Откройте свой Мир!

Ассалаумагалейкум Бодес батырдың ұрпағы батыр туралы жазғандарыңызға қуаныштымын 2009 жылғы Ешкіөлмес тауындағы асты ұйымдастырған батырдың ұрпақтарының басын қосқан атамыздың басына 2007 жылы таудың үстіне талай еңбекпен шығып қабірінің жанына ескеткіш тас қойып зират етке марқұм Жанатқызы Аяаулының еңбегін жаза кетсеңіздер нұр үстіне нұр болар еді. Белгілі себептерге байланысты зертеу жұмыстарын жүргізе алмай арманда кетті. 

1.НАЙМАН


2.СҮГІРШЕ / ШҮІНШЕ /


3.ТӨЛЕГЕТАЙ                                        


4.ҚЫТАЙ / ҚЫМТАЙ /


5.ҚАРА –КЕРЕЙ


6.БАЙТОРЫ


7.БАЙСИЫҚ


8.ЕСЕКЕ


9.ЖАНҒҰЛЫ


10.ТІЛЕУІМБЕТ.


11.ТӘҢІРҚҰЛ                                                     


12.ҚҰДАЙБЕРЛІ


13.БӨДЕС


14.ҚАСАБОЛАТ


15.БІТІКЕ


16.ДӘУЛЕТ


17.ДҮТБАЙ


18.ТҰРҒАНБАЙ


19.КӨШКІНБАЙ


20.ҰМЫТХАН


21.МАРАТ


22.АРАФАТ ,ӘЛ-РАХАТ

Батыр бабам Бодеске !
( 09.08.09. Ешкiолместегi ас )
Найманнын Каракерей руынан,
Батырлар коп, таймаган тугырынан.
Кабанбай топ басында Дарабозым,
Кынаптан Алдаспандай суырылган!

Коп едi сонына ерген iнiлерi,
Батырлык тек шайкаста бiлiнедi
Жан берiп, жан алыскан текетiрес,
Аныз боп ел аузына iлiнедi.

Солардын бiрегейi батыр Бодес,
Болганда ел iшiнде акыл-кенес.
Акылы кайратымен катар келiп,
Тобынан хан-билердiн калган емес!

Жанiбек-Бодес бiрге туган едi,
Жайлаган Баканасты думанды елi.
Калмактын Калдан-Серен заманында,
Жау келiп елдiн шыркын бузган едi.

Уа, менiн батыр бабам!
Тербетiп,тебiренiп жатыр далам,
Озiне кеште болса тагзым етiп,
Бас иiп, дуга кылып жатыр балан.

Сол кундер булт уйiрлген басымызга,
Жау салып ойран карi-жасымызга.
Бул кунде аныз болып айтылады,
Жургенiн атой салып касымызда.

Куткарып жаудан бала-келiнiндi,
Кундерiн ойнап-кулер серi кунгi,
Жауменен жагаласып отiптi гой
Актасак жарар едi сенiмiндi?!

Урпагын жаман емес артындагы,
Олар да бул омiрде жаркылдады.
Алманын* палуан боп, жулде бермей,
Тiлеукабыл*,Конырын*
Герой болып санкылдады!

Сакiл*,Эрнст* гылымнын мiнберiнен,
Рахат* ага мектептiн кундерiнен.
Шешiре-сыр кып айтып калтыруда,
Барды жок-деп айта ма кiм корiнген!

Жау келсе тыныш карап жатпаганын,
Елiндi, жерiндi де сактаганын.
Калмакты ендi кайта келместей кып ,
Асырып Кытай жакка тастаганын!

Разы ел-журтын, кауымында,
Улы жуз-кiшi жуздей бауырын да.
Жауына жайсыз болган Бодес бабам,
Жайлы жат Ешкiолместн бауырында!

Акiм Какiмулы.
Казакстан Журналистер Одагынын мушесi.

1. Алман Карiбаев- палуан, Казакстаннын казакша курестен чемпионы.
2.Тiлеукабыл Омiрбеков- Социалистiк Енбек Ерi, шопан.
3. Коныр Шакеров-Социалистiк Енбек Ерi, шопан.
4. Сакiл,Эрнст Нугымановтар-Галымдар,Медицина Гылымынын докторлары.Профессор.
5. Рахат Кабдыкешов-Тансыктагы К.Кадыржанов атындагы Кызылкия орта мектебiнiн Кызылкия мектебi дала Академиясы атты шежiресiн жазган, устаз.

