Откройте свой Мир!

слава богу я щас не езжу на маршруте № 217.... но воспоминания отпечатались в моей памяти навсегда..... вот некоторые из них.....
утром, когда нет настра.....вдобавок погода просто супер и в руках куча пакетов...(физ-ра, черчение и т д)....тащишься на остановку которая находится как минимум за 3 км от дома...
вот наконец то ты пришел на остановку..... как всегда ветер в лицо... и маршруты типа 237, 215, 213, 208.....или автобусы 12, 13....и полуразваливающийся 33.....А 217 ВСЕ НЕТ!!!!!....
наконец-то он подъехал..... с довольным лицом пытаешься туда запихнуться...... но когда видишь что кондуктор больше чем сама маршрутка......начинает казаться, что туда тебе не залезть....
странно но ты туда влез..... и видишь своих друзей и однокласников в позе рака.... в руке пакеты и сумка....а другой рукой держишься.... не известно за что...а точнее за кого....
неуспел зайти как кондуктор уже требует деньги.....а руки заняты...с большим трудом вытаскиваешь эту гребанную оплату и вручаешь ее кому то впереди стоящему к тебе задом.....
там еще одна остановка.....маршрутка резко тормозит и все падают друг на друга...... все это сопровождается визгом, криком, музыкой у водителя и смехом....
маршрутка наконец-то устаканилась..... и туда заходит еще пол-лицея...... и первыми туда заходят учителя.... которым надо уступать, хотя все итак стоят........
едем дальше..... точнее летим..... по кочкам, по бардюрам водитель просто летит.... зато с 8 классами смешная история.... протягивает 8классник оплату и таким милым голосом лепечет: "детский"...
а на вид лет 17..... кондуктор естественно злится и орет на всю маршрутку: "справка есть??"... ребенок долго роется в карманах в поисках этой несчатсной мятой бумажки.... находит и кондуктор затыкается....
как то раз мне так кондуктор наехал на мня..... "какой детский? апайка, Вам 3 взрослых платить надо!!".... никогда не забуду.....
и вот наконец-то мы миновали новостройку....ДК ПОШ...и тут кто-то произносит "лицей остановите?!"....монотонным голосом кондуктор отвечает "РОВД ЕСТЬ!"....вся маршрутка забита лицеистами, а останавливают РОВД...
ну вот..видны зеленые ворота лицея......и мы приехали...день еще не начался а лицеисты уже устали...потому что стояли как аисты на одной ноге....
выкатываешься из маршрутки..... и плетешься в лицей...  грызть гранит науки......

Ответы
Билет № 1

1)  Абай Ќўнанбайўлы - аќын, аєартушы, ќазаќ јдебиетініѕ негізін салушы, Семей жеріндегі  Шыѕєыстауда ірі бай отбасында дїниеге келген Медресені бітіреді. Орыс мектебінде оќиды. Ќазаќ тіліне Пушкинніѕ, Лермовтыѕ, Толстойдыѕ, Салтыков-Щедринніѕ, Гетеніѕ шыєармаларыныѕ аударады. Абайдыѕ јйгілі шыєармаларыныѕ бір саласы ќара сґздері. Мўнда адамгершілік, еѕбек, тјрбие, жалќаулыќ, јділдік, єылым, ґнер туралы ойларын баяндайды. Ол 1845-1904 жылдар аралыєын да ґмір сїрген лирик аќын.

2) Даусты дыбыстар: а, о, е, ы, і, ї, ў, и, ј.
Тілдіѕ ќатасына ќарай: жуан, жіѕішке.
Жуан - а, о, ў, ы, у
Жіѕішке - ј, ґ, ї, і, е, и.
Ерінніѕ ќатысына ќарай: еріндік - о, ґ, ў, ї, у
                                           езулік -а, ј, ы, і, е, и.
Шаќты ќатасына ќарай: ашыќ - а, ј, о, ґ, е.
                                         ќысаѕ - ў, ї, ы, і, и, у.
Фонетика - тілдіѕ дыбыстыќ жїйеін зерттейтіѕ єылым.

3)          Жекеше                          Кґпше тїр
    I ж. Мен азаматпын              I Біз азаматпыз
    II ж. Сен азаматсыѕ             II Сендер азматсыѕдар
           Сіз азаматсыз                    Сіздер азаматсыздар
    III ж. Ол азамат                   III Олар азаматтар

    I ж. Мен ќайраткермін         I Біз ќайраткерміз
   II ж. Сен ќайраткерсіѕ         II Сендер ќайраткерсіѕдер
           Сіз ќайраткерсіз               Сіздер ќайраткерсіздар
  III ж. Ол ќайраткер              III Олар ќайраткерлер

Билет № 2

1)  Араб жазуымен тўѕєыш кітаптардыѕ бірі - "Ќутадєу білік" Бўл кітапті 1069 жылы ірі єўлама Жїсіп Баласаєўн жазып, сол кезде Ќашќария мен Жетісуды билеген Сутук Бограханєа сыйлаєан.
Кітаптыѕ араб алфавитімен жазылєан екі нўсќасы Каир мен Ташкенте саќталєан. Ал Бограхаєа берілген їшінші нўсќасы ўйєыр алфавитімен жазылєан. "Осыєан ќараєанда, -дейді атаќты тїрколог профессор С. Е. Малов, - кітап јуелде араб жазуымен жазылєан болуєа тиісті".
Бўдан кейінгі кітап - "Диуани луєат-ат-тїрік" 1072-1074 жылдары араб алфавитімен жазылєан. Оныѕ авторы-ўлы єалым Махмўд Ќашќари. Осыдан бастап Орта Азияныѕ ўлы єалымдары мен аќындары, тарихшылары араб жазуып орта єасырєа дейін пайдаланєан. Ал араб алфавиті Ќазаќстанда XX єасырдыѕ басына дейін (1929 жылєа дейін), яєни 900 жыл бойы ќолданылды.

2) Фонетика - тілдіѕ дыбыстыќ жїйеін зертейтін єылым.
Дыбыстар:
          Дауысты дыбыстар (12+З)                                         Дауыссыз дыбыстар (25+У)
  Жуан: а, о, ў, ы;         Жіѕішке: ј, ґ, ї, і, е.                       Ќатаѕ: п, ф, к, ќ, т, с, ц, ч, ш, щ.
  Ашыќ: а, ј, о, ґ, е;     Ќысан: ы, і, ў, ї, у.                         Ўян: б, в, г, є, д, ж, з, ћ
  Еріндік: о, ґ, ў, ї, у;  Езулік: а, ј, о, э, и, ы, і.                  Їнді: л, р, й, у, м, н, ѕ.

3) Жер, достыќ.

Билет № 3

1) Ќазаќстан Республикасыныѕ мемлекеттік елтаѕбасы кґк аспандаєы шаѕыраќќа ўќсас болып келеді. Сол шаѕыраќтан уыќ тјрізді жан-жаќќа кїн сјулесі тарайды. Екі жаќ шетінде алтын ќанатты екі аттыѕ бейнесі бар. Астынєы жаєында "Ќазаќстан" деген жазу тўр. Ќазаќстан Республикасыныѕ мемлекеттік таѕбасы екі тїстен тўрады: алтын сияќты сары жјне аспан секілді кґкшіл тїс.
Ќазаќстан Республикасыныѕ мемлекеттік жалауы ќабырєалары 1:2 ќатынасындай болатын кґк тїсті тґрт бўрышты жібек мата. Жалаудыѕ ортасында 32 сјулелі кїн бейнесі бар. Кїнніѕ астында самєаєан бїркіт бейнеленген. Жалаудыѕ сап жаєында вертикалды ќазаќтыѕ оюынан жасаєан жолаќ бар. Кїнніѕ, сјулелердіѕ,бїркіттіѕ жјне жолаќтыѕ тїсі - алтын тїстес.
 ЌР рјміздеріне елтаѕба, ту јѕўран жатады. Елтаѕбаныѕ авторы - Шґта Аман Уалиханов, Жандарбек Мјлібеков.
    Тудыѕ авторы - Шјкен Ниязбеков. Јнўранныѕ авторы - Назарбаев, Жїмекен Нјжемединов, Шјмше Ќалдаяќов.

2) Буын: ашыќ, тўйыќ, бітеу.
Бір дауыстыдан туратын не дауыссыздан басталып, дауыстыєа аяќталатын буынды ашыќ буын дейміз. (а, ба)
Екі немесе їш дыбыстан ќўралып, дауысты дыбыстан басталып, дауыссыз дыбысќа аяќталєан буын тўйыќ буын деп аталады. (аб, ант, аѕќ, ґрт, ўлт).
    Ортасы дауысты дыбыс болып, екі жаєынан дауыссызбен келген їш не тґрт дыбысты буынды бітеу буын дейміз.(баб).

3)                        Міндет                                                                       Мекен
           Жекеше:                     Кґпше:                                     Жекеше:             Кґпше:
 І Меніѕ Міндетім;    Біздіѕ міндетіміз;                            І Мекенім;          Мекеніміз;
 ІІСеніѕ Міндетіѕ;     Сендердіѕ міндеттеріѕ;                 ІІ Мекеніѕ;          Мекендеріѕ;
   Сіздіѕ Міндетіѕіз;  Сіздердіѕ  міндеттеріѕіз;                  Мекеніѕіз;       Мекендеріѕіз;
 ІІІ Оныѕ Міндеті;    Олардыѕ міндеттері.                     ІІІ Мекені;           Мекендері.

