегеннен: Ернар, Ернұр, Ерболат, 3) Марат, Мараттан Әділ, Серік),
Отыншыдан: Өмірбек.
Тайпақтан: Қарағыз (одан: Есбай, Ғабидолла).
Бәйіттен: Құмырсқа, одан: Кәкімжан. Кәкімжаннан: Есжан, Қали, Нұрбек. Қалиден: Ғабдолла, Нұртас. Ғаболладан: Алмас, Талғат (одан Дамир). Нұртастан: Рустем, Дастан. Төлемістен:Тоғанас, Тоғанастан Сағындық, Сағындықтан: Дубек, Дубектен: Абдолла (одан Сережа, Бейбіт).
ӘЗБЕРГЕН
Әзбергеннен: Нұрсағи, Нұрақ, Иманбай.
Нұрсағидан: Дүйсек.
Иманбайдан: Кенжебай, Кенжебайдан: Дүйсенбек, Қазыкен.
Дүйсенбектен: Оңғарбек (одан: Амангелді, Дулатбек), Манарбек (одан Арқат, Жазылбек)
Қазыкеннен: Дәулет (одан: Қуаныш, Еркебұлан, Ерасыл).

(Амангелді Айтбайұлының деректерінен алынды).
Ақсуат. 26 қазан 2012 жыл.