Тамара Николаева,
29-02-2016 10:40
(ссылка)
баьаалыста кемелеьун
бу сотору подругам кэргэнэ 55 сааьын туолар. Онно юбилей сценарийата наада. мин хаьан да ыыппатагым бырааьынньыктары, ол гынан баран подругабар кемелеьуехпун наада. Кемелеьун хайдах ыытабын. эрдэттэн махтал.
Саргылана Николаева,
27-04-2013 08:37
(ссылка)
БаЬаалыста, МИСС БГУЭП-2013 АЙТА5А куоластаан!!!
Кунду биир дойдулаахтарым, саха тылын тумсуу кыттыылаахтара! Мин кыыспар Айталина Николаева5а МИСС БГУЭП- 2013 (Якутский филиал Байкальского госуниверситета экономики и права) курэ5ин 4 №-дээх
кыттааччытыгар, бастакы курс студенткатыгар биир санаанан эрэли ба5аран, куоластыыргытыгар ыцырабын. Саргылаана Бу аадырыьынан сайтка киирин http://www.bguep-yakutsk.ru...
Саргылана Николаева,
17-03-2013 05:31
(ссылка)
Андрей Чикачев: “Күн дьоно”Автор: Нина Герасимова (28.0
Худуоһунньук Андрей Чикачев туһунан истэр-билэр этибит эрээри, кини айар үлэтин кэрэһилиир улахан быыстапката манна дойдутугар, Саха сиригэр өссө тура илигэ. Быйыл, тохсунньу 16 күнүгэр Национальнай Художественнай түмэл быыстапкалыыр саалатыгар аатырбыт ойууһут Андрей Чикачев «Күн дьоно» быыстапката арыллан, көрөөччүлэр кини үлэлэрин дуоһуйа көрөр, билсэр кыахтаннылар. Быыстапка Комдрагмет саалатыгар олунньу 17 күнүгэр диэри туруо. Сылдьыҥ, көрүҥ, дуоһуйуҥ!
Хантан хааннаах, кимтэн кииннээх
Кини аҕата Василий Иванович Аллайыахаттан, Нуучча Устьетыттан төрүттээҕэ, ийэтэ Зарема Федоровна Жирохова – Өлүөхүмэттэн. Иккиэн нуучча тылын учууталлара этилэр. Дьиэ кэргэн Сунтаарга олохсуйан олорбута. Уруһуйдуур талаана уолга аҕатыттан бэриллибит дииллэр, Василий Иванович арыынан уонна акварелынан бэртээхэй үлэлэрэ Марха оскуолатыгар билигин да бааллар.
Бу дьиэ кэргэн биэс оҕото бары даҕаны олус бэркэ уруһуйдууллара-ойуулууллара, оскуолаҕа үөрэппит учууталлара ахталларынан, туох баар киэргэтии, эркин хаһыатын таһаарыы кинилэрэ суох буолбата. Оттон Андрей букатын кыра эрдэҕиттэн туох баар илиитигэр туппутугар ойуу-оһуор түһэрэр идэлээҕэ, ачыкы хаата, оскуолатын үрүсээгэ – барыта ойууламмыт-уруһуйдаммыт буолара. Онон кини худуоһунньук буоларын туһунан туох даҕаны мунаахсыйыы-саарбахтааһын бастакыттан даҕаны суоҕа. Маныаха ийэлэрин Зарема Федоровна оруолун бэлиэтиир наада – кини уолун дьоҕурун таба өйдөөн, тута анал оскуолаҕа сырытыннаран, дьарыктанарын ситиспитэ.
Сэбиэскэй кэмҥэ хас улуус, улахан бөһүөлэк аайы кэриэтэ уруһуй (художественнай), муусука оскуолата баар буолара, онон дьоҕурдаах оҕо кыратыттан сайдар, талаанын арыйар кыаҕа толору баара. Андрей эмиэ Сунтаардааҕы уруһуй оскуолатыгар Валерий Павлов кылааһыгар дьарыктаммыта. Салгыы, 8-с кылаас кэнниттэн, Дьокуускайдааҕы художественнай училищеҕа киирбитэ. Манна кини биллиилээх худуоһунньук, маастар, педагог Петр Ласс кылааһыгар үөрэммитэ. Этэллэринэн, Ласс кылааһыгар үөрэммит худуоһунньуктар бары туспа суоллаахтар-иистээхтэр.
Ураты көрүүлээх
Быыстапка арыллыытыгар бииргэ үөрэммит оҕолоро эҕэрдэлии кэлэн ахтыбыттарынан, Андрей мэник-тэник, көрүдьүөстээх да буоллар, мэлдьи туох эрэ уратыны көрдүүр, өйдөөн булан көрөр дьоҕурдаах уол эбит. «Биһиги туруук тааһы уруһуйдуу бардахпытына, кини ону буолбакка, хараҥаччылары өйдөөн көрөрө, олору уруһуйдуура. Биһиги устудьуоннарбыт Уһук Илиннээҕи институкка үөрэнэ барбыттарыгар кинилэр буочардара уратытын тута өйдөөн көрбүттэрэ», – дииллэр.
Андрей Чикачев сүрүн тиэмэтэ – дэриэбинэ, сайын, балык, айылҕа, норуот айымньыларын уобарастара.
Татьяна Басхардырова, искусствовед (НХМ):
«Кини үлэлэрин көрбүт эрэ дьон бары даҕаны чугастык ылынар. Быыстапка кэнниттэн: «Бу киһи биһиги дэриэбинэбитигэр олорор ээ», эбэтэр «биһиги улууспутугар маннык сир баар ээ» диэччилэр. Кини оннук итэҕэтиилээхтик суруйар. Ол иһин даҕаны кини үлэлэрэ хас биирдии киһи дууһатыгар чугастар, өйдөнүмтүөлэр».
Чикачев быыстапкатыгар бу күннэргэ элбэх киһи сырытта. Улахан тойоттортон саҕалаан, оҕолоругар тиийэ. Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Виталий Басыгысов быыстапка арыллыытыгар: «Саха сирэ худуоһунньуктарынан, суруйааччыларынан, маастардарынан, уустарынан сураҕырар. Оттон ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустубаҕа ураты миэстэни худуоһунньук Андрей Чикачев ылар», – диир.
Москубаҕа ыытыллыбыт Саха сирин күннэригэр кини Андрей Чикачев быыстапката турбутугар, хартыыналарын аттынан биир да киһи тохтообокко эрэ ааспатын туһунан аҕынна. Онон ускуустуба дьоно судаарыстыбаннаннай суолталаах боппуруостары быһаарсарга көмө буолалларын санатта.
Оттон быыстапкаҕа сылдьыбыт саас ортолоох саха киһитэ, Александр М.: «Мин дьиҥинэн, ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустубаны улаханнык сэҥээрбэт, халлааҥҥа уйдарбат күн солото суох киһибин эрээри, бу худуоһунньугу олус хайгыылларын иһин, 4 саастаах сиэммин, кэргэммин, ийэбин кытта анаан-минээн кэлэн көрө сылдьабыт. Бары сүрдээҕин сэҥээрдибит, бэйэтэ балыктаһарын сөбүлүүр кыра сиэним, бэл, сэргээтэ, ордук «Баҕа санааны», «Көмүс ардаҕы»... Бу худуоһунньук, арааһа, бэйэтэ элбэхтик балыктаспыт быһыылаах, балыктааһын түгэннэрин олус итэҕэтиилээхтик уруһуйдаабыт. Олус астынныбыт!»Баҕа санаа
Ол эрээри, киһи барытын даҕаны сүрэҕин чопчутун, дууһатын кылын саамай таарыйара, арааһа – оҕо саас тиэмэтигэр анаммыт үлэлэрэ. Оҕо сырыттахха, аан дойду ураты чаҕылхай күннээх, күп-күөх халлааннаах буолан көстөрө, бу кэлэн санаатахха. Кырдьык, оҕо сылдьан, киһи тугу эрэ дьиктини, ураты кэрэни, сөҕүмэри баҕара саныыр, күүтэр, эрэнэр. Ону сороҕор киһи тылынан даҕаны сатаан сааһылаан эппэт.
Оттон Андрей Чикачев хартыыналарыгар ол барыта чаҕылхай өҥүнэн, уобарастарынан бэриллэр, оҕолор үөрбүт-көппүт харахтарыгар, дьоллоох мичээрдэригэр, үөһэттэн үөһэ кыырайан көппүттэригэр, ыстаммыттарыгар көстөр.
Бары билэр «Баҕа санаа» хартыынаҕа тыыга сүрдээх улахан собону кууспут, ис иһиттэн дьол иэйиитигэр ылларбыт уолчаан турар. Кини хайдахтаах курдук долгуйбутун сэрэйиэххэ эрэ сөп. Дьиҥинэн, олоххо бачча улахан собо суоҕа чахчы, онон манна уолчаан ыра, баҕа санаата туолан турарын сэрэйэбит.Култуура миниистирэ Андрей Борисов: «Бу тыыга турар уолчаан – мин», бу мин баҕа санаабын – собону тутан турабын. Оннук эмиэ хас биирдии киһи ылынар, тоҕо диэтэххэ, бу хартыынаҕа кини бэйэтин саамай-саамай кистэлэҥин, баҕа санаатын суруйбут», – диэн быһаарар.
Саха ― эбээ оҕото
Анна Егорова, биэнсийэлээх, быыстапка кэнниттэн: «Мин «Сайын», «Эбээ оҕото» диэн үлэлэрин сөбүлээтим. Киһини уйадытар курдук күүстээх, иэйиилээх үлэлэр эбит. Ону кытта киһини толкуйдатар аналлаахтар. Аны, биһиги курдук саастаах дьон даҕаны, ыччат даҕаны кэлэн көрүөхтэрин сөп. Бу хартыыналары көрөн, саха дэриэбинэтин олоҕун ордук чугастык ылынаҕын. Тугу эрэ өйдөөн көрбөтөххүн өйдүүгүн. Бэл, кыра оҕо эмиэ. «Эбээ оҕото» хартыынаҕа баар ээ – уолчаан кырдьаҕас эбэтигэр сүктэрэн иһэрэ. Бу үүт-үкчү мин сиэним кыра сылдьан мэҥэстэн иһэрин санатарга дылы», – диэн күлэ-күлэ санаатын атастаста.
Кырдьык, эбэтигэр сүктэрэн иһэр күн кыһалҕата суох уолчаан хайдах киһи буола улаатыай? Кини эбэтэ, арааһа, ханнык баҕарар тыа сирин дьахтарыныы чэпчэкитэ суох олоҕу олорон кэлбит буолуон сөп, ону кини дьүһүнүттэн, үлэҕэ мискиллибит илиититтэн көрүөххэ сөп. Маннык үтүө эбэ бу курдук маанылаан ииппит оҕотуттан, ама, хайдах үчүгэй киһи тахсыа суоҕай дии саныыгын.
Итэҕэтиилээх
философия
Худуоһунньук Андрей Чикачев туһунан искусствовед Зинаида Иванова-Унарова: «Худуоһунньуктар улахан быыстапкаларын ханнык эрэ бэлиэ даатаҕа анаан туруорааччылар. Оттон Андрей Чикачев 45 эрэ саастаах эдэр киһи. Ол эрээри, кини бу кэм иһигэр оҥорбута киһини сөхтөрөр.
Андрей Чикачев бастакы хартыыналарыттан ыла ураты буочардааҕа биллибитэ. Маҥнайгы «Баҕа санаа» («Мечта») хартыыната барыларын куттарын туппута. Кини биир уратыта – олоххо баары олус итэҕэтиилээхтик уонна ону бөлөһүөктүү анааран тиэрдэрэ. Хас биирдии оту кичэйэн суруйар – ону сорохтор «натуральнай реализм» диэн сыана быһаллар эрээри, ол сыыһа. Кини үлэлэрин сорохтор «кыра кээмэйдээхтэр» дииллэр, оннук буолбатах, төттөрүтүн, маннык кээмэйгэ дууһа сылааһа өссө күүскэ бэриллэр. Маннык хартыыналар ордук аһаҕас курдуктар. Чикачев хартыыналарын персонажтара үксэ – бу кинини тулалыыр дьон, оҕолоро, чугас дьоно. Ол эрээри худуоһунньук кинилэри бэйэтэ билэринэн уларыппыт буолар. Онон кинилэр араас уобараһы ылыналлар. Көрөөччүлэр туох да тымныыны-туманы аахсыбакка кэлэн көрүөхтэрэ», – диэн санаатын үллэһиннэ.
Көҥүл худуоһунньук туһунан
Юрий Спиридонов, СӨ худуоһунньуктарын сойууһун бэрэссэдээтэлэ:
– Бу Саха сирин худуоһунньуктарыттан биир саамай ураты буочардаах худуоһунньукпут. Ону кытта кини ырыынакка саамай ирдэнэр үлэлэрдээх.
– Айар иэйии уонна ырыынак төһө бэркэ дьүөрэлэһэллэрий?
– Дьон-сэргэ худуоһунньук үлэтигэр наадыйара, ону ылынара-сөбүлүүрэ, кини үлэтин биһириирин туоһута.
– Кини туох көмөтүнэн ону ситиһэр дии саныыгын?
– Кини тиэмэтин наһаа табан талар, холобур, тыа сирин олоҕун, айылҕаны, оҕо сааһы.
– Оттон ону сорохтор “коньюнктурщина” диэхтэрэ суоҕа дуо?
– Ким инньэ диэй? Хайа баҕарар ускуустубаны, бастатан туран, норуот сөбүлүөхтээх, өйдүөхтээх.
Саха дьоно кини хартыыналарын куопуйатын, репродукциятын наһаа сөбүлээн атыылаһаллар. Худуоһунньук онон эрэ көҥүл айан олорор кыахтаах. Анаардас ускуустубанан эрэ биһиги курдук аҕыйах нэһилиэнньэлээх сиргэ олорор ыарахан ээ. Онон эн хартыыналарыҥ мэлдьи дьону угуйар тыыннаах буолуохтаахтар.
– Оттон биһиги “олохтоох тиэмэбитин” таһыттан кэлии дьон сэҥээриэхтэрин сөп дуо?
– Уустук ыйытыы. Ханна эрэ сэҥээриэхтэрэ, ханна эрэ суох. Ол эрээри дьиҥнээх ускуустубаны ханна баҕарар ылыналлар.
Ааспыт сайын Лев Толстой хос-хос сиэнэ, Владимир Толстой тус ыҥырыытынан, Андрей Чикачев үлэлэрэ Яснай Полянаҕа баран турбуттара. Бу Арассыыйа биир ураты тыыннаах сиригэр сахалыы тыыны, олоҕу, эйгэни иҥэрэ сылдьар хартыыналар баран, нуучча омук айар куттаах интэлигиэнсийэтин элиитэтин сэҥээриитин ылбыттара эмиэ оннук санааҕа тиэрдэр.
“Күн дьоно” быыстапкаҕа барыта 43 үлэ турбут, худуоһунньук үлэлэрин араас куораттарга, дойдуларга баар чааһынай кэллиэксийэлэртэн, түмэллэртэн хомуйан туруорбут. Кини итэҕэйэн, хартыыналарын уларсыбыт дьоҥҥо махталын тиэрдэр. Худуоһунньук, “баҕар, кэлин суруйар, айар буочарбын, истиилбин уларытыам” диир эбит. Маны тэҥэ, бачча элбэх үлэтэ аны биир сиргэ түмүллэрэ уустук да буолуо. Биһиги, түгэнинэн туһанан, Андрей Васильевиһы айар үлэтин биир улахан кэрдииһин кэрэһилиир быыстапкатынан эҕэрдэлиибит, киниэхэ баараҕай махталбытын тиэрдэбит. Кини үлэлэрин кытта Саха сирин өссө үгүс олохтоохторо билсэллэригэр баҕарабыт. Маны кытта, ханнык баҕарар худуоһунньукка саамай наадалааҕа – тус мастырыаскайа. Онон саамай аатырар аныгы худуоһунньукпут хайа сатанарынан түргэнник үлэлиир-айар мастарыскыайданара буоллар диибит.
Тамара Николаева,
05-03-2013 02:31
(ссылка)
Кэлэн и4эр
Кэлэн и4эр Аан дойду дьахталларын кукунэн итии истин э5эрдэ буолуохтун!
Саргылана Николаева,
03-03-2013 04:59
(ссылка)
Төрөөбүт тыл күнүнэн!13.02.2
Күндү Саха сирин олохтоохторо!
Саха Өрөспүүбүлүкэтин салалтатын уонна тус бэйэм ааппыттан Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүнэн эҕэрдэлиибин!
Бу сырдык күн үгэс буолбут үтүө бырааһынныктартан уһулуччу миэстэҕэ турар. Маннык күн баара биһиги үйэлэри уҥуордаан кэлбит духуобунай сыаннаспыт, төрүт култуурабыт, үтүө үгэспит үйэтийэригэр, сайдарыгар улахан көмөлөөх. Бу күнүнэн төрөөбүт тылбытын дириҥник ытыктыырбытын, таптыырбытын кэрэһилиибит.
Быйыл олунньу 13 күнүгэр Саха сирин биллиилээх судаарыстыбаннай уонна бэлитиичэскэй диэйэтэлэ, сахалыы сурук-бичик олохсуйуутугар 1921 сыллаахха аан бастакы сахалыы тылынан тахсыбыт “Манчаары”, кэлин 1923 сыллаахха “Кыым” диэн уларыйан ааттаммыт хаһыат тахсыытыгар бэлиэ кылааттаах Исидор Никифорович Барахов төрөөбүтэ 115 сылын туолар. И.Н. Барахов тюркология, тылы таба суруйуу уонна алпаабыт боппуруостарыгар үлэлэрэ саха омук суруктаах-биичиктээх буоларыгар тирэх буолбуттара.