Билет № 4

1) Ахмет Байтўрсынўлы (1873-1937). Кґрнекті тілші єалым, јдебиет зерттеушісі, дарынды аудармашы, аєартушы жјне оќу ќўралдарыныѕ авторы А. Байтўрсынўлы ќазіргі Торєай облысындаєы Сартїбек деген орыс-ќазаќ мектебіне оќуєа береді. 1891 жылы мектепті бітірген соѕ, оранбарєа келеді. Мўнда мўєалімдер даярлайтын мектепке оќуєа тїседі. Оќуды бітірген соѕ Аќтобе, Ќостанай жјне Ќарќаралыды балаларєа сабаќ береді. Јдебиетпен айналысады, ґлеѕ-жырлар жазады. Ол тўнєыш рет ќазаќ тілінде јліппе, басќа да оќу ќўралдарын жазды. "Тіл ќўрал" деп аталатын оќулыєы 1914-1928 жылдар аралыєында алты-жеті рет басылып шыќты. А. Байтўрсынўлы 1913 жылы орынбарда  "Ќазаќ" газетін шыєарды.

2) Синоним - айтылуы, естілуі, жазылуы јр тїрлі болєанмен маєыналыќ жаєынан бір-біріне жуыќ сґздер. Мысалы: јдемі - сўлу, ќайєылы - мўѕды, батыр, ер, ќашыќ - алыс.

3) Ќазаќ елі бейбітшілік саясатын ўстанады. Зергерлер кїміс пен алтыннан јшекей бўйымдар соќты.

Билет № 5

1) Ќазаќстан халыќтарыныѕ тілдерін дамыту стратегиясы їш негізгі маќсатты айќындады.
Мемлекеттік тілдіѕ јлеуметтік-коммуникативтік ќызметін кеѕейту жјне ныєайту. Орыс тілініѕ жалпы мјдени ќызметін саќтау. Этникалыќ топтардыѕ тілдерін дамыту.
    Мемлекеттік тіл жґніндегі ќамќорлыєы. ЌР азаматыныѕ ана тілін ќолдануына, ќарым-ќатынас, тјрбие, оќу жјне шыєармашылыќ тілін еркін таѕдауына ќуќыєы бар.
    Мемлекет Ќазаќстан халќыныѕ тілдерін оќып-уйрену мен дамыту ушін жаєдай туєызу жґнінде ќамќорлыќ жасайды.
    Ўлттыќ топтар жинаќы тўратын жерлерде іс-шаралар ґткізімен кезде олардыѕ тілдері пайдаланылуы мїмкін.

2) Омонимдер - дыбысталуы, жазылуы, естілуі бірдей, біраќ маєынасы басќа сґздер. Мысалы: ара, арыќ жїз. Гїлге ара ќонды. Аєашты арамен кесті.

3) Ўлт, ўлтжанды, ўлтшыл. Кґмек, кґмекші, кґмектесіп.

Билет № 6

1) Ыбырай Алтынсарин (1841-1889) - аєартушы, педагог, жазушы, этнограф, фольклерист, ќоєам ќайраткері. 1850 жылы Орынбор ќаласындаєы жеті жылдыќ мектепке оќуєа кірген. 1857-1859 жылдары атасы Балќожа бидіѕ хатшысы болєан. 1864 жылы ќазаќ мектебін жјне ќазаќ ќыздары їшін мектеп ашќан. 1883 жылы мўєалімдер мектебін ашты.
    Ыбырай кітаптарыныѕ ішіндегі аса мазмўндысы - 1879 жылы шыќќан "Ќазаќ хрестоматиясы". Бўл еѕбекте Ыбырай їлгі-ґнеге, ґсиет, наќыл сґздері, шаєын ґлеѕдері, дидактикалыќ - тјрбиелік маѕызы бар мысалдары кґптен келтіреді.

2) Антоним - маєыналары бі-біріне ќарама ќарсы сґздер. Мысалы: аќ - ќара, суыќ - жылы, жаќсы - жаман.

3)                                                             "Кіші Отан"
- Асан, сен Кіші Отанды ќалай тїсінесіѕ?
- Мен "Кіші Отан" деп ґзімніѕ туып ґскен жерімді.
- Сонда, сеніѕ "Кіші Отаныѕ" ќай жер?
- Ол, Семей ќаласы.
- Сен ќалаѕды не деп маќтар едіѕ?
- Меніѕ ќалам, кґп ўлтты, ўлы адамдар, Абай, Шјкјрім, Мўхтар ґмір сїрген жер.
- Сен отаныѕды сїйесіѕ бе?
- Ия, мен отанымды сїйемін жјне маќтан тўтамын.

Билет № 7

1)                                                                      Тґле би
    Тґле би шамамен 1663 жылы Жамбыл облысы, Шу ґзені Жайсаѕ жайлауында дїниеге келіп, 1756 жылы ќазіргі Шымкент облысы Ленгер ауданы (1991 жылдан бері Тґле би ауданы) Аќбўрхан деген жерде тоќсан жасында дїние салєан. Тґле бидіѕ јкесі Јлібек те билік айтып, јділдігімен аты шыќќан адам болыпты. Тґле би оќыєан, сауатты, жастайынан халќыныѕ аќындыќ, шешендік ґнерінен тјлім алєан. Ол 15-20 жасынан - аќ билікке араласып, јділдігімен, шешендігімен кґзге тїсіп, елге танылєан. Ьґле бидіѕ ел-жўрт, аєайын-туыс, алысжаќынєа ќадір-ќасиеті хан, сўлтандардан да жоєары болєан.

Ќаз дауысты Ќазыбек би.
    Ќазыбе би (1667-1764) - Орта жїздіѕ "Тґле би" атанєан, мемендік сґздіѕ майталманы, Тјуке ханныѕ тўсында "Жеті Жарєы" јдетєўрып заѕ жинаєын жасаушылардыѕ бірі, еліміздіѕ тарихынан мјѕгілік орын алєан ірі тўлєа.
    Ќаз дауысты Ќазыбек би - еѕ алдымен, асќан шешем, аќын: екіншіден, ел басќарєан, дау-жанжалды јділ шешкен јділќазы, їшіншіден, ол - халыќаралыќ дјрежедені емші - дипломат, ќоєам ќайраткері.
    Ќза дауысты Ќазыбек би бабамыздыѕ денесі Тїркістандаєы Ќожа Ахмет Йасауи кесенесіне жерленген.

Јйтеке би.
    Јйтке Байбекўлы (1644-1700) - артына аталы сґз ќалдырєан шешеен билердіѕ бірі. Ќазаќ халќыныѕ басын біріктіріп, бір орталыќтан басќарєан жјне туысќан ќараќалпаќ, ќырєыз халыќтарымен одаќ ќўрып, жоѕєар ќалмаќтарына ќарсы біріѕєай хылыќ майданып ашќан, Тјуке ханныѕ кеѕесигі, кґмекшілерініѕ бірі болєан. Сонымен, Јйтеке би - шешендігімен бірге кезінде ел басќарєан, заѕ жобасын жасасќан, феодалдыќ ќазаќ мемлекетін ќўруєа ат салысып, їлкен їлес ќосќан ќоєам ќайраткері.

2) Тїбір сґз - сґздіѕ маєына беретін еѕ тїпкі бґлшегі. Ќосымша - тїбірге жалєанатын бґлшек. Ќосымша 2 тїрлі: жўрнаќ, жалєау. Жўрнаќ - ґзі жалєанєан сґздіѕ маєынасын ґзгертетін ќосымша. Жалєау - сґз бен сґзді байланыс тўратын ќосымша.

3) Іскерік, мјдени.
 Іскерік. Іс - тїбір, зат есім, жалпы, дерексіз; кер - зат есімнен сын есім тудырушы жўрнаќ; лік - сын есімнен зат есім тудырушы жўрнаќ.
Мјдени - тїбір, сын есім. Ќандай? Деген сўраќќа жауап беріп аныќтауыш болып тўр.
Билет № 8

1)                                                    Меніѕ Отаным - Ќазаќстан.
    Ќазакстан Еуразияныѕ орталыєында орналасќан. Бўл ел ґте тамаша жјне кґркем жер. Ќазаќстанда биік Алатау тауы, Ертіс, Сырдария, ґзендері жјне шегі бітпен даласы бар. Ќазаќстан жерінде кґптеген ўлт ґкілдері бейбетшілік ґмірде ґмір сїреді. Біздіѕ елімізде байлыќ кґп. Олар сирек кездесетін аѕдар, ґсімдіктер жјне пайдалы ќазбалар. Ќзаќстанда кґркем ќалалар бар. Мен ґз Отанымды сїйемін!