Токтархан Карiмулы, тарихшы-этнограф.     Найман елiнде он уш жастан бастап ерлiгiмен козге тускен "Бодес"-деген батыр откен. Ол палуан денелi, откiр жуздi, кен жауырынды бес каруга шебер адам болган.Аягоз, Калба, Аныракай, Алакол шайкастарында Кабанбай батырмен бiрге iрi женiстерге жетiп. Уйгентастан бастап Баканас онiрiне дейiн оз руынын коныстануына ыкпал еткен, есiмi Найман журтынын уранына айналган колбасшы ( мынбасы ) адам. Акем Карiмнiн айтуы бойынша Бодестiн аргы аталарынын таралуымынадай; Жангулыдан - Кулмагамбет,Тiлеуiмбет, Туманшы. Тiлеуiмбеттен -- Кудайкул, Байтайлак, Танiркул, Сыбанкул келедi. Танiркулдан -- Кудайберлi. одан балалары Бодес, Жанiбек. 
 Акемнiн шешесi Куттыбала ажем,  суйегi Туманшы.Орынды жерде соз таба бiлетiн акынжанды адам болган. Тобыкты елiнде болган улкен бiр жыйын-тойда соз кезеген серi жiгiттерiне былай деп жауап берген екен;
     Сурасан кайын атам батыр БОДЕС
     Ту устап , тулпар мiнiп, курган кенес.
      Баласы баягынын топ бастаган,
      Жiгiтi ендiгiнiн данене емес.
Ауыл аймагындагы жасы кiшi кыз-келiншектер атын атамаган." Кедес ата"-деп iзет корсетiп курмет туткан.
  Тосiнде Козы-Баян кумбезi мангiлiк коныс тепкен, тоскейi жыр мен сырга толы Аягоз жерi ежелден айтулы орендерге кенде болмаган. Мiне солардын бiрi Есенсары Турлыбекулы Кунанбаевтын " Бодес ", " Сулу" дастандары бугiнгi урпак ушiн де улкен тарбиелiк манi зор туынды болып табылады.
    Баласы Кудайберлi батыр Бодес,
    Кормеген кемдiк корiп, iшi шерлi.
    Душпанын беттеп барган алмай коймас,
    Баласы сайыпкыран болды онерлi.
    
    Аузына бiр каратпай койган емес,
    Душпанын кырын карап журген кезi.
    Калмакты бiр жылда неше шауып,
    Бояган кызыл канга кара жердi.
    
    Олжа ушiн талаптылар касына ерген,
    Кормейдi ешкiм олкы Бодес ердi.
    " Болек"-деп атап кеткен ер Бодестi,
    Ханзада неше атадан насiл тектi.
    
   Каракерей аргы заты халыкка уран
   Тенгерген бiрдей iстеп аз бен коптi.
 Бiрде Абылай ханнын хабарымен казактын коп батырлары жиналады. Осы батырлардын арасында шубар атты Бодес батыр да болады. Ол Абылай ханнын да сенiм арткан батыры екен. Сонда Абылай ханнын Бодес батырга арнап айткан созiн Есенсары жырга былай косып мадактаган:
     Казактын жиып алып, косты басын
     Калдырмай улкен-кiшi акылдысын.
     Жатыр деп калмак елi женiс бермей,
    Мен салам халкым ушiн мал мен басын.
 Абылай колы бiрде жонгарлармен бетпе-бет кездеседi. Сол кездегi кошпендiлердiн согыс ережесi бойынша жекпе-жекке шыгады. Калмактар жагынан колбасшы батыры Жонжы шыгады.
Абылай хан:
-- Кезекке кiм шыгады?-деп жар салганда сака батырлардын бiрнешеуi найзасын кезеп тура калады. Iшiнен Бодес суырыла шыгып:
-- Хан ием, ак батанызды берiнiз. Алдарынды орасам адепсiздiк болар, бiр жолы курбандыктарына жарайын, - деп бабамыз есiк пен тордей шубар атымен келiп, тагзым етiп руксат сурайды.
  Айкас басталып, ар жак оз аруагын шакырысып, сайыска тускен ерлерге уран салып жатты. Сут пiсiрiмнен астам уакыт откенде Бодес батыр Шонжыны аттан кулатады. Казак мерейi устем болып, казак колы женiске жетедi.
1718 жылы Аягоз бойындагы канды урыста Абiлхайыр бастаган казак жасагы озiнен екi еседен аса жауынан ойсырай женiледi. Бас сардар урыс даласында атынан айырылганда, Бодес батыр баска узенгiлес серiктерiмен ерлiктiн тамаша улгiсiн корсетiп, астындагы атын беруi хас ерлiктiн белгiсi.
    Бул кыргын  батты казак баласына,
    Ок тидi Абiлхайыр боз атына.
    Шубар атты Бодес батыр аттан тусiп,
    Мiнгiздi колбасшыны оз атына.