Быйыл биллиилээх уопсастыбаннай уонна бэлитиичэскэй диэйэтэл, саха сэбиэскэй литэрэтиирэтин төрүттээччи, бэйиэт, прозаик, драматург, тыл үөрэхтээҕэ Платон Алексеевич Ойуунускай төрөөбүтэ 120 сыла туоларын бэлиэтиэхпит. П.А. Ойуунускай өрөспүүбүлүкэҕэ сахалыы сурук-бичик уонна бэчээт, кинигэ кыһата, норуот үөрэҕириитэ, билим уонна култуура сайдыытыгар улахан кылааттаах.
Быйыл дьүкээгир биллиилээх бэйиэтэ, учуонайа, тыл үөрэхтээҕэ, төрөөбүт тылын уонна омугун төрүт култууратын тарҕатыыга, үйэтитиигэ баай кылааттаах Гавриил Николаевич Курилов – Улуро Адо төрөөбүтэ 75 сылын туолар. Кини – дьүкээгир бастакы букубаарын уонна “Аныгы юкагир тыла” учуобунньук ааптара. Кини төрөөбүт дойдутун, дьүкээгир омук түҥ былыргы олоҕун кэпсиир литературнай айымньылара киэҥник биллэр.
Күн бүгүн национальнай тыллары уонна култуураны үйэтитии, салгыы сайыннарыы – өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллар тыл бэлиитикэтин биир тутаах хайысхата. Көлүөнэлэр култуураҕа уонна тылга утумнаһыыларын, ыччат төрөөбүт тылын таптыы үөрэнэрин, бэйэ уонна атын омуктар култуураларыгар, тылларыгар, үтүө үгэстэригэр ытыктабыллаахтык сыһыаннаһарын хааччыйыы - өрөспүүбүлүкэ биир тутаах судаарыстыбаннай соруга, хас биирдиибит ытык иэһэ буолар.
Биһиги иннибитигэр сомоҕолоһуу төрүтүгэр олоҕурар тыл бэлиитикэтин утумнаахтык ыытыы, саха уонна нуучча тылларын сайыннарыы, төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктар – эбээн, эбэҥки уонна дьүкээгир – тылларын үйэтитии курдук сүҥкэн суолталаах сорук турар.
Төрөөбүт төрүт тылбыт биһиги өй-санаа, сиэр-майгы өттүнэн чөл буоларбытыгар, омук быһыытынан билиниибитигэр, бэлиэ уратыбытын өйдүүрбүтүгэр төһүү суолталааҕын хайа да түгэҥҥэ умнуо суохтаахпыт.
Хотугу кыраай хас биирдии олохтооҕор Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнэ эйэ уонн өйдөһүү үгэскэ кубулуйбут үтүө бырааһынньыга буолуохтун. Ис сүрэхпиттэн эһиэхэ чэгиэн-чэбдик доруобуйаны, этэҥҥэ буолууну уонна утумнаах сайдыыны баҕарабын.СӨ Бэрэсидьиэнэ Е.А. Борисов
Саргылана Николаева,
02-03-2013 06:30
(ссылка)
Суорумньу содула 21.11.2012 14:57 | Автор: Кыым
Дьиҥэ, хас улуус аайы суорумньу диэни тэрийэ сатыыллар. Ол гынан баран сорох киһи маннык тэрээһиннэргэ хайдах эрэ күлүү-оонньуу курдук сыһыаннаһар. Ол онтон төһөлөөх киһи оҕустарара, кэлэйэрэ буолуой?! Бу сырыыга биир оннук суорумньуттан “оҕустаран” холбоспут дьон туһунан кэпсиим...
Бу субуотаҕа буолуохтаах суорумньуга улуустарын дэриэбинэлэриттэн киһи бөҕөнү мунньубуттар, бэл, ыаллыы улуустан ыалдьыт бөҕөнү ыҥырбыттар. Соҕотох сылдьа сатаан санаалара түспүт дьон, маннык тэрээһиннэргэ, нэһиилэ кыттааччылар. Аны туран, кыра дэриэбинэҕэ ким ханна барбыта-кэлбитэ, туохха кыттан эрэрэ барыта биллэр. Эр дьон ол иһин маннык тэрээһиннэргэ кыттыахтарын баҕарбаттар.
Кэпсиэхтээх киһибин Бүөккэ диэн ааттыахха. Дэриэбинэтигэр сүүрбэччэ сүөһүлээх, үөр сылгылаах, дьиэлээх-уоттаах, тыраахтар, массыына толору. Быһата, халыҥ хаһаайыстыбалаах. Хаһаайыстыбатыгар, биллэн турар, аймахтара көмөлөһөллөр. Көмөлөһүөхтэрэ дуо — хамнастаах үлэһиттэр. Бэйэтэ даҕаны туруу үлэһит киһи. Хара сарсыардаттан үлэлээбитинэн барар. Соҕотох киһи диэтэххэ, испэт-аһаабат, мээнэ суксуруспат. Бүөккэбит биир итэҕэстээх. Төрүт саҥата суох. Тыла суох диэн буолбатах, бэрт кэмчи саҥалаах. Омуннаан эттэххэ, күҥҥэ биир-икки тылы нэһиилэ ыһыктар. Ол иһин даҕаны, ойоҕо да, оҕото да суох сырыттаҕа дии...
Суорумньу эҥин диэн тэрээһиҥҥэ үйэтигэр үктэммэтэҕэ. Суорумньу буолуохтааҕар, дэриэбинэтигэр сылга биирдэ-иккитэ эрэ буолар кэнсиэргэ да сылдьыбат. Эдэригэр, бэл, үҥкүүгэ сылдьаахтаабатаҕа. Уолаттар бары кыргыттардыын үҥкүүлээн эйээрэ сырыттахтарына, кини эрэ соҕотоҕун балыктыы барааччы. Дьэ, хайыаххыный, итинник майгылаах киһи.
Киэһэ, сылгытын үөрүн аһатан кэлэн аһыы олордоҕуна, хонтуора Натааһата көтөн түстэ. Сирэйэ турбут аҕай. Тыый, туох буоллаҕай диэн дьиибэргии саныы олордо. Натааһа боччумнаахтык туттан олордо. Бүөккэ киһи эрэ буоллар ыалдьытыгар чэй кутан биэрдэ. Хобордооххо баар ыһаарытын сии-сии, дьахтар сирэйин-хараҕын манаста. Туохха кэлбит буоллаҕай диэн дьиибэргээтэ.
— Бүөккээ, хайатын бу курдук соҕотох олоруоххунуй?! — диэн Натааһа, били «дьыалабыай» кэпсэтиитин ыытаары саҕалаата.
— Ону?! — диэн Бүөккэ нэһиилэ бөөҕүнээтэ.
— Тыый, оттон бачча сааскар диэри соҕотох сылдьарыҥ куһаҕан диэн этэбин дии. Сарсын улуус киинигэр суорумньу тэрээһинэ буолар. Дьэ, онтон-мантан эҥин арааһынай кырасаабыссалар кэлэллэр үһү. Биһигиттэн эмиэ сыалай биир массыына киһи барар. Ньаппарайдар уоллара Өлүөскэ, Кэҕэ Өндүрүүскэ, Кыра Балбаара, Дуунньа, Ампыыһа, Киргиэлэйэп сөбүлэҥнэрин биэрдилэр. Сарсын сарсыарда барабыт. Эн, саатар, биирдэ кыттыаҥ этэ. Дьол хараҕа суох. Баҕар, кырдьык, аналлааххын көрсөн кэбиһиэҥ дии. Түүн да уһун, сыта-тура толкуйдаа... Сарсын эбиэт кэннэ барабыт. Сөбүлэһэр буоллаххына хонтуораҕа тиийээр, — диэт, Натааһа таһырдьаны былдьаста. Бүөккэттэн киһи хайдах даҕаны тута «ээҕин» ылбат. Сөбүлэһэр буоллаҕына кэлиэ, суох да суох.
Бүөккэ киэһэ утуйуон иннинэ тэлэбиисэрин холбоото. Саатар, тэлэбиисэргэ кытары хойут тапталларын көрсөн холбоспут дьон тустарынан киинэ көстө турар. Бу киинэни көрө сытан, Натааһа этиитин эргитэ санаата. «Ол абааһыларыгар баран боруобаламмыт киһи дуу?! Кырдьык, дьол хараҕа суох. Баҕар, аналбын көрсөн кэбиһиэм дии... Хайаабыт киһи... Хаһааҥҥа диэри маннык сорсуйан олоруохпунуй?!» — диэн саныы-саныы, устунан утуйан хаалла. Түүлүгэр биир үчүгэйкээн бэйэлээх эдэр дьахтары көрдө.
Сарсыарда эрдэ туран сылгытын, сүөһүтүн бүтүннүү бэрийэн бүтэрдэ. Үлэһиттэрэ хайыы-үйэ ынахтарын ыан бүтэн дьиэлээбиттэр. «Били суорумньуларыгар барбыт киһи дуу, суох дуу?» диэн саарыы олордоҕуна, таһырдьаттан доҕоро Киэсэ киирэн кэллэ.
— Хайа, доҕоор, били суорумньуларыгар ыҥырбыттар үһү дии... Бэрт киһи, эмиэ барымаары олороҕун дуо? Хаһааҥҥа диэри ойоҕо да, оҕото да суох маннык сылдьаары гынаҕын?! Хайа, биһиги сиэннэнэрбит чугаһаата дии, — диэн иннин биэрбэт киһи буолан биэрдэ. Арааһа, «аҕытаассыйалаа» диэн сорудахтаан ыыппыттар быһыылаах, сыал-сорук туруорунан кэлбитэ көстөр.
— Бээһээ хонтуора Натааһата киирэн эппитэ. Хайыах баҕайыбыный, барбыт киһи дуу, суох дуу? — диэн доҕоруттан сүбэлэтэрдии ыйыталаста.
— Хайдах барымаары гынаҕын, доҕор... Баҕар, кырдьык, аналлааххын көрсөн кэбиһиэҥ дии. Бииргэ чэй иһэ олороруҥ да астык буоллаҕа. Эдэри буллаххына, өссө оҕолонуоҥ... — диэн саҥаран-иҥэрэн доҕорун «хайытта» быһыылаах. Таҥнан-саптан хонтуораҕа барда. Массыыналара хайыы-үйэ кэлэн турар. Кинини көрөн дьоно үөрүү бөҕө буоллулар. Били, күрэхтэһиигэ чөмпүйүөнү уруйдуур курдук көрүстүлэр. Дьэ, субу курдук, айманан-сайманан айаннаатылар. Улуус киинигэр тиийэн бастаан сахалыы балаҕаҥҥа тиийдилэр. Кырдьык, онтон-матан киһи бөҕө кэлбит. Аалыҥнаһыы, кэлии-барыы, кэпсэтии-ипсэтии бөҕө. Салайааччылар хастыы киһилээхтэрин аахтылар. Бу сырыыга бэрт дьиибэтик тэрийбиттэр. Билсэр буоллаххытына билсиҥ диэбиттии, барыларын биир чөмөх гына муспатылар. Хас даҕаны остуолу туруорбуттар, хас биирдии остуол сабыылаах. Адьас кыра хостор курдук. Остуолга биирдии киһи олорор. Иккис киһи остуолтан остуолга көһө сылдьан билсэр. Хайдах эрэ оонньуу курдук. Бүөккэ бытаан соҕус киһи быһыытынан биир сиргэ олордо. Кини остуолугар бииртэн-биир дьахтар олорон истэ. Маннык гынан бары билсиһэллэр эбит. Саҥата суох киһиэхэ соччото суох «билсиһии» курдук. Нэһиилэ тулуйан олордо. Дьэ, эҥин араас дьахтар толору. Сорохтор, бэйэтигэр дылы, эмиэ тылларын ыйыстан кэбиспит сордоохтор. Сорохтор субу көһөн барыах айылаах омун-төлөн бөҕөлөр. Биир мааны дьахтар киирэн кэллэ. Тас дьүһүнүнэн туох да куһаҕана суох. Кини остуолугар олороот, Бүөккэбитин бастаан сиилээбиттии одуулаата. Биһиги киһибит сирэйэ харааран-барыаран улуус киинин интэлигиэнин курдук буолуо дуо... Кыратык тыл бырахсан билсиһээт, аны, аргыый аҕай сыыйан тугу үлэлиирин ыйытта:
— Дэриэбинэҕэр тугу үлэлиигиний?
— Бааһынай хаһаайыстыбалаахпын, — диэн бэрт улгумнук эппиэттээтэ.
— Ол аата, сүөһү көрөөччүгүн дуо?
— Оннук буолан тахсар, оттон...
— Хотоҥҥор ыанньыксыта суох буолан кэллиҥ дуо? Һы-һы... Манна кэлэн билсэ-хайыы сатаабакка, көнөтүнэн хаһыакка «ыанньыксыт наада» диэн биллэрии таһаарыаххын... — диэн күлэ-күлэ, мааны дьахтар остуолтан туран таҕыста. Бүөккэ, сирэйгэ бэрдэрбиттии, тылыттан матан олорон хаалла. Хара бэйэтэ өссө хараарбыкка дылы буолла. Сиргэ тимириэҕин сирэ кытаанах. Бу суорумньуларын ис-иһиттэн абааһы көрбүттүү силбиэтэнээт, туран баран иһэн биир эдэр дьахтарга кэтиллэ түстэ. Бу дьахтар эмиэ таһырдьаны былдьаһан иһэр эбит. Хараҕыттан уу-хаар баспыт, туохтан эрэ дэлби кыыһыран, тахсан сүүрэ турда. Били мааны дьахтар курдук дьон күлүү-элэк оҥоһуннахтара дии... Бүөккэ нэһиилэ: «Бырастыы гын», — диэт, эмиэ таһырдьаны былдьаста. Кирилиэскэ туран табаҕын уматынна. «Ити дьахтар эппитэ, эчи, кыһыыкатын... Дьэ, уонна маннык тэрээһиннэригэр сылдьыбатах сырыттын...» — диэн саныы турда. Ол икки ардыгар, били, хонтуора Натааһата тахсан аймалҕан бөҕө буолла. Бүөккэ маннык суорумньуну төрүт сөбүлээбэтин, кыттааччылар тэрээһиҥҥэ дуоспуруннаахтык сыһыаннаспаттарын, дьону күлүү-элэк оҥостоллорун, култууралара суоҕун уонна маннык тэрээһиҥҥэ аны хаһан даҕаны кыттыбатын туһунан биир тыынынан кутан кэбистэ. Натааһа, киһи эрэ буоллар, бу сырыыга саҥата суох хаалла. Бүөккэ итинник этэн-тыынан баран, табаарыһын дьиэтин диэки сукуҥнуу турда.
Табаарыһыгар тиийбитэ, ыаллар киэһээҥҥи аһылыктарын аһаары олорор эбиттэр. Бииргэ сулууспалаабыт доҕоро Ньургун тыаттан бултаан-алтаан кэлбит. Онон тайах этин өрөһөлүү буһарбыттар. Тыаттан баар-суох табаарыстара кэлбитигэр дьиэлээхтэр үөрүү-көтүү, күлүү-салыы бөҕө буоллулар. Доҕоро, дьэ, кини курдук буолбатах, саҥалаах киһи. «Хайа, бүгүн биһиэхэ ыалдьыт бөҕөтө эбит дии... Аһаҕас аан күнэ диэччилэр дуо? Доҕорум кэлбитинэн биир бытыылканы таһааран тэп гынарар буоллахпыт...» — дии-дии, ыскааптан биэс сулустаах ханньаагын уонна үрүүмкэлэрин таһаартаата. Дьиэлээх хаһаайка чэй кутан биэрдэ. Бүөккэ туохха киирбитин дьоно ыйыталаспатылар. Үлэлээх-хамнастаах, халыҥ хаһаайыстыбалаах киһи кэлэрэ-барара кэмнээх буолуо дуо?! Үөрэнэн хаалан ыйыталаһа да барбаттар. Бары олорбуттарын кэннэ, дьиэлээх хаһаайын Бүөккэҕэ бастакы ыалдьыттарын билиһиннэрдэ. Сардаана биир кыра дэриэбинэҕэ учууталлыыр, бүгүн манна туох эрэ тэрээһиҥҥэ киирбит диэн кэпсээбиттэригэр, дьэ, онно биирдэ ыалдьыттарын өйдөөн көрдө. Били, мааҕын киниэхэ кэтиллэ-кэтиллэ сүүрэн тахсыбыт дьахтар дии... Кырдьык, кини эбит. Бүөккэни, арааһа, билбэтэ быһыылаах, туох да диэбэтэ. Суорумньуга кыттыбытын туһунан кэпсээбэтэх, ол аата, кистээтэҕэ дии. Бүөккэ даҕаны быктаран бэрт.
Эр дьон ханньаактарын түгэҕин көрдүлэр. Бүөккэ «кыраадыстааҕы» иһэн, сытыырхайбыкка дылы буолла. Бу астарын ас диэбэт. Сылга биирдэ эмэ амсайар. Сытыырхайбычча, ыалдьыты кытары кэпсэттэ. Дьиэлээхтэр, бу икки киһи иккиэн холостуойдарын, дьэ, өйдөөтүлэр. Бүөккэ дьахтары бэрт сымнаҕастык көрөр-истэр. Дьиэлээхтэр утуу-субуу оҕолорун эҥин утуппута буолан атын хоско барыталаан хааллылар. Куукунаҕа бэйэлэрэ эрэ хааллылар. Дьэ, онно биирдэ ханна көрбүтүн эттэ. Сардаана кыбыстан, имэ кэйдэ. Туох эрэ куһаҕаҥҥа сылдьыбыт курдук быһыыланна.