2) Зат есім - заттыѕ (нјрсеніѕ) атын білдіретін атау сґздер. Сўраќтары: кім? не?
Жалпы зат есім - біркелкі заттарды, ќўбылыстарды, жан-жануарларды жаппай атайтын зат есімдер. Мысалы: ата, ана, апа.
Жалќы зат есім - жеке адамдарды, жеке заттарды, ќўбылыстарды жекелеп атайтын зат есімдер. Жалќы есімдер їнемі бас јріппен жазылады.
Жалаѕ зат есім - бір сґзден біріккен, ќосарланєан, тіркескен, ќысќарєан зат есімдер, Мысалы: бјйтерек, белбеу
Негізгі зат есімдер - тек тїбірден тўратын зат есімдер, сондыќтан тїбірге жјне жўрнаќќа бґлінбейді. Мысалы; ана, бала.
Туынды зат есімдер - жўрнаќ арќылы жасалєан зат есімдер. Мысалы: достыќ, болыќшы.

3) Тарихшылардыѕ                                            Ордасы: 1. орда - з. е., жалпы, дерексіз.
1. тарих - жалпы з. е., дерексіз.                                       2. сы - тјуелдіктіѕ жаєаулы ІІІ жаєы.
2. есімдерден з. е. Жасайтын жўрнаќ шы.
3. кґптік жалєау -лар.
4. дыѕ - ілік септіктін жалєауы.

Билет № 9

1) Ежелгі ќалалар - Тїркістан, Отырар, Тараз. Тїрістан ќаласы - ќазіргі Оѕтїстік Ќазаќстан облысындаєы Тїркістан ауданына орталыєы, Шымкент ќаласы 225 шаќырым жерде. Бўл ќаланыѕ орнында IV - X єасырларда Шабєар деген їлкен ќала болєан. IX - X єє. Йаса (Йасы) деп аталєан. XV єасырдан бастап Тїркістан деп аталды.
    Отырар VI - VIII єє. Сырдария ґзенініѕ орта тўсындаєы ірі мемлекеттіѕ астанасы болєан. XVI - XVII єє. Отырар саяси, шаруашылыќ жјне мјдени орталыќ болєан. Ол алєашќы кезде Фараб деп аталды. VII єасырдан бастап Тараз деген таєы бір јгілі ќала Ўлы Жібек жолы бойындаєы ірі ќалалардыѕ біріне айналєан. Мўнда Айша бибі кесенесі мен Бабажы ќатын кесенесі бар. Јйгілі Тараз моншасы - орта Азия мен Ќазаќстандаєы еѕ алєашќы моншалардыѕ бірі..  X - XII єасырлар - ќаланыѕ еѕ гїлденген кезі.

2) Сын есім - заттыѕ сыныѕ білдіреді. Сўраќтары: ќандай? ќай?
Маєынасына ќарай: сапалыќ - аќ, ќара, жеѕгіл, сўлу;
                                              ќатыстыќ - тўзды, аќшалы.
Тўлєасына ќарай: негізгі - жаќсы, јдемі, сўлу;
                               туынды - ќысќы, таулы, ґткір.
Ќўрамына ќарай: дара - кіші, тар, жас;
                              кїрделі - ойлы-ќырлы, ўзын бойлы, ќызыл ала.

3) Оќушылар жазєы демалыста тауєа серуенге шыќты.
     Оќушылар - жалпы з. е;.
 оќу - тўйыќ етістік;
 шы - есімдерден зат есімнен жасайтын жўрнаќ;.
 лар - кґптік жалєау.
    Жазєы - тїбірі жаз - жалпы з. е.
 єы - есімдерден сын есім жасайтын жўрнаќ.
    Демалыста - тїбірі демал - етістік;
 ыс - ортаќ етістіѕ жўрнаєы
 та - Ж. с. жалєаулы.
    Тауєа - тїбірі тау - жалпы з. е.
 єа - Б. с. жалєауы;
    Серуенге - тїбірі серуен - з. е.
 ге - Б. с. жалєауы.
    Шыќты - тїбірі шыќ - етістік;
 ты - ґткен шаќ жўрнаєы.

Билет № 10

1) Аќпарат ќўралдары - мерзімдік аќпарат ќўралдары деп аталады. Мерзімдік басылымдарєа газет журналдар жатады. Газет журналдардыѕ адам ґмірінде алатын орны зар. Біз газеттен еліміздегі, шетелдегі оќиєалардан білеміз. Сонымен бірге тарихи оќиєалар жайында, атаќты адамдар жайында маќалдар оќимыз. Газет, журналдардыѕ тїрі кґп: жергілікті, ресми, жеке меншік, балаларєа, жасґстірімдерге, спортќа, музыќаєа арналєан бўл кїнде елімізде 1500 астам газет журналдар шыєады. Жергілікті газеттер: "Ертіс ґнері", "Семей таѕы", "Сегодня", "Спектр".

2)  Сан есім - заттыѕ ретін, санын, мґлшеріы, ќатарын білдіреді. Сўраќтар: неше? ќанша?
    Ќўрамына ќарай: дара - (1 сґзден болады) бір, екі, уш;
                                          кїрделі  - (бірнеше сґзден болады) он бір, жиырма бес.
    Тўлєасына ќарай: негізгі - їш, миллион, он, жеті;
                                           туынды - бес + еу, їш + тік;
                                           ќос - екі-ўш, бес-бестен;
                                           тіркес - бір жїз отыз, он жетінші.
    Маєынасына ќарай: 1) есептік; 2) жинаќтыќ; 3) болжалдыќ; 4) реттік; 5) топтыќ;
                                              6) бґлшектік.

3) Демалушылар кґлге келіп тыныєады, ґйткені жаз айы демалуєа ґте ќолайлы.

Билет № 11

1)                                                          Ќазаќ халќыныѕ салт-дјсїрлі.
Шілдехана - жаѕа туєан нјрестеніѕ ќўрметіне жасалатын той. Дастарќан жайылып, жастар домбыра тартып, јн салып, ўлттыќ ойындар ойналады. Шілдехана думанды болса, сјби сергек, ќызыќты ґмір сїреді деген сенім бар.
Ќарќынап шыєару - нјрестеніѕ туєан кїніне ќырыќ кїн толєан соѕ, ыдысќа ќырыќ ьір ќасыќ су ќўйып, соєан шамылдырады. Сјбидіѕ ќарын шашын, жарнаєын алады. Ит жейдесін (алєашќы кигізілген жейдесі) шешіп алып, саќтап ќояды. Мерекеліп дастарќан жайылады.
Бесікке салу - халќымызда бесік-ќасиетті, киелі, ќўтты мїлік, сјбидіѕ алтын ўясы болып есептеледі. Бесікті отпен аластап, баланы бґлейді. Бўл - халќымыздыѕ елеулі їлкен дјстїрі. Бесікке салу жалы жасы їлкен немесе елдіѕ ќўрметті, онегелі адамына жїктеледі. Мерекелік дастарќан жайылып, бесікке алєан адамєа кјде беріледі.
Тўсау кесу - сјби ќаз тўра бастаєанда, тез жїріп кетсін деп, ала жіп есіп, екі аяєын тўсап, сїренбей жїретін адамєа тўсауын кестіріп, баланы ќолынан ўстап, тез-тез жїгіртеді. Оєан ќуанысып, шашу шашылып, дастарќан жасалып, "тўсаукесер" кјдесі беріледі.
Їйлену тойы туралы.
    Ќазіргі зааманда жастардыѕ їйлену тойы, негізінен, жїйелі бір тјртіппен ґтеді. Бўл бірін-бірі сїйіп, ўнатќан ќыз бен жігіттіѕ ата-ана, аєайын-туыстарыныѕ танысып білісуінен басталады.
    Алдымен кїйеу жігіттіѕ їйіне келіп, ќыз ата-анасыныѕ ризалыєын алып, ќўда болысып, тойдыѕ барысы жайлы келіседі.

2) Есімдік - есім сґздердіѕ (зат есім, сын есім, сан есім) орнына жїретін сґз табы.
 7 топќа бґлінеді:

1. Жіктеу есімдігі - белгілі бір жаќтыѕ ўєымымен байланысты ќоланылатын есімдіктіѕ тїрі: мен, сен, сіз, ол, біз, біздер. кім? кімдер? не?

2. Сілтеу есімдігі - мезгеу, нўсќау, кґрсету маєыналарын білдіреді: бўл, сол, осы, осынау, сонау, ана, мына, мынау, јне, ніне. Ќай? ќайсысы?

3. Сўрау есімдігі - жауап алу маќсатымен сўрау маєынасында ќойылады. Сўраќтары: кім? кімім? кіміміз? не? ќай? ќандай? ќанша? неше? нешеу? нешенші? ќайда? ќалай? ќашан? ќайдаєы? ќашанєы? ќайсысы? нешеуі? т. б.

4. Ґздік есімдігі - ґз деген бір єана сґзден жјне оныѕ тјуелденген тїрлерінен тўрады.

5. Жалпылау есімдігі - жалпылау, жинаќтау маєыналарын білдіретін есімдіктер: бјрі, барлыќ, бар, барша, бїкіл, куллі, бїтін, тїгел, тегіс.

6. Болымсыздыќ есімдігі - болымсыздыќ маєынаны білдіретін есімдектер: емштеѕе, ештеме, ешкім, ембір, ешќашан, ешќандай, ешќайда.

7. Белгісіздік есімдігі - заттыѕ сындыќ белгісін, сан мґлшерді белгісіз етіп, жорамалдап, тўспалдап кґрсету: біреу, кейбіреу, јркім, јрне, јлдене, кейбірі, јлдеќашан.

