Откройте свой Мир!

Мұқағали мұңымен...

Мен нағыз еркіндікті армандаймын,
Оны мен жоғалтып та алғандаймын.
Өксітіп өгей ұлдай өз тілімді,
Сөйлейтін өзге тілде сормаңдаймын.

Жөні деп жаны дархан кісіліктің,
Төрімді жатқа жиі ұсыныппын.
'Cыйға-сый,сыраға-бал'-дегенді ұғып,
Қайтарар қарымтасын түсініп кім?!

Семірттім қазысы үшін тұлпарымды,
Темір тор тұтқыны еттім сұңқарымды.
Шетелдің шуылдағы алмастырды,
Серілер әуелетіп шырқар үнді.

Қамытын қолдан киiп құсалықтың,
Тілімнен өз елімде тұсалыппын.
«Тарихсыз, тілсіз елде болашақ жоқ,»-
Дегенін ұмытпайық Үш алыптың.

Арқашан "тайы озсын" деп ауылдастың,
Атасы басқаменен қауымдастым.
Өзгені туысымдай жақын тартып,
Жәй-күйiн елемеппін бауырластың.

" Күшiм"-деп, қойнына алған бөлтирикти,
Құрмашты сол бөлтірік өлтіріпті.
Өзгенің дал өзіңдей болмайтынын,
Ескілер сан мысалмен келтіріпті...

Қорғаған ұрпағы үшін азаптана,
Бабадан қалды дархан азат дала.
Мәңгілік ел болатын мына әлемде,
Қазақтың нағыз досы – Қазақ қана!

М.Піржанулы.

Мұқағали мұңымен...

Мен нағыз еркіндікті армандаймын,
Оны мен жоғалтып та алғандаймын.
Өксітіп өгей ұлдай өз тілімді,
Сөйлейтін өзге тілде сормаңдаймын.

Жөні деп жаны дархан кісіліктің,
Төрімді жатқа жиі ұсыныппын.
'Cыйға-сый,сыраға-бал'-дегенді ұғып,
Қайтарар қарымтасын түсініп кім?!

Семірттім қазысы үшін тұлпарымды,
Темір тор тұтқыны еттім сұңқарымды.
Шетелдің шуылдағы алмастырды,
Серілер әуелетіп шырқар үнді.

Қамытын қолдан киiп құсалықтың,
Тілімнен өз елімде тұсалыппын.
«Тарихсыз, тілсіз елде болашақ жоқ,»-
Дегенін ұмытпайық Үш алыптың.

Арқашан "тайы озсын" деп ауылдастың,
Атасы басқаменен қауымдастым.
Өзгені туысымдай жақын тартып,
Жәй-күйiн елемеппін бауырластың.

" Күшiм"-деп, қойнына алған бөлтирикти,
Құрмашты сол бөлтірік өлтіріпті.
Өзгенің дал өзіңдей болмайтынын,
Ескілер сан мысалмен келтіріпті...

Қорғаған ұрпағы үшін азаптана,
Бабадан қалды дархан азат дала.
Мәңгілік ел болатын мына әлемде,
Қазақтың нағыз досы – Қазақ қана!

М.Піржанулы.

Мұхтар Шаханов: Ана тіліне қарсы шыққандардың тағдыры трагедиямен бітеді



Оқырмандар көптеген өзекті сұрақ қойып, Мұхтар-аға солардың ішінен ең қызықтарын теріп толықтай жауап берді. Сол жауаптарды сіздердің назарыңызға ұсынып отырмыз:

Қазақ тілі мемлекеттік тіл статусына қаншалықты лайық деп есептейсіз? Тәуелсіздік алған тұс пен қазіргі уақыттағы тіл жағдайының, жақсарғанын немесе нашарлағанын, т.б. сипаттап беруіңізді өтінемін.

1989 жылы, 22-ші қарашада Қазақстанның жоғарғы кеңесінде тіл мәселесі қаралды. Бұрынғы түскен ұсыныстарға орай екі тілді бірдей дауысқа салды. Орыс тілі мен қазақ тілін мемлекеттік тіл қатарына енгізу туралы. Сөйтіп сол өтіп кетті. Сөйтіп шала қазақтардың барлығы қуанып, бірін-бірі құшақтап, сүйісіп жатты.

Сол кезде мен қайта шықтым. Бізден басқа республикалардың барлығы өздерінің тілін мемлекеттік тіл жасады. "Біз тоқалдан тудық па? Бұл не деген масқара? Бүкіл елді көтереміз, мұның соңы екінші Желтоқсанға әкеліп соғуы мүмкін" - дегенімде билік басындағылардың көбісі тіксініп қалған. Содан кейін қазіргі елбасымыз шығып, "Шахановтың ұсынысын қайтадан дауысқа салайық" - деді.

Ал дауысқа салу мүлдем заңсыз болатын. Өтіп кетті ғой екі тіл бірдей. Ал бірақ билік не айтса сол, ол жерде, сол заманда. Содан кейін сол кісінің сөзі орындалып, дауысқа қайтадан салып едім, өзі бірінші болып көтеріп еді, жұрттың барлығы бір жақа қарай ойысты.

Егер мен басқалар сияқты сол кезде үндемей отыра бергенімде осы күнде қазақтың тілі қосымша тіл ретінде қалатын еді. Орыс тілі мемлекеттік тіл болып кететін еді. Және осы кезден де қазақтың шамамен 75-80 пайызы орыстанып кететін еді.

Міне содан бері 22 жыл өтті. 22 жылдан бері 22 орнықты қадам жасалған жоқ. Қайта заңдағы көп тілге мүмкіндік беретін баптарды алдырып тастады. Кейін мынау орыс тілі ресми жағдайда қазақ тілімен тең қолданады дегенді кіргізді. Кейін кіргізді бұны. Басында бұл жоқ болатын.

Енді біреулерге "неге мемлекеттік тілді үйренбейсің" деп айтсаң, олар "енді бізде мемлекеттік тіл екеу ғой. Екеуінің біреуін білсем жетпей ма?" деп осы заңды алға тартады.

Сондықтан да біз ата заңдағы "орыс тілі қазақ тілімен ресми жағдайда тең қолданады" деген тіркесті алып тастау мәселесін қойдық.
Ал біз орыс тіліне қарсы емеспіз. Біз еш уақытта республикамыздағы басқа тілдерге қарсы шыққан емеспіз. Ондай ақымағыңыз біз емес.

Біз бар болғаны анау тіркесті... ол тіркес дұрыс тұрған жоқ. Бұны тіпті Қазақстан республикалық конституциялық кеңесінде қолдады. Кезінде мен бұны парламенте жүрген кезімде осының дұрыс емес екендігін парламентте де көтергенмін. Содан кейін конституциялық кеңес осыған арнайы жиналыс өткізген. Сөйтіп біздің ұсынысымызды қолдаған. Орыс тілі қазақ тілімен тең қолданылады деген дұрыс пікір емес дегенге келтірді. Сөйтіп "Республикамызда мемлекеттік тіл біреу - ол қазақ тілі" - деген мәлімдеме жасады. Конституциялық кеңес!

Ал енді соны президенттің көмекшісі бола тұрып соны оқымағанына, Ертісбаевтың соны оқымағанына мен таңғалып отырмын. Ол бізге, жұрттарды айдап сауыма келе жатыр. Орыс тілді басылымдарды, басқа өзіміздің кейбір шала қазақтар басылымдарды айдап салудан тынар емес.

Сондықтан біздің көтеріп отырған мәселеміз өте орынды. Егер ананы алып тастамайынша, қазақ тілі еш уақытта өрге баспайды. Ал орыс тілі ел аралық, этнос аралық, халықаралық тіл ретінде қала береді. Оған ешкімнің дауы жоқ. Бұрын сондай тіркес болған, оны алып тастады. Соны алып тастағаннан кейін орнына мына тіркесті қойды. Бұрынғы қойылымды талап етіп отырмыз біз бар болғаны.

Мұхтар мырза, Қазақстанда қазақ тілін, қазақ ұлтының қамын ойлайтын ұлтшылдар партиясы неге құрылмайды? Сол кезде үлкен саяси күшке айналар еді.

Жалпы, бізді қазір "ұлтшыл" деп атап жүр. Біз еш уақытта заңнан тысқары шыққан емеспіз. Біз бар болғаны – мемлекеттік тілдің мүддесі үшін ғана күресіп жүрміз. Қазақстандағы мемлекеттік тілдің мүддесі үшін орыстың өзі күресу керек. Қазақстандағы өзбектер, ұйғырлар және немістер күресу керек. Мемлекеттік тілдің мүддесі үшін.