— Дьиҥэ, биһиги курдук сулумах сылдьар дьону түмэр олус үчүгэй тэрээһин. Тэрээһинэ сэргэх, ол гынан баран сороҕор мээнэ дьон кэлэн кытталлар быһыылаах дии. Бүгүн биир дьахтар саҥатыттан кэлэйии бөҕөнү кэлэйэн, ситэри сылдьыбакка, аккаастанан кэлэн олоробун. Эн эмиэ сирэйиҥ-хараҕыҥ саппаҕырбыт курдук этэ дии. Туох буолбуккунуй?
— Биир эр киһи «сириллэн-сириллэн бачча сааскар диэри туран хааллыҥ дуо?» диэн ыйыппыта. Өссө үс ойохтоно сылдьыбытын туһунан өҥнүбүт курдук, үөрэн-көтөн кэпсээбитэ. Эбэһээт сириллибит эрэ киһи соҕотох сылдьар үһү дуо?! Олоххо арааһынай буолуон сөп буоллаҕа дии...
— Ситинник халы-мааргы саҥалаах дьон сылдьаллар эбит, — диэн Бүөккэ бэйэтэ мээнэ саҥалаах дьахтарга түбэспит буолан сөбүлэстэ.
— Ол киһини кытары кэпсэтэн баран, хайдах эрэ, сымыйа баҕайы тэрээһиҥҥэ алҕас кэлэн хаалбыт, бэйэбин бөх дьааматыгар түспүт курдук санаммытым. Куоппут эрэ киһи диэн санаалаах сүүрэн тахсыбытым, — диэн Сардаана аргыый аҕай саҥара олордо. Бүөккэ дьону одуулуурун абааһы көрөр буолан, кини иннигэр олорор эдэр дьахтар хайдах курдук ис киирбэҕин, толору кымыстаах чороон курдук чочуонайын саҥа өйдөөн көрдө. Сити курдук, иккиэйэҕин түүнү быһа кэпсэтэ хоннулар. Били, саҥата суоҕунан аатырар Бүөккэ, айаҕа аһылыннаҕына, кэпсээнэ бүппэт эбит. Табыллан кэпсэтэр киһитэ суох буолан «саҥата суох» аатыран сырыттаҕа буолуо. Сардаананы кытары түүнү быһа кэпсэтэ хоммуттарыттан бэйэтэ даҕаны соһуйда быһыылаах. Сарсыарданан утуйаары төлөпүөннэрин, аадырыстарын бэристилэр.
Мантан инньэ Бүөккэ саныыр санаата барыта Сардаана буолла. Чуҥкук киэһэ Сардаанатыгар субуоннаан, эмиэ чааһы-чааһынан кэпсэтэр буоллулар. Кинилиин кэпсэппэтэх күнэ диэн суох. Икки нэдиэлэ буолан баран, массыынатын собуоттаан кыра кэһиилээх Сардаана олорор дэриэбинэтигэр айаннаата. Киһитэ эмиэ соҕотох олорор эбит. Нөҥүө нэдиэлэтигэр, аны, Сардаана ыалдьыттыы тиийэн кэллэ. Сайыҥҥа диэри ситинник ыалдьыттаһан, кэпсэтэн-ипсэтэн, кимнэрин-туохтарын үчүгэйдик билсэн баран, дьэ, холбоһуох буоллулар. Күһүн Бүөккэлээх дэриэбинэлэригэр «саҥа учуутал дьахтар кэлэр үһү» диэн буолла.
Били, сатамматах суорумньуттан куота сылдьан, хата, булустахтара... Ол суорумньуга, баҕар, көрсүөхтэрэ, Ньургуннаахха курдук ирэ-хоро сэһэргэһиэхтэрэ суоҕа эбитэ буолуо. Чэ, онон били мааны хотун үөннээх тылын-өһүн бырастыы гынна. Ол да буоллар, суорумньу тэрийээччилэргэ тугу саныырын барытын эппитэ.
СИККИЭР
Бу субуотаҕа буолуохтаах суорумньуга улуустарын дэриэбинэлэриттэн киһи бөҕөнү мунньубуттар, бэл, ыаллыы улуустан ыалдьыт бөҕөнү ыҥырбыттар. Соҕотох сылдьа сатаан санаалара түспүт дьон, маннык тэрээһиннэргэ, нэһиилэ кыттааччылар. Аны туран, кыра дэриэбинэҕэ ким ханна барбыта-кэлбитэ, туохха кыттан эрэрэ барыта биллэр. Эр дьон ол иһин маннык тэрээһиннэргэ кыттыахтарын баҕарбаттар.
Кэпсиэхтээх киһибин Бүөккэ диэн ааттыахха. Дэриэбинэтигэр сүүрбэччэ сүөһүлээх, үөр сылгылаах, дьиэлээх-уоттаах, тыраахтар, массыына толору. Быһата, халыҥ хаһаайыстыбалаах. Хаһаайыстыбатыгар, биллэн турар, аймахтара көмөлөһөллөр. Көмөлөһүөхтэрэ дуо — хамнастаах үлэһиттэр. Бэйэтэ даҕаны туруу үлэһит киһи. Хара сарсыардаттан үлэлээбитинэн барар. Соҕотох киһи диэтэххэ, испэт-аһаабат, мээнэ суксуруспат. Бүөккэбит биир итэҕэстээх. Төрүт саҥата суох. Тыла суох диэн буолбатах, бэрт кэмчи саҥалаах. Омуннаан эттэххэ, күҥҥэ биир-икки тылы нэһиилэ ыһыктар. Ол иһин даҕаны, ойоҕо да, оҕото да суох сырыттаҕа дии...
Суорумньу эҥин диэн тэрээһиҥҥэ үйэтигэр үктэммэтэҕэ. Суорумньу буолуохтааҕар, дэриэбинэтигэр сылга биирдэ-иккитэ эрэ буолар кэнсиэргэ да сылдьыбат. Эдэригэр, бэл, үҥкүүгэ сылдьаахтаабатаҕа. Уолаттар бары кыргыттардыын үҥкүүлээн эйээрэ сырыттахтарына, кини эрэ соҕотоҕун балыктыы барааччы. Дьэ, хайыаххыный, итинник майгылаах киһи.
Киэһэ, сылгытын үөрүн аһатан кэлэн аһыы олордоҕуна, хонтуора Натааһата көтөн түстэ. Сирэйэ турбут аҕай. Тыый, туох буоллаҕай диэн дьиибэргии саныы олордо. Натааһа боччумнаахтык туттан олордо. Бүөккэ киһи эрэ буоллар ыалдьытыгар чэй кутан биэрдэ. Хобордооххо баар ыһаарытын сии-сии, дьахтар сирэйин-хараҕын манаста. Туохха кэлбит буоллаҕай диэн дьиибэргээтэ.
— Бүөккээ, хайатын бу курдук соҕотох олоруоххунуй?! — диэн Натааһа, били «дьыалабыай» кэпсэтиитин ыытаары саҕалаата.
— Ону?! — диэн Бүөккэ нэһиилэ бөөҕүнээтэ.
— Тыый, оттон бачча сааскар диэри соҕотох сылдьарыҥ куһаҕан диэн этэбин дии. Сарсын улуус киинигэр суорумньу тэрээһинэ буолар. Дьэ, онтон-мантан эҥин арааһынай кырасаабыссалар кэлэллэр үһү. Биһигиттэн эмиэ сыалай биир массыына киһи барар. Ньаппарайдар уоллара Өлүөскэ, Кэҕэ Өндүрүүскэ, Кыра Балбаара, Дуунньа, Ампыыһа, Киргиэлэйэп сөбүлэҥнэрин биэрдилэр. Сарсын сарсыарда барабыт. Эн, саатар, биирдэ кыттыаҥ этэ. Дьол хараҕа суох. Баҕар, кырдьык, аналлааххын көрсөн кэбиһиэҥ дии. Түүн да уһун, сыта-тура толкуйдаа... Сарсын эбиэт кэннэ барабыт. Сөбүлэһэр буоллаххына хонтуораҕа тиийээр, — диэт, Натааһа таһырдьаны былдьаста. Бүөккэттэн киһи хайдах даҕаны тута «ээҕин» ылбат. Сөбүлэһэр буоллаҕына кэлиэ, суох да суох.
Бүөккэ киэһэ утуйуон иннинэ тэлэбиисэрин холбоото. Саатар, тэлэбиисэргэ кытары хойут тапталларын көрсөн холбоспут дьон тустарынан киинэ көстө турар. Бу киинэни көрө сытан, Натааһа этиитин эргитэ санаата. «Ол абааһыларыгар баран боруобаламмыт киһи дуу?! Кырдьык, дьол хараҕа суох. Баҕар, аналбын көрсөн кэбиһиэм дии... Хайаабыт киһи... Хаһааҥҥа диэри маннык сорсуйан олоруохпунуй?!» — диэн саныы-саныы, устунан утуйан хаалла. Түүлүгэр биир үчүгэйкээн бэйэлээх эдэр дьахтары көрдө.
Сарсыарда эрдэ туран сылгытын, сүөһүтүн бүтүннүү бэрийэн бүтэрдэ. Үлэһиттэрэ хайыы-үйэ ынахтарын ыан бүтэн дьиэлээбиттэр. «Били суорумньуларыгар барбыт киһи дуу, суох дуу?» диэн саарыы олордоҕуна, таһырдьаттан доҕоро Киэсэ киирэн кэллэ.
— Хайа, доҕоор, били суорумньуларыгар ыҥырбыттар үһү дии... Бэрт киһи, эмиэ барымаары олороҕун дуо? Хаһааҥҥа диэри ойоҕо да, оҕото да суох маннык сылдьаары гынаҕын?! Хайа, биһиги сиэннэнэрбит чугаһаата дии, — диэн иннин биэрбэт киһи буолан биэрдэ. Арааһа, «аҕытаассыйалаа» диэн сорудахтаан ыыппыттар быһыылаах, сыал-сорук туруорунан кэлбитэ көстөр.
— Бээһээ хонтуора Натааһата киирэн эппитэ. Хайыах баҕайыбыный, барбыт киһи дуу, суох дуу? — диэн доҕоруттан сүбэлэтэрдии ыйыталаста.
— Хайдах барымаары гынаҕын, доҕор... Баҕар, кырдьык, аналлааххын көрсөн кэбиһиэҥ дии. Бииргэ чэй иһэ олороруҥ да астык буоллаҕа. Эдэри буллаххына, өссө оҕолонуоҥ... — диэн саҥаран-иҥэрэн доҕорун «хайытта» быһыылаах. Таҥнан-саптан хонтуораҕа барда. Массыыналара хайыы-үйэ кэлэн турар. Кинини көрөн дьоно үөрүү бөҕө буоллулар. Били, күрэхтэһиигэ чөмпүйүөнү уруйдуур курдук көрүстүлэр. Дьэ, субу курдук, айманан-сайманан айаннаатылар. Улуус киинигэр тиийэн бастаан сахалыы балаҕаҥҥа тиийдилэр. Кырдьык, онтон-матан киһи бөҕө кэлбит. Аалыҥнаһыы, кэлии-барыы, кэпсэтии-ипсэтии бөҕө. Салайааччылар хастыы киһилээхтэрин аахтылар. Бу сырыыга бэрт дьиибэтик тэрийбиттэр. Билсэр буоллаххытына билсиҥ диэбиттии, барыларын биир чөмөх гына муспатылар. Хас даҕаны остуолу туруорбуттар, хас биирдии остуол сабыылаах. Адьас кыра хостор курдук. Остуолга биирдии киһи олорор. Иккис киһи остуолтан остуолга көһө сылдьан билсэр. Хайдах эрэ оонньуу курдук. Бүөккэ бытаан соҕус киһи быһыытынан биир сиргэ олордо. Кини остуолугар бииртэн-биир дьахтар олорон истэ. Маннык гынан бары билсиһэллэр эбит. Саҥата суох киһиэхэ соччото суох «билсиһии» курдук. Нэһиилэ тулуйан олордо. Дьэ, эҥин араас дьахтар толору. Сорохтор, бэйэтигэр дылы, эмиэ тылларын ыйыстан кэбиспит сордоохтор. Сорохтор субу көһөн барыах айылаах омун-төлөн бөҕөлөр. Биир мааны дьахтар киирэн кэллэ. Тас дьүһүнүнэн туох да куһаҕана суох. Кини остуолугар олороот, Бүөккэбитин бастаан сиилээбиттии одуулаата. Биһиги киһибит сирэйэ харааран-барыаран улуус киинин интэлигиэнин курдук буолуо дуо... Кыратык тыл бырахсан билсиһээт, аны, аргыый аҕай сыыйан тугу үлэлиирин ыйытта:
— Дэриэбинэҕэр тугу үлэлиигиний?
— Бааһынай хаһаайыстыбалаахпын, — диэн бэрт улгумнук эппиэттээтэ.
— Ол аата, сүөһү көрөөччүгүн дуо?
— Оннук буолан тахсар, оттон...
— Хотоҥҥор ыанньыксыта суох буолан кэллиҥ дуо? Һы-һы... Манна кэлэн билсэ-хайыы сатаабакка, көнөтүнэн хаһыакка «ыанньыксыт наада» диэн биллэрии таһаарыаххын... — диэн күлэ-күлэ, мааны дьахтар остуолтан туран таҕыста. Бүөккэ, сирэйгэ бэрдэрбиттии, тылыттан матан олорон хаалла. Хара бэйэтэ өссө хараарбыкка дылы буолла. Сиргэ тимириэҕин сирэ кытаанах. Бу суорумньуларын ис-иһиттэн абааһы көрбүттүү силбиэтэнээт, туран баран иһэн биир эдэр дьахтарга кэтиллэ түстэ. Бу дьахтар эмиэ таһырдьаны былдьаһан иһэр эбит. Хараҕыттан уу-хаар баспыт, туохтан эрэ дэлби кыыһыран, тахсан сүүрэ турда. Били мааны дьахтар курдук дьон күлүү-элэк оҥоһуннахтара дии... Бүөккэ нэһиилэ: «Бырастыы гын», — диэт, эмиэ таһырдьаны былдьаста. Кирилиэскэ туран табаҕын уматынна. «Ити дьахтар эппитэ, эчи, кыһыыкатын... Дьэ, уонна маннык тэрээһиннэригэр сылдьыбатах сырыттын...» — диэн саныы турда. Ол икки ардыгар, били, хонтуора Натааһата тахсан аймалҕан бөҕө буолла. Бүөккэ маннык суорумньуну төрүт сөбүлээбэтин, кыттааччылар тэрээһиҥҥэ дуоспуруннаахтык сыһыаннаспаттарын, дьону күлүү-элэк оҥостоллорун, култууралара суоҕун уонна маннык тэрээһиҥҥэ аны хаһан даҕаны кыттыбатын туһунан биир тыынынан кутан кэбистэ. Натааһа, киһи эрэ буоллар, бу сырыыга саҥата суох хаалла. Бүөккэ итинник этэн-тыынан баран, табаарыһын дьиэтин диэки сукуҥнуу турда.
Табаарыһыгар тиийбитэ, ыаллар киэһээҥҥи аһылыктарын аһаары олорор эбиттэр. Бииргэ сулууспалаабыт доҕоро Ньургун тыаттан бултаан-алтаан кэлбит. Онон тайах этин өрөһөлүү буһарбыттар. Тыаттан баар-суох табаарыстара кэлбитигэр дьиэлээхтэр үөрүү-көтүү, күлүү-салыы бөҕө буоллулар. Доҕоро, дьэ, кини курдук буолбатах, саҥалаах киһи. «Хайа, бүгүн биһиэхэ ыалдьыт бөҕөтө эбит дии... Аһаҕас аан күнэ диэччилэр дуо? Доҕорум кэлбитинэн биир бытыылканы таһааран тэп гынарар буоллахпыт...» — дии-дии, ыскааптан биэс сулустаах ханньаагын уонна үрүүмкэлэрин таһаартаата. Дьиэлээх хаһаайка чэй кутан биэрдэ. Бүөккэ туохха киирбитин дьоно ыйыталаспатылар. Үлэлээх-хамнастаах, халыҥ хаһаайыстыбалаах киһи кэлэрэ-барара кэмнээх буолуо дуо?! Үөрэнэн хаалан ыйыталаһа да барбаттар. Бары олорбуттарын кэннэ, дьиэлээх хаһаайын Бүөккэҕэ бастакы ыалдьыттарын билиһиннэрдэ. Сардаана биир кыра дэриэбинэҕэ учууталлыыр, бүгүн манна туох эрэ тэрээһиҥҥэ киирбит диэн кэпсээбиттэригэр, дьэ, онно биирдэ ыалдьыттарын өйдөөн көрдө. Били, мааҕын киниэхэ кэтиллэ-кэтиллэ сүүрэн тахсыбыт дьахтар дии... Кырдьык, кини эбит. Бүөккэни, арааһа, билбэтэ быһыылаах, туох да диэбэтэ. Суорумньуга кыттыбытын туһунан кэпсээбэтэх, ол аата, кистээтэҕэ дии. Бүөккэ даҕаны быктаран бэрт.