3)  Дјстїрлі  - дјс - тїр -лі. (бітеу - бітеу - ашыќ);
 д - дауыссыз, ўян;
 ј - дауысты, жіѕішке, ашыќ, езулік;
 с - дауыссыз, ќатаѕ;
 т - дауыссыз, ќатаѕ;
 ї - дауысты, жіѕішке, ќысан, еріндік;
 р - дауыссыз, їнді;
 л - дауыссыз, їнді;
 і - дауысты, жіѕішке, ќысаѕ, езулік.
                                                                                  
   Отбасында - от - ба - сын - да (тўйыќ - ашыќ - бітеу - ашыќ)
 о - дауысты, жуан, ашыќ, еріндік;
 т - дауыссыз, ќатаѕ;
 б - дауыссыз, ўян;
 а - дауысты, жуан, ашыќ, езулік;
 с - дауыссыз, ќатаѕ;
 ы - дауысты, жуан, ќысаѕ, езулік;
 н - дауыссыз, унді;
 д - дауыссыз, ўян;
 а - дауысты, жуан, ашыќ, езулік.

Билет № 12

1) Ќазаќ тілі - ќазаќ халќыныѕ ана тілі. Ол тїркі тілдері тобына жатады. Ќазаќ, ќараќалпаќ, ноєай, татар, башќўрт тілдері бір-біріне ґте жаќын. Ґйткені бўлар жалпы тїркі тілдерініѕ бір тармаєы - ќыпшаќ - ноєай тобынан ґрбіген тілдер. Ол осы ўзаќ уаќыт бойы ќазаќ халќыныѕ ґзара тілдесу ќатеттілігін ґтеп келумен ќатар, оныѕ рухани байлыєы - ауыз јдибиетін атадан балаєа мўра етіп ауызша жеткізді. Мўны "Ер Тґстік", "Аяз би" сияќты ќазаќ ертегілерінен, "Ќобыланды батыр", "Ер Тарєын", "Алпамыс" тјрізді батырлар жырынан, "Ќыз Жібек", "Ќозы Кґрпеш - Баян сўлу" секілді єашыќтыќ жырларынан, сонымен бірге халќымыздыѕ аса мол маќал-мјтелдерінен, жўмбаќтары мен жаѕылтпаштарынан кґруге болады.

2)    Етістік - заттыѕ ќимылын, іс-јрекетін, кїй-жайын білдіретін сґз табы. Сўраќтары: не істейді? не істеді? не ќылды? не ќылєан? не ќылады? ќайтті? не істеп? ќайтіп? не істесе? не болады? т. б.
    Тїрлері: жалаѕ жјне курделі.
    Жалаѕ етістіктер ќўрылымына ќарай тїбір жјне туынды етістіктер болып екі топќа бґлінеді.
    Негізгі тїбір етістік - ары ќарай бґлшектенбейтін етістік формалары, сґздіѕ негізгі тїбірі етістік болады (кел, бар, жїр).
    Туынды тїбір етістік - басќа сґз таптарынан сґзжасамдыќ жўрнаќ арќылы жасалєан етістіктер.
    Кїрделі етістіктер. Ќазаќ тілінде кемі екі я одан да аса компоненттерден ќўралатын етістік тіркістері мен етістікті тіркестер тіптен кґп. (жјрдем, ет, телефон соєа сал).
    Кґмекші етістіктер - олар арќылы неме тїрлі семантикалыќ, грамматикалыќ нјзік абстракты маєыналар жасалады немесе беріледі.
    Сабаќты етістік - маєынасы жаєынан тура объектіні, табыс септіктегі сґзді ќажет етіп тўрамын етістіктер. Сўраќтары: кімді? нені? Мысалы: айт, баќ, ек, еле, жаз, жай, ќи, ер, сеп, тап, жер, їз,  шет, ыс...
    Салт етістік - маєынасы жаєынан тура объуктіні, табыс септіктегі сґзді ќажет етпейтін етістіктер. Олар мыналар: ау, бар, бўќ, жат, жет, жўз, жїр, кел, ќал, ґс. сал. Ти, тоз, тїс, кїрес, ќуан т.б.
    Болымсыз етістік - ќимылдыѕ, іс-јрекетпін болмауын білдіретін етістік. Жўрнаќтары: -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе, -жоќ, -емес.
Болымды етістік - ќимылдыѕ, іс-јрекетпіѕ болуын білдіретін етістік (сен кел, сен бер).
    Тўйыќ етістік - етістіктіѕ ерекше тїрі. Бўл форма амалдыќ (ќимылдыќ) деп те аталады. -у жўрнаєы жалєану арќылы жасалады.

3) Ґсімдік, Орман.
 А. с. ґсімдік, орман;
 І. с. ґсімдіктіѕ, орманныѕ;
 Б. с. ґсімдікке, орманєа;
 Т. с. ґсімдікті, орманды;
 Ж. с. ґсімдікте, орманда;
 Ш. с. ґсімдіктен, ормандан;
 К. с. ґсімдікпен, оманмен.

Билет № 13

1)    Колґнер
Ќазаќтардыѕ тўрмысында ќолґнер ерекше орын алєан. Јйелдер киіз уйдіѕ ќаѕќасын, жићаздарыѕ, ќаружараќтар жасаєан. Киіз їй жасайтын шеберлер ґте кґп болды. Олар кереге, уыќ, шаѕыраќ, есік, домбыра, ыдыс-аяќ, јр-тїрлі ќўрал-жабдыќтар, басќа да бўйымдар жасаєан.
Зергерлер кїміс пен алтыннан јшекей бўйымдар соќты. Јйелдер ќой жїнінен кілем, мата тоќыды, киіз басты.

2) Їстеу - ќимылдыѕ, іс-јрекеттіѕ јр тїрлі белгісін амал-тјсілін, мекеніѕ, себебін, маќсатын т. б. сипаттарын білдіретін жјне грамматикалыќ тўлєалармен тїрленбейтін сґздер. биыл (ќашан?), жоєары-тґмеп (ќалай?), басќа (ќалай?).
    Негізгі тїбір їстеулер - ќўрамы жаєынан тїбір жјне ќосымшаєа бґлшектеуге келмейтін їстеулер. Мысалы: жылдам, тез, аќырын, ерте, кеш, бўрын.
    Туынды тїбір їстеулер - басќа сґз татарынан сґз жасам жўрнаўтарыныѕ жалєауы арќылы жјне кейбір септік жалєауларыныѕ тїбірімен сіѕісіп, кґнелнуі арќылы жасалєан їстеулер.
    Кїрделі їстеулер - екі я одын да кґп тїбірдіѕ я сґздіѕ бірігуінен, ќосарлануынан, тіркесіп тўраќтануынан жасалады.

Їстеудіѕ тїрлері    Сўраќтары    Мысалдары
Мезгіл їстеуі - ќимылдыѕ, іс-јрекеттіѕ мезгілін, мерзімін білдіреді    Ќашан?
Ќашаннан?    бїгін, былтыр, биыл, ертеѕ, мезгілі, мерзімі, таѕертеѕ, кешке, ќазір, енді, ендігјрі, бўрын, кїндіз, ертеден, ќыстыгїні.
Мекен їсеу - орны, баєыты    Ќайда? Ќайдан?    ілгері, кейін, јрмен, мўнды, мўнда, осында, сонда, артта, арттан, јрі, бері, жоєары, т.б.
Сын-ќимыл (бейне) їстеуі - амалы, сыны, бейнесі, тјсілі.    Ќалайма? Ќалай? Ќайтіп? Келіме?    јреѕ, аќырып, бірден, бірге, бірте-бірте, сґйтіп, бўрынєыма, ќолмаќґл, осылай, ґйтіп-бїйтіп, јреѕ-јреѕ, келе сала.
Мґлшер їстеуі - сынныѕ мґлшері, кґлемдік дјрежесі, шама-шарќы.    Ќанша? Ќаншама? Ќаншалыќ? Ќаншалап? Ќалай? Ќалайма?    Онша, сонша, соншалыќ, мўнша, мўншалыќ мўншама, анаєўрлым, бірќыдыру, талай, бірталай.
Кїшейткіш їстеуі - кїшейтеді немесе солєындатады.    Ќалай?
(Ќандай?)    јбден, тым, еѕ, ылєи, кілеѕ, сјл, ґѕкей, тіпті, наќ, јнтек, мїлдем.
Маќсат їстеуі - болу маќсаты    Ќалай? Не маќсатпен?    јдейі, јдейілеп, жорта, ќасаќына.
Себеп-салдар їстеуі - болу себебі немесе салдары.    Не себепті? Неге? Ќалай?    Босќа, бекерге, жоќќа, ќўр босќа, лажсыздан, амалсыздан, марасыздан.

3) Отан їшін кїрес - елге тиген їлес;

Туєан жердей жер болмас,
Туєан елдей ел болмас.