Ал егер жойылуға кетіп бара жатқан ұлтымыздың мүддесі үшін біз айқай көтерсек, біз ұлтшылмыз, ал Мәскеуде өздерінің тілі үшін күресіп жатқандардың барлығы патриоттар. Көріңіздер ме қандай жағдайға бізді алып келді? Бізге осындай айып таққаны үшін сотқа беруге болар еді кейбіреулерді. Қандай ұлтшылдық бар? Мұнда ешқандай ұлтшылдық жоқ, керек десеңіз. Бұл таза, біз мемлекеттің мүддесін көтеріп отырмыз.

Барлық жерлерде мемлекеттік тіл бар. Мәселен, Ресейде орыс тілін білмесеңіз, сол елдің азаматтығын ала алмайсыз. Үй сыпырушы болып орналаса алмайсыз. Ал бізде мемлекеттік тілге деген көзқарас құлдырап кеткен. Міне осыны айтсаң, біз ұлтшылмыз. Сондықтан бұл көзқарас мүлде дұрыс емес.

Кезінде "Халық рухы" деген партия құрдық. Оны да ұлтшыл партия деп айтуға болмайды – ол партияда 23 ұлттың өкілі бар еді. Бірақ күні бүгінге дейін бізді тіркемей отыр. Қаншама рет хат жаздық, бардық, сөйлестік. Ешқандай бізге қоятын күнәсі жоқ, 60 мыңға жуық халық тіркелген, бірақ күні бүгінге дейін бізге мүмкіндік бермей отыр.

Бес жылға кетті. Бізде демократияның иісі де сезілмейді, демократия "жемократия" болып кеткен. Ал оның орнына қоятын депутаттардың көпшілігі "жепутатқа" айналып кеткен.

Ең болмағанда 10 пайыз демократия жасауға болады ғой Қазақстанда. Не деген масқара?

Аға қашан жалтақтауды қояр екенбіз. Прибалтика мемлекттер халқы 1 500 000-3 000 000 болса да өз тілінде сөйлеп құрметтейді.

Енді олар өзінің ана тіліне деген көзқарасын әбден қалыптастырған. Бір мәселені ылғи есте ұстау керек. Кезінде мен "Тамырсыздану қаупінің тұжырымдамасы" деген тұжырым ұсындым. Бұны қолдап 34 мемлекеттің алдыңғы қатарлы азаматтары қол қойды.
Ресейден Сергей Михалков - орыстың классик жазушысы, балалар әдебиетінің классигі, 95 жастан асып дүниеден өтті; Евгений Евтушенко және Шығыстану институтының директоры қолдады. Және бір топ Ресейдің депутаттары қолдады. Ал Қырғызстаннан Шыңғыс Айтматов, Германиядан Нобель сыйлығының лауреаты, т.б. сол сияқты әр елдің қадау-қадау алдыңғы қатарлы азаматтары қол қойды.

Кейіннен бұл Қазақстан парламетінің депутаттарының араласуымен Астанадағы депутаттар үйінде осы туралы арнайы жиналыс болды. Сөйтіп барлығымыз қаулы қабылдадық. Ол қаулы кезінде Біріккен Ұлттар Ұйымына, ЮНЕСКО-ға жіберілген.

Міне сонда осындай ой бар: Әркімнің ата-бабасы бар, сол ата-бабасымен байланыс жүріп жатады. Көзге көрінбейтін. Мәселен, сіз бір тамырсыз өсіп жатқан бір шөптің атын атай аласыз ба? Тамырсыз өсетін бір талды атап бере аласыз ба? Барлық тіршілік иелерінің тамыры бар. Адам да өзінің ата-бабаларымен көзге көрінбейтін тамырлары арқылы жалғасады. Әркім өз тілінде ойлауды, сөйлеуді тоқтатқан кезде ата-бабасымен байланыс үзіледі екен. Содан кейін олардың рухы қырқысады екен.

Мынау қазақтың арғы-бергі тарихында өзінің тіліне, ұлтына қарсы шыққан қазақтар да болған. Солардың барлығының тағдыры трагедиямен біткен. Сол бір ғажап. Осы жөнінде біз зерттеу жүргіздік. Мынау қазақтың тіліне қарсы шыққан, ұлтына қарсы шыққан қазақтар бар ғой. Соларды зерттедік. Солардың барлығының тағдыры трагедиямен біткен екен. Құдайдың өзі жазалап отырады. Құран кәрімде ұлтты да құдайдың өзінің арнайы жасағанын айтады.

Ал кім өзінің ана тіліне қарсы шықса, ол құдайға қарсы шыққаны. Сондықтан тілге қарсы шығудың үлкен қасіреті бар. Бұны әрбір қазақ білу қажет.

Сондықтан кезінде Шыңғыс Айтматов екеуіміздің арамызда күрделі әңгіме өткен. Бұл әңгіме менің "Мәңгүрттенудің егеу құйрықтық тәсілі" деген кітабыма енді.
Мынау қазақтың арғы-бергі тарихында өзінің тіліне, ұлтына қарсы шыққан қазақтар да болған. Солардың барлығының тағдыры трагедиямен біткен. Сол бір ғажап

Менің өзім куә болған бірнеше адамдар бар. Кезінде Тоқтасын Беркінбаев деген ағамыз бар еді. Екеуіміз бір өлкенің перзенті едік, Отрар өлкесінің. Бірақ ол біреулердің сөзіне еріп, Желтоқсан көтерілісіне қарсы шықты. Желтоқсан көтерілісінің негізі – тіл үшін болған күрес.

Міне сол Желтоқсанды жамандап 17 мақала жазды. "Ақиқат" деген журнал бар, соның 17 санына бірінен соң бірі Тоқтасын ағамыздың мақаласы жарық көрді. Сөйтіп ол Талғат Рысқұлбектовты, Ләззат Асанованы тағы да басқа желтоқсан қайраткерлерінің бәрін жамандады. Алаңға шыққандардың барлығы маскүнемдер еді, нашақорлар еді деген биліктің пікірін қуаттады. Яғни шамасынша Желтоқсанды қаралады. Ұлттық, елдік мүддеге қарсы шықты.

Ауылға барып қалып едім, сонда бір балшы-көріпкел кемпір бар екен. Сол қолымды ұстап отырды да "өзіңіздің ауылдағы ұлттық, елдік мүддеге қарсы шыққан бір жігіт бар екен. Соған өлілердің де, тірілердің де қарғысы өтіпті. Екі айдан кейін топырақтың арасында көріп тұрмын" деді. Айтқанындай-ақ, тура екі айдан кейін ана кісінің аяғы аспанға келді.

Одан кейін кезінде "қазақ тілінің не керегі бар? Оны музейге қою керек" деп қаншама қазақтың тілін қорлап, сөз сөйлеген Нұрболат Масанов деген жігіт жап-жас кезінде дүниеден өтіп кетті. Қазір Кенсай зиратында жатыр. Яғни осындай бірнеше адамды біздің жігіттер зерттеді. Тілге қарсы шыққан адамадардың барлығының тағдыры трагедиямен бітеді екен. Соған мен өзім қайран қалдым.

Сізге интернет журнал не үлкен сайт керек-ақ. Онда негізгі тараулар: тарих, мәдениет, мұрағат қазына, тұлғалар, кітапханана, форум болса ғой. Әрине оған бірсыпыра қаражат керек. Редактор журналшы, кәмекші оператор, веб програмшы, жорлналшы корреспондент, шамамен көп адам. Мүмкін спонсор табылар?

Мынау қазақтың тіліне спонсорлық көрсеткен адамдар жоқ. Байлар бізде жеткілікті, бірақ олардың барлығы мынау тілге, ұлттық мүддеге қамқорлық көрсетуі үшін билік нысанаға алады деп қорқады. Тіптен осы жақында мемлекеттік тілді қолдау акциясын өткіздік қой. Сонда Мәмбеталин деген "Руханият" партиясының қайраткері кішкене ақша берді, содан кейін өзім кітаптарымның ақшасын қостым, 130 мың өзімнің ақшамды қостым. Басқа біреу бір тиын берген жоқ. Мейлі ғой енді, қайтеміз?

Бірақ бізге жаңағыдай сайт керек-ақ. Ол туралы ойлап жүрміз, бірақ қаржы жоқ.

Мұхтар-аға, сәлеметсіз бе? Менің білейін дегенім: Бибігүл Төлегенованың даулы конференциясынан кейін сіздің сол кісіге деген көзқарасыңыз өзгерді ме? Сіз оның өткізген конференциясы мен айтқан сөздері туралы не деп ойлайсыз?