Эр дьон ханньаактарын түгэҕин көрдүлэр. Бүөккэ «кыраадыстааҕы» иһэн, сытыырхайбыкка дылы буолла. Бу астарын ас диэбэт. Сылга биирдэ эмэ амсайар. Сытыырхайбычча, ыалдьыты кытары кэпсэттэ. Дьиэлээхтэр, бу икки киһи иккиэн холостуойдарын, дьэ, өйдөөтүлэр. Бүөккэ дьахтары бэрт сымнаҕастык көрөр-истэр. Дьиэлээхтэр утуу-субуу оҕолорун эҥин утуппута буолан атын хоско барыталаан хааллылар. Куукунаҕа бэйэлэрэ эрэ хааллылар. Дьэ, онно биирдэ ханна көрбүтүн эттэ. Сардаана кыбыстан, имэ кэйдэ. Туох эрэ куһаҕаҥҥа сылдьыбыт курдук быһыыланна.
— Дьиҥэ, биһиги курдук сулумах сылдьар дьону түмэр олус үчүгэй тэрээһин. Тэрээһинэ сэргэх, ол гынан баран сороҕор мээнэ дьон кэлэн кытталлар быһыылаах дии. Бүгүн биир дьахтар саҥатыттан кэлэйии бөҕөнү кэлэйэн, ситэри сылдьыбакка, аккаастанан кэлэн олоробун. Эн эмиэ сирэйиҥ-хараҕыҥ саппаҕырбыт курдук этэ дии. Туох буолбуккунуй?
— Биир эр киһи «сириллэн-сириллэн бачча сааскар диэри туран хааллыҥ дуо?» диэн ыйыппыта. Өссө үс ойохтоно сылдьыбытын туһунан өҥнүбүт курдук, үөрэн-көтөн кэпсээбитэ. Эбэһээт сириллибит эрэ киһи соҕотох сылдьар үһү дуо?! Олоххо арааһынай буолуон сөп буоллаҕа дии...
— Ситинник халы-мааргы саҥалаах дьон сылдьаллар эбит, — диэн Бүөккэ бэйэтэ мээнэ саҥалаах дьахтарга түбэспит буолан сөбүлэстэ.
— Ол киһини кытары кэпсэтэн баран, хайдах эрэ, сымыйа баҕайы тэрээһиҥҥэ алҕас кэлэн хаалбыт, бэйэбин бөх дьааматыгар түспүт курдук санаммытым. Куоппут эрэ киһи диэн санаалаах сүүрэн тахсыбытым, — диэн Сардаана аргыый аҕай саҥара олордо. Бүөккэ дьону одуулуурун абааһы көрөр буолан, кини иннигэр олорор эдэр дьахтар хайдах курдук ис киирбэҕин, толору кымыстаах чороон курдук чочуонайын саҥа өйдөөн көрдө. Сити курдук, иккиэйэҕин түүнү быһа кэпсэтэ хоннулар. Били, саҥата суоҕунан аатырар Бүөккэ, айаҕа аһылыннаҕына, кэпсээнэ бүппэт эбит. Табыллан кэпсэтэр киһитэ суох буолан «саҥата суох» аатыран сырыттаҕа буолуо. Сардаананы кытары түүнү быһа кэпсэтэ хоммуттарыттан бэйэтэ даҕаны соһуйда быһыылаах. Сарсыарданан утуйаары төлөпүөннэрин, аадырыстарын бэристилэр.
Мантан инньэ Бүөккэ саныыр санаата барыта Сардаана буолла. Чуҥкук киэһэ Сардаанатыгар субуоннаан, эмиэ чааһы-чааһынан кэпсэтэр буоллулар. Кинилиин кэпсэппэтэх күнэ диэн суох. Икки нэдиэлэ буолан баран, массыынатын собуоттаан кыра кэһиилээх Сардаана олорор дэриэбинэтигэр айаннаата. Киһитэ эмиэ соҕотох олорор эбит. Нөҥүө нэдиэлэтигэр, аны, Сардаана ыалдьыттыы тиийэн кэллэ. Сайыҥҥа диэри ситинник ыалдьыттаһан, кэпсэтэн-ипсэтэн, кимнэрин-туохтарын үчүгэйдик билсэн баран, дьэ, холбоһуох буоллулар. Күһүн Бүөккэлээх дэриэбинэлэригэр «саҥа учуутал дьахтар кэлэр үһү» диэн буолла.
Били, сатамматах суорумньуттан куота сылдьан, хата, булустахтара... Ол суорумньуга, баҕар, көрсүөхтэрэ, Ньургуннаахха курдук ирэ-хоро сэһэргэһиэхтэрэ суоҕа эбитэ буолуо. Чэ, онон били мааны хотун үөннээх тылын-өһүн бырастыы гынна. Ол да буоллар, суорумньу тэрийээччилэргэ тугу саныырын барытын эппитэ.
СИККИЭР
Саргылана Николаева,
12-01-2013 03:30
(ссылка)
Эр дьон хайдах ойох ылалларый? автор Алла Черемкина,Кыым хаЬыат
Саахсата суох олоруу үксээтэ. Дьахтара былыр үйэҕэ кэргэн тахсаары көмүс көлөөскө сыанатын үөрэппитэ ырааппыт, оттон эрэ «ойох таҕыс» диэн этии киллэрэн быстыбат. Оннук дьыл-хонук ааһан иһэр, дьахтардаах эр киһибит кыыһырса түһээт, атырдьах салаатыныы арахсаллар, тоҕо диэтэххэ, кинилэри холбуур, ситимниир туох да суох... Чочумча буолаат, эр киһи ойох ыла охсубут буолар. «Син биир кими эрэ кэргэн ылар эрээри, тоҕо миигин ылбатаҕа буолуой? Миигиннээҕэр ордугу булбута буолуо дуо? Бэйэм хайдахпын эрэ дуу?» диэн санаа үгүс дьахтары үүйэ-хаайа туппут буолуохтаах.
Маныаха Джон Моллой диэн учуонай «Эр дьон кэргэн ылалларыгар кинини буолбакка тоҕо атыттары талалларый?» (Why Men Marry Some Women And Not Others) диэн кинигэтигэр 3, 5 тыһыынча эр киһиттэн ыйыталаһан, туох киритиэрийинэн ойохторун талбыттарын туһунан суруйар.
Кэргэн буоларга аһара кырасыабай
Моллой эр дьонтон ойохторо хайдаҕын туһунан ыйыппытыгар баара эрэ 20%-нара «кини ороҥҥо үчүгэй» эбэтэр «олус кэрэ» диэн эппиттэр, онтон атыттара бары ойохторун майгыта үчүгэйин туһунан кэпсээбиттэр. Оттон «кинини хайа да сиргэ, хампаанньаҕа киһи кыбыстыбакка илдьэ сылдьар кыахтаах» диэҥҥэ бары кэриэтэ сөбүлэспиттэр. Эр дьон 30%-нара ойохторун «төрөппүттэрбит (уонна да атын аймахтарбыт) сөбүлээбиттэрэ уонна ылыммыттара — ойохпутун таларбытыгар быһаарар оруолу ылбыта» диэбиттэр. Үксүгүт сэрэйбит буолуохтаах, төрөппүттэр уонна аймахтар уолларын аттыгар ханнык да «секс-бомба» сылдьарын сөбүлээбэт буоллахтара.
Эр дьон дьахтар имэҥнээх дуу, имэҥэ суох дуу буоларын былыр-былыргыттан аахайбаттар эбит. «Ойох аһара имэҥнээх буолуо суохтаах. Тоҕо диэтэргит, эр киһи иһигэр «чахчы, бэйэм оҕолорбун иитэбин» диэн эрэллээх буолуон баҕарар». Бу туһунан психолог, доктор Джейн Маккартни суруйар.
Күүстээх аҥаары ордук дьахтар үтүөтэ, эйэҕэһэ, муударайа абылыыр. Эрийсиик, солуута суох, мээнэ күлбүт-үөрбүт дьахталлары эр дьон үксүгэр «эрэллээх дьүөгэ», көссүү оҥостоллор, оттон ойох ыларга ыксаабаттар. Омук артыыскаларын даҕаны ылан көрүҥ. Холобур, Кэмерон Диаз хас биирдии эр киһитин сүүһүгэр маннык диэн сурулла сылдьар курдук: «Кини миигин кытары төһө өр буолуон билбэппин, кырасыабайа бэрт». Эр киһи, биллэн турар, үчүгэй бөгүүрэлээх, томтоҕор түөстээх, толору самыылаах, ыраас, чэнчис, бэйэтин көрүнэр дьахтары ордорор. Ол да буоллар, бэйэтигэр барсар, дьүөрэлии ол эбэтэр бэйэтиттэн ордуга суох дьахтары талан ылар үһү.
Муора күнүн-дьылын кэтэһимэҥ
Кыыһынан кырдьыы өссө биир төрүөтэ дьахталлар наһаа күүскэ ойох тахсыахтарын баҕараллара буолар. Наһаа ойох тахсыан баҕарбыт дьахтар ис санаатын эр киһиэхэ аһаҕастык эппэт, саҥата суох күүтэ сатыы-сатыы, хомой да хомой, кыыһыр да кыыһыр буолар эбит. Оттон кэргэннээх дьахталлар 73%-нара күнү-дьылы күүтэн олорбокко, эрдэрин бэйэлэрэ күүстэринэн ойох ылларбыттар диэн буолар.
Уопсай ыстатыыстыканы көрдөххө, эр дьон үгүстэрэ дьахтары кытта билсибиттэрэ 22 ыйыгар «миэхэ ойох таҕыс» диэн этии киллэрэллэр. Онтон салгыы кэлэр 3, 5 сылга «ойох ыл» дииллэрэ аҕыйыыр эбит. Өскөтүн сэттэ сылы быһа «сылдьан» баран ойох ылбатах буоллаҕына – бу киһи инникитин эйигинниин холбоһоро саарбах.
Онон эйигин көрсүөн иннинэ атын дьахтардыын саахсата суох олоро сылдьыбыт, ол үчүгэйин билбит эр киһини кытары билсэ сылдьар буоллаххына, уот ааныттан «мин ойох тахсыахпын, саахсаланыахпын баҕарабын, гражданскайынан олорору ахсарбаппын» диэхтээххит. Тоҕо диэтэргит, маннык эр киһи эн тугу баҕараргын эрдэттэн билиэхтээх. Тута куотан хааллаҕына санаарҕаамаҥ, таптыыр, сыаналыыр буоллаҕына, ханна да барыа суоҕа. Уйулҕа үөрэхтээхтэрэ итинник сүбэлииллэр.
Кэтээн көрүү түмүгэр, дьиктитэ диэн, эр дьон ойохторо аһара үлэһит буоларын сөбүлээбэттэр. Хамначчыт курдук «ээҕи» кытары сылдьар дьахтары кытта ким да бииргэлэһиэн баҕарбат. Ол оннугар дьахтар бэйэтин билинэр, эр киһини кытта тэҥ таһымҥа турар, бэйэтин убаастыыр буолуохтаах.
Эр киһиэхэ саахсата суох олоруу диэн – онуоха-маныаха диэри быһаарыныы. Ол эбэтэр, эр киһи бу дьахтары «ойох ылыахпын ситэри таптаабаппын быһыылаах» диэн саарбахтыыр, саҥаттан саҥа дьахтары сэмээр көрдүүр. Оттон дьахталлар эрэйдээхтэр эр киһи «саахсата суох бииргэ олорон көрүөххэ» диэтэҕинэ, тута ойох тахсан ырааппыт курдук сананаахтыыллар эбэтэр ойох тахсарга улахан хардыы курдук ааҕыналлар эбит.
Маныаха дьон туох санаалаах эбиттэрий? Дьэ эрэ, истиэҕиҥ!
Юлия:
— Кэргэннии буолбуппут сылтан орто, билсибиппит 4-хас сыл буолла. Эрим миигин наар кырасыабай сылдьарбын көрүөн баҕарар. Ол иһин күн аайы оҥостобун. Бөгүүрэбин көрүнэн спордунан дьарыктанабын, дьиэ үлэтин барытын толоробун. Ол гынан баран эрим тоҕо эрэ оҕолонорго ыксаабат, оҕоҕо сыстаҕаһа суох. Олоҕор улаханнык тугу да уларытыан баҕарбат.
Сардаана:
— Бу ыстатыйа чахчылара барыта омуктар киэннэрэ, биһиги менталитеппытыгар сөп түбэспэт. «Кэргэн буоларга аһара кырасыабай» диэн сымыйа! Ойох туһунан маннык күлэн этии баарын умуннугут дуо: "Ойох маннык буолуохтаах: ыалдьыттыы барарга сарыысса, куукунаҕа хаһаайка, ороҥҥо содур дьахтар».
Ева:
— Эр киһи ойох ыларыгар төһө таптыыра эбэтэр кэргэн ылыахтаах кыыһа төһө кыахтаах эбитэ быһаарар. Француз суруйааччыта Альфонс Доде ону маннык суруйар, «баайынан көрөн ойох ылыы — үөрүүлээх күннэр уонна хобдох түүннэр, оттон тапталынан ойох ылыы – алыптаах түүннэр уонна курус күннэр». Хомойуох иһин, билиҥҥи эр дьон үксэ кыыһы төһө кыахтааҕын, төрөппүттэрэ төһө “ыйааһыннаахтарын” көрөн ойох ылаллар. Түүн туох буоларын ким да билбэт. Оттон тапталынан холбоспут дьон олох үгүс ыараханын, уустугун көрсөллөр. Манна таптал тугу да быһаарбат. Тоҕо диэтэххэ, 10 арахсыыттан 9-һа тапталынан холбоспут диэн.
Маарыйа:
— Олох диэн уустук ээ. Дьон да араас. Мин эр дьоҥҥо биири сөҕөбүн. Махтала суохтар. Төһөлөөх кыыс-дьахтар эр киһи туһугар бэйэтин олоҕор кириэс туруорарый, карьератын оҥостубакка сордоноруй? Үс оҕону төрөтөн, эр киһи кэнниттэн барытын хомуйан, аһатан-таҥыннаран. Өссө итирэн кэллэҕинэ, сууйара-тарыыра. Итиччэ кэнниттэн дьахтар эрэйдээҕи быраҕан бараллар, кырбыыллар, күүлэйдииллэр. Оттон эр киһи кэргэнин туһугар тугу гынарый? Кыһаллар дуо? Бэркэлээтэҕинэ, киниэхэ саҕынньах, массыына, көмүс бэлэхтиэҕэ. Онон үчүгэй эр киһи аҕыйах. Мин саныахпар, дьахтар, чахчы, эр киһитээҕэр санаатынан да, кыаҕынан да күүстээх.
Ирина Константиновна:
— «Киһини таптал эрэ үтүө оҥорор, эйэҕэс-сайаҕас, аһыныгас гына иитэр. Олох уустук, түргэн уонна биирдэ эрэ бэриллэр. Куһаҕан туһунан санаабакка, наар үчүгэйи эрэ ыраланан, эр дьону харыстаан, инникибитин бэйэбит дьаһанан олоруохтаахпыт. Ол да иһин «эр киһи — төбө, оттон моонньо — дьахтара» диэн этэллэр. Кылаабынайа, бэйэҕитин бэйэҕит сиргэ тэпсимэҥ, оҥосто, үчүгэйдик тутта-хапта сылдьыҥ. Бэйэҕит эргитин уонна төрөппүт уолаттаргытын киһи-киһитэ гына иитиэхтээххит. Оччоҕо эрэ олох салҕаныа, омук тыына быстыа суоҕа.
Саргы:
— Киһи барыта таптал суох диир. Кэргэн ылалларыгар эр дьон син биир бэйэлэрин эрэ иннилэрин саныыллар. Салгыы үчүгэйдик олороору, баайга-талымҥа күөлэһийээри. Кинилэргэ талар кыах баар. Баай, кырасыабай кыыһы була сатыыллар. Мин да эр киһи эбитим буоллар, оннук гыныам эбитэ буолуо. Үчүгэй кыыһы буллахпына, киниттэн эмиэ оннук оҕолор төрүөхтэрэ, мин оҕолорум ийэлэрэ буолуохтаах кыыс «саамай-саамай» буолуохтаах диэн бириинсибинэн олоруом этэ.
Элла Афанасьевна, кэргэннээх, 2 оҕолоох ыал ийэтэ, эбэ:
— Мин саныахпар, дьахтар кыыһынан кырдьарыгар бэйэтэ буруйдаах. "Девчата" диэн үчүгэй баҕайы сэбиэскэй киинэни өйдүүгүт дуо? Онно икки кыыс баар, биирэ аһара боростуой, иккиһэ олус чаҕылхай. Онно көстөрүн курдук, ойох боростуой буолуохтаах. Тоҕо диэтэргит, эр киһи сылаас, ыраас дьиэҕэ, минньигэс аһылыкка кэлиэн баҕарар.
Нарыйа:
— 7 сыл «сылдьан» баран ойох ылбат диэн сымыйа. Биһиги билсибиппит, бииргэ сылдьыбыппыт сэттис сылыгар холбоспуппут. “Хамначчыты ойох ылбаттар” диэн эмиэ сымыйа. Эр киһи кэргэнэ төһө үлэһитин көрөр. Биллэн турар, дьахтар ол эр киһини эккирэтэ сылдьан «ухаасыбайдаан» күнүн-дьылын барыа суохтаах, бэйэтин туһугар эмиэ кыһаллыахтаах, ол гынан баран аттыгар таптыыр киһитэ баарын умнуо суохтаах.
Света:
— Мин биир дьүөгэлээхпин. Наһаа үлэһит, үтүө киһи. Хаһан да кыыһырбат, ытыы-соҥуу сылдьыбат. Мин көрдөхпүнэ, күнү быһа түбүгүрэн тахсар. Оҕолорун көрөр, ас астыыр. Оттон эрэ буолуохсут арыгылыыр, дьахтардыыр. Билигин көссүүтүгэр оҕоломмут уонна отой да арахсан, быраҕан барбыт. Ол иһин киһититтэн тутулуктаах дии саныыбын.