Билет № 14

1) Ўлттыќ киімдер: 1) Ішкі киімдер; 2) Сыртќы киімдер; 3) Ерлердіѕ бас киімдері; 4) Јйелдердіѕ бас киімдері; 5) Аяќ киімдер.
    Ішкі киімдер (нижнее бельё): 1) жейде; 2) кґйлек; 3) дамбал; 4) шалбар; 5) бешпент; 6) ќамзол; 7) желет;
    Сыртќы киімдер (верхняя одежда): 1) шапан; 2) сырмалы шапан; 3) тон; 4) ішік; 5) шидем.
    Ерлердіѕ бас киімдері: 1) бґрік; 2) тымаќ; 3) малаќай; 4) ќалпаќ; 5) таќия.
    Јйелдердіѕ бас киімдері: 1) кимешек; 2) жаулыќ; 3) бґрік; 4) сјукеле; 5) таќия.
    Аяќ  киімдер (обувь): 1) мјсі; 2) кебіс; 3) јйел етігі; 4) ерелер етігі.

2) Кґмекші (дјнекер) сґздер - жеке тўрып белгілі бір сўраќќа жауап бермейтін жјне сґйлем мїшесі бола алмайтын сґздер. Мысалы: Дариєа кітапханадан шыќты. Айгїл кітапті ашып шыќты. Дегенді шыќты сґзі бірінші сґйлемде негізгі сґз болып, екінші сґйлемде кґмекше сґз болып тўр.

3) Ќазаќстан егеменді елдер ќатарына жатады. Арал теѕізі экономикалыќ аймаєы тґмен ауданєа жатады. Ќоршаєан ортаны ќорєау - јр азамат парызы.

Билет № 15
1)    Дјулеткерей Шыєайўлы (1820-1887) - кїйші, композитор, ќазаќ кїй ґнеріндегі лирикалыќ баєыттыѕ негізін салушы. Оныѕ  јкесі Шыєай - Бґкей ордасыныѕ сўлтаны болды. Ол орыс тілі мен мјдениетін жаќсы білді. Дјулеткерей Ќўрманєазымен 1869 жылы кездесті. Оныѕ кеѕ тараєан кїйлері: "Ысќырма", "Ќос алќа", "Ќыз Аќжелеѕ", "Ќаражан ханым", т. б.
    Сїгір Јлиўлы (1882-1961) - Оѕтїстік Ќазаќстан обласыныѕ созаќ ауданында дїниеге келген кїйші. Ол 15 жасынан бастап домбырада кїй ойнай бастаєан. Сїгір ќобыз кїйлері мен домбыра кїйлерін бір-біріне жаќындастыра тїседі. Бўл ґнер оныѕ талантын басќа кїйшілерден ерекшелендіріп тўрады. Сїгір "Бес жорєа", "Шалќыма", "Аќќу" т.б. кїйлер шыєарєан.
    Дина Нўрпейісова (1861-1955). Аса дарынды кїйші Дина Нўрпейісова жеті-сегіз жасынан бастап ќолына домбыра ўстайды. Тоєыз жасында Ќўрманєазыны кґреді. Оныѕ кїйлерін їйренеді. 1888 ж. Ќўрманєазы Динаны соѕєы рет кґргенде, оєан домбырасын сыйлап, кїйлерін кейінгі ўрпаќќа жеткізуді аманат етеді.
    Халыќтыѕ кїйші-композитор Дина кґпшеген кїйлер шыєарды. Оныѕ ішінде "Той бастар", "Јсемќоѕыр", "Бўлбўл", "Ана бўйрыєы" атты кїйлері бар.
    Нўрєиса Тілендиев (1925-1999). Нўрєиса Атабайўлы Тіліндиев Алматы облысы Іле ауданыѕ Шилікемер деген жерінде дїниеге келген. Ол - ќазаќ  композиторы, дирижер, домбырашы, Ќазаќстанныѕ халыќ артисі, Халыќ ќаћарманы.
    Н. Тілендиев П. И. Чайковский атындаєы Мјскеу консерваториясыныѕ дирижерлік факультетін бітірген. 1953-1961 жылдары Ќазаќстанныѕ опера жјне балет театрында істеді. "Ќазаќфильм" кинустудиясы музыкалыќ редакциясыныѕ бас редакторы болды.
    Еркін тґгілген јсем јуен, сымбатты ырєаќ, нјзік лиризм, азаматтыќ пафос пен динамикалыќ серпін - Нўрєиса Тілендиев шыєармаларына тјн ќасиет. Ол тґрт жїзге тарта јн мен романстардыѕ, "Достыќ жолымен" баелетініѕ, "Алтын таулар" операсыныѕ, "Ата толєауы" поэмасыныѕ, т.б. кґптеген шыєармалардыѕ авторы.

2) Оќшау сґздер: 1) Ќыстырма сґз: сґйлемдегі айтылєа ойєа, сґйлеушініѕ кґзќарасын білдіреді. Сґз жоќ, рас, бјсе, јрине, баќытына ќарай, амал ќанша.
2) Ќарапта сґз: сґйлуші біреудіѕ назарын аудару їшін ќолданылады. Азамат екенсін, Иса!
3) Одаєай сґз: сґз табына жататын толыќ маєынасы жаќ сґздер, тек адамныѕ кґѕіл-кїйін жјне їй жайуандарын шаќыру, айдау маќсатында ќолданылады. Алаќай!, Ура!, Оћо!

3)  Уаќыт, мерзім, мезгіл кезеѕ.
 Їлкен, дју, орасан, зор.
 Аќылды, дарынды, данышпан, зерек, ойлы.

Билет № 16
1)    Меніѕ ќалам
Мен Семей ќаласында тўрамын. Семей ќаласы Ќазаќстанныѕ шыєысында орналасќан.Семей - еѕ кґне, тарихи калалардыѕ бірі. Семей ўлы Абайдыѕ, Шјкјрімніѕ, Мўхтар Јуезовтыѕ туєан жері. Семей ґѕірінде белгілі јншіер: Бибігїл Тґлегенова, Роза Рымбаевалар дїниеге келген. Семей ќаласын екіге жарып, Ертіс ґзені аєады. Семей ќаласында кґптеген зауыттар, фабрикалар жўмыс істейді. Ќырыќтан астам орта мектептер, балабаќшалары бар. Шјкјрім атындаєы университет, Семей педагогикалыќ институты, Медициналыќ академия, бірнеше колледжер мен лицейлер бар. Мўнда Абай мемориалдыќ  кешені, ґлкетану, Достоевский, Невзоровтар отбасы атандаєы мўражайлар жўмыс істейді. Семей ќаласында еліміздегі еѕ їлкен кґпір бар. Мен туєан ќаламды жаќсы кґремін.

2) Зат есімніѕ жалєаулары:
 1. Кґптік (лар, лер, дар, дер, тар, тер);
 2, Тјуелдік (меніѕ, сеніѕ...);
 3. Септік (А.с., І. с., Б. с., Т. с., Ж. с., Ш. с., К. с.,);
 4. Жіктік (мен, сен...).

3) Отансыз адам - ормансыз бўлбўл.
 Отан оттанда ыстыќ.
 Отанды сїю отбасынан басталады.

Билет № 17

1) Ќорыќтар (заповедники):
1. Аксу-Жабаєылы 1926 ж. - Батыс Тянь-Шань;
2. Наурызым 1930 ж. Торєай облысы;
3. Алматы 1935 ж. Алматы обл.;
4. Барсакелмес 1939 ж. Арал теѕізі;
5. Ќорєалжын 1968 ж. Астана ќ. 140 км шарыѕым жерде.
    Ќорыќтардыѕ маќсаты: табиєатты ќорєау жјне зерттеу.

2) Септік (падежы).
 А. с. Кім? Не?      -;
 І. с. Кімніѕ? Неніѕ?  -ныѕ, -ніѕ, -дыѕ, -діѕ, -тыѕ, -тіѕ;
 Б. с. Кімге? Неге?     -єа, -єе, -ќа, -ќе, -на, -не, -а, -е;
 Т. с. Кімді? Нені?     -ны, -ні- -ды,- ді, -ты, -ті -н;
 Ж. с. Кімде? Неде?  -да, -де, -та, -те, -нда, нде;
 Ш. с. Кімнен? Неден? -нан, -нен, -тан, -тен, -дан, -ден;
 К. с. Кіммен? Немен? -мен, -менеѕ, -бен, -бенен, -пен, -пене.

3) Тіл туралы:
1. Ана сїті бой ґсіреді,
   Ана тілі ой ґсіреді.
2. Анам берген тієан тілім,
    Атам берген ќўрал тілім.
3. Тјрбие басы - тіл,
    Ґнер алды - тіл.

Билет № 18

1)     Шешендік ґнердіѕ тууы, ќалыптасуы жалпы тіл ґнерініѕ шыєуымен, адам ќоєамыныѕ пайда болуымен байланысты. Ґйткені јрбір ќоєамныѕ ґзіне лайыќты ќарым-ќатынасы болатыны сияќты, оныѕ ґзіне лайыќты ойлау, сґйлеу мјдениеті, озыќ ойлы, шебер тілді адамдары да болатыны даусыз.
    Шешендік ґнер туралы єылымды халыќаралыќ тілде риторика дейді.
    Шешендік ґнер халыќтыќ-демократиялыќ ќоєамдарда аќыл-ойєа, сґзге еркіндік бар жерде дамиды.
    Ресейдегі шешендік ґнердіѕ негізін салєан атаќты орыс єалымы М. В. Ломоносов болды. Ол бірінші болып орыс тілінде "Краткое руководсто к красноречию" деген еѕбек жазды
Ќазаќ шешендік ґнерініѕ шыєу, ќалыптасу, даму тарихи, оныѕ кґрнекті ґкілдері - шешен билер мен батырлардыѕ шыєармашылыќ ґмірбаяндары жазылды.
Ќазаќ шешендік сґздерініѕ бастауы - маќалдар мен мјтелдер.

