Бир арайа келек...

 leceni

salamlar halal olsun sene kendimizi dunyaya tanitmaq lazimdir

Бу чох севидиричи халдыр ки.Бир нече кун габаг кендимизде чохдандыр вачиб олан Ушаг бахчасынын  артыг тикинтисине башланылыб.Бу Кишлилер учун чох севиндиричи халдыр.Япония сефирлийинин хетти иле тикинти бу илин сонунадек  йекунлашмалдыр.Бу илде хемде истфадейе верилечек.

Boyuk Qafqaz sira daglarinin eteklerinde, gozel Sekinin simal - serqinde yerlesen Kis kendi tekce Azerbaycanin deyil, belke de dunyanin qeyri - adi yasayis sahelerindendir. Daglari six meselerden libas geymis Kisi Sekiden bir cay ayirir. Yerli ehali arasinda ona Boyuk Cay deyirler. Dagidici caydir. Bir nece defe qedim Sekinin batmasina sebeb olub. Kendin ortasi ile kicik dag cayi axir ki, adina Qurcana deyirler. Tarixi menbelerde Kisin adi tez - tez cekilir. Tedqiqatcilar deyirler ki,Kis adli yasayis menteqesine Monqolustandan tutmus On Asiyayadek, hetta Avropada da rast gelmek mumkundur. Kisin adi Qafqaz Albaniyasindan behs eden menbelerde de cekilir.

Tarixi abidelerle zengin olan Kis ele ilk baxisdan adama adi kend tesiri bagislamir. Onun gorunusunde, kucelerinin salinmasinda, evlerin tikilmesinde qedim seher medeniyyetinin uslublari aydinca gorunmekdedi. Qirmizi kiremitli ikimertebeli evler, caylaq dasindan horulmus hasarlar, salinmis kuceler, qapi ve pengerelerdeki qedim memarliq elametleri Kisin serefli kecmisinden xeber verir.

“Kis” sozu ozunde bir sira menalari yasatmaqdadir. Tarixi menbelerde iki Kisin adi tez-tez xatirlanmaqdadir. Eslinde, her ikisi sumer tayfalarinin adidir. Tarixilik baximindan eramizdan evvel IV-cu minilliyin sonuna, III-cu miniliyin evvelerine gedib cixir. Sumer Kis ile bizim Kis arasinda bagliliq coxdur. Amma cografiyasi baximindan mesafe Azerbaycandan İraqa uzana yol qederdir. Bilirsiniz ki, Qafqazda, Orta Asiyada, Avropada olan Kis adli yasayis menteqeleri eslinde turk tayfalarinin tarixi - cografi yayiminin parametlerini bildirir. ”Kis” sozunun arxasinda imzasi eramizdan evvel IV-cu minilikden gorunen Kas tayfalari dayanir. Bu soz fonetik deyismelere ugrayaraq “qas”, ”kas”, ”qas”, ”kis”, ”qis” ve s. sekillerde islenmisdir. Heqiqet budur ki, “Kis” sozu etnotoponimdir. Kas tayfalari ve ya kasirilerin adi ile baglidir. ”Kaser boyundan olanlarin meskeni” demekdir. Bundan basqa “Kas” (“Qas”) sozu uca, yuksek menasinda da isledilib.

Bu yasayis menteqesinde en boyuk abide Kis qalasi sayilir. Bu qala haqqinda yazili melumat Kerim Aga Fatehin “Seki xanlarinin muxteser tairxi” eserinde verilmisdir. Belli olur ki, qala 1551-ci ilde yerle - yeksan edilmisdir. Cox teessuf ki, qalanin dagidilma tarixi belli olsada ne zamandan insa edildiyi haqqinda melumat yoxdur. Men Kisde dogulub boyumusem. Onun her kicik dasi bele meni dusundurub. Lap qedimden Kis muxtelif mehellelerden ibaratdir. Adini cekdiyimiz qalanin xarabaliqlari Salayusagi mehellesinde indi de durmaqdadir. Umumiyyetle Kisdeki 15 mehellenin adina fikir verin. Doxun, Tahirler, Dere, Bedele, Xan, Tamar, Maflar, Yaniqlar, Cavan, Doduusagi, Tatarusagi ve sair. Her birinin adinda bir tarix var. Maraqlidir ki, her mehellede de bir abide olub. Teessuf ki, esrlerin ve bas veren tebii hasdiselerin, qurulus amansizliginin neticesinde coxu dagilib gedib.

Kisin ikinci abidesi “Qiz (lar) qalasi “ adlanir. Qiz “alinmazliq” ve “meglubedilmezlik” anlamini ifade edir. Bu qala haqqinda melumat veren yegane menbeler Kerim Aga Fatehin ve Haci Seyid Ebdulhemid Efendinin eserleridir. Hemin menbelerde bu qala Qiz (lar) adi ile deyil, ”Gelersen - Gorersen” adi ile xatirlanir. Bu adlarin Qiz (lar) qalasina sonradan 1743-cu ilin hadsiseleri ile elaqaedar olaraq verildiyi tesaduf edilmisdir. Bu qalanin adi ile bagli maraqli revatetler de var. Deyirler ki, bir defe Nadir sah sorusub: ”O qala nece qaladir ki, onu almaq olmur?” Saha cavab verirler ki, “ Gelersen - Gorersen” Ele o vaxtdan etibaren de qala iki adla cagirilmaga baslanib. Hazirda qalanin divarlari ve burgleri uculub dagilmis veziyyede qalmaqdadir. Onun da insa tarixi deqiq melum deyil. Bu barede son sozu arxeoloqlar demelidir.