Ира:
— Мин кэргэн да тахса сылдьыбытым, гражданскайынан да олорбуппут, көссүү да буолан көрбүтүм. Билигин соҕотохпун. Наһаа дьоло суохпун. Булкуллабын аҕай. Эр дьонтон кэлэйдим. Хомойдум. Бу сиргэ таптал суох, барыта ааһар, көрүнньүк дии саныыр буоллум.
Артур Вениаминович:
— Таптал баар. Тапталы бары бүлүүһэҕэ ууран аҕалан биэрэллэрин кэтэһэллэр. Дьиҥэр, таптал киһи бэйэтин иһигэр баар. Баар эбэтэр суох буолар. Суох буоллаҕына – кылгас кэм иһигэр. Син биир сотору кэминэн сүрэҕиҥ өрүкүйэн, санааҥ күүһүрэн кэлиэ. Таптал киһи бэйэтин ис туруга. Хараахтарын хамсааһына.
Саргылаана:
— Манна ахтыллыбыты барытын ааспытым. Дьахтар киһиэхэ барытыгар кырасыабай, кэрэ буолан көстүө суохтаах. Дьахтар кэрэтин биир киһи билиэхтээх. Илиҥҥи дойдулар дьахталларын оннук гыналлар.
Дуня:
— Дьэ, билбэтим, саахса кумааҕыта, сибидиэтэлистибэ туһалыыра буолуо дии саныыгыт дуо? Барыта бүппүтүн кэннэ? Оннооҕор буолуох улуу тапталынан, официальнай кумааҕынан мэктиэлэммит ыал арахсар. Ол кэннэ баайы-дуолу үүлэстии, оҕо былдьаһыыта. Оттон кумааҕыта суох буоллаххына, малгын хомуннуҥ, оҕолоргун кыбынныҥ да тахсан бара турар буоллаҕыҥ дии. Биир бэйэм оннук да гыммытым, туһата суох эр киһи аҕа буоларын оччо наадалаах диэбэппин. Биһиги дойдубутугар дьахтар уонна оҕо көмүскэлэ суох. Дьахтар үлэҕэ киирдэҕинэ, эр дьону курдук өйөөн, үрдэтэн испэттэр. Тапталтан, быстах үлүһүйүүттэн үөскээбит оҕолор аҕалара суоҕуттан, быраҕан барбытыттан санааргыыллар. Онон дьахталлар ханнык баҕарар түгэҥҥэ сүүйтэриилээх хаалаллар.
Катя Семенова:
— Мин хас да киһилээх этим. Билиҥҥи киһибиттэн арахсыахпын баҕарбаппын. Эмиэ саҥаттан кимниин эрэ билсиэххэ наада, кимиэхэ эрэ сыгынньахтаныахха наада. Сылдьыстахпына, кирдээх баҕайы курдук сананабын. Эмиэ саҥа киһи, өссө биир киһи. Кэргэним иһээччи этэ. Икки оҕоломмуппут. Эдэр сылдьан арахсыбыппыт. Ол да буоллар оҕолорбор аҕа, бэйэбэр эрэллээх кэргэн көрдүү сатыыбын. Билигин санаатахпына, ким икки оҕолоох дьахтары кэргэн ылыай. Туһанаары эрэ сырыттахтара, кылгас кэм иһигэр. Оттон оҕолорбун ханнык да бэйэлээх эр киһиэхэ атастаспаппын. Кинилэр миигин хаһан да таҥнарбат, эрэллээх уолаттарым буолаллар. Билигин этим-хааным көрдөөбөтө буоллар, эр киһиэхэ олох да наадыйбакка олоруом этэ.
Маныаха Джон Моллой диэн учуонай «Эр дьон кэргэн ылалларыгар кинини буолбакка тоҕо атыттары талалларый?» (Why Men Marry Some Women And Not Others) диэн кинигэтигэр 3, 5 тыһыынча эр киһиттэн ыйыталаһан, туох киритиэрийинэн ойохторун талбыттарын туһунан суруйар.
Кэргэн буоларга аһара кырасыабай
Моллой эр дьонтон ойохторо хайдаҕын туһунан ыйыппытыгар баара эрэ 20%-нара «кини ороҥҥо үчүгэй» эбэтэр «олус кэрэ» диэн эппиттэр, онтон атыттара бары ойохторун майгыта үчүгэйин туһунан кэпсээбиттэр. Оттон «кинини хайа да сиргэ, хампаанньаҕа киһи кыбыстыбакка илдьэ сылдьар кыахтаах» диэҥҥэ бары кэриэтэ сөбүлэспиттэр. Эр дьон 30%-нара ойохторун «төрөппүттэрбит (уонна да атын аймахтарбыт) сөбүлээбиттэрэ уонна ылыммыттара — ойохпутун таларбытыгар быһаарар оруолу ылбыта» диэбиттэр. Үксүгүт сэрэйбит буолуохтаах, төрөппүттэр уонна аймахтар уолларын аттыгар ханнык да «секс-бомба» сылдьарын сөбүлээбэт буоллахтара.
Эр дьон дьахтар имэҥнээх дуу, имэҥэ суох дуу буоларын былыр-былыргыттан аахайбаттар эбит. «Ойох аһара имэҥнээх буолуо суохтаах. Тоҕо диэтэргит, эр киһи иһигэр «чахчы, бэйэм оҕолорбун иитэбин» диэн эрэллээх буолуон баҕарар». Бу туһунан психолог, доктор Джейн Маккартни суруйар.
Күүстээх аҥаары ордук дьахтар үтүөтэ, эйэҕэһэ, муударайа абылыыр. Эрийсиик, солуута суох, мээнэ күлбүт-үөрбүт дьахталлары эр дьон үксүгэр «эрэллээх дьүөгэ», көссүү оҥостоллор, оттон ойох ыларга ыксаабаттар. Омук артыыскаларын даҕаны ылан көрүҥ. Холобур, Кэмерон Диаз хас биирдии эр киһитин сүүһүгэр маннык диэн сурулла сылдьар курдук: «Кини миигин кытары төһө өр буолуон билбэппин, кырасыабайа бэрт». Эр киһи, биллэн турар, үчүгэй бөгүүрэлээх, томтоҕор түөстээх, толору самыылаах, ыраас, чэнчис, бэйэтин көрүнэр дьахтары ордорор. Ол да буоллар, бэйэтигэр барсар, дьүөрэлии ол эбэтэр бэйэтиттэн ордуга суох дьахтары талан ылар үһү.
Муора күнүн-дьылын кэтэһимэҥ
Кыыһынан кырдьыы өссө биир төрүөтэ дьахталлар наһаа күүскэ ойох тахсыахтарын баҕараллара буолар. Наһаа ойох тахсыан баҕарбыт дьахтар ис санаатын эр киһиэхэ аһаҕастык эппэт, саҥата суох күүтэ сатыы-сатыы, хомой да хомой, кыыһыр да кыыһыр буолар эбит. Оттон кэргэннээх дьахталлар 73%-нара күнү-дьылы күүтэн олорбокко, эрдэрин бэйэлэрэ күүстэринэн ойох ылларбыттар диэн буолар.
Уопсай ыстатыыстыканы көрдөххө, эр дьон үгүстэрэ дьахтары кытта билсибиттэрэ 22 ыйыгар «миэхэ ойох таҕыс» диэн этии киллэрэллэр. Онтон салгыы кэлэр 3, 5 сылга «ойох ыл» дииллэрэ аҕыйыыр эбит. Өскөтүн сэттэ сылы быһа «сылдьан» баран ойох ылбатах буоллаҕына – бу киһи инникитин эйигинниин холбоһоро саарбах.
Онон эйигин көрсүөн иннинэ атын дьахтардыын саахсата суох олоро сылдьыбыт, ол үчүгэйин билбит эр киһини кытары билсэ сылдьар буоллаххына, уот ааныттан «мин ойох тахсыахпын, саахсаланыахпын баҕарабын, гражданскайынан олорору ахсарбаппын» диэхтээххит. Тоҕо диэтэргит, маннык эр киһи эн тугу баҕараргын эрдэттэн билиэхтээх. Тута куотан хааллаҕына санаарҕаамаҥ, таптыыр, сыаналыыр буоллаҕына, ханна да барыа суоҕа. Уйулҕа үөрэхтээхтэрэ итинник сүбэлииллэр.
Кэтээн көрүү түмүгэр, дьиктитэ диэн, эр дьон ойохторо аһара үлэһит буоларын сөбүлээбэттэр. Хамначчыт курдук «ээҕи» кытары сылдьар дьахтары кытта ким да бииргэлэһиэн баҕарбат. Ол оннугар дьахтар бэйэтин билинэр, эр киһини кытта тэҥ таһымҥа турар, бэйэтин убаастыыр буолуохтаах.
Эр киһиэхэ саахсата суох олоруу диэн – онуоха-маныаха диэри быһаарыныы. Ол эбэтэр, эр киһи бу дьахтары «ойох ылыахпын ситэри таптаабаппын быһыылаах» диэн саарбахтыыр, саҥаттан саҥа дьахтары сэмээр көрдүүр. Оттон дьахталлар эрэйдээхтэр эр киһи «саахсата суох бииргэ олорон көрүөххэ» диэтэҕинэ, тута ойох тахсан ырааппыт курдук сананаахтыыллар эбэтэр ойох тахсарга улахан хардыы курдук ааҕыналлар эбит.
Маныаха дьон туох санаалаах эбиттэрий? Дьэ эрэ, истиэҕиҥ!
Юлия:
— Кэргэннии буолбуппут сылтан орто, билсибиппит 4-хас сыл буолла. Эрим миигин наар кырасыабай сылдьарбын көрүөн баҕарар. Ол иһин күн аайы оҥостобун. Бөгүүрэбин көрүнэн спордунан дьарыктанабын, дьиэ үлэтин барытын толоробун. Ол гынан баран эрим тоҕо эрэ оҕолонорго ыксаабат, оҕоҕо сыстаҕаһа суох. Олоҕор улаханнык тугу да уларытыан баҕарбат.
Сардаана:
— Бу ыстатыйа чахчылара барыта омуктар киэннэрэ, биһиги менталитеппытыгар сөп түбэспэт. «Кэргэн буоларга аһара кырасыабай» диэн сымыйа! Ойох туһунан маннык күлэн этии баарын умуннугут дуо: "Ойох маннык буолуохтаах: ыалдьыттыы барарга сарыысса, куукунаҕа хаһаайка, ороҥҥо содур дьахтар».
Ева:
— Эр киһи ойох ыларыгар төһө таптыыра эбэтэр кэргэн ылыахтаах кыыһа төһө кыахтаах эбитэ быһаарар. Француз суруйааччыта Альфонс Доде ону маннык суруйар, «баайынан көрөн ойох ылыы — үөрүүлээх күннэр уонна хобдох түүннэр, оттон тапталынан ойох ылыы – алыптаах түүннэр уонна курус күннэр». Хомойуох иһин, билиҥҥи эр дьон үксэ кыыһы төһө кыахтааҕын, төрөппүттэрэ төһө “ыйааһыннаахтарын” көрөн ойох ылаллар. Түүн туох буоларын ким да билбэт. Оттон тапталынан холбоспут дьон олох үгүс ыараханын, уустугун көрсөллөр. Манна таптал тугу да быһаарбат. Тоҕо диэтэххэ, 10 арахсыыттан 9-һа тапталынан холбоспут диэн.
Маарыйа:
— Олох диэн уустук ээ. Дьон да араас. Мин эр дьоҥҥо биири сөҕөбүн. Махтала суохтар. Төһөлөөх кыыс-дьахтар эр киһи туһугар бэйэтин олоҕор кириэс туруорарый, карьератын оҥостубакка сордоноруй? Үс оҕону төрөтөн, эр киһи кэнниттэн барытын хомуйан, аһатан-таҥыннаран. Өссө итирэн кэллэҕинэ, сууйара-тарыыра. Итиччэ кэнниттэн дьахтар эрэйдээҕи быраҕан бараллар, кырбыыллар, күүлэйдииллэр. Оттон эр киһи кэргэнин туһугар тугу гынарый? Кыһаллар дуо? Бэркэлээтэҕинэ, киниэхэ саҕынньах, массыына, көмүс бэлэхтиэҕэ. Онон үчүгэй эр киһи аҕыйах. Мин саныахпар, дьахтар, чахчы, эр киһитээҕэр санаатынан да, кыаҕынан да күүстээх.
Ирина Константиновна:
— «Киһини таптал эрэ үтүө оҥорор, эйэҕэс-сайаҕас, аһыныгас гына иитэр. Олох уустук, түргэн уонна биирдэ эрэ бэриллэр. Куһаҕан туһунан санаабакка, наар үчүгэйи эрэ ыраланан, эр дьону харыстаан, инникибитин бэйэбит дьаһанан олоруохтаахпыт. Ол да иһин «эр киһи — төбө, оттон моонньо — дьахтара» диэн этэллэр. Кылаабынайа, бэйэҕитин бэйэҕит сиргэ тэпсимэҥ, оҥосто, үчүгэйдик тутта-хапта сылдьыҥ. Бэйэҕит эргитин уонна төрөппүт уолаттаргытын киһи-киһитэ гына иитиэхтээххит. Оччоҕо эрэ олох салҕаныа, омук тыына быстыа суоҕа.
Саргы:
— Киһи барыта таптал суох диир. Кэргэн ылалларыгар эр дьон син биир бэйэлэрин эрэ иннилэрин саныыллар. Салгыы үчүгэйдик олороору, баайга-талымҥа күөлэһийээри. Кинилэргэ талар кыах баар. Баай, кырасыабай кыыһы була сатыыллар. Мин да эр киһи эбитим буоллар, оннук гыныам эбитэ буолуо. Үчүгэй кыыһы буллахпына, киниттэн эмиэ оннук оҕолор төрүөхтэрэ, мин оҕолорум ийэлэрэ буолуохтаах кыыс «саамай-саамай» буолуохтаах диэн бириинсибинэн олоруом этэ.
Элла Афанасьевна, кэргэннээх, 2 оҕолоох ыал ийэтэ, эбэ:
— Мин саныахпар, дьахтар кыыһынан кырдьарыгар бэйэтэ буруйдаах. "Девчата" диэн үчүгэй баҕайы сэбиэскэй киинэни өйдүүгүт дуо? Онно икки кыыс баар, биирэ аһара боростуой, иккиһэ олус чаҕылхай. Онно көстөрүн курдук, ойох боростуой буолуохтаах. Тоҕо диэтэргит, эр киһи сылаас, ыраас дьиэҕэ, минньигэс аһылыкка кэлиэн баҕарар.
Нарыйа:
— 7 сыл «сылдьан» баран ойох ылбат диэн сымыйа. Биһиги билсибиппит, бииргэ сылдьыбыппыт сэттис сылыгар холбоспуппут. “Хамначчыты ойох ылбаттар” диэн эмиэ сымыйа. Эр киһи кэргэнэ төһө үлэһитин көрөр. Биллэн турар, дьахтар ол эр киһини эккирэтэ сылдьан «ухаасыбайдаан» күнүн-дьылын барыа суохтаах, бэйэтин туһугар эмиэ кыһаллыахтаах, ол гынан баран аттыгар таптыыр киһитэ баарын умнуо суохтаах.
Света:
— Мин биир дьүөгэлээхпин. Наһаа үлэһит, үтүө киһи. Хаһан да кыыһырбат, ытыы-соҥуу сылдьыбат. Мин көрдөхпүнэ, күнү быһа түбүгүрэн тахсар. Оҕолорун көрөр, ас астыыр. Оттон эрэ буолуохсут арыгылыыр, дьахтардыыр. Билигин көссүүтүгэр оҕоломмут уонна отой да арахсан, быраҕан барбыт. Ол иһин киһититтэн тутулуктаах дии саныыбын.
Ира:
— Мин кэргэн да тахса сылдьыбытым, гражданскайынан да олорбуппут, көссүү да буолан көрбүтүм. Билигин соҕотохпун. Наһаа дьоло суохпун. Булкуллабын аҕай. Эр дьонтон кэлэйдим. Хомойдум. Бу сиргэ таптал суох, барыта ааһар, көрүнньүк дии саныыр буоллум.
Артур Вениаминович:
— Таптал баар. Тапталы бары бүлүүһэҕэ ууран аҕалан биэрэллэрин кэтэһэллэр. Дьиҥэр, таптал киһи бэйэтин иһигэр баар. Баар эбэтэр суох буолар. Суох буоллаҕына – кылгас кэм иһигэр. Син биир сотору кэминэн сүрэҕиҥ өрүкүйэн, санааҥ күүһүрэн кэлиэ. Таптал киһи бэйэтин ис туруга. Хараахтарын хамсааһына.
Саргылаана:
— Манна ахтыллыбыты барытын ааспытым. Дьахтар киһиэхэ барытыгар кырасыабай, кэрэ буолан көстүө суохтаах. Дьахтар кэрэтин биир киһи билиэхтээх. Илиҥҥи дойдулар дьахталларын оннук гыналлар.
