Откройте свой Мир!

Vsem privet Kenemex jastari

Қазақта өзінің де, өлеңінің де бағы ашылмай кеткен ақындар аз емес. Соның бірі - қазақ поэзиясының асқарына Жұмекен Нәжімеденов, Мұқағали Мақатаев, Төлеген Айбергенов сынды марғасқа ақындармен қатар шыққан талантты ақын Өмірзақ Қожамұратов (1936-1983). Өкінішке қарай, көп жұрт бұл ақынды біле бермейді.
Мұның бірден-бір себебі - ақынның әдеби ортадан қиыр шетте, сонау Өзбекстанның Бұхара облысының (қазіргі Науай облысы) түкпіріндегі Тамды ауданында ғұмыр кешкені. Ол мектепте мұғалім, аудандық газетте тілші болып, ақырында айықпас дерттен 47 жасында сол Тамдыда қайтыс болған.
Кезінде жыр алыптары Әбділда Тәжібаев пен Әбу Сәрсенбаев сияқты аға буын қаламгерлер оның ғажайып ақын екендігін мойындап, жылы пікірлерін білдіріпті.
Ақынның көзі тірісінде 3 жыр кітабы шыққан: «Жиделі Байсын» (1966), «Таңғы дауыс» (1971), «Жол аяқталмайды» (1981). Аз ғана данамен шыққандықтан өлеңсүйер қауым оны толық тани алмаған.
Өмірзақ ақынның ең бірінші жоқтаушысы да, зерттеушісі де өзінің досы, марқұм сыншы-ғалым Зейнолла Серікқалиев болыпты. Ол Тамдыға арнайы барып, ақынның қолжазбаларын саралаған. Редакциялап, текстологиялық зерттеулер жүргізген. «Ой-кешу» (1989) және «Күн астында - құдірет» (1998) деген жинақтарын жарыққа шығарып, достық парызын адал атқара білген.
Жерлестері де ақынның атын ескерусіз қалдырмапты. Мерейтойлары Кенимех, Үшқұдық, Тамды аудандарында салтанатпен атап өтілген. Екі мектепке, көшелерге есімі берілген. Бәрі дұрыс-ау, бірақ аталған аудандар да, мектеп, көшелер де түгелдей Өзбекстанның меншігінде. Өзағаңдар ертең Өмірзақты өзімсіне қоя ма? Мәселе - сонда.
Сейфолла Оспанов, ақын: «...Төлеген ақынды өз поэзиясына еліктіріп, жақыннан қолтық демеу болған кім дейсіздер ғой. Ол да ақын. Ол - ақын Өмірзақ Қожамұратов еді. Бұл ақынның әлі күнге дейін аты онша шықпай жатыр. Бірақ бұл ақынға тән басты-басты қасиетін айтсақ, өз қатары Мұқағалиларға дейін, қала берді осы Төлегендерге көкірегі күрмеліп жүргенде, поэзия алтын сарайының қақпасын айқара ашып берген жан. Өйткені бұл ақынның тұла бойында бір грамм арамдық, бір грамм тұмандылық болмаған, тек әрқашан ашық күндей көңілді болатын. Сол көңілден күннің сәулесіндей шашылған отты жырлар туатын. Тегеурінді сөздердің тепкісінен тап-таза тұғырлы тәкаппарлықтың салқыны емес, самалы есіп тұратын.
...Өмірзақтың «Аққу жыры» бір кезде бірге жүрген Мұқағалиға қанат бітірмеді деп кім айта алады? Мұқаңның «Аққулар ұйықтағанда» поэмасы, байқап отырсақ, осы өлеңдерден кейін туындаған сияқты. Ол бірін-бірі көшірді деген сөз емес. Ол ақындардың ашық көкіректеріндегі айдынның аруағын шақырып, бұлар да киелі аққу құс құсап, бірін-бірі оятқаны деп білу керек. Сонда ғана біз бұлардың бағасын дұрыс береміз. Ал Өмірзақтың осыларға көшбасшылық еткенін әсте жасыра алмаймыз.
Олай болса, Төлеген ақынның үлгі алған ұстаздарының бірі, бірі емес, бірегейі - осы Өмірзақ десек, оған ешкімнің де таласы бола қоймас».
Өтежан НҰрҒалиев, ақын: «Ақынның қалай ұмытылатынын, қалай сұраусыз кететінін осы Өмірзақ Қожамұратовтың тағдырына қарап білуге болады... Сырбай Мәуленовтің кезінде «Қазақ әдебиеті» газетін насихаттау үшін Қарақалпақстанға барғам. Осы сапарда Обком қызметкерлері маған Қожамұратовты таныстырды. Бұл Өмірзақтың әбден қажыған, пессимизмге бойұрған тұсы екен. Бұдан кейін өзі де көп ұзаған жоқ-ау деймін. Өз өлеңдерінен өзі жалыққан. Өлең жайлы әңгіме жоқ. Мені жүдә жақсы таниды. Бірақ менімен сөйлеспеуге тырысты... Мен оның биігінен құлап, тоқыраған сәтін көрдім. Төлеген осы Қожамұратовтың бастаған жолымен жүрді. Ал қазіргі уақытта Айбергеновтен бұрын тағы бір «Айбергенов» шыққан деп ешкімге дәлелдей алмайсың. Державин болмаса, Пушкин Пушкин болмас еді. Сол сияқты Өмірзақ Қожамұратов болмаса, Төлеген Айбергенов те болмас еді.
Ауыз әдебиетінен өсіп шыққан ақындардың бір нұсқасы Қожамұратов еді. Ол да әдебиет әлемінен жоғалған элемент, я болмаса жұлдыз сияқты ағып кетті. Бірақ Қожамұратов десе елеңдемейтін, оның аруағына бас имейтін ақын жоқ».
Марқұм Зейнолла Серікқалиев «...келешекте ел болып, біз болып, көп кешіктірмей, көл-көсір мұраның етек-жеңін түгендеп, бәрінің басын қосып біріктіріп, өз алдына дербес толық томдығын мінсіз жариялай алсақ, сонда ғана шын мәнінде ақын рухы алдында бір парызымыздың өтелгені деп көңіл бірлеріміз анық» деп армандаған екен. Жақында ақын жерлестері Өмірзақтың «Сезім сәттері» атты жыр жинағын жарыққа шығарды. Жинақты құрастырған Өзбекстан және Қазақстан Журналистер одағының мүшесі Қали Жолдасов. Қали бауырымыз осы жинақты құрастырардан бұрын әуелі Тамдыға соғып, Өмірзақтың заңды мұрагері, бауыры Бекенге жолығып, келісімін алыпты. Ол ағасының мұрасын сары майдай сақтап отыр екен. «Көнетоз сандықта сақталып жатқан қолжазбалар мен хаттарды оқып, ақынның тыныс-тірлігінен біраз сыр ұқтық... Төлеген қайтыс болған жылы кітап бетіне медаль сызып, оған ақын досының бейнесін бейнелепті. Оны біз «келешекте дарынды ақындардың кеудесінде жарқыраса екен» деген ақеділ арманы деп ұқтық. Иә, бүгінде Төлеген медальдай жарқырап, әр қазақтың көкірегінде жүр. Сол сәтте «Өмірзақтың өзі қашан жарқырар екен?» деп мұңайғанымыз рас» дейді Қали Жолдасов. Ақынның баспа бетін көрмеген том-том мұрасының әзірге жарық көрген бір парасын ғана шолып шыққан бізді де мұңайтқан осы ой болды...