2) Сґйлемніѕ тїрлері:
 а)     Хабарлы сґйлем - айтылу маќсаты хабарлау, суреттеу, баяндауды білдіретін сґйлемніѕ тїрі. Хабарлы сґйлем интонациялыќ жаєынан кґтеріѕкі басталып, бјсеѕдеп бітеді. Сґйлем соѕында жазуда (.) нїкте ќойылады.
 б)     Сўраулы сґйлем - жауап алу маќсатымен сўрай айтылєан сґйлем. Сўраулы сґйлем интонациялыќ жаєынан кґтеріѕкі басталып, бјсеѕдемей, кґтеріѕкі ќалнында бітеді. Сґйлем соѕында жазуда сўрау белгісі (?) ќойылады.
 в)    Бўйрыќты сґйлем - біреуге бўйыру, тілек-ґтініне ету маќсатында айтылєан бўйрыќты сґйлем. Мысалы: Мурат, сен ґсіп кетепсіѕ. Наєыз жегіт болып ќалыпсыѕ! - деді Николай Трофимович.
    Бўйрыќты сґйлемде интонация біркелкі баса бермейді: бірде хабарлы сґйлем интонациясымен айтылады да, соєан сјйкес сґйлем соѕында я нїкте, я леп белгісі ќойылады.
 г)    Лепті сґйлем - сґйлеушініѕ кґѕіл-кїйін білдіріп, ерекше јуенмен айтылатын сґйлем. Лепті сґйлемніѕ ќўрамында кґбінесе одаєай сґздер, не деген, не еткен, ќандай деген сияќты кїшейткіш мјнді сґздер, -аќ, -ай, -ау деген сияќты демеулін шылыулар.

3)    Табиєатќа.
 т - дауыссыз, ќатаѕ;
 а - дауысты, жуан, ашыќ, езулік;
 б - дауыссыз, ўян;
 и - дауысты, жуан, ќысан, езулік;
 є - дауыссыз, ўян;
 а - дауысты, жуан, ќысан, езулік;
 т - дауыссыз, ќатаѕ;
 ќ - дауыссыз, ќатаѕ;
 а - дауысты, жуан, ашыќ, езулік.

    Ќастандыќ.
 ќ - дауыссыз, ќатаѕ;
 а - дауысты, жуан, ашыќ, езулік;
 с - дауыссыз, ќатаѕ;
 т - дауыссыз, ќатаѕ;
 а - дауысты, жуан, ашыќ, езулік;
 н - дауыссыз, їнді;
 д - дауыссыз, ўян;
 ы - дауысты, жуан, ќысаѕ, езулік;
 ќ - дауыссыз, ќатаѕ.

Билет № 19

1) Киіз їй - ќазаќ халќыныѕ ертеден келе таќан баспанасы. Ол кґшіп - ќонєамда иез жиып, шапшаѕ тігуге ыѕєайлы. Жазда ауасы таза јрі салќын. Ќыста ќазаќтар киіз їйдіѕ сыртќы киіздерін ќос ќабаттан жауып, ќыстан шыєа берген. Киіз їй ўйытќып ќатты соќќан дауылдап шыєаммайды, пґсерлен жауєам жаѕбырдыѕ суын ґткізбейді.
    Халќымыз XVIII є. Екенші жартысында єана балшыќтан, шымнан ќысытыќ їй (ќыстау) сала бастаєанымен, киіз їй осы кїнге дейін бірге жоласын келе жатыр.
    Ќазаќтыѕ киіз їйі ішкі ќанќасы (аєашы) мен сыртќы жамылєысына (киізі) ќарай 4 ќанат, 6 ќанат, 8 ќанат, 12 ќанат болып бґлінеді.

2) Жаќты сґйлем - ќўрамында бастауыш ќатысќан жай сґйлемніѕ тїрі. Кейде бастауыш тїйіп ќалады. Сґйлемде бастауышы айтылмаса да, баяндауышы арќылы табуєа болатын сґйлем.
 б) Жаќсыз сґйлем - баяндауыштыѕ бір ґзі сґйлемге ўйытќы болатын жай сґйлемніѕ тїрі.
 в) Жалаѕ сґйлем - тўрлаусыз мїше ќатыснаєан жай сґйлем. Жалаѕ сґйлем жаќты да жаќсыз болды мїмкін.
 г) Жайылма сґйлем - тўрлаусыз мїшелердіѕ ќатысуы арќылы жасалады. Жайылма сґйлемдер де жаќты немесе жаќсыз бола береді.
 д) Толымды сґйлем - айтылуєа тиісті мїшелері тїген ќатысќан, басќа сґйлемге тјуелді болмай, дербес айтыла беретін жай сґйлем. Ондай сґйлемдер іс-оќиєа жастында толыќ хабар береді.
 е) Толымсыз сґйлем - айтылуєа тиісті тўрлаулы я тўрлаусыз мїшелерініѕ бірі тїсіп ќалєан жай сґйлем,
 ж) Атаулы сґйлем - ойды білдірмейтін, іс-оќиєа жайында баяндамайтын, тек соєан байланысты жаєдайды атан кґрсетейтін жай сґйлем. Атаулы сґйлем негізінен зат есімнен болады.

3) А. с. теѕіз, табиєат;
    І. с. теѕіздіѕ, табиєаттыѕ;
  Б. с. теѕізге, табиєатќа;
  Т. с. теѕізді, табиєатты;
  Ж. с. теѕізде, табиєатта;
  Ш. с. теѕізден, табиєаттан;
  К. с. теѕізбен, табиєатпен.

Билет № 20

1)                                                           Тоќтар Јубјкіров.
Т. Ј. - тўѕєыш ќазаќ єарышкері. Ол 1945 жылы шілденіѕ 2-сі кїні Ќараєанды облысында туєан. Теміртаудаєы металлургия зауытында токарь болып істейді, јрі кешкі мектепте оќиды. Аэроклубќа ќатысып, парашютпен секіруге жаттыєады. Орта мектептен кейінАрмавирдегі јскери авиация училищесін їздік бітіреді. 1974 жылы оєан 1-ші класты ўшќыш атаєы беріледі, Ол сынаќшы-ўшќылтар оќу орнын бітіреді, тїрлі ўшаќтарды сынаќтан ґткізеді. 1988 жылы жаѕа авиация техникасын сынаќтан ґткізу кезіндегі ерлігі їшін Т. Јубјкіровке Батыр атаєы беріледі.
1991 жылдыѕ ќазан айында Т. Јубјкіров Ќазаќстан-Австрия экипажымен єарышќа ўшты.

2)    Бастауыш - тўрлаулы мїше:
 1. А. с. тўрады;
 2. Іс-оќиєаныѕ несін білдіреді;
 3. Кім? Не?
 4. Баяндауышпен жаќ жаєынан жекеше, кґпше тїрде ќиыса байланысады;
 5. Ќўрамына ќарай дара жјне кїрделі болып бґлінеді;
    Баяндауыш - тўрлауылы мїше:
1. Бастауыштыѕ ќимылын, бе-јрекетін, піш екенін, заттыќ, менендіп, сындыѕ, салдыѕ ќасиеттерін білдіреді;
2. Іс-оќиєаныѕ ќай шаќта болєанын кґрсетеді;
 3. Жіктіп жалєауын жалєап, бастауышпен ќиыса байланысады;
 4. Сґйлемдегі ойды тиянаќтап тўрады;
 5. Кейде бастауышсыз-аѕ сґйлемге ўйытќы болады;
 6. Ґзіне тјн арнаулы сўрауы жоќ. Ќай сґз табыныѕ сўрауына жауып береді.

3) Біздіѕ республикамыздыѕ мемлекеттік рјміздеріне шетелдік мамандар жоєары баєа берген (жай сґйлем, хабарлы, толымды, жайылма).

Билет № 21

1) Нўрєиса Тілендиев (1925-1999). Нўрєиса Атабайўлы Тіліндиев Алматы облысы Іле ауданыѕ Шилікемер деген жерінде дїниеге келген. Ол - ќазаќ  композиторы, дирижер, домбырашы, Ќазаќстанныѕ халыќ артисі, Халыќ ќаћарманы.
    Н. Тілендиев П. И. Чайковский атындаєы Мјскеу консерваториясыныѕ дирижерлік факультетін бітірген. 1953-1961 жылдары Ќазаќстанныѕ опера жјне балет театрында істеді. "Ќазаќфильм" кинустудиясы музыкалыќ редакциясыныѕ бас редакторы болды.
    Еркін тґгілген јсем јуен, сымбатты ырєаќ, нјзік лиризм, азаматтыќ пафос пен динамикалыќ серпін - Нўрєиса Тілендиев шыєармаларына тјн ќасиет. Ол тґрт жїзге тарта јн мен романстардыѕ, "Достыќ жолымен" баелетініѕ, "Алтын таулар" операсыныѕ, "Ата толєауы" поэмасыныѕ, т.б. кґптеген шыєармалардыѕ авторы.