Дуня:
— Дьэ, билбэтим, саахса кумааҕыта, сибидиэтэлистибэ туһалыыра буолуо дии саныыгыт дуо? Барыта бүппүтүн кэннэ? Оннооҕор буолуох улуу тапталынан, официальнай кумааҕынан мэктиэлэммит ыал арахсар. Ол кэннэ баайы-дуолу үүлэстии, оҕо былдьаһыыта. Оттон кумааҕыта суох буоллаххына, малгын хомуннуҥ, оҕолоргун кыбынныҥ да тахсан бара турар буоллаҕыҥ дии. Биир бэйэм оннук да гыммытым, туһата суох эр киһи аҕа буоларын оччо наадалаах диэбэппин. Биһиги дойдубутугар дьахтар уонна оҕо көмүскэлэ суох. Дьахтар үлэҕэ киирдэҕинэ, эр дьону курдук өйөөн, үрдэтэн испэттэр. Тапталтан, быстах үлүһүйүүттэн үөскээбит оҕолор аҕалара суоҕуттан, быраҕан барбытыттан санааргыыллар. Онон дьахталлар ханнык баҕарар түгэҥҥэ сүүйтэриилээх хаалаллар.
Катя Семенова:
— Мин хас да киһилээх этим. Билиҥҥи киһибиттэн арахсыахпын баҕарбаппын. Эмиэ саҥаттан кимниин эрэ билсиэххэ наада, кимиэхэ эрэ сыгынньахтаныахха наада. Сылдьыстахпына, кирдээх баҕайы курдук сананабын. Эмиэ саҥа киһи, өссө биир киһи. Кэргэним иһээччи этэ. Икки оҕоломмуппут. Эдэр сылдьан арахсыбыппыт. Ол да буоллар оҕолорбор аҕа, бэйэбэр эрэллээх кэргэн көрдүү сатыыбын. Билигин санаатахпына, ким икки оҕолоох дьахтары кэргэн ылыай. Туһанаары эрэ сырыттахтара, кылгас кэм иһигэр. Оттон оҕолорбун ханнык да бэйэлээх эр киһиэхэ атастаспаппын. Кинилэр миигин хаһан да таҥнарбат, эрэллээх уолаттарым буолаллар. Билигин этим-хааным көрдөөбөтө буоллар, эр киһиэхэ олох да наадыйбакка олоруом этэ.
Саргылана Николаева,
12-01-2013 03:04
(ссылка)
Илицци гороском 2013 сылга - Кыым хаЬыаттан
2012 сылга саҕалаабыт дьыалаҥ санааҥ хоту табыллыыһы. Ат арҕаһыгар эрэллээхтик олорсуу диэн манныгы этэн эрдэхтэрэ.
ЛУО (1952, 1964, 1976, 1988, 2000, 2012)2012 сылга саҕалаабыт дьыалаҥ санааҥ хоту табыллыыһы. Ат арҕаһыгар эрэллээхтик олорсуу диэн манныгы этэн эрдэхтэрэ. Ол да буоллар олус нөҥүөлээн, сэрэхтээх дьыаланан үлүһүйүмэ. Онтон туох да туһа кэлиэ суоҕа. Тутуспут хайысхаҕынан баран ис. Таптал, сырдык иэйии аргыстаһар сыла. Ымсыырдар, алыптаах түгэн элбэх буолсу, сиэр иһинэн дьаһан. Моҕой обургу мүччүргэннээх сырыыны астынар, ол эрээри акаары быһыыны сөбүлээбэт. Доруобуйаҥ олус бэрт. Үбү-харчыны кыайа-хото киллэриэҥ. Быһата, үтүөкэн сыл.
Баҕаҥ хоту олорор сиргин уларытар, сөптөөх дьиэ-уот булунар кыахтанаҕын. Даача, массыына да атыылас – көҥүлүҥ. Сүрүнэ, албыҥҥа киирэн биэримэ. Кэргэннээх, таптыыр киһилээх буоллаххына, дьол чыпчаала – эһиэнэ. Дьиэ кэргэҥҥэр болҕомтолоох буол.Олоҕуҥ аргыһын көрсө илик буоллаххына, быйыл табыллар кыах улахан. Мүччү эрэ тутума. Оччоҕо дьоллоох олох күүтэр.
Куруолук (1951, 1963, 1975, 1987, 1999, 2011)Эһиэхэ холку сыл үүммүт. Бэйэни сайыннарыаххын наада. Сороххо үлэ эрэ буолбакка, ончу атын хайысхаҕа көһөр өй-санаа киирииһи. Саҥа доҕоттору, сонун дьарыгы, биир санаалаахтары холкутук булунуоҥ. Таптал да оһуобай. Чуолаан сүрэхтэрин холбообуттара ырааппыт дьоҥҥо. Кинилэргэ таптал “иккис тыына” уһуктуо. Байан-тайан да барбатаргыт, сөбүгэр үптээх буолуоххут. Хайа да хайысхаҕа (үпкэ-харчыга, саҥа дьоннуун билсиигэ, тапталга, доруобуйаҕа) ситиһии эҥээрдээх сылдьыаххыт. Ордугурҕааччы баар буоллаҕына, долгуйумаҥ. Урут күрэстэһэ сылдьыбыт дьонуҥ, төттөрүтүн, чугасаһа, бииргэлэһэ сатыахтара. Аккаастаныма. Ыал дьону үүт тураан дьоллоох олох күүтэр. Соҕотох киһи аналын булунарыгар үтүө сыл. Сыл ортотугар эйигин толору дьоллуур тапталлаах доҕор көрсүөн сөп. Доҕор-атас да элбэх буолуо.
Баабыр (1950, 1962, 1974, 1986, 1998, 2010)
Эйигин ырыа аргыстаах олох күүтэр диир кыаллыбат. Дьиктитэ диэн, дуоннаах төрүөт суоҕун үрдүнэн, туохтан эрэ санааҥ тымтан, кыыл хаанын киллэринэн, наар дьону үөрэтэ-такайа сатыы сылдьыыһыгын. Дьиҥинэн, бэйэ бодотун тардына сырыттахха, туох да моһол бу сыл күүппэт. Үлэҥ уруккутунан баран иһиэ, харчыҥ кыралаан эбиллиэ. Сүрүнэ: холкутуй, доруобуйаҕын харыстана сырыт. Үлэҕитигэр табыллыаххыт, барыта санааҕыт хоту буолуо. Сонун санаа эйиэхэ элбэх. Олус билинэн, атыттары ыйан-кэрдэн барыма: ким да сөбүлүө суоҕа. Өйдөспөт буолуу итинтэн тахсарын өйдөө. Үлэни тутустаххына, быдан элбэҕи ситиһиэҥ, дьон ытыктабылын ылыаҥ.Сылайбыккын биллэххинэ, айылҕаҕа сынньан, баҕар, соҕуруу айаннаа. Биири өйдөө: ыарыы-дьаҥ туохтан да астыммат, санаарҕабыл санааттан үөскүүр. Киэр илгэн ис.
Оҕус (1949, 1961, 1973, 1985, 1997, 2009)Үлэһит оҕус карьерата үрдүүрүгэр, үбү-харчыны оҥосторугар Моҕой көмөлөһүө. Дьиэ кэргэҥҥэр, уруугар-аймаххар сыалыһар быарыныы сымнаа. Саҥа дьиэлэнэр эбэтэр атын да хамсаабат хапытаалланар түгэн тосхойууһу. Үлэҥ таһаарыылаах буолуо. Кыратык да кыһалла түстэххинэ, ситиһиилэниэҥ. Үөрэ-көтө үлэлиэҥ. Салалтаҥ сыһыана тупсуо. Бэйэҥ биисинэстэннэххинэ, дьыалаҥ табыллыыһы. Барыстаах кэпсэтиини ыыппытыҥ кэнэҕэс да туһалыа. Дьиэ оҥосторго тоҕоостоох сыл.Эбэтэр баары өрөмүөннэниэххин сөп. Тапталлааҕыҥ итэҕэһин-быһаҕаһын була сатыы-сатыы аалыма. Этиһиини күөртээмэ. Соҕотох оҕус тапталын көрсүөн сөп. Ол туһугар үчүгэйдик кыһаллыан наада. “Сылдьыа эбээт” диэмэ. Куоттарар куттал баар.Доруобуйаҥ оннук биир тэҥ буолбатах. Эбэтэр туйгун, эбэтэр мөлтөһүөр. Санааҕа баттаппат, доруобуйаҕын айгыраппат туһугар харыстан. Оччотугар тумуу да ылыа суоҕа. Спордунан дьарыктан.
Күтэр(1948, 1960, 1972, 1984, 1996, 2008) Урукку ситиһиигин энчирэппэт туһугар кыһан. Тапталлааххын кытары өйдөспөт түгэн күөрэйдэҕинэ, дириҥэппэккэ эйэргэһиигэ кубулутар буол.Сыһыаҥҥын харыстаа. Саҥа киһини кытта ыал буоларга тиэтэйимэ, ол эрээри тэйитимэ. Доруобуйаҕын хонтуруоллан, спордунан дьарыктан. Куһаҕан дьаллыктаах буоллаххына, аккаастана сатаа. Сынньанарга үтүө сыл. Сэрэхтээх түргэн айантан, экстримтэн туттун. Олоххор кыра да уларытыыны киллэримэ. Ситиспиккин харыстаа, оччоҕо Моҕой үтүө көрүүтүгэр киириэҥ. Доҕотторуҥ өйүү сатыахтара да, онно олус эрэҥкэдийимэ. Төһө да баҕарбыттарын иһин, Моҕой сылыгар толору көмүскүүр кыахтара суох. Холобур, эрдэ боруобалаабатах хайысхаҕын тутуһа сатаама. Туһата кыра буолар чинчилээх.Быйыл сир уларытар уонна ыал буолар туһунан санааны бакаа чугаһатыма. Ол кэриэтэ кэлэр сылга хаһаан. Барыта үчүгэй буолуо. Биир сыл биллибэккэ ааһыа.
Сибиинньэ (1947, 1959, 1971, 1983, 1995, 2007)Үп-харчы табыллар. Биисинэстэниэххин сөп. Баар буоллаҕына, хаҥатар кыахтааххын. Үлэлэһиэн баҕалаахтарга аккаастаама. Күүс-уох, үлэлиир баҕа улахан. Атын киһиэхэ үлэлиир буоллаххына, хамнаскын улаатыннарар, карьераҕын үрдэтэр туһунан кыбыстыбакка туруорус. Салалтаҥ утарса барыа суоҕа, оччолооҕу киллэрэҕин. Сонун идиэйэ элбэх. Доруобуйаҥ куһаҕана суох. Ол оннугар иэйиигэ, сыһыаҥҥа сэрэхтээх сыл. Биир алҕас саҥаҥ элбэҕи буортулуон сөп. Үлэҕэр, тапталгар, дьону да кытта сыһыаҥҥар.Бакаа сир уларытар туһунан санаама, сүрүн кыаххын үлэҕэ туһаай. Моҕой үлэҕэ дьулууру биһириир, өйүө. Күнүүлээн, күнүүлэтэ сатаан, таптал уотунан оонньоомо: киһигин өссө ыраах тэйитиэҥ. Үлэ төһө да үгүһүн иһин, дьиэ кэргэҥҥэр болҕомто эмиэ наада. Оттон кэргэнэ, тапталлааҕа суох буоллаххына, быйыл аналгын көрсөр кыаҕыҥ улахан. Маныаха тутуһар бириинсипкин, олоххо тус көрүүгүн уларыттаххына эрэ үйэлээх сыһыан, ыал буолуу кыаллар. Быйыл ыал буолбут Сибиинньэлэр тапталлара бөҕө буолар, дьоллоохтук олорор кыахтаахтар.
Ыт (1946, 1958, 1970, 1982, 1994, 2006)Бу сыл эһиэхэ улахан уларыйыы тахсыбат. Олоххут дьаалатынан устан иһиэ. ”Чуумпутук айанныаҥ – элбэҕи ситиһиэҥ” диэн этии быйыл тоҕоостоох. Кэлэр сылга ситиһиигэ бигэ олугу уурар инниттэн үлэҕэр кыһан. Бэйэҕин сайыннар: кууруска сырыт, үөрэҕи үрдэтэр туһунан толкуйдаа, баҕар, кэнэҕэһин массыыналанар санаалаах буоллаххына, быраап биэрэр үөрэххэ суруйтар. Бу барыта – кэлэр 2014 сыллааҕы ситиһиилэргэр көмөлөһүө. Дьиэ кэргэҥҥэ үүт тураан олох сатыылыа. Ыал буолан эрэр буоллаххытына, үчүгэй. Табыллан олоруоххут. Оттон тапталларын көрсө иликтэр быйыл билсибит киһигит дьиҥ аналлааххыт буолара саарбах соҕус. Оттон үлэ таһымынан сонун, саҥа билсиһиилэр дьыалаҕар туһалаах буолуохтара. Дьиэ кэргэҥҥэ сыһыаннаах улахан атыы-тутуу буолара билиҥҥитэ көстүбэт. Доруобуйа туйгун. Быйыл уруу тэринээччилэргэ Моҕой ончу мэһэйдиэ суоҕа. Уруу-аймах, доҕор-атас дьонуҥ үтүө өйдөбүллээх хаалалларын курдук, астыктык тэрий. Холку сыл үүммүччэ, үчүгэйдик сынньанарыҥ, күүскүн-уоххун эбинэриҥ туһалаах.
Бөтүүк (1945, 1957, 1969, 1981, 1993, 2005)Чуҥкуйбат сыл үүннэ. Быһата, бары эйгэҕэ ситиһиилээх сыл иһэр. Бэйэҥ да киирэр-тахсар араас суолу тобулууга күүскэ үлэлиэҥ. Ол түмүгэр биисинэс-былаан чахчы ырыҥалаан оҥоһуллубут түгэнигэр бастакы дивидениҥ уһаабакка бу сылтан киирбитинэн барыаҕа. Оттон билбэт эйгэҕэр көтүмэх, ситэ толкуйдамматах былааннаах кииристэххинэ, туох кэлээхтиэй, кураанаҕы кууһуоххун эмиэ сөп. Үлэҥ сыаналанан, дохуотуҥ улаатыыһы. Тулалыыр дьонуҥ эйигин хайа да түгэҥҥэ өйүөхтэрэ. Эт-хаан туруга, күүс-уох да – баһырхай. Саҥа дьиэҕэ киирэр кыах улахан. Үпкүт-аскыт күннээҕи наадыйыыга холкутук тиийиэ. Оҕолоох бөтүүктэр, чоппуускаларгытыгар хайаан да болҕомтолоох буолуҥ. Хайа уонна быйыл эһиэхэ оҕо кута букатын чугас сылдьар. Сороххут, бэл, игирэлэнэр дьоллонуон сөп. Дьиэ кэргэҥҥэ кыралаан өйдөспөт түгэн баар да буоллаҕына, урукку сыллар киэннэриттэн ураты буолуо суоҕа, аһарыаххыт. Өйдөспөт буолуу төрүөтэ – үлэнэн эрэ үлүһүйэриҥ, киһигэр болҕомто уурбатыҥ. Соҕотох бөтүүк быйыл тапталлааҕын булунарыгар уустук соҕус буолуо. Санаарҕаамаҥ. Барыта – иннигитигэр. Оттон бэлиэр ыал буолан эрэр дьон, үөрэ-көтө уруу тэрийиитигэр түһүҥ. Бэркэ ааһыа.
Эбисийээнэ (1944, 1956, 1968, 1980, 1992, 2004)Күүс-уох толору, сонун дьыалаҕа ылыстаххытына, баары да хаҥаттаххытына, барыта “тып-тап” табыллан иһиэ. Сонун билсиһии, эйигин өйүүр, кыахтаах дьону кытта алтыһыы үгүс буолуо. Билигин буолбатаҕын иһин, ол кэлин туһалыа. Моҕой сыла Эбисийээнэлэргэ бары да эйгэҕэ ситиһиини эрэннэрэр: дьиэ кэргэн иһигэр, үлэҕэ, тус олоххо, доруобуйа туругар уо.д.а. Кэллиэксийэһит “баайа” хаҥыа, дьиэҕэ, массыынаҕа ымсыыра сылдьыбыт киһи ол ыратын толорор кыахтанан үөрүө. Сорох икки куобаҕы тэҥинэн тутан, дьоллонуо. Үчүгэй түмүгү аҕалар сонун, сэргэх идиэйэ хотоҕостуу субуллуо. Доҕордуу сыһыан бөҕөргүө. Кыра, соччото суох түгэн күөрэйэн ыллаҕына да, эйигин өйөөччү элбэх. Үп-харчы киириитэ туох да ааттаах. Олох-дьаһах кыһалҕата быһаарыллар. Соҕотох Эбисийээнэлэр, үлэнэн эрэ үлүһүйэ сылдьыбатаххытына, аналгытын быйыл көрсөр чинчилээххит. Дьолуолаах түгэни мүччү тутумаҥ. 2014 сыл кэрэ, күүстээх аҥаары булунар тоҕооһу биэрэрэ саарбах.
Коза (1943, 1955, 1967, 1979, 1991, 2003)Козаларга үчүгэй сыл. Чуолаан айар үлэнэн дьарыктанар дьон, болҕомто киинигэр сылдьыаххыт. Сороххо онтулара киһи мыыммат соболоҥноох буолсу. Тус олоххут эмиэ ситиһиилээх. Эр дьон, дьахтар да Козалар утары аҥаары абылыыр күүскүт улаатар. Бу чааһыгар сэрэхтээх буол. Ыал Козалар, оонньоһууну олус дириҥэтэн, олоххутун алдьатаайаҕыт. Соҕотох сылдьааччылар да эмискэ элбээбит интэриэстэн төбөҕүт эргийэн, атыны талан кэбиһэн, кураанаҕы кууһаайаҕыт. Хайа да түгэҥҥэ толкуйдаан баран быһаарыныҥ. Күүс-кыах биир тэҥ буолбат: үрдүүр, намтыыр. Харыстанаргыт ордук. Тэрээһин эгэлгэтэ күүтэр. Мааны уопсастыбаҕа ыалдьыттыыргыт үксүүһү. Ол туһалаах дьону буларга көмөлөһүө. Талааҥҥытын кыахтаах дьон таба көрөннөр, улахан сыраны бараабакка, ситиһиилэнэр кыаххыт улахан. Онтугутунан киһиргэнимэҥ. Ону Моҕой сөбүлээбэт. Табыгастаах, уһун кэмнээх барыһы аҕалар сөбүлэҥи түһэрсиигэ артыыстыыр талааҥҥыт туһалыа. Кумааһынньыккыт толору, онон үөрдүбэт буолуон табыллыбат. Ол быыһыгар онно саантааччы да син баар аҕай.