İndi kisde en cox diqqeti ceken xarici qonaqlarin muntezem gelisidir. O gun olmaz ki, dunyanin muxteli olkelerinden Kise turist gelmesin. Cunki Kis ozu bir gozellik unvanidir. Amma Avropanin ozunde de buna oxsar yasayis yerleri az deyil. Eslinde insanlari bura seken Maflar mehellesinde yerlesen Kis mebedidir. Qedimden dini merkez kimi fealiyyet gosterib. Mebedin qullesi, qulleye bitisik divarlari yerli materialla - cay daslari ile horulmus ve kirecle suvanmisdir. Dediyim kimi, bu yerler muqeddes sayildigindan insanlar orani tez - tez ziyaret edibler. Bu sebebden de yerli ehali terefindn mebed qorunaraq gunumuze qeder qorunub saxlanmisdir. Aparilan arxeoloji qazintilar zamani subut edilmisdir ki, mebedin bunovresi Misir ehramlarinin bunovresine oxsayir. Qafqaz Albaniyasinin en mohtesem abidelerinden sayilan bu mebed tesdiqledi ki, Kis dunyanin en qedim yasayis erazilerinden olub.

Bu fikri de bildirmek isteyirem. Memarliq doktoru Gulcohre Memmedovanin tesebbusu ile 2000-ci ilin fevral ayinda Azerbaycan - Norvec Kis layihesi uzre ise baslandi. Layihede abidenin memarliq, arxeoloji, tedqiqi, berpa ve uygunlasdirilmasi, gelecekde muzey kimi fealiyyet gostermesi nezerde tutulmusdu. Mebedin icerisinde ve erazisinde aparilan arxeoloji qazintilar 2001-ci ilde davam etdirildi. Qazantilar zamani mebedin heyetinde bir cex qebirler askar edildi. Oyrenildi ki, onlar Tunc dovrunden baslayaraq ta son orta esrlere qeder uzun dovru ehate edir. Bundan elave, qazintilar zamani uze cixarilmis muxtelif insaat laylari Kis mebedinin bir nece defe yeniden qurulmasini, hem de Kisin heqiqeten, seher olmasini tesdiqledi. 2000 illik tarixe malik olan Kis abidesi haqqinda Gulcohre Memmedova yazdigi kitabda gosterir. ” Mebedin yaranma tarixi Qafqaz Albaniyasinda xristianligin yayilma tarixi ile baglidir. Tarixi qaynaqlara gore, mehz Kisde (Qisde) I esrde apostol Faddeyin sagirdlerinden biri-muqeddes Yelisey Qafqaz Albaniyasinda “alban kilselerinin anasi” sayilan qedim kilsenin esasini qoyub. Kilsenin temelinin qoyulma tarixi Qafqazda xristianligin en qedim tarixidir.

Kendin muqeddes yerlerinden biri yerli ehalinin sitayis etdiyi Hespirin Baba piridir. Bu ocaq atesperestlik ve zerdustluk dovru ile baglidir. Hele de insanlar orani ziyaret edirler. Tez - tez gedib orada qurban kesirler. Kis kendinin tatarusagi mehellesinde yerlesen Cumay ocagi da atesperestliyin yadigaridir. Qiz (lar) qalasinin 7 - 8 kilometr simalinda yerlesen Pirqaya illerdir ki, insanlarin inanc yerine cevrilib. Memmed Baba pirinin de mocuzeleri haqqinda danisirlar. Xeste bura gelse sefa tapir. Hemise ziyaretcileri var.

Deyim ki, Kis kendinin adamlari hemise gunese, aya, ulduza inam gosterirler. Butun bunlar da atesperestlik dovru ile baglidir. Deyirler ki, dunya tufani zamani Nuh peygemberin gemisi bizim Kisin cenub - serqindeki dagin burnuna deyerek dayanib. Bu barede de menbelerde ve soylenilen revayetlerde melumatlar var.

Kisliler dunyanin bu yasil bucaginda yuxudan oyanarken once daglara, Gunese sitayis eder, axsamlar Aya, Ulduza bas eyer, coreye, suya and icer, torpaga, anaya, vetene eyiler, yasayar, qurar, qoruyar, oz kecmisi, bu gunu ile oyrenermisler. Oz benzersizliyi, gozelliyi ile nese - nese fatehe meydan oxumus Kis bu gun de megrurlugunu, yasil vuqarini, gozelliyini, ezemetini saxlamaqdadir. Evveli seher, indisi kend olan Kis bu gun de qelblerde heyret, ureklerde teeccub dogurur, gozlerde sevinc yaradir. Onun zumrud qoynuna ilk qedemlerini atandan ayrilana kimi bu qedim yasayis menteqesindeki seher medeniyyeti ile kend semimiyyetinin qovusaraq yeni bir alem yaratmasinin sahidi olursan.