Бибігүл Төлегенова қазақтың аса талантты әншісі. Бірақ өкінішке орай әншілердің көпшілігінің тамағы ғана жұмыс істейді. "Рухани сана, парасат" дегендер шиеніске түскен. Сорымызға қарай.

Бибігүл апамызды кіргізейік дегенде мен қарсылық білдіріп едім. "Керегі жоқ, одан басқа да адамдар табылады" деп едім, бірақ менің Нұржан Ошамбек деген бала телефон соғып өзімен келісіпті. Ол алдымен сұрапты "кімдер бар қол қойғандардың арасында?" деп. Нұрпейісовтен бастап біраз адамдардың аттарын атаған екен. "Мақұл, мен де біргемін сендермен" деген екен. Ал кейін ойламаған жерден қарсы шықты. Сөйтіп, мейлі, оған да ырзамыз, мейлі. Бірақ ол кісі арнайы, бізге қарсы, қазақ тіліне қарсы, орыстілді басылымдардың барын жинап, сұхбат берді.

"Мемлекеттік тіл" қозғалысы бұрын "Шіріген жұмырқа" деген сыйлық ойлап шығарған. Сөйтіп бұл сыйлыққа кандидат ретінде президенттің саяси істер жөніндегі кеңесшісі Ермұхамед Ертісбаев, Бибігүл Төлегенова және ұлттық мүддеге қарсы шықан бірнеше адам ендірілді. Екі университеттің ректоры бар ішінде. Енді оларды халық талқылайды, баспасөздер әлі ұзық талқылайды соларды. Сөйтіп жылдың аяғында біз елдік, ұлттық мүддеге ашық қарсы шыққан бірнеше адамдарға береміз.

Міне апамыз да өкінішке орай сол сыйлыққа кандидат болып тұр.

Мұхтар аға, болашақта Қазақ елінде үш тұғырлы тіл болады дегенге қалай қарайсыз? Қазірдің өзінде көп мектептер мен университеттерде политілдік группалар пайда болып жатыр емес па!?

Енді үш тұғырлы тілдің пайда болу себебі орыс тілін мемлекеттік тіл жасау салдарынан туған. Әйтпесе үш тілдің қайсысы мемлекеттік тіл? Үшеуі бірдей ғой. Міне осы істерде Ертісбаевтың еңбегі ерекше.
Мәселен, мен қайбір жылы Жапонияда болып, сегіз қаласында кездесу өткіздім. Сонда жапондардың жас қыз-жігіттері менің өлеңдерімді жатқа айтып тұрды кездесуде, өз ана тілдерінде. Содан кейін келіп өздерінің үлкен сыйлығын берді

Мына жапондарда бала 12-ге келгенше тек қана өз ана тілінде тәрбиеленеді екен. Он екіден асқаннан кейін ғана басқа тілдерді үйренуге бет бұрады. Яғни ол он екіге дейін өзінің анасын, тілден үлкен ана жоқ қой, сол өзінің анасын қуатының бойына сіңіреді. Ал сондай мінез қалыптастырған бала кейін өз ұлтын сатпайды, ұлтының патриоты болады, басқа да үлкен елдік, ұлттық мүдделерде алда жүреді. Ал біздегі саясат қалай? Әлі оң қол, сол қолының қайсысы қайсы екенін танымайтын екі жасар балаға бірден үш тіл үйретуге көштік.

Бұл педагогикалық заңдарға қайшы. Бала алдымен өзінің ана қуатын бойына сіңіріп алу керек. Ал енді кейбір мектептерде бірден үш тіл үйретіле бастады. Мектептерде емес, балабақшаларда екі жасар балаларға үш бірдей тілді үйретіп жатыр. Бұл қылмысқа бара-бара іс. Сондықтан біз бұған түбегейлі қарсымыз.

Әрине, адам шамасы келгенше 10 тіл, 15, 20 тіл үйренсін. Біздің Әбу Насыр әл-Фараби деген бабамыз 76 тілде сөйлеген. Бірақ әр бала міндетті түрде бірінші кезекте өзінің ана қуатын бойына сіңіру керек. Ана тілін аялайтын деңгейге жету керек. Содан кейін ғана басқа тілдерге бұрылу керек. Ал жапондар сауатсыз халық емес.

Мәселен, мен қайбір жылы Жапонияда болып, сегіз қаласында кездесу өткіздім. Сонда жапондардың жас қыз-жігіттері менің өлеңдерімді жатқа айтып тұрды кездесуде, өз ана тілдерінде. Содан кейін келіп өздерінің үлкен сыйлығын берді.

Ал енді сол елде жүріп мен жапондардың ғылыми пайымына, адами пайымына ерекше ырза болдым. Сондықтан біз бұл салада осы жапондардың ғылыми тәжірибесіне сүйенуіміз керек екені дұрыс.

"Халық сөзі" басылымына берген сұхбатында белгілі саясаттанушы, Арқалық қаласының әкімі Берік Әбдіғалиев "Дәл қазір бізге қажет ең басты экономика – ұлттық рух болуы керек!" дейді.– Беке, ұлық болып кеткеніңізге 3 жылдай, соның ішінде Арқалықтай елеусіз қалған қалаға әкім болғаныңызға 7 ай толыпты. Сізге қай жұмысыңыз ұнайды: сарапшылығыңыз ба, әкімдігіңіз бе?
– Әкімнің жұмысы маған жат емес. 12 жыл бұрын Теміртауда Серік Ахметовтің орынбасары болып істегенмін. Ұлытауға бармай тұрып, негізгі ойым – у-шу қаладан, саясаттан шаршап, ауылға кету-тұғын. Өйткені кезінде көп нәрселерді айтқанмын. Бәрі бекер сөз сияқты. Сөзжарыс болып кетті. Кім әдемі сөз айтады, соған жақсы. Өкінішке орай, бір мінез көрсетіп, іс-қимылға бара алмаймыз. Кезінде қаншама сөз айттым. Қазір сол сөздерімді біреулердің қайталап жүргенін естіп қаламын. Менің осыдан 3-4, 5-6 жыл бұрын айтқандарымды біреулер қазір айтып жүр... Саясатқа қызығушылығым жоғалды! Ендігі қызығатыным – өзім бұрын айналысқан тарих, этнология. Түбінде сол тарихи-ғылыми жұмысыма қайтып баратын шығармын.
Негізгі ойым – у-шу қаладан, саясаттан шаршап, ауылға кету-тұғын. Өйткені кезінде көп нәрселерді айтқанмын. Бәрі бекер сөз сияқты. Сөзжарыс болып кетті. Кім әдемі сөз айтады, соған жақсы.– Сонда саясаттан іргеңізді мүлдем аулақ ұстайсыз ба?
– Әлгінде айттым, саясат мені дәл қазір еш қызықтырмайды. Ол кейін өзгеріп, күн тәртібіне жаңа мәселелер шығып жатса, баруым мүмкін. Бірақ қазір Үкімет бәрібір менің қазақ тілі, қазақты дамыту туралы айтқандарымды қабылдамайды. Мен саясаткер емеспін! Тек саяси технология, ақпараттық технология бойынша бір саланың маманы ғанамын. Саясаткер болып қызметке барсам, ертеңіне-ақ қуып шығады.
Қазір Үкімет бәрібір менің қазақ тілі, қазақты дамыту туралы айтқандарымды қабылдамайды.– Сізді Астанаға шақырып жатыр деген сыбыс бар. Барасыз ба?
– Шақырулар бар. Арқалыққа мені 1-1,5 жылға жіберген. Бірақ бәрі өзгеріп кетті. Өзіме салса, осы жұмысымды істей бергім келеді. Бастадым ғой. Бірақ ана жақтағы басшылар қажет деп шешсе, барамын. Бір қуанатыным, 3 жылдық тәжірибем басқа әкімдердің 10 жылынан кем емес. Өйткені әр түрлі жерлерде істегендіктен, салыстырып отырамын.
– Президент Жолдауында "латын қарпіне көшеміз" деген сөз айтылып қалды. Бұл ненің нышаны?
– Біздің қоғам Ресейдің ықпалынан қорқады. Халықтың көкейінде "Ресейдің қолтығына қайтадан кіріп барамыз" деген алаңдаушылық бар. Кеше Елбасының латын қарпі дегені де бекер емес. Біз енді қазақ тілін, ұлттық рухымызды сақтап қалуға білегімізді сыбанып кірісуіміз керек. Ертеңгі күні Қазақстанның кәстөмін киіп алып, Қазақстанда шығарылған телефонмен сөйлесіп, Қазақстанның көлігіне мініп алып, орысша шүлдірлеп жүргеніміздің не керегі бар?! Ондай "казахский экономиканың" не керегі бар?!
Қазақстанның кәстөмін киіп алып, Қазақстанда шығарылған телефонмен сөйлесіп, Қазақстанның көлігіне мініп алып, орысша шүлдірлеп жүргеніміздің не керегі бар?!Дәл қазір бізге қажет ең басты экономика – ұлттық рух! Ұлттық рухымызды шайқалтып отырған Ресейдің ақпараттық экспансиясы. Өйткені идеологиялық жағынан бәсекелес бола алмай, ұтылып жатырмыз. Мысалы, біздің теледидар (орыстілді арналар) өз өнімдерімізді шығаруы керек. Олардың өнімдері анау "НТВ", "ОРТ"-лардан бірде кем болмауы керек. Сонда халықтың беті бұрылады. Ұлттық рухқа БАҚ-тың ықпалы өте зор. Жас ұрпақтың санасын қалыптастыратын солар. Қазір Германия, Франция сиияқты алпауыттардың өздері ағылшын тіліне, АҚШ-қа тәуелділіктен қорғанып жатыр.
Біз орыс тілінен, Ресейден қорғануымыз керек! Қытайдан демография жағынан қауіп болмаса, тілден қауіп жок.