Сылгы (1942, 1954, 1966, 1978, 1990, 2002)
Биисинэскэ уонна карьераҕа ситиһии күүтэр. Кутталлаах эйгэ – сүрэх, о.э. таптал боппуруоһа. Үйэлээх, имэҥнээх тапталы эрэннэрэр киһи албынныыр куттала баар. Быйыл саҕаламмыт «арамаан» кэскилэ суох. Олоххут аргыһын быстах кэмнээх аралдьыйыыга атастаһыма. Ол кэриэтэ үлэҕэ-хамнаска оройгунан түс. Үс сылга ситиһиэхтээххин биирдэ олордон ылыаҥ. Бэйэҥ эрэ түһэн биэрбэтэргин, үп-харчы үрүйэлии сүүрүгүрүө. Туһалаах, көдьүүстээх стажировка, командировка, дуоһунас үрдээһинэ, үлэ саҥа саҕахтара – бу барыта иннигэр тэлгэнэр. Ыл, сатаан туһан. Үлэ чэрчитинэн буолбакка, ыра санаа оҥостубут сиргэр сынньанан кэлиэххэ сөп. Сүрүнэ, онно тиийэн тапталга ылларан, “алдьаммыт сүрэхтээх” эргиллимэ, элбэҕи билэн-көрөн, үтүө өйдөбүллээх төнүн. Күүс-уох дэлэй. Наадалаахха туһаай. Доруобуйаҥ үчүгэй, түһэн биэриэ суоҕа.Ыаллар олохторо дьаалатынан устуо. Тапталлааҕыҥ эн ситиһиигиттэн үөрүө, толору өйүүргэ кыһаныа. Өйдөспөт түгэн, мөккүөр да баар буоллаҕына, кылгас кэмнээх. Саҥа ыал буолааччылар, урууну эһиилгигэ көһөрөргүт ордук.
Моҕой (1941, 1953, 1965, 1977, 1989, 2001)
Үчүгэйтэн атыны аҕалбат сыл.
Бары салааҕа табыллыаҥ. Доҕотторуҥ – эрэллээхтэр, дьиэ кэргэниҥ – өйүүр. Доҕор оруола быйыл улаатар. Туһалаах идиэйэни, былааны этэн биэриэхтэрэ. Ону олоххо киллэрэн иһиэҥ. Атын сиргэ көһөргө санаммыт буоллаххына, өссө улахан ситиһии күүтэр. Сыаналаах малы-салы ылыныы, биисинэскэ үбү угуу табыллыа. Үбү тутатына бараамаҥ. Сыл бүтүүтэ олус туһалаахха туттар түгэн үөскүөн сөп. Улахан атыы-тутуу көстөр. Дьиэ, массыына, даача... Бэйэҕит сылгытыгар табыллыбатаххатына, хаһан? Онон хорсуннук киирсэн, айан-тутан, үлэлээн иһиҥ. Дьиэ кэргэн олоҕо дьоллоох, кинилэр эйигин үөрдэллэрэ элбиэ. Иһирэх сыһыан олохтонуо.
Сороххо күһүөрү кыраныысса таһыгар тахсар кыах бэриллэр. Туттумахтаһыҥ. Туруккут, настарыанньаҕыт тупсуо. Таптыыр доҕору булунуу, уруу тэринии – саамай кэмэ.
ЛУО (1952, 1964, 1976, 1988, 2000, 2012)2012 сылга саҕалаабыт дьыалаҥ санааҥ хоту табыллыыһы. Ат арҕаһыгар эрэллээхтик олорсуу диэн манныгы этэн эрдэхтэрэ. Ол да буоллар олус нөҥүөлээн, сэрэхтээх дьыаланан үлүһүйүмэ. Онтон туох да туһа кэлиэ суоҕа. Тутуспут хайысхаҕынан баран ис. Таптал, сырдык иэйии аргыстаһар сыла. Ымсыырдар, алыптаах түгэн элбэх буолсу, сиэр иһинэн дьаһан. Моҕой обургу мүччүргэннээх сырыыны астынар, ол эрээри акаары быһыыны сөбүлээбэт. Доруобуйаҥ олус бэрт. Үбү-харчыны кыайа-хото киллэриэҥ. Быһата, үтүөкэн сыл.
Баҕаҥ хоту олорор сиргин уларытар, сөптөөх дьиэ-уот булунар кыахтанаҕын. Даача, массыына да атыылас – көҥүлүҥ. Сүрүнэ, албыҥҥа киирэн биэримэ. Кэргэннээх, таптыыр киһилээх буоллаххына, дьол чыпчаала – эһиэнэ. Дьиэ кэргэҥҥэр болҕомтолоох буол.Олоҕуҥ аргыһын көрсө илик буоллаххына, быйыл табыллар кыах улахан. Мүччү эрэ тутума. Оччоҕо дьоллоох олох күүтэр.
Куруолук (1951, 1963, 1975, 1987, 1999, 2011)Эһиэхэ холку сыл үүммүт. Бэйэни сайыннарыаххын наада. Сороххо үлэ эрэ буолбакка, ончу атын хайысхаҕа көһөр өй-санаа киирииһи. Саҥа доҕоттору, сонун дьарыгы, биир санаалаахтары холкутук булунуоҥ. Таптал да оһуобай. Чуолаан сүрэхтэрин холбообуттара ырааппыт дьоҥҥо. Кинилэргэ таптал “иккис тыына” уһуктуо. Байан-тайан да барбатаргыт, сөбүгэр үптээх буолуоххут. Хайа да хайысхаҕа (үпкэ-харчыга, саҥа дьоннуун билсиигэ, тапталга, доруобуйаҕа) ситиһии эҥээрдээх сылдьыаххыт. Ордугурҕааччы баар буоллаҕына, долгуйумаҥ. Урут күрэстэһэ сылдьыбыт дьонуҥ, төттөрүтүн, чугасаһа, бииргэлэһэ сатыахтара. Аккаастаныма. Ыал дьону үүт тураан дьоллоох олох күүтэр. Соҕотох киһи аналын булунарыгар үтүө сыл. Сыл ортотугар эйигин толору дьоллуур тапталлаах доҕор көрсүөн сөп. Доҕор-атас да элбэх буолуо.
Баабыр (1950, 1962, 1974, 1986, 1998, 2010)
Эйигин ырыа аргыстаах олох күүтэр диир кыаллыбат. Дьиктитэ диэн, дуоннаах төрүөт суоҕун үрдүнэн, туохтан эрэ санааҥ тымтан, кыыл хаанын киллэринэн, наар дьону үөрэтэ-такайа сатыы сылдьыыһыгын. Дьиҥинэн, бэйэ бодотун тардына сырыттахха, туох да моһол бу сыл күүппэт. Үлэҥ уруккутунан баран иһиэ, харчыҥ кыралаан эбиллиэ. Сүрүнэ: холкутуй, доруобуйаҕын харыстана сырыт. Үлэҕитигэр табыллыаххыт, барыта санааҕыт хоту буолуо. Сонун санаа эйиэхэ элбэх. Олус билинэн, атыттары ыйан-кэрдэн барыма: ким да сөбүлүө суоҕа. Өйдөспөт буолуу итинтэн тахсарын өйдөө. Үлэни тутустаххына, быдан элбэҕи ситиһиэҥ, дьон ытыктабылын ылыаҥ.Сылайбыккын биллэххинэ, айылҕаҕа сынньан, баҕар, соҕуруу айаннаа. Биири өйдөө: ыарыы-дьаҥ туохтан да астыммат, санаарҕабыл санааттан үөскүүр. Киэр илгэн ис.
Оҕус (1949, 1961, 1973, 1985, 1997, 2009)Үлэһит оҕус карьерата үрдүүрүгэр, үбү-харчыны оҥосторугар Моҕой көмөлөһүө. Дьиэ кэргэҥҥэр, уруугар-аймаххар сыалыһар быарыныы сымнаа. Саҥа дьиэлэнэр эбэтэр атын да хамсаабат хапытаалланар түгэн тосхойууһу. Үлэҥ таһаарыылаах буолуо. Кыратык да кыһалла түстэххинэ, ситиһиилэниэҥ. Үөрэ-көтө үлэлиэҥ. Салалтаҥ сыһыана тупсуо. Бэйэҥ биисинэстэннэххинэ, дьыалаҥ табыллыыһы. Барыстаах кэпсэтиини ыыппытыҥ кэнэҕэс да туһалыа. Дьиэ оҥосторго тоҕоостоох сыл.Эбэтэр баары өрөмүөннэниэххин сөп. Тапталлааҕыҥ итэҕэһин-быһаҕаһын була сатыы-сатыы аалыма. Этиһиини күөртээмэ. Соҕотох оҕус тапталын көрсүөн сөп. Ол туһугар үчүгэйдик кыһаллыан наада. “Сылдьыа эбээт” диэмэ. Куоттарар куттал баар.Доруобуйаҥ оннук биир тэҥ буолбатах. Эбэтэр туйгун, эбэтэр мөлтөһүөр. Санааҕа баттаппат, доруобуйаҕын айгыраппат туһугар харыстан. Оччотугар тумуу да ылыа суоҕа. Спордунан дьарыктан.
Күтэр(1948, 1960, 1972, 1984, 1996, 2008) Урукку ситиһиигин энчирэппэт туһугар кыһан. Тапталлааххын кытары өйдөспөт түгэн күөрэйдэҕинэ, дириҥэппэккэ эйэргэһиигэ кубулутар буол.Сыһыаҥҥын харыстаа. Саҥа киһини кытта ыал буоларга тиэтэйимэ, ол эрээри тэйитимэ. Доруобуйаҕын хонтуруоллан, спордунан дьарыктан. Куһаҕан дьаллыктаах буоллаххына, аккаастана сатаа. Сынньанарга үтүө сыл. Сэрэхтээх түргэн айантан, экстримтэн туттун. Олоххор кыра да уларытыыны киллэримэ. Ситиспиккин харыстаа, оччоҕо Моҕой үтүө көрүүтүгэр киириэҥ. Доҕотторуҥ өйүү сатыахтара да, онно олус эрэҥкэдийимэ. Төһө да баҕарбыттарын иһин, Моҕой сылыгар толору көмүскүүр кыахтара суох. Холобур, эрдэ боруобалаабатах хайысхаҕын тутуһа сатаама. Туһата кыра буолар чинчилээх.Быйыл сир уларытар уонна ыал буолар туһунан санааны бакаа чугаһатыма. Ол кэриэтэ кэлэр сылга хаһаан. Барыта үчүгэй буолуо. Биир сыл биллибэккэ ааһыа.
Сибиинньэ (1947, 1959, 1971, 1983, 1995, 2007)Үп-харчы табыллар. Биисинэстэниэххин сөп. Баар буоллаҕына, хаҥатар кыахтааххын. Үлэлэһиэн баҕалаахтарга аккаастаама. Күүс-уох, үлэлиир баҕа улахан. Атын киһиэхэ үлэлиир буоллаххына, хамнаскын улаатыннарар, карьераҕын үрдэтэр туһунан кыбыстыбакка туруорус. Салалтаҥ утарса барыа суоҕа, оччолооҕу киллэрэҕин. Сонун идиэйэ элбэх. Доруобуйаҥ куһаҕана суох. Ол оннугар иэйиигэ, сыһыаҥҥа сэрэхтээх сыл. Биир алҕас саҥаҥ элбэҕи буортулуон сөп. Үлэҕэр, тапталгар, дьону да кытта сыһыаҥҥар.Бакаа сир уларытар туһунан санаама, сүрүн кыаххын үлэҕэ туһаай. Моҕой үлэҕэ дьулууру биһириир, өйүө. Күнүүлээн, күнүүлэтэ сатаан, таптал уотунан оонньоомо: киһигин өссө ыраах тэйитиэҥ. Үлэ төһө да үгүһүн иһин, дьиэ кэргэҥҥэр болҕомто эмиэ наада. Оттон кэргэнэ, тапталлааҕа суох буоллаххына, быйыл аналгын көрсөр кыаҕыҥ улахан. Маныаха тутуһар бириинсипкин, олоххо тус көрүүгүн уларыттаххына эрэ үйэлээх сыһыан, ыал буолуу кыаллар. Быйыл ыал буолбут Сибиинньэлэр тапталлара бөҕө буолар, дьоллоохтук олорор кыахтаахтар.
Ыт (1946, 1958, 1970, 1982, 1994, 2006)Бу сыл эһиэхэ улахан уларыйыы тахсыбат. Олоххут дьаалатынан устан иһиэ. ”Чуумпутук айанныаҥ – элбэҕи ситиһиэҥ” диэн этии быйыл тоҕоостоох. Кэлэр сылга ситиһиигэ бигэ олугу уурар инниттэн үлэҕэр кыһан. Бэйэҕин сайыннар: кууруска сырыт, үөрэҕи үрдэтэр туһунан толкуйдаа, баҕар, кэнэҕэһин массыыналанар санаалаах буоллаххына, быраап биэрэр үөрэххэ суруйтар. Бу барыта – кэлэр 2014 сыллааҕы ситиһиилэргэр көмөлөһүө. Дьиэ кэргэҥҥэ үүт тураан олох сатыылыа. Ыал буолан эрэр буоллаххытына, үчүгэй. Табыллан олоруоххут. Оттон тапталларын көрсө иликтэр быйыл билсибит киһигит дьиҥ аналлааххыт буолара саарбах соҕус. Оттон үлэ таһымынан сонун, саҥа билсиһиилэр дьыалаҕар туһалаах буолуохтара. Дьиэ кэргэҥҥэ сыһыаннаах улахан атыы-тутуу буолара билиҥҥитэ көстүбэт. Доруобуйа туйгун. Быйыл уруу тэринээччилэргэ Моҕой ончу мэһэйдиэ суоҕа. Уруу-аймах, доҕор-атас дьонуҥ үтүө өйдөбүллээх хаалалларын курдук, астыктык тэрий. Холку сыл үүммүччэ, үчүгэйдик сынньанарыҥ, күүскүн-уоххун эбинэриҥ туһалаах.
Бөтүүк (1945, 1957, 1969, 1981, 1993, 2005)Чуҥкуйбат сыл үүннэ. Быһата, бары эйгэҕэ ситиһиилээх сыл иһэр. Бэйэҥ да киирэр-тахсар араас суолу тобулууга күүскэ үлэлиэҥ. Ол түмүгэр биисинэс-былаан чахчы ырыҥалаан оҥоһуллубут түгэнигэр бастакы дивидениҥ уһаабакка бу сылтан киирбитинэн барыаҕа. Оттон билбэт эйгэҕэр көтүмэх, ситэ толкуйдамматах былааннаах кииристэххинэ, туох кэлээхтиэй, кураанаҕы кууһуоххун эмиэ сөп. Үлэҥ сыаналанан, дохуотуҥ улаатыыһы. Тулалыыр дьонуҥ эйигин хайа да түгэҥҥэ өйүөхтэрэ. Эт-хаан туруга, күүс-уох да – баһырхай. Саҥа дьиэҕэ киирэр кыах улахан. Үпкүт-аскыт күннээҕи наадыйыыга холкутук тиийиэ. Оҕолоох бөтүүктэр, чоппуускаларгытыгар хайаан да болҕомтолоох буолуҥ. Хайа уонна быйыл эһиэхэ оҕо кута букатын чугас сылдьар. Сороххут, бэл, игирэлэнэр дьоллонуон сөп. Дьиэ кэргэҥҥэ кыралаан өйдөспөт түгэн баар да буоллаҕына, урукку сыллар киэннэриттэн ураты буолуо суоҕа, аһарыаххыт. Өйдөспөт буолуу төрүөтэ – үлэнэн эрэ үлүһүйэриҥ, киһигэр болҕомто уурбатыҥ. Соҕотох бөтүүк быйыл тапталлааҕын булунарыгар уустук соҕус буолуо. Санаарҕаамаҥ. Барыта – иннигитигэр. Оттон бэлиэр ыал буолан эрэр дьон, үөрэ-көтө уруу тэрийиитигэр түһүҥ. Бэркэ ааһыа.
Эбисийээнэ (1944, 1956, 1968, 1980, 1992, 2004)Күүс-уох толору, сонун дьыалаҕа ылыстаххытына, баары да хаҥаттаххытына, барыта “тып-тап” табыллан иһиэ. Сонун билсиһии, эйигин өйүүр, кыахтаах дьону кытта алтыһыы үгүс буолуо. Билигин буолбатаҕын иһин, ол кэлин туһалыа. Моҕой сыла Эбисийээнэлэргэ бары да эйгэҕэ ситиһиини эрэннэрэр: дьиэ кэргэн иһигэр, үлэҕэ, тус олоххо, доруобуйа туругар уо.д.а. Кэллиэксийэһит “баайа” хаҥыа, дьиэҕэ, массыынаҕа ымсыыра сылдьыбыт киһи ол ыратын толорор кыахтанан үөрүө. Сорох икки куобаҕы тэҥинэн тутан, дьоллонуо. Үчүгэй түмүгү аҕалар сонун, сэргэх идиэйэ хотоҕостуу субуллуо. Доҕордуу сыһыан бөҕөргүө. Кыра, соччото суох түгэн күөрэйэн ыллаҕына да, эйигин өйөөччү элбэх. Үп-харчы киириитэ туох да ааттаах. Олох-дьаһах кыһалҕата быһаарыллар. Соҕотох Эбисийээнэлэр, үлэнэн эрэ үлүһүйэ сылдьыбатаххытына, аналгытын быйыл көрсөр чинчилээххит. Дьолуолаах түгэни мүччү тутумаҥ. 2014 сыл кэрэ, күүстээх аҥаары булунар тоҕооһу биэрэрэ саарбах.