    Ерлердi айтар болсак тускен козге,
    Батырдын кайсы сыйган кыска созге.
    Казакты аман алып шыкты Бодес,
    Калмакка сан соктырып Аягозде.
 Бодес батырдын алгашкы жары, Малайсары батырдын карындасы Нурлыдан Касаболат атты ул, екiншi жары Уак Сары батырдын кызы Куралай анамыздан Талас, Мосы атты улдар дуниеге келген. Тарихи тулга Бодес бабамыз Жумадiлов Кабдеш агамыздын " Дарабоз"-атты кiтабында жазылган. Ел аузында жыр болып, сыр болып айтылып журедi.  Шонжыдан баска Доржы, Моржык, Ящур, Сейiл атты батырларын жер каптырган.
    Калмактарды Алатаудан асырып, жер болiскенде Абылайдан Баканас олкесiн калап алыпты.
  1752 жылгы Акешкi бойында болган канды урыста мынбасы Бодес ауыр жараланып, каза  табады. Абылай, Кабанбай, Малайсары бас болып, батырды аза тутып Акешкiнiн биiк жотасына Ешкiолместiн басына жерлейдi. Басына таудын тасын калап, корым тургызады, алi кунге дейiн сол калпында сакталган.

                                                     ШЫГЫС КАЗАКСТАН облысы
                                                     АЯГОЗ ауданы.   

                            Бөдес батыр
Аягөз, Аңырақай, Алакөл шайқастарында Қабанбай батырмен тізе түйістіре жүріп,
көптеген ірі шайқастарға қатысқан батырлардың бірі. Есімі найман елінің ұранына
айналған қолбасшы/мыңбасы/ болған адам. Ол өткір көзді, сом денелі, келбетті, кең жауырынды кісі болған екен. 
    Бөдес батырдың бірінші әйелі арғын ішіндегі Басентиін руының  батыры Малайсарының туған қарындасы Нұрлы ханым.Одан жалғыз Қасаболат батыр туады. Қабанбай батырдың екінші әйелі Гауһар ханымМалайсары батырдың қарындасы. Малайсары батырдың немерелес Ақпар деген інісінің бірге туған  Сұлу деген қарындасы болады. Осы Сұлуды Бөдес батыр өзінің інісі Жәнібекке алып береді. Жәнібектен Шынболаттуады. Әкелері Жәнібек пен Бөдес сияқты Қасаболат пен Шынболат та ел аузына ілінген батыр болып, талай жорықта тізе қосып бірге соғысады. Әбілмәмбетхан мен Шақшақ Жәнібек қазақ батырларының басын қосып, жоңғар елін шабуға аттанады. Бөдес батыр да солардың ішінде болады. Осы кезде қалмақтың Қоңтәжі ханы Яшұр батырды бас қылып, елінің мазасын алып жүрген Бөдес батырдың ауылын шауып, өзін тірідей алып келіңдер деп аттандырады. Олар келіп ауылды шапқанда Бөдес батыр жорыққа кетіп бара жатқан еді. Жолда жайсыз түс көріп, інісі Жәнібек батырға      Ағаңның жайы болмай тұр қарағым,
      Білейін елге барып бір хабарын.
      Түсімде ұя көрдім, жұмыртқа жоқ,
      Жоруға тілім бармай қиналамын.
      Жарылып мына қолдан біз қашты дер
      Қалмақтың мысы басып шын састы дер.
      Сөгілген қабырғасы дос күйініп,
      Табалап дұшпанымыз бізге күлер.
      Сейілсін ең алдымен ойдан күмән,
      Ел амаңболса, жетем арттарыңнан.
     Ханыма аруақты айтып берген серт бар, 
     Қалмаңдар Жәнібекжан соңдарынан.