Қазаққа қазақ жаулығын қашан қояды? Тоқтар Әубәкіровке жан-жақтан шабуылдап, қоғамнан тысқары қалдырдық… 1992 жылы қазақ үшін ұмытылмас кезең еді. Ескерерлігі сол жылдар ешкімнің есінен кетпесі ақиқат. Бір сөзбен айтқанда, Тоқтар емес, ғарышқа қазақ ұшпап па еді?! Тіл мен ұлт деп шырылдап жүрген әлемге әйгілі ақын Мұхтар Шахановқа берекесіздігіміздің кесірінен оңды-солды шабуылға көшіп, десін басып, рухына соққы бердік. Бүйректен сирақ шығарып, ала бүйректену біздің қоғамның жасампаздығына айналды… Ұлт үшін әділін айтып, өз позициясында тұрған бірбеткей азаматтарға неге жауығамыз? Ал, қазақтың сөзін сөйлейтін саусақпен санарлықтай ат төбеліндей адамдар бар еді, соларды арадай талап жатырмыз… Бірін-бірі талап жатқан өзге ұлт емес, қазақ… Осы індетке тоқтау болар ма? Өзіміз арадай талаған сол тұлғалардың бәрі жетістікке жеткен ұлттың феномені. Бұл мақаламызда, істікке шаншылып жатқан Бекболат Тілеухан жайлы ой қозғамақпыз.

Бекболат десе елең етпейтін қазақ жоқ шығар? Шынымызды айтайықшы, жек көрмейтінімізді жасырмайықшы, ағайын. Қазақ деген қастерлі ұлт бар болса, соның сорпа бетіне шығатын саусақпен санарлық азаматтарының ішінде Бекболат есімі ақ семсердей жарқылдап тұр. Қазақтың рухы, тілі, діні деп шырылдап жүрген адамға қарсы бүгінгі қазақ қоғамында түрлі мақалалар жарияланып жатыр… Газет беттері мен интернет айнасын қара тұмандай басып алған сөз шеберлерінің Бекболатқа қарсы сілтеген шоқпарлары дамыл таппауда.

Мақаланы жазайын деп жазбайсың, ақты қара, адалды арам, жарықты қараңғы дейтін бүгінгі әділетсіз қоғамдағы қазаққа-қазақтың тас атып жатқаны еріксіз қолыма қалам алдырды. Тектіге тепсініп, адами құндылыққа адырая қараған бауырларымының істеріне бей-жай қарап отыруға азаматтық ұжданым жібермеді.

Сұм дүние тонап жатыр, ісің бар ма?

Баяғы күш, баяғы тұсың бар ма?

Алды – үміт, арты – өкініш алдамшы өмір,

Желігін жерге тықпас кісің бар ма?



Дәмі қайтпас, бұзылмас тәтті бар ма?

Бір бес күннің орны жоқ аптығарға.

Қай қызығы татиды бұл өмірдің

Татуды араз, жақсыны жат қыларға? –

деп басталатын Абай өлеңдері есті адамның сана тербелісі мен жан дүниесінің қопарылысына дауыл тұрғызбайды деп кім айта алады. Осы бір әнді бүкіл тұла бойымен айтқанда, сізге өтірік маған шын, Бекболат соқыр көзден жас шығарады. Шабытпен әнді салған кезде, Ақан сері қайта оралып, Біржан көз алдымызға елестеп, Әсеттің дауысы тау суындай сарқырап, Дәнеш емірене ән салып тұрғандай күйге бөленеміз. Сол бір таңғажайып сәттер көз алдымыздан кино экранындай өтетіні бар. Қазақтың ұлы парасат иесі Абай, Шәкәрім, алаш арыстарын Бекболаттан артық ділі мен жанымен түсінетін кім бар? Қазақ үшін еңірегенде етегі толып, сол ұлттың табанына кірген шөгір маңдайыма кірсін деп бүкіл болмысымен күрескен кім? Қазақтың киелі домбырасын мың құбылтып, жыраулық және халықтық әнді Х ғасыр тереңдетіп, дәуір мен тұңғиық тарихты күңірентіп сөйлеткен кім? Қадыр Мырза Әлидің: «Бекболат болмаса қазақтың халық әндерінің отыз тісі төгіліп аузынан түсер еді» дегенін неге ұмытуға тиістіміз? Коммунистік жүйенің улауымен келген халыққа ХІХ ғасырдағы Абай ұстанған ақиқи таухитті дәріптеп, Әбуханифа мәсхабын тереңдетіп білуді дәріптегені дінтанушы ғалымдарға мағлұм. Айта берсе таусылар ма? Тіпті, нақтырақ айтқанда, мінсіз адам болуы мүмкін емес. 99 жақсылық жасап, 1 пайыз ағаттығы үшін күйдіріп жіберу кісілік пе? Мұндай атүсті шешімдер, адами тұрғыдан өміршеңдік рухқа соққы беріп қана қалмастан, ізгі қасиеттері бар адамды су түбіне жібермей ме?

Ойға жүйрік, сөзге шешен Бекболат кімдердің жолын кесіп еді. Ежелгі қазақ халқының құндылықтарын түгендегеннен басқа қандай кінәсі бар? «Сөз түзелді, тыңдаушы сен де түзел» деп дуалы уәж айтқан хакім Абайдың заңды мұрагері емес пе еді? Бүгінгі Қазақияның қуаттануы үшін іркіліп қалған сәті бар ма? Біз қашан жақсыларымыз бен ізгілерімізге жақсы күн көрсетуші едік? Абайды қалай сабатып едік? Шәкәрімді атқан кім? Енді тағы да өзіңді-өзің талап жеп жатсың? «Қайнайды қаның, ашиды жаның мінездерін көргенде» деген Абай өлеңі бәрін аңғартып тұрмай ма? Ақын мұң-зарын «Сегізаяққа» сіңірмеп пе еді, сезімге семсер, қаныңа сәуле ойнататыны содан. Ежелден төртеу түгел болмай төбедегі келмей, алтау араз болғандықтан ала көз боп жүрген жоқпыз ба? Осыншама байлықты үйіп-төгіп берген жаратушы ием, қарға тамырлы қазаққа неге басқаның ауыз бірлігін бермеді екен?

Қош, сонымен нақты тақырыпқа келейік. Ақпарат тасқыны не дейді? Қалай айтсақ та жалпы өмірде жамандықтың желдей есіп, сеңдей соғылысып, ізгілік атаулыны жермен-жексен етіп келе жатқаны ақиқат. Өткен де, бүгін де ертең де солай бола бермек! Әлгі ақпарат тасқынына қарасаң, басыңды айналдырып жүрегіңді қарайтады… Оның бәріне жауап беру мүмкін емес, сондықтан өткен аптада «Маса.кз» сайтында жарық көрген «Бекболаттың шынайы бейнесі қандай?» деген Жәнібек Бектұрғановтың мақаласы мені толғандырмай қоймады. Мақаланы оқи отырып, автордың Бекболатпен бас араздығы бар ма деген ойға шомдым. Тіпті қызды-қыздымен бетке шауып, төске өрлейді. Ислам дініне байланысты тағылған айыптарға, дін мамандары мен (егер ол кісі шынымен вахабид болса) құқық қорғау органдары зерделей жатар. Депудаттың әрбір сөзінен мін іздеп, мысал келтірген Жәнібек мырза Бекболаттың «Неге біз табанында қалдық орыстың? Неге өзбек табанында қалды орыстың? Неге қырғыз «тряпка» болып жатыр? Неге әзебайжандар қор болып жатыр? Неге Египет осынша қор болып жатыр?», – деген сөздерін мысалға келтірген. Бұл сөзде қандай қателік бар? Мұсылманның басынан бағы ұшып тұрғаны өтірік пе? Ислам мемлекеттерінде діннің тепе-теңдігін сақтамаудың кесірінен, ауыз бірліктің жоқтығынан екіге жарылып жатқаны баршаға аян.