Коза (1943, 1955, 1967, 1979, 1991, 2003)Козаларга үчүгэй сыл. Чуолаан айар үлэнэн дьарыктанар дьон, болҕомто киинигэр сылдьыаххыт. Сороххо онтулара киһи мыыммат соболоҥноох буолсу. Тус олоххут эмиэ ситиһиилээх. Эр дьон, дьахтар да Козалар утары аҥаары абылыыр күүскүт улаатар. Бу чааһыгар сэрэхтээх буол. Ыал Козалар, оонньоһууну олус дириҥэтэн, олоххутун алдьатаайаҕыт. Соҕотох сылдьааччылар да эмискэ элбээбит интэриэстэн төбөҕүт эргийэн, атыны талан кэбиһэн, кураанаҕы кууһаайаҕыт. Хайа да түгэҥҥэ толкуйдаан баран быһаарыныҥ. Күүс-кыах биир тэҥ буолбат: үрдүүр, намтыыр. Харыстанаргыт ордук. Тэрээһин эгэлгэтэ күүтэр. Мааны уопсастыбаҕа ыалдьыттыыргыт үксүүһү. Ол туһалаах дьону буларга көмөлөһүө. Талааҥҥытын кыахтаах дьон таба көрөннөр, улахан сыраны бараабакка, ситиһиилэнэр кыаххыт улахан. Онтугутунан киһиргэнимэҥ. Ону Моҕой сөбүлээбэт. Табыгастаах, уһун кэмнээх барыһы аҕалар сөбүлэҥи түһэрсиигэ артыыстыыр талааҥҥыт туһалыа. Кумааһынньыккыт толору, онон үөрдүбэт буолуон табыллыбат. Ол быыһыгар онно саантааччы да син баар аҕай.
Сылгы (1942, 1954, 1966, 1978, 1990, 2002)
Биисинэскэ уонна карьераҕа ситиһии күүтэр. Кутталлаах эйгэ – сүрэх, о.э. таптал боппуруоһа. Үйэлээх, имэҥнээх тапталы эрэннэрэр киһи албынныыр куттала баар. Быйыл саҕаламмыт «арамаан» кэскилэ суох. Олоххут аргыһын быстах кэмнээх аралдьыйыыга атастаһыма. Ол кэриэтэ үлэҕэ-хамнаска оройгунан түс. Үс сылга ситиһиэхтээххин биирдэ олордон ылыаҥ. Бэйэҥ эрэ түһэн биэрбэтэргин, үп-харчы үрүйэлии сүүрүгүрүө. Туһалаах, көдьүүстээх стажировка, командировка, дуоһунас үрдээһинэ, үлэ саҥа саҕахтара – бу барыта иннигэр тэлгэнэр. Ыл, сатаан туһан. Үлэ чэрчитинэн буолбакка, ыра санаа оҥостубут сиргэр сынньанан кэлиэххэ сөп. Сүрүнэ, онно тиийэн тапталга ылларан, “алдьаммыт сүрэхтээх” эргиллимэ, элбэҕи билэн-көрөн, үтүө өйдөбүллээх төнүн. Күүс-уох дэлэй. Наадалаахха туһаай. Доруобуйаҥ үчүгэй, түһэн биэриэ суоҕа.Ыаллар олохторо дьаалатынан устуо. Тапталлааҕыҥ эн ситиһиигиттэн үөрүө, толору өйүүргэ кыһаныа. Өйдөспөт түгэн, мөккүөр да баар буоллаҕына, кылгас кэмнээх. Саҥа ыал буолааччылар, урууну эһиилгигэ көһөрөргүт ордук.
Моҕой (1941, 1953, 1965, 1977, 1989, 2001)
Үчүгэйтэн атыны аҕалбат сыл.
Бары салааҕа табыллыаҥ. Доҕотторуҥ – эрэллээхтэр, дьиэ кэргэниҥ – өйүүр. Доҕор оруола быйыл улаатар. Туһалаах идиэйэни, былааны этэн биэриэхтэрэ. Ону олоххо киллэрэн иһиэҥ. Атын сиргэ көһөргө санаммыт буоллаххына, өссө улахан ситиһии күүтэр. Сыаналаах малы-салы ылыныы, биисинэскэ үбү угуу табыллыа. Үбү тутатына бараамаҥ. Сыл бүтүүтэ олус туһалаахха туттар түгэн үөскүөн сөп. Улахан атыы-тутуу көстөр. Дьиэ, массыына, даача... Бэйэҕит сылгытыгар табыллыбатаххатына, хаһан? Онон хорсуннук киирсэн, айан-тутан, үлэлээн иһиҥ. Дьиэ кэргэн олоҕо дьоллоох, кинилэр эйигин үөрдэллэрэ элбиэ. Иһирэх сыһыан олохтонуо.
Сороххо күһүөрү кыраныысса таһыгар тахсар кыах бэриллэр. Туттумахтаһыҥ. Туруккут, настарыанньаҕыт тупсуо. Таптыыр доҕору булунуу, уруу тэринии – саамай кэмэ.
Саргылана Николаева,
03-01-2013 05:31
(ссылка)
Наслеги.ру сахалыы сайт
Наслеги.ру сахалыы саайт туЬунан билэ5ин дуо?
киирэн керуц:
http://naslegy.ru/
PS: манна Саха сирин бары улуустар нэЬилиэктэрин дьаЬалталарын главаларын ааттара, раб.телефоннара баар эбит, ол гынан баран главалар ааттара урукку сыллардаа5ылар, сацардыллыбатахтар?!
киирэн керуц:
http://naslegy.ru/
PS: манна Саха сирин бары улуустар нэЬилиэктэрин дьаЬалталарын главаларын ааттара, раб.телефоннара баар эбит, ол гынан баран главалар ааттара урукку сыллардаа5ылар, сацардыллыбатахтар?!
Булууьэ суурдуутэ
Тацха кэмигэр булууьэ суурдээччибит. Билигин ону боболлор. Онтон син кырдьыгы этэр ээ, ыцырбыт киьигиттэн тутулуктаах быьыылаах. маны полициялар то5о туьамматтара буолуой? Ба5ар, туьаналлара дуу? Халаабыт, елербут, суппут дьону буларга олус туьалаах быьыылаах буолсу дии саныыбын ээ. Биирдэ уонча сыл иьигэр суппут а5атын кыыс ыйыппытыгар эппиэттээн испит киьини тохтоппута. онтон кестерунэн кинини икки киьи елербут курдуктар этэ. саатар ханна кемуллэ сытарын билиэ этэ. ол таах хаалбыта. Кыыс куттанан а5атын теттеру ыыппыта. Мин а5ам уцуо5ун булан тэйиэм этэ. Эьиги туох дии саныыгыт?
Тубэлтэлэри ханна кэпсэтэллэрий?
Утуе киэьэнэн! Тубэлтэлэри ханна кэпсэтэллэрий? Сахалыы.
настроение: Грустное
хочется: услышать истории
слушаю: истории
куттар, иччилэр
Дорооболорун. Куттар диэн ючюгэй ыраас дууhалар, сырдык энергия, тапталтан ёскююр диэн быhаардылар. Онтон киhи куhа5ан кута сылдьар диэни истибитим, куhа5ан кут диэн эмиэ баар буолуон с8п дуо Эбэтэр иччи ючюгэй дуу, куса5ан дуу? холобур дьэ иччитэ дьиэни харыстыыр игин диэччилэр дии , эбэтэр иччи диэн куса5ан куттар диэччилэр эhиги туох диэн саныыгытый?
Саргылана Николаева,
11-06-2012 18:45
(ссылка)
ТААТТА 100 сылыгар аналлаах ыЬыах
Бэс ыйын 16-17 куннэригэр, Таатта улууЬун 100 сылын керсе
улуу тунах ыЬыах буолаары тырар. Киирии билиэтинэн ЛОТЕРЕЯ оонньонор.
(Массыына, скутер, ЖК телевизор, бытовой техника)
1. Республикатаа5ы мас тардыЬыытыгар абсолютнай курэхтэЬии финала. кытталлар: Евгений Сивцев, бырааттыы Саввиннар, Юрий Протопопов, Федор Федоров уо.д.а
2. Республикатаа5ы хапса5ай курэхтэЬиитигэр абсолютнайга финал.кытталлар: Николай Чукров, Платон Саввинов, Дмитрий Рахлеев, Игнат Андросов, Степан Могдоев, Увар Тимофеев уо.д.а
3. Эстрада сулустара: Лэгэнтэй, Далаана, Олимпия, Ыра Ча5аан, Норд Саунд, ЦИРК артыыстара: Дмитрий Халыев, Суорун Омоллоон аатынан Государственнай опера уонна балет театрын артыыстара, "Ыччат айар аартыга" шоу-концерт.
Конкурстар:
- "Чуопчаарар санаалар, чугдаарар куоластар"
аЬа5ас улуустаа5ы чабыр5ахсыттар туЬулгэлэрэ.
- "Саха омугун самныбат саргыта- ОЛОНХО туЬулгэтэ
- "Саха талба мааны тацаЬа" республиканскай керуу
- "ОЬуохай оонньууну дуоратан" оЬуохай туЬулгэтэ.
- "Дьиэрэй тойугум" аЬа5ас улуустаа5ы тойуксуттар
туЬулгэлэрэ
- Айталыына-куо"кэрэ-куолар республикатаа5ы конкурс
- "Уус туЬулгэтэтигэр" быыстапка уонна тэттик курэхтэр
- "Кустук араас ецунэн Тааттабын мин хоЬуйабын" о5о уруЬуйун курэ5э
- Положение республиканского конкурса художественного
чтения, посвященного к100-летию Таттинского улус
улуу тунах ыЬыах буолаары тырар. Киирии билиэтинэн ЛОТЕРЕЯ оонньонор.
(Массыына, скутер, ЖК телевизор, бытовой техника)
1. Республикатаа5ы мас тардыЬыытыгар абсолютнай курэхтэЬии финала. кытталлар: Евгений Сивцев, бырааттыы Саввиннар, Юрий Протопопов, Федор Федоров уо.д.а
2. Республикатаа5ы хапса5ай курэхтэЬиитигэр абсолютнайга финал.кытталлар: Николай Чукров, Платон Саввинов, Дмитрий Рахлеев, Игнат Андросов, Степан Могдоев, Увар Тимофеев уо.д.а
3. Эстрада сулустара: Лэгэнтэй, Далаана, Олимпия, Ыра Ча5аан, Норд Саунд, ЦИРК артыыстара: Дмитрий Халыев, Суорун Омоллоон аатынан Государственнай опера уонна балет театрын артыыстара, "Ыччат айар аартыга" шоу-концерт.
Конкурстар:
- "Чуопчаарар санаалар, чугдаарар куоластар"
аЬа5ас улуустаа5ы чабыр5ахсыттар туЬулгэлэрэ.
- "Саха омугун самныбат саргыта- ОЛОНХО туЬулгэтэ
- "Саха талба мааны тацаЬа" республиканскай керуу
- "ОЬуохай оонньууну дуоратан" оЬуохай туЬулгэтэ.
- "Дьиэрэй тойугум" аЬа5ас улуустаа5ы тойуксуттар
туЬулгэлэрэ
- Айталыына-куо"кэрэ-куолар республикатаа5ы конкурс
- "Уус туЬулгэтэтигэр" быыстапка уонна тэттик курэхтэр
- "Кустук араас ецунэн Тааттабын мин хоЬуйабын" о5о уруЬуйун курэ5э
- Положение республиканского конкурса художественного
чтения, посвященного к100-летию Таттинского улус
Саргылана Николаева,
21-05-2012 17:31
(ссылка)
Э5ЭРДЭ НЬУКУОЛУН КУНУНЭН!
Сааскы Ньукуолун кунунэн итии истиц э5эрдэ!
Уунэн-урдээн, улумнэЬэ улэлээн, уеруу-кетуу эцэрдээх, дьол-соргу тулалаах, ылсыбыккын ыпсара, туппуккун тупсара сырыт диэн алгыспын тиэрдэбин!
Без заголовка
Аламай Кун сыралынан саха тылынан кэпсэтэр, саха сахата!. Мин сан,а арыйбыт "Саха Сирин Ытык Сирдэрэ" - диэн сиргэ киирэн бэйэ5ит дойдугут туьунан дьон,н,о сэргэ5э кэпсииргитигэр ын,ырабын
Юшкова С.Д - ФФГУП Охрана Росгвардии -,
23-04-2012 09:17
(ссылка)
Без заголовка
Ориентир диэн тылы сахалыы перевоттаатахха туох диэн буоларый?
Без заголовка
8р кэмнэ кэлбэккэ, Эйиигин к8рб8кк8 Санааргыыр буоллум мин, Санньыйар буоллум мин. А5ынным,т8р88бют дойдубун, Суохтаатым дойдум кэрэ айыл5атын. Дойдубар сылдьыбата5ым 10-ча сыл буолла тиийдэхпинэ туох сиэри майгыны тутуhабыный? сирбин аргынан точна аhаппапын, атыннык тугу сюбэлиигитий?
Uybaan Сыромятников,
13-03-2012 09:00
(ссылка)
Солооьун диэни бары билэр инигит? онтон сонуок?
солооьун диэн - тыаны солоон ыраас сир онорооьун диэнтэн тахсыбыт, онтон сонуок - диэн туохтан у8скээбитий?
Саргылана Николаева,
01-03-2012 17:25
(ссылка)
ГРУЗОВЫЕ ПЕРЕВОЗКИ (Биллэрии) ЯКУТСК-ТААТТА-ТОМПО
Грузовые перевозки г.Якутск - с.Ытык-Кюель (Таттинский улус) - п.Хандыга (Томпонский улус)
объем 15 кубов, будка теплая.
тел 89141070292 89243690271
объем 15 кубов, будка теплая.
тел 89141070292 89243690271
Rozaliya Shamaeva,
04-02-2012 19:51
(ссылка)
Саха таабырыннара
Учугэй куццэ ойуулаах сонун кэтэр,куьа5ан куццэ муостаах бэргэьэтин кэтэр.тугуй?
Uybaan Сыромятников,
30-01-2012 08:18
(ссылка)
саха уонна нуучча остуоруйалара
сахаларга сурэ5э суохтар туьунан ханнык остуоруйа баарый? нууччаларга уксэ кэриэтэ оннуктар дии. золотая рыбка, емеля дурачок, уо.д.а. ол аата нууччалар барыта бэлэмнэ ымсыырар омук буолан остуоруйа эмиэ оннук дии саныыбын. эьиги туох диигит ону?
Иван Николаевич Алексеев,
10-12-2011 03:20
(ссылка)
Сахалыы аат
Ярославскай уобаласка.Рыбинскай оройуонна Саха дэриэбинэтэ,еруьэ дуу,урэ5э дуу баар эбит.Маны ким билэрий? 
Лена Птицына,
21-11-2011 16:05
(ссылка)
Сахалыы сценарийдар
Убаастабыллаах саха тылын сугуруйээччилэрэ! Хайа ба5арар бырааьынньыкка, торжественнай, дьылабыай корсуьуулэргэ сценарийа суох сатаммаппыт. Угус киьи ыарыр5атара буолуо диэн саныыбын. холобур мин наьаа ыарыр5атабын. Кылгас да буоллун, комо курдук сценарийтан быьа тардан суруйуо5ун эрэ. Алгыс, оьуохай буоллун, киирии да тыл буоллун.
Сахалыы хопооннор.
Суурэр тымныы уулардаах
Хадаар очуос хайалардаах
Кунэ киирбэт сайыннаах
Тымныы тыйыс кыпыннаах!!!
Хадаар очуос хайалардаах
Кунэ киирбэт сайыннаах
Тымныы тыйыс кыпыннаах!!!
Метки: Сахалыы хопооннор.
Саха тылын учууталлара бары манна киирин!
Бары бииргэ мустаммыт, бэйэ-бэйэбитигэр куус-комо буолуохха эрэ!
сана тема того суогуй?
санаттан сана теманы киллэрэн исэргит буоллар интэриэсинэй буолуо этэ а то того эрэ олус курус буолан эрэр бу сообщество
Лена Насырова,
06-10-2011 04:50
(ссылка)
мин тереебут тылым
Турция5а баран кэллим. Хата тюрк тыллаах буоламмын олус учугэйдик кэпсэтэн-ипсэтэн сырыттым. Тылбыт оло5о биир буолан сурун тылларын киьи ейдуур эбит, кинилэр эмиэ наьаа уерэллэр.
Uybaan Сыромятников,
29-08-2011 05:45
(ссылка)
дьэ эрэ Ураанхай Сахалар, тэтин туьунан т8ь8 билэ5ит)))
тэтин чаран, дуу тэтин чагда дуу? биитэр олох атыннык ааттанар дуу?
В этой группе, возможно, есть записи, доступные только её участникам.
Чтобы их читать, Вам нужно вступить в группу
Чтобы их читать, Вам нужно вступить в группу