2) Толыќтауыш - сґйлемде іс-оќиєаны заттыќ маєына жаєынан сипатайтын тўрлаусыз мїше.
    Негізгі сўраќтары; Кім? Не? Кімге? Неге? Кімді? Нені? Кімде? Неде? Кім жайында? Не жайында? т. б.
    Аныќтауыш - сґйлемде зат есімнен не заттанєан басќа сґз топтарынан болєан мїшені сындыќ, сындыќ, неліп, ќатыстыќ жаєынан сипайттайтын тўрлаусыз мїше.
    Негізгі сўраќтары: Ќандай? Ќай? Ќанша? Неше? Кімніѕ? Неніѕ? Кім не їшін? Не їшін? Не маќсатпен? Ќашанєа шейін?

3) Табиєатты ќорєау - барша адамзаттыѕ парызы. Орманды дала алќабын ґрттен саќтау керек. Ќазаќстанда сирек кездесетін жанаулардыѕ соны кґбейіп барады.

Билет № 22

1) Јміре Ќашаубаев Семей ґнірініѕ Абралы деген жерінде туєан. Јміре бїкіл ќазаќ даласына, бїкіл дїниеге жїзіне белгілі јнші болєан. Оныѕ єатап дауысы бїкіл јлемді таѕєалдырєап. Јміре 1925 жылы Парижде, 1927 жылы майндегі Франкфуртта јн шырќады. Ќазір Јміреніѕ домбырасы саз аспаптары мўражайында саќтаулы тўр. Осы домбырамен Јміре Ќашаубаев Парижде ґткен халыќаралыќ кґрмеде "Аєаш аяќ", "Жалєыз арма" - шетелде јн салєан тўѕєыш ќазаќ јншісі.

2) Сґйлемніѕ бірыѕєай мїшелері - ќызметі мен сўраулары ортаќ болып, озара саланаса байланысќан екі я одан да кґп мернелер.
    Сґйлемніѕ бірыѕєай мїшелері:
1    Бір сўраќќа жауап береді;
2    Бір єана ќызмет атќарады;
3    Бір єана мїшеге ќатысты болады;
4    Екі я одан да кґп мїшелер;
5    Бірыѕєай мїшелер тўрєалас болып келеді.
6    Озара салаласа байланысады;
7    Бірде жалєаулыќтар арќылы байланысады;
8    Бірде жалєаулыќ сыз, дауыс ырєаєымен байланысады.

3) А. с.: "Т.с.", - А. с.
    Мўєалім барлыќ дјптерлерді тексеріп болєыннан кейін: "Балалар, баќылау жўмысын жаќсы орындадындар", - дейді.

Билет № 23

1)                                                Шоќан Ујлиханов (1835-1865)
    Шоќан (Мўхаммедханафия) Ујлиханов 1865 жылы ќараша айында ќазіргі Ќостанай обласыныѕ Ќўсмўрын бекетінде дїниеге келген. Жасында ауыл мектебінен мўсылманша хат таныєан ол кейін Омбыдаєы кадет корпусында оќиды. Онда јскери сабаќтарєа ќоса жалпы жјне Ресей географиясы мен тарихи, батыс философиясы, физика негіздері, шетел тілдері оќытылєан. Шоќан їздік оќыды.
    Шоќанныѕ зерттеушілік ќабілеті оќып жїргенде оянєан. Жазєы демалыс кездерінде ол ел ішіндегі аѕыз, јѕгімелерді, халыќтыќ жырларды жазып аумен айналысады.
    Шоќан ќазаќ тарихын зерттеуге ерекше ден ќойды. Ол, јсіресе, XV єасырда ќазаќ халќыныѕ ўйытќысы болєан Їйсін, Ќаѕлы, Ќыпшыќ, Керей, Найман руларын жан-жаќты зерттеді. Шоќанныѕ тамаша еѕбектерініѕ бірі - "Алты шаћардыѕ(немесе Ќытайдыѕ Нанлу(ќазіргі Шыѕжаѕ) ґлкесініѕ шыєыс жаєындаєы алты ќаласыныѕ) жайы туралы" деген шыєармасы. Бўл еѕбегінде Шоќан Тїркістанныѕ ескі заманнан XIX єасырдыѕ ортасында дейінгі ќысќаша тарихын жазєан.
    Ш. Ујлихановтыѕ еѕ ќызыќ шыєармаларыныѕ бірі ќазаќтыѕ ескі дінініѕ тарихына арналады. Ќазаќтыѕ ескі діні табиєат кїші мен ата-бабаларыныѕ јруаєына сыйынудан ќўралєан дегенді алєаш рет аныќтаєан Шоќан болды.
    1864 жылы наурыз айында Шоќан генерал Черняевтіѕ шаќыруымен Јулеатаєа келеді. Содан Верный ќаласына, кейіннірек Тезек тґреніѕ ауылына барып тоќтайды. Сонда їйленіп, тўрып ќалады. Сґйтіп жїргенде, ескі ґкпе ауруы ќайта ќозып, Шоќан 1865 жылдыѕ сјуір айында ќайтыс болады. Оныѕ сїйегі Алтын Емел тауыныѕ бауырындаєы Кґшен-Тоєан деген жерге ќойылады.

2) Екі немесе бірнше жай сґйлемнен ќўралып, кїрделі ойды білдіретін сґйлем ќўрмалас сґйлем деп аталады. Мысалы: Бартольд - ірі єалым, ол шыєыс халыќтарыныѕ мјдениеті мен тарихын зерттеген.
    Ќўрмалас сґйлем:  салалас, сабаќтас, аралас.
    Ќўрамындаєы жай сґйлемдерініѕ баяндауыштары тиянаќты болып, ґзара теѕ дјрежеде байланысќан ќўрмалас сґйлемніѕ тїрі салалас ќўрмалас сґйлем деп аталады. Салалас ќўрмалас сґйлем: жалєауыќсыз, жалєаулыќты.

3) "Т. с.", - А.с.
    "Мен бїгін келмеймін", - дедім оєан.

Билет № 24

1)                                                           Ел ордасы - Астана
    Астана - ЌР бас ќаласы.
    1830 жылы ќараґткел деген жерде алєаш рет бекініс ретінде Астана ќаласыныѕ іргетасы ќаланды. 1961 жылы тыѕ жерлерді игеруге байланысты ќала Целинград деп аталады.
    ЌР елбасы Н. Назарбаевтыѕ жарлыєымен 1998 жылы Аќмоланыѕ аты Астана болып ґзгертіліп, республикасыныѕ орталыєы астанаєа айналды. Сол жылы маусым айында ќаланыѕ тўсаукесер тойы тойланды. Оєан кґптеген кґршілес елдердіѕ елбасылары келді.
    Астана Оѕтїстік - Сібір жјне Петропавл-Шу темір жол магистральыныѕ тїйкісен жерінде орналасќан. Халќыныѕ саны 800000-нан асады.

2) Екі немесе бірнше жай сґйлемнен ќўралып, кїрделі ойды білдіретін сґйлем ќўрмалас сґйлем деп аталады. Мысалы: Бартольд - ірі єалым, ол шыєыс халыќтарыныѕ мјдениеті мен тарихын зерттеген.
    Ќўрмалас сґйлем:  салалас, сабаќтас, аралас.
    Ќўрамындаєы жай сґйлемдерініѕ алєашќысы тиянаќсыз болып, соѕєысына баєына байланасќан ќўрмалассґйлемніѕ тїрі сабаќтас ќўрмалас сґйлем деп аталады.
Сабаќтас ќўрмалас сґйлем: баєыныѕќы сґйлем, басыѕќы сґйлем.
 Сабаќтас ќўрмалас сґйлем 6 тїрге бґлінеді:
1. Шартты баєыныѕќы - са, -се: барса;
2. Ќарсылыќты баєыныѕќы - са да, -єан-мен: барса да, барєанмен;
3. Мезгіл баєыныѕќы - єан-да, -єан-ша, -єан-нан: барєанда, барєанша;
4. Себеп баєыныѕќы - єан-дыќтан, єан соѕ: барєандыќтан, барєан соѕ;
5. Маќсат баєыныѕќы - -у їшін, -маќ; бару їшін, бармаќ болып;
6. Ќимыл-сын баєыныѕќы - -ып, -іп, -п, -а, -е, -й: барып, бара.

3) Ана туралы, бала туралы.
 1. Бала - адамныѕ бауыры еті;
 2. Балалы їй базар
   Баласыз їй ќумазар;
 3. Баланыѕ - тілі бал;
 4. Аєайып алтау
     Ана - біреу;
 5. Ана - алдында ќўрмет,
    Ата - алдында ќызмет;
 6. Анасын сїйгенніѕ баласын сїй;
 7. Ана сїтін аќтамаєанды
     Ешкім маќтамайды.

Билет № 25

1)                                                           Жыл мезгілдері.
    Бір жылды 4 жыл мезгілі: кґктем, жаз, кїз, ќыз.
 Кґктем айлары - наурыз, сјуір, мамыр.
    Жаз маусымнан басталып, ќыркїйекке дейін созылады. Шілде - еѕ ыстыќ ай. Тамызда кейде жаѕбырлы болєанымен, ыстыќ жјне аєаштар кґтеріп тўрады.
    Кїз айлары - ќыркїйек, ќазан, ќараша. Кїз - Ќазаќстандаєы еѕ јдемі жыл мезгілі. Ќазан мен ќараша айлары жауында жјне салќын болады. Ќарашада суыќ тїсіп, аяєында ќар жауа бастайды.
    Ќыстыѕ еѕ суыќ айы - ќантар. Ќыс айлары тауда шаѕєымен серуендеуге, Медеуде коньки тебуге жаќсы.