Тағы да Бекболат бүгінгі мұсылман елдеріндегі соғыс және ашаршылық болып жатқанына баға бере отырып, әділет пен махаббатты дәріптеп, «Сендер ойламаңдаршы, Пәкістан керемет, басқа керемет екен деп, алайда, мұсылман емес деп айта алмаймыз оларды. Шынайы таухид ол жерде жоқ. Қай жерде шынайы таухид болатын болса, ол жерде қайғырмайды. Ешқашан кәпірдің табанының астында қалмайды», – деп, таухид (ақ пен қараны ажырату) туралы өз ойын ортаға салады. Пайғамбарымыз с.ғ.с басында 20 жыл өмірін таухидқа арнаған. Бұл жерде ол кісі біз үшін өте маңызды сол түйінді ескертіп отыр. Нақтырақ айтқанда, таухидсыз жасаған құлшылықтан қайыр жоқ. Терең біліммен шариғаттың өзекті бағытын білмесең, қара түнде бағдарсыз адасқан жолаушыға ұқсамаймыз. Демек, таухид – бағдаршамымыз. Абай мен Шәкәрім шынайы таухид. Демек, олсыз сенім тұл.

Әрқандай елдің жақсы-жаманы бар. Ол елдерге саясаткер ретінде саралап, діни сеніміне күдікпен қараса, ол Бекболаттың өз көзқарасы. Бұл жерде Жәнібек құды бір тыңшылық жұмысты тыңғылықты атқарғандай Бекболатты Сауд Арабия елін мадақтайды дейді. Бір мемлекет емес, бір отбасынын өзі қанша діни сектаға бөлініп жатыр. Бірге бірді қосса, екі болатыны сияқты ақиқат біреу.

Бекболаттың: «90 – 91 жылдар қазақ үшін шынында бақытты кезең болды. Еліміз тәуелсіздік алды, діни сенім бостандығы қатар келді. Шынайы таухид сол жылдарда келіп, сол арқылы гүлдендік», – деген сөзінде қаншалық қателік бар, бүйректен сирақ шығаратындай не боп қалды? Жүрек көзі ашылмаған біреудің, киіз қазықты жерге қазық қып қаққандай, дін туралы төрелік айтып ақ пен қараны ажыратқандай Жәнібек мырзаның діннен қаншалықты сауаты барын мен біле алмадым. Ол тағы да сөзін сабақтай түсіп: «Бекболат – Дарын Мүбарактің шәкірті», – дей келіп, «Дарын – белгілі сәлафи-вахабиттік идеолог», – деп атап көрсетеді. Біріншіден, вахаб деген – Алланың бір есімі. Ал, сәлаф сөзі – тура жолды қуушы деген мағынада. Олай болса, осы атты жамылып жүрген жат ниеттегі адамдардың болуы мүмкін. Алайда, оны анықтайтын ҚМДБ мен Ұлттық қауіпсіздік комитеті бар емес пе?

Сонымен Жәнібек сөзін тағы былай өрбітеді: «Отандастарымыздың көпшілігі Бекболат Тілеуханның шынайы бейнесін, вахабит екенін әлі күнге дейін білмейді», – деп Америка құрлығын ашқандай, тылсым дүниенің кілтін тапқандай сыңай танытады. Бұған нақты дәлелі болса, неге осы күнге дейін құқық қорғау органдарына мәлімет бермеген. Бүгінгі біздің қоғамның дерті – дінге құлай берілген тақуа жандарды вахаб деуінде. Әрине, басқа арандатушылықтар бар шығар, бірақ ол басқа әңгіме.

Бұл тәуелсіз елміз деп, түрлі діни секталарға есігін айқара ашып берген қоғамның – жетістігі!.. Бір қыз жалаңаш жүрсе, бір алқаш жерде аунап жатса, қоғамға жарасымды сезіледі. Ұятты жерін жауып, орамал таққан қыз бен сақал қойған жігіттерді таңнан кешке дейін сөз етіп, бүкіл жамандықты солардың басына үймелетеміз. Сонда өзіміз күнәдан пәкпіз бе? Өсек, өтірігімізбен жетістікке жеттік деп ойлаймыз ба? Бізсіз де тезге салатын құзырлы орындар бар ғой!

Бекболат Тілеухан қазақтың аяулы перзенті, әншісі, өнертанушы, қоғам қайраткері. Ол әлдебіреулер айтқандай мезгілдің желіне ұшып кететін қаңбақ емес. Кір тасындай жылжымайтын қазақ деп еңіреген дінім деп, елжіреген біздің дәуірдің перзенті. Хакім Абайдың сөздерінің нүктесіне дейін білетін ойлы зиялысы. Көзі ашық ілім иесі. Және Абай ұстанған діннің үлгісін көрсетуші Бекболаттың шынайы бейнесі осы.

Біз жаһандану кезеңінің қарсаңында тұрмыз. Біздің тапқанымыздан жоғалтқанымыз көп. Бірде, Құнанбай Абайды шақырып алып: «Біз екі нәрсені жоғалтып алдық. Бірі – өзіміз үшін сын айтқанда жақсы қабылдаушы едік. Екінші – топырақты өлімде өкпе, араз ұмыт болып, жақсылық бел алып, орнына келуші еді», – деп, айтқаны әр қазақтың ойында жүрсе қанеки. Демек айтсақ, жақсылықты орнына келтіру үшін ой тастаймыз. Шындық пен ақиқатқа жүгінейік ағайын!.

Серік БОҚАН
Асан ОМАРОВ – техника және философия ғылымдарының кандидаты. Шәкәрім Құдайбердіұлының өмірі мен шығармасын зерттеп, насихаттаумен айналысады. Осы орайда, Асан Қайырбекұлымен жүргізген сұхбатты назарларыңызға ұсынып отырмыз.



– Шәкәрім Құдайбердіұлы исі қазаққа қай кезден бастап танымал болды?

– Шәкәрімнің есімі 1917 жылғы төңкеріске дейін-ақ исі қазаққа танымал болды. Ол кісінің «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» және «Мұсылмандық шарты» дейтін кітаптары 1911 жылы Орынборда мың данамен басылып шықты. «Қазақ айнасы» атты өлеңдер жинағы, «Қалқаман-Мамыр», «Еңлік-Кебек» поэмалары 1912 жылы Семейде жарық көрді.

– «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» қай жылы жазылған?

– Бұл – ақынның алғашқы еңбегі. Бірақ еңбектің жазылған уақыты белгісіз. Шежіре автордың көп жыл там-тұмдап жинаған дүниелерінің түйіні сияқты. Өйткені, шежіренің кіріспесінде «Қазақтың түп атасының жайын білмек болып, көп уақыттан бері сол туралы естіген, білгенімді жазып алып және әртүрлі жұрттың шежіре кітаптарын көп оқыдым» дейді. Кітапты жазу үшін ұзақ уақыт дайындалған сияқты.

Одан кейін Шәкәрім қажының «Абайдан кейінгі ұстазым – Тәржіман» деген сөзі бар. Соған қарағанда, И.Гаспринский шығарып тұрған «Тәржіман» газетін Шәкәрім оқыды деген пікір айта аламыз. Осыдан көп дүние алған.

– Бұлардан басқа қандай дереккөздерін пайдалануы мүмкін?

– Бұдан басқа қандай дереккөздерін пайдаланғаны туралы автордың өзінің жазғаны бар. Мысалы, мұсылман тарихшылары – ат-Табари және Нажиб Ғасымбектің еңбектерін пайдаландым дейді. Орыс тарихшылары Радлов пен Аристовтың дүниелерінен көп мағлұмат таптым дейді. Тіпті «Қоша-цайдам» дейтін ескі жазуды қажетіме жараттым дейді. Бұл – байырғы «Орхан» жазуы. Соған қарағанда, Шәкәрім қажы көне түркі деректерінен де хабары болған ғой.

– Жоғарыдағы И.Гаспринский деген кім?