 Бөдес батыр суыт жүріп отырып ауылына келсе, елін қалмақ шауып, малын, әйелі Нұрлы мен келіні Сұлуды, екі жеткіншек Қасаболат пен  Шынболатты қалмақтар алып кетіпті. Ашуға булыққан Бөдес батыр ешкімнің тілін алмай, жауға жалғыз өзі аттанады. Ол кезде Бөдес батырдың жасы жиырма сегізде екен. Таудан-тастан, жаудан беті қайтпаған шақ. Түнімен жорта отырып,
Орхан тауындағы қалмақ елінің шетіне ілігеді. Таң ата мал жайылымға шыққан
кезде тезек теріп, отын шауып жүрген әйелге кезігеді. Жөн сұраса, ол да
шабындыда қолға түскен қазақ әйелі екен.Нұрлы мен Сұлудың қай маңда жүргенін
біледі. Олар да отын дайындап жүр екен. Нұрлы мен баласы Қасаболатты тауып, «менен туған шын ұл болсаң, еліңді іздеп бір табарсың, Алланың жазғанын көрерсің, мен Сұлу келінімді құтқарайын» деп, ауыл маңына жақындау бір топ шиге келсе, бір
зарлаған дауыс шығады. Тыңдаса, Сұлу келіннің даусы екен. Айтқан зары:


      Ертелі-кеш сиынам,
      Ата-бабам, аруаққа.
      Жүректегі шерімді,
      Шығарып шығып аулаққа.
      Үш ұйықтасам бар ма ойда,
      Ілінем деген қармаққа?
      Жау деген жоқ еді,
      Бір басынан артылған.
      Ер Бөдеске не болды,
      Іздеп келмей артымнан.
      Құшақтап елде Шұбарды,
      Қатарлап таққан тұмарды.
      Кім біледі Құдайым,
      Өзімнен басқа бұл зарды?!
 Зарлай жүріп отын дайындап, көзінің жасы көл болып жүоген Сұлуды атқа мінгізіп,
Шынболатқа: «сен қал да Нұрлы шешеңе бар» деп
тастап кетеді. Қашқандарын көріа қалған қалмақтар атқа міне сала қуады.
Жақындағанын садақ жетер жерден атып, құлатып кете барады. Біреуінің босаған
атына Сұлуды мінгізіп жөнелтеді. Бір кезде Қори-Қораз деген батыры екпіндеп
келіп, найза салмақ болғанда, найзасын шоқпармен қағып түсіреді де, өзін ұрып
құлатып кетеді. Бөдес батыр жауға жалғыз аттанғандағы, жауды жекелеп,
үздік-создық жеткендерін садақпен атып, найзамен түйреп тастайтын  айла-тәсіл жылдамдығын барынша қолданады. Бір уақыттарда тұлпардың шабысы білініп, қаһарланған  Яшұр батырдың жеткенін көреді. Яшұрмен болған  шайқаста найза, садақ, шоқпар бәрі істен шығып, екі жақ та бірін-бірі ала алмай, ат үстінде алысады. Ақыры  Бөдес батыр Яшұрды аттан аударып, басын кечіп тастайды да атын жетекке алып, Сұлуды қуып жетеді. Сұлудың аяғы ауыр, айы-күні жетіп қалған екен. Жолда Атасу-Манақ деген өзеннің бойына толғатып, ұл бала туады. Алла бізге Медет берді ғой деген оймен баланың атын Медет қояды.
    Батырдың келіні Сұлуды ерекше бағалап, алып қашу себебі, Бөдес батыр қандай жорықтан шаршап-шалдығып келсе де, Шұбар атының бабын біліп, суытып, отқа қойып баптап, суғарып, жемін беріп күтеді екен. Ат баптау деген ілуде біреудің қолынан келетін, зор құрметті іс болатын.
  Бөдес батыр талай шайқаста жауымен жекпе-жекке шығып, үнемі жеңіп отырған. Яшұрдан басқа Шонжы, Доржы, Мортық, Сейіл атты қалмақтың батырларын да жер қаптырған. Қалмақтарды Алатаудан асырып, батырлар жер бөліскенде Абылай ханнан Бақанас өлкесін қалап алып, /қазіргі Шығыс Қазақстан облысы, Аягөз ауданы, Өркен аймағы, Бақанас ауылы/ елін қоныстандырыпты.
    1752 жылы  Ақешкі бойында болған қанды ұрыста
Бөдес батыр  жекпе-жекте қалмақтың Сейіл атты батырын өлтіреді де, өзі ауыр жарақаттан қаза табады. Абылай, Қабанбай, Малайсары бас болып батырды аза тұтып, Ақешкі тауының жотасына  жерлейді. Басына таудың тасын қалап, қорым тұрғызады.
    2009 жылы биік төбедегі қорымда батырдың ұрпақтары бас қосып, болашақ кесененің орнына ескерткіш-тақта қойды.