2)    Тґл сґз-сґйлеушініѕ ґз сґзініѕ ішінде біреудіѕ айтќан сґзін ем ґзгеріссіз сол айтылєан кїйінде айтуы.
    Автор сґзі - тґл сґзбен байланысты айтылєан айтушыныѕ ґз сґзі.

3) Тудыѕ кґгілдір тїсі неніѕ белгісі? Єажайып, јдемі ќала. Шыєыс Ќазаќстанда Зайсан, Марќакґл сияќты јсем кґлдер, сыѕєырлаєан бўлаќтар мол.

Мы сейчас историю вам покажем.

В ней есть мораль, о которой в конце скажем.

Эта история будет о вечном.

О чувстве, которое как жизнь бесконечно.

Заставит плакать, страдать и мечтать,

Радоваться жизни, как-будто умирать.

Думать об одном, обо всем забывая,

Стараться не уснуть, глаза закрывая.

История о вечном, о слезах, о муках,

О счастье, о свиданиях, о вечных разлуках.

О том, как бьется сердце и страх стынет в крови….

Да, эта история будет о любви.

 

 Она простая девчонка, но только она

Всегда одна, печальна, грустна.

Она незаметна, живет лишь мечтами,

Тихо проходят у нее дни за днями.

Хотя очень примерная, своим делам верная.

Она жила бы и дальше, ждала и мечтала,

Но только судьба ее так не считала.

 

Они сталкиваются. Она роняет книги. Он проходит мимо.

 

Мимолетная встреча заставила ее влюбиться.

И со спокойной жизнью на время проститься.

Бессонные ночи, подушка в слезах.

(начинается песня «мой рай»( сначала тихо)

Грусть и печаль видны в ее глазах.

Вот так и проходят дни за днем,

Все ее мысли только о нем.

(громкость увеличивается. Со слов она начинает подпевать) 

 

А он не замечает какой у нее взгляд.

Влюбленные глаза о своей любви молчат.

Она боится сказать, боится признаться,

Боится, что отвергнув, он будет смеяться.

 

И  вновь она с книжкой в руках,

Читает и мечтает.

И незаметно для себя тихонько засыпает. ( свет погасает)

 

Разговор с видением.

Кто ты?

Это не важно, я пришла попросить тебя, чтобы ты была отважной.

Забудь его, так будет лучше, забудь и никого не мучай.

И выше голову ты подними, посмотри.

Ты увидишь, что в этом мире мы не одни.

И скажи себе: он не один на этом на этом свете, есть другие на планете.....

Забудь мечты, как- будто не было всего, я прошу тебя: забудь его.

 

Проснувшись, она поняла, что кто бы это ни был, она была права.

Что ей лучше забыть и не мучить себя,

Хоть в глубине души все еще любя.

 

Прошло время, она изменилась.

Она стала намного смелей.

Она уважать себя научилась.

Судьба не шутила больше над ней.

Ну а как же любовь? Забыта, прошла?

Или в сердце ее уголок свой нашла?

 

А что такое любовь?

Летят года. Вращается планета.
История: прогресс и войны, слава, кровь…
И всё же остаётся без ответа:
Вопрос: а что такое есть ЛЮБОВЬ?

Я пришел к мудрецу и спросил у него:
"Что такое любовь? Он сказал "Ничего"
Но, я знаю, написано множество книг:
Вечность - пишут одни, а другие – что миг.
То опалит огнем, то расплавит как снег,
Что такое любовь? "Это все человек!"
И тогда я взглянул ему прямо в лицо,
Как тебя мне понять? "Ничего или все?"
Он сказал улыбнувшись: "Ты сам дал ответ!:
"Ничего или все!",- середины здесь нет!"

А что случилось с героями после? Судьба оставила их на полпути?

Или же вновь заставила их друг друга найти?

 

Случайная встреча. Двух душ столкновение. И за него решает одно лишь мгновение.

 

Эй, парень, что с тобой? Ты какой-то сам не свой.

Я сейчас понял, как я был слеп…..

Да, она тебя любила, а ты ее нет.

Она все думала, но не могла сказать, ни разу.

Ты загляни в ее глаза, и ты поймешь все сразу.

В них столько смысла и любви, верности, надежды.

Не мог заметить это раньше, ты был таким небрежным.

У тебя будет последний шанс - признайся.

Даже если отвергнет, просто попытайся.

 

Он сидел с друзьями и просто грустил.

Он наконец ее понял, ведь он теперь любил.

(песня жаным)

 

И в этот печальный, серый вечер судьба дарит им последнюю встречу.

 

Я был таким...эгоистичным,
Не замечал вокруг себя
Ни боли близких мне людей,
Не радовался с ними.
Но, вдруг, внезапно встретил я тебя,
И стал тобою сильно завлечен.
Ведь раньше любил я лишь себя,
Теперь в тебя без памяти влюблен.
Сердце мое забилось чаще,
На нем растаял льда кусок.
Теперь душа моя богаче,
Я вынес жизненный урок...
Ну почему тебя не встретил раньше?
И как я жил-то без тебя?
И я не очень понимаю:
Разве достоин я тебя?
Теперь ты только не задуй
Мое пылающее сердце.
Я не хочу быть тем, кем был
Когда не был с тобою вместе.

 

Все это ложь! Как жаль, что ты не веришь...
И я не знаю, что еще сказать тебе,
Но все пройдет, и ты уйдешь,
А я отдамся полностью судьбе.
Ты только не жалей о том, что было,
Пускай Господь рассудит нас с тобой,
Прости меня, но я тебя любила,
Любила сердцем всем и всей своей душой!....

 

Прощай! Нет, не спеши. Подари последний танец. Танец сердца и души.

 

Пеня Стаси « нет ничего сильней любви».

 

Конец. Сейчас вернемся к морали и истории нашей.

Возможно, вы все поняли, но мы все таки скажем.

Мы могли бы рассказать и о счастливой любви,

Где бы жили вместе и были счастливы они.

Но  21 век и молодежь знает,

Что иногда любовь очень жестока бывает.

Мы хотим быть с любимым рядом,

Но забываем мы о том,

Что любим тех, кто нас не любит

И губим тех, кто в нас влюблен.

Мы ищем то, чего не знаем.

Хотим любить, любимым быть.

А то, что рядом все, не понимаем.

А стоит лишь глаза открыть. 

Унылая пора! очей очарованье!
Приятна мне твоя прощальная краса —
Люблю я пышное природы увяданье,
В багрец и в золото одетые леса,
В их сенях ветра шум и свежее дыханье,
И мглой волнистою покрыты небеса,
И редкий солнца луч, и первые морозы,
И отдаленные седой зимы угрозы.
 

Так в Пушкина мир наступила осень,
Для него пора эта радостна очень.
Шуршат листья, и капает дождь,
И теплые дни уходят прочь.
Для кого то пора осенняя - мука
С летом теплым большая разлука.
А для нас это праздник, ведь в эту пору
Осенний бал пришел к нам в школу.
 

Фарида и Абай пара для бала,
Преимуществ и хороших качеств у них не мало.
Фарида – девушка скромная,
Симпатичная, умная, добрая.
Даст надежду всегда и поддержит,
В трудные минуты подруг утешит,
Любит свою группу и лицей
И вам лучше познакомиться с ней поскорей.
Она очень интересная…
Как мечта она заветная,
Как бриллиант она привлекательна,
 Как друг она замечательна
Как ночь она таинственна
Как луна она единственная.
Учиться она в группе 93-ей
И больше такой вы нигде не найдете.
У нее есть путник прелестный,
Он как принц из сказок чудесный.
Он как джентльмен очень нежный,
Как ученик он –прилежный.
Имя его – Абай,
Как великого поэта почитай.
Голос у него грозный,
Характер – серьезный.
На коньках катается умело,
И в бой идет смело.
Как друг он преданный
В силах своих уверенный.
Это пара Фарида и Абай,
Выступление их запоминай,
Это представители 93-ей
Самой лучшей группы на всей планете!

1. I asked Nick where he was going.


2. I asked him how long he was going to stay there.


3. I asked him how long it would take him to get there.


4. He asked her where she usually spent her summer holidays.


5. Ann wondered when Mike had left London.


6. She asked Boris when he would be back home.


7. Boris asked them how he could get to the railway station.


8. Mary was interested what time Tom would come there the next day.


9. She asked me why I had not come there the day before.


10. She wanted to know what I should do the next day if I was not busy
at my office.


11. Pete asked his friends when they were leaving St. Petersburg.


12. He asked them who they would see before they left there.


13. They asked him what time the train started.


14. I asked Mike what he would do 
after dinner.


15. I asked my uncle how long he had stayed in the Crimea.


16. Mother asked me who had brought that parcel.


17. Ada
asked me where I had seen such trees.


18. I asked Becky what kind of book her friend had brought her.