– Исмайл Гаспринский – қырым татары. Османлы (қазіргі Түркия) мемлекетінде 1839-1878 жылдары жүргізілген жаңару кезеңі «Танзимат» реформасымен жақсы таныс болған. Қысқасы, «Танзимат» реформасы Гаспринскийге үлкен ой салады деуге болады. Ол – Ресейдегі мұсылман жұртының оқу-ағарту жүйесін түбегейлі жаңарту үшін жұмыс істеген адам. Сол себепті, 1883 жылы Бақшасарайда жаңа үлгідегі мектеп ашып, «Тәржіман» атты газет шығарған. Өз заманында озық ойлы саналған оқымысты Ш.Маржаниге жолығып, көп ақыл, кеңес алған.

– Ал орыс білімпаздары Радлов пен Аристовтың қандай еңбектерін кәдесіне жаратуы мүмкін?

– Радловтың 1893 жылы Петерборда басылып шыққан «К вопросу об уйгурах» деген кітабын пайдаланғаны анық. Одан кейін орыстың шығыстанушы ғалымы, тарихшы, этнограф Н.А.Аристовтың «Түркi тайпа-ұлыстарының этникалық құрамы мен саны туралы мағлұматтар» деген зерттеу еңбегi Петербор қаласында шығып тұрған “Живая старина” атты журналға 1894-1896 жылдар аралығында басылған екен. Шәкәрім осыларды оқып, пайдаланған.

– Қажы бұл дүниелерді қайдан тауып, оқып жүр?

– Шәкәрім қажы 1903 жылы Семей қалалық Орыс география қоғамына мүше болып кірген. Радлов пен Аристовтың еңбектері осы қоғамның кітапханасында болған. Қалаға келген сайын қажы өз атына жаздырып, кітаптар алып тұрған. Ол туралы баласы Ахат ақсақалдың естелігінде: «Мен әкейдің кітапханасындай мол кітаптары бар кітапхана көрмедім» дейді.

– «Үш анық» шығармасы туралы не айтасыз?

– «Үш анық» қажының пәлсапалық ой туындысы немесе философиялық трактаты деуге де болады. «Қолда қалам, көзде жас, толқынып ой» деп өзі айтқандай, ой толқудан туған туынды. Кітап 1913-1918 жылдар аралығында жазылған. Жалғыз өзі Саятқорада отырып алып, оңашада жазып шыққан дүниесі. Өзінің айтуынша, осы кітапты жазып шығу үшін 50-ден астам оқымысты ғалымның еңбегін пайдаландым дейді. Стамбулдан көп кітап алдырған. Ресейде 1889-1918 жылдары шығып тұрған «Вопросы философии и психологии» журналын және 1904 жылы жарық көрген «Философиялық словарь» атты туындының екі томдығын пайдаланғаны байқалады.

– Шәкәрім Құдайбердіұлы өткен ғасырдың 50-ші жылдарының аяғында Сәкен, Бейімбет, Ілиястармен бірге ақталған дейді. Сол рас па?

– Ол рас. Ақталуына байланысты «Қазақ әдебиеті» газетіне өлеңдері мен шығармашылығы туралы көлемді мақала жарияланған. Бірақ саяси ахуал кілт өзгеріп, ақын есімі қайта жабылған.

– Себебі…

– Себебі, Қазақстан Компартиясының бірінші хатшысы Д.А.Қонаевтың атына домалақ арыз түседі. Онда былай деп жазылған: «Шәкәрім мен Міржақып екеуі Алаштың белсендісі Қази Нұрмағамбетов өлгенде 2000 адам жинап митинг өткізген. Сонда Кеңес үкіметін қарғап, Алаш партиясына беріле егіліп, өлеңмен жоқтаған. 1918 жылы Семей большевиктерімен соғысып, Барнаулға дейін барған. 1931 жылы «Көк қасқа» сойып, ақ ту көтеріп, Кеңес үкіметіне қарсы көтеріліс ұйымдастырған. Коммунист Олжабай Шалабаевтың басын кесіп, Рамазан деген комсомол мұғалімді әйелімен бірге сүйретіп өлтірткен. Кеңес органдарына шабуыл жасап, кеңсені өртеп, банк пен кооперативті талап алған…» деген тәрізді. Осы арыздан кейін дүние теріс айналған. Өйткені, ол заманда қажының өліміне қатысы бар адамдар аман-есен жүріп жатқан болатын. Олар тірі тұрғанда Шәкәрімді ақтау мүмкін емес еді.

– Осы арызда айтылған оқиғалардың шынымен Шәкәрімге қатысты жағы бар ма?

– Жалпы айтқанда, 1930 жылдан бастап ақынның отбасын қара бұлт торлаған. Жылдың басында үлкен баласы Ғафурды кәмпескілеп, Семей түрмесіне жабады. Ақпан айының 7 күні Шәкәрімнің өзін кәмпескілейді. Түрмеде жатқан Ғафур ақыры шыдамай өзін-өзі бауыздап өлтіреді. Кіші ұлы Ахатты 5 жылға соттап жібереді.

Мұндай жағдай тек Шәкәрімнің отбасында ғана емес, ауыл-аймақты түгел қамтыған. Әсіресе, қазақтардың ұйық мекені Шыңғыстау, Қарауыл өңіріне шолақ белсенділердің тырнағы батып кеткен. Осыдан кейін ел ішінде толқу пайда болған. Оның арты көтеріліске ұласқан. Шолақ белсенділер осының бәрін істетіп отырған Шәкәрім деп ойлаған. Міне осыдан барып, «Қасқырдың аузы жесе де қан, жемесе де қан» дегендей, артынан істің бәрін осы кісіге жауып жіберген.

– Жоғарыда қажыны ақтау кезінде пәле болып жабысқан Олжабай Шалабаев деген кім?

– Бұл адам Кеңес үкіметіне адал берілген, сол кездің тілімен айтқанда, қырағы чекист болған көрінеді. Жаңағы көтерілісшілер ә дегенде, аудан орталығынан 3-4 шақырым жерде отырған Олжабайдың ауылын басып алған. Себебі, мұнда жұрттан тартып алып, сойған малдың етін сақтаған қойма болған. Әп-сәтте Қарашоқы жақтан мылтық атып, «Ақсарбас» деген айғаймен құжынаған атты адамдар баса көктеп кірген көрінеді.

Осы шабуылда чекист Олжабай Шалабаев көз жұмады. Өзен жағалап жаяу қашып бара жатқан жерінде Қарабала Қожақанов дейтін малшы адам балтамен бастан салып қалып өлтірген екен. Бүлікшілер бәрін күйретіп болған соң кермеде тұрған Олжабайдың торжорға атын Қасымбек Солтабаев деген көтерілісші іле кетеді.

Артынан барлық пәле осы торжорғадан шығады. Әзімбайдың баласы Бердештің айтуына қарағанда, бұл торжорғаны Олжабайға ертеде Шәкәрім сыйлаған дейді. Ал білетіндер: «торжорғаны Шәкәрім емес Олжабайға осы Бердештің өзі сыйлаған» деп айтады. Соңғы сөздің жаны бар сияқты. Өйткені, көтерілістен соң, Қасымбектің астындағы торжорғаны Бердеш «бұл – менің атым» деп тартып алған. Осы оқиғадан кейін арада бір ай өткенде Шәкәрім қажы оққа ұшады. Дәл сонда қажының астында осы торжорға ат болған.

– Бұл ат қажының тақымына қалай түсіп жүр?

– Кезінде Бердештің өз аузынан жазып алып, өткен 90-жылдардың басында газетке жариялаған Қабден Есенғараұлының мақаласы бар. Сонда Бердеш: «Торжорға атты көтерілістен кейін бір ай өткен соң Шәкәрімге өзім апарып бердім. Ондағы ойым Шәкәрімді Қытайға алып өтпек едім. Оған көнбеді. Атты да алмады. Ойланар деп атты тастап кеттім. Оның үстіне Шәкәрім мен баласы Зиятта жалғыз қоңыр аттан басқа бұт артар көліктері де қалмапты» дейді. Бұл сөзді Бердеш 1963 жылы айтқан.

Жоғарыдағы оқиғалардың басы-қасында болған, тіпті көтерілісті басқарған нағыз көкжал Бердеш Әзімбайұлы 78 жасында ауырып отырып осылай деген. Бердеш үшін үкіметтен қаймығатын, туысы Шәкәрім туралы сыр жасыратындай ештеңе де қалмаған шақ еді. Өйткені, дәл осы тұста тағы да Шәкәрімді ақтаймыз деп үкіметтік комиссия құрылып, жұмыс жүріп жатқан еді.

– Шәкәрімнің қазасы туралы не білесіз?

– Шәкәрімнің қалай атылғаны, кім атқаны жөнінде, жалпы дүмпу басталған 1931 жылдың 3 қыркүйегінен бастап, қажы оққа ұшқан 2 қазанға дейінгі оқиғаларды сараптап қарағанда, қауесет әңгімелер өте көп. Әрі дерек-дәйектер бір-біріне қиғаш келіп жататыны бар. Себебі, Шәкәрімнің өліміне қатысты адамдар сол кездің өзінде-ақ көпшілікті куәге тартып, оларға «қылмысқа бізді апарған Шәкәрім десеңдер, босатамыз, әйтпегенде өздеріңді жоқ қыламыз» деп, немесе «ол жалғыз болмаған, қарулы бандымен бірге келе жатқан» деген сияқты жалған «мифтерді» жаздырту арқылы қылмыстың ізін жасырған.

Мысалы, 1963 жылы Абай аудандық партия комитеті жанынан Шәкәрімді ақтау мақсатымен 9 кісіден құрылған комиссия жасақталып, 3 ай бойы ел аралап, 300-дей адаммен сөйлесіп, көп дүние жазып алған. Комиссияның төрағасы жазушы Х.Ерғалив болыпты.

Енді осы комиссия жазып алған мәліметтерге үңілсек: Қарасартов басқарған топтың ішінде болған Айтмырза Түңлікбаев айтады: «Оқиға тұсында Қарасартовтың қарауында қызмет атқардым. Бандылар Қарауылды шауып, Олжабайды өлтіріп кеткеннен кейін, арада үш күн өткенде Шәкәрім қажы біздің үйге келді, қатты ауырып жатқан тоқсандағы әкемнің көңілін сұрады. Сонда ол: «Қарауылдың балшық үйін қиратып, кісі өлтіргенде жексұрын көрінгеннен басқа не бітірді бұл жұрт, өңшең ақымақтар» деп, бүліншілікке қатысқандарды қатты жазғырып отырды» депті. Сонда ол кісінің банды болғаны қайсы?

Ал, ақын қазасы жайында тағы да осы А.Түңлікбаевтың өз қолымен жазған мәліметіне жүгінсек: «Таң мезгілі. Күздің бір бұлыңғыр күні еді. Жерді қырбақ қырау басқан, боқырау шағы. Күзетте тұрған башқұрт Халитов анадайдан мұнартып бір топ атты адамның келе жатқанын байқайды. Оларды банды деп ойлаған Қарасартов бізге «Атыңдар!» деп бұйырды. Мылтық дауысын естіп, аналар іркіліп қалды. Сол кезде іркілген топтың ішінен бір адам суырылып шығып, астында төгілген торжорға аты бар, бізге қарай беттеді. Қайта-қайта қолын көтеріп, «атысты доғарыңдар!» дегендей белгі берді. Жақындағанда Шәкәрім екенін бәріміз таныдық. Бірақ, «Атысты тоқтатыңдар!» деген бұйрық болмаған соң Халитов тағы екі дүркін оқ атты. Шәкәрім қажы атының жалын құшып, жерге құлап түсті. Қасындағы адамдар зым-зия жоқ болып кетті. Шәкәрім бізге бірдеңе деуге де шамасы келмеді. Ат, түйе мінген қалпымызда біз оны қоршап біраз уақыт үнсіз тұрдық. Қажы осылай жан тәсілім болды. Маған «мүрдені Бақанасқа жеткіз» деп бұйрық берді. Мен түйемді шөгердім де, астымдағы өре киізді жайып жіберіп, соған өлікті ұзын күйінде орап, екі жерден арқанмен бунап, өзім түйеге жайдақ мініп, Бақанасқа жеткіздім. Біздің қазған жерімізге қарттың ұзын денесі бойламаған соң, соған отырғыздық та жүзін жасырдық» – депті.

– Осы комиссия Бердеш Әзімбайұлының аузынан бірдемелер жазып алып үлгерді ме екен. Өйткені, Бердеш дәл осы 1963 жылы қайтыс болды емес пе?

– Бердештің аузынан жазып алынған дүние көп. Оны комиссияның төрағасы Х.Ерғалиевтің өзі жазып алыпты.

– Онда не айтылыпты?

– Бердеш айтады: «Біз төрт-бес адам жиналып Шәкәрім қажының күйін білгелі Шақпақтағы мекеніне бардық. Аға бір мезгіл аң аулап, сендермен бірге көңіл сергітейін деген соң шыққан бетіміз сол еді. Таң мезгілі, күн бұлыңғыр болатын. Жазықта аттылы-түйелі адамдардың шоғыры мұнартып көрінді. Солай қарай беттей бергенімізде неше мәрте атылған оқтан секем алдық та іркіліп қалдық. Шәкәрім: «Тегінде бұлар әнеукүнгі бандыларды қуып жүрген отряд шығар, мен оларға жолығып жөнімізді айтайын, сендер осы арада аялдай тұрыңдар» деп жүріп кетті. Барған бетінде екі дүркін мылтық атылды. Шәкеңе оқ тигенін бірден сездік. Бұлар енді бізді де аямас дедік те, сол бетімізбен Қытай асып кеттік».

– Шәкәрім оққа ұшқан соң баласы Зият жаңағы Бердешке еріп Қытайға өтіп кетті. Осы іс қажының құптауымен болған дейді, рас па?

– Зияттың Бердешпен бірге Қытайға өтуі әкесімен екеуара келісілген шаруа сияқты. Өйткені, қажы сүт кенжесі Зиятқа қимас серігі қоңыр атын береді. Жүріске мықты, әрі қуғын түссе сытылып кетуге лайық бұдан басқа жылқы жоқ. Осылай қажының қоңыр атының басы Қытайда қалды. Зияттың осы жылқыға арнап жазған «Қоңыр ат» өлеңі бар. Оны бізге жеткізген – Қытайда Зияттың қолында тұрған жиені Қожағапан Сүлейменов деген адам.

Одан кейін «Абай» журналының 1994 жылғы 9-санында Зият туралы мақала шықты. Сол мақалада: «1931 жылы қазан айының бірі күні Шәкәрім қажы қасында Идаят, Ғылымбай деген жолдастары және кенже ұлы Зият бар – төртеуі Шақпақтастағы қорасынан «Керегетас» жаққа аттанады. Осы сапарға аттанар алдында Идаят пен Ғылымбайға Шәкәрім қажы: «Мен көп ойландым, барар жер, басар тауым қалмапты. Қытайға өтетіндерге Зиятты қосып жібермекпін» деген сөзін келтіреді.

– Шәкәрім атылған соң Зият арғы бетке өтіп кетті, қалған тұқым-тұяғын үкімет қолға алды ма?

– Қолға алғанда қандай түгін қоймай құртып жіберген. Жоғарыдағы көтерілістен соң ГПУ-дің кәріне ұшырап опат болғандар мен жоғалып кеткендер жүздеп саналады. Мысалы, Тобықтының 70 адамын Семейге әкетіп, атып өлтіреді. Осылардың ішінде Абайдың баласы Мекайыл бар. Қалған елді Қарауыл маңында халық «Абзалдың азап лагері» деп атап кеткен лагерьге қамап, сонда ұстаған. Осы лагерьде Шәкәрімнің әйелі Айғанша, қызы Күлзия мен ұлы Қабыш өледі.

– Осы Айғанша апамыз аса парасатты адам болған дейді…

– Шәкәрімнің жиені марқұм Тауфиқ Досаевтың жазуы бойынша Айғанша апамыз тегі қазандық татар Махмұт деген кісінің қызы екен. 1882 жылы Шәкәрім үлкен әйелі Мәуеннің үстіне осы Айғанша апамызды тоқалдыққа алған. Осы Айғаншадан Ғафур, Жебірәйіл, Қабыш, Ахат, Зият деген төрт ұл, Күлзия, Жәкім, Гүлләр деген үш қыз сүйеді. Жебірәйіл мен Күлзия жастай шетінеп кеткен. Шәкәрім атылған соң кешікпей «Шәкәрімнің отбасы түгелімен қамауға алынсын» деген хабар жетіп, ағайынтуыс, балашаға, азанқазан, ушу болысады. Сол кезде Айғанша бәйбіше: «Тоқтатыңдар, біз тым жақсы өмір сүрдік, 50 жыл не кием, не ішем демедік, тіпті бір зауал келетін уақыты болды емес пе? Несіне қайғырасыңдар, Алланың жақсылығын көрдіңдер, жаманын қайтармақсыңдар ма?» деген екен.

– Ойпырым-ай, нағыз жүрегіне иман сіңген адамның сөзі ғой бұл, сіз бұны қайдан естіп жүрсіз?.

– Мен бұл сөзді Ғафурдың қызы Кәмиланың «Жұлдыз» журналына жазған естелігінен алып отырмын.

– Шәкәрім қажының Алаш Ордамен байланысы жөнінен не білесіз?

– 1918 жылдың басында Алаш Орда өздеріне ескіше «төбе би» етіп Шәкәрім ақсақалды сайлайды. Қажы Алаш қаласына (қазіргі Жаңасемей) келіп, қызметке кіріседі. Ахаттың сөзіне қарағанда, Шәкәрім қаланың Жоламан жақ шетінде, Үдері қажының бір бөлмелі үйінде тұрып қызмет жасаған. Қажы осы байламы жайында «Мұтылғанның өмірі» атты ғұмырбаяндық жырында:

Оқыған жастың етегін,

Қабыл алдым жетегін.

Босқа жатып нетемін,

Бостандық туын көрген соң, – дейді.

Одан кейін айтпағымыз: 1918 жылы көктемге қарай Алаштың үні атанған «Сарыарқа» газетінде «Тұңғыш құрбан» атты мақала жарияланған. Мақаланың авторы, ұмытпасам, Бейімбет Майлин. Оқиғасы – Алаш Орда милициясының өкілі 22 жасар Қазы Нұрмұхаметұлының қызылдар қолынан мерт болуы жайында. Марқұмды жерлегенде Шәкәрім сөз сөйлейді. Қажының сөзі түгелдей хатқа түсіп, журналға шығады. Артынан қажыны 1958 жылы ақтамақ болғанда осы оқиға кедергі болғанын жоғарыда айттық.

– Шәкәрім қажы көзі тірісінде жазушы Сәбит Мұқановқа хат жазып, хабар алмасып тұрыпты. Ол туралы дерек Сәбеңнің Алматыдағы мұражай үйінде бар көрінеді. Ендігі мәселе өзінің ауылдасы үлкен қаламгер Мұхтар Әуезовпен ара қатынасы жайында не әңгіме айтасыз?

– Студент Мұхтар 1925 және 1926 жылдары қатарынан екі жаз Бақанас бойына келіп, Саятқорада жалғыз жатқан Шәкәріммен көп сұхбат құрғаны жайында дерек бар. Бұл кезде Мұқаң Абай өміріне қатысты мәлімет жинап жүрген. Одан кейін тағы бір есте болатын дүние, 1933 жылы Мұқаңның араласуымен Абайдың толық өлеңдер жинағы жарық көрді. Онда 1909 жылы Мүрсейіттің қолжазбасы негізінде Петерборда шыққан кітапта жоқ 1086 жол өлең жаңадан қосылған. Осы өлеңдерді Мұқаңа Шәкәрімнен басқа кімнің беруі мүмкін.

Осы кезде ел ішінде жасы жағынан да, ақындық қуаты жағынан да Шәкәрімнің алдын орайтын ешкім жоқ. Мұқаң Абайды тану үшін «Абайдың бар қоймасын білетін адам» Шәкәрімді қалайда атап өте алмас еді. Тағы бір дерек: Мұқаң Семейдегі педтехникумға ұстаздық қызметке келгенде, Ахат Шәкәрімұлы осы техникумның бірінші курсында оқып жүрген екен. Ахат өзінің естелігінде: «Әкей мен Мұхтар аға екеуі үнемі хат-хабар алмасып тұратын. Мен соны жалғастырдым» дейді.

– «Абай жолы» эпопеясында Шұбар-Шәкәрім бейнесі тым көмескі. Неге олай?

– «Абай жолы» эпопеясы жазылып жатқан заманда Шәкәрімге «халық жауы» деген жала жабылып, есімін атауға тыйым салынды. Бұндай жағдайда жазушы-ғалым Тұрсын Жұртбай айтқандай, Шәкәрімнің атын бүркемелеп, мегзеуден басқа Мұхтардың өзге амалы да жоқ еді.

Әңгімелескен Бекен ҚАЙТАРҰЛЫ

Әбу Һурайра (р.а.): «Аллаһ елшісі (с.ғ.с.): Бір-бірін балағаттап керісіп қалған екі адамның аузынан шыққан жаман сөздердің күнәсін сөз естіген адам сөз қайтаруда шектен шықпаса, бірінші болып бастаған адам арқалайды – деп айтты» – деген.
(Муслим риуаят еткен)

Бір күні Қожанасыр көшенің қақ ортасында әр тұсқа бір қарап, шарқ ұрып сандалып, ары-бері ұзақ жүреді. Қожекеңді көргендер:

– Қожеке, не болып қалды? – деп жөн сұрайды. Сөйтсе Қожанасыр:

– Бір нәрсемді жоғалтып алып едім, соны іздеп жүрмін, – дейді көзін жерден алмастан. Жиналған жұрт Қожекеңді сыйлағандарынан жоғын табуға көмектеспек болып, бірге іздесе бастайды. Олар да ары-бері жүріп, айналадағы жердің бәрін көзбен сүзіп, шолып шығады. Жоғалған нәрсенің табыларынан күдер үзгенде бірі:

– Қожеке-ау, тура қай тұста жоғалтып едіңіз, соны айтыңызшы. Сол маңды қарайық, – дейді. Сонда Қожанасыр еш саспастан:

– Үйде жоғалтқан едім, – депті. Бұны естіген көпшілік шу ете қалады.

– Е, онда далада іздеп неге әуре болып жүрсіз, бағаналы бері үйіңізден іздемейсіз бе? – дейді Қожекеңнің ісіне таң қалғандар.

– Үй қараңғы, ал, дала жарық болған соң, осында шығып іздеп жүр едім, – деп жауап беріпті сонда Қожанасыр.

Әрдайым халқына астарлы әзілімен бағыт-бағдар беруге талпынған дана Қожекең осы іс-әрекетімен маңындағы жұртқа сағымға алданбай, жоғалтқан нәрсесін сол жоғалтқан жерінде іздеу керектігін ескертпек болғандай. Ендеше, біз де осы ақиқатты мойындап, әзәзілдің азғыруына бас имей асылымызды жоғалтпауға күш салайық, қол жеткізсек деп ынтыққан бағалымыз бен бақытымызды айдаладан емес, ыстық ұямыздан, яғни өз шаңырағымыздан іздейік!

Есіміңді ескерсейші қазағым
Естімейік өзге елдің мазағын
Сезбейсіңбе гөрде жатқан бабаңның
Есімдерден тартып жатқан азабын

Есіміңде барма өзі мағына
Таласпайық өзгелердің тағына
Қазақ ұлы өз атымен туылған
Өтпейікші өзгелердің жағына

Алла берген перзентің Аллаберген
Боранбайым боран күн дүние көрген
Айға теңеп бір қызын Айнур қойған
Қалай ғана беземін осы елден

Қаптап кетті бүгінде Алиналар
Элмира, Руслан, Сабиналар
Естігінде есіміңді кім қазақдер
Өзгелердің алдында ел ұялар

Әсем атты өзгертті Асема деп
Әсел атты өзгертті Аселя деп
Бұрмаланған шұбар тіл орыстанды
Ару қызға бір есім қосамба деп

Арулардың есімін неге ұмыттық
Көкіректегі сөздерді қайда жұттық
Қамар, Жібек, Ақбілек, Шұғалардың
Есімдерін ұмытып біз не ұттық

Қояайықшы ұлдың атын Нұрсұлтан деп
Тоқтар, Талғат, Шәкәрім, ұл Шоқан деп
Данышпаны даламның Абай атын
Нұрғиса, Мұқағали, Бексұлтан деп

Шұбарланған есімді тоқтатайық
Ата баба есімін жоқтатпайық
Тіл тағдыры білгенге ел тағдыры
Білмейсіңбе өткінші өмір ғайып

Азиз
Батырбеков:

Казактын тили
- журектин тили!

Казактын тили - конилдин уни!

Казактын тили - акылдын нуры!

Казактын тили - шуактын жыры!!!






М Піржанулы 


Жүректің тілін жұлмалағандар қаншама,

Көңілдің үнін шырқай алмадық жар сала.

Ақылдың нұрын азсынып азық етуге

Шуақтың жырын күтіп жүр жаттан, тамсана!

Тіл туралы елде талай жур аныз,Білмек болсан, кариялардан сураныз,
Дулдул, шешен, косем, март тілім,
Бабамыздан жеркен асыл мурамыз!!
Талмай, тозбай талай гасыр тезінен,
Ана тілім жеткен коне шежірем
Ата бабан болып та ол ун катар
Сырга толы Култегіннін озінен!