Төре ҒАЛИ

Ташкент және оның төңiрегiндегi тұрғындардың көпшiлiгiне командалық әдiспен және арандатушылық қимылмен өте қысқа мерзiмде күштетiлiп өзбек болу ұсынылды. Құжаттары ерiксiз қайта жазылып, қазақтардың көбi өзбек болып шыға келдi. Осыдан кейiн Орта Азиядағы ең iрi Ташкент қаласы Өзбекстан астанасы болды. Сол кезге дейiн өзбектер Самарқанд пен Бұхараға шоғырланғанын тарихтан бiлемiз.
Өзбек ССР-ның бiздiң елдiң кейбiр аймақтарын алу әрекеттерiнiң екiншi кезеңi 30-жылдары Қазақстан аймағында Шыршық ГЭС-i салынарда байқалды. Алғаш құрылыс салуға ұлықсат алып, одан кейiн Өзбек ССР-ының басшылары қитұрқы ойымен Бостандық ауданын тұтас берудi талап еттi. Сөйтiп, өзбек басшыларымен ұзақ уақытқа созылған айтыс-тартыстан кейiн 1956 жылы Шымкент облысының Бостандық ауданы мен Киров ауданына қарайтын Тимирязев атындағы совхозы Өзбек ССР-ының құрамына ендiрiлдi.
Өзге аймақтарды иемденудiң үшiншi кезеңi 1931 жылы Қарақалпақ АССР-ының Қазақстан құрамынан Өзбек ССР-ының құрамына берiлуi. Бұл актiнi Өзбекстан басшылары былай түсiндiредi: "Қазақстанның жерi өте көлемдi және ол басшылық үшiн қиындық туғызады". Оны жеңiлдету үшiн қазаққа тiлi, дәстүрi, фольклоры, мәдениетi жақын Қарақалпақстанды Өзбекстан республикасына қосты.
Өзбекстан шекарасын кеңейтудiң төртiншi кезеңi 1963 жыл болды. Сол кезде Н. С. Хрущевпен сыйлас дос Ш. Р. Рашидовтың ынтасымен Шымкент облысының үш ауданы – Мақтаарал, Жетiсай, Киров аудандары Өзбек ССР-ы құрамына өттi. Кейiннен осы үш аудан аймағында Ш. Р. Рашидовтың туған жерi – Жызақ облысын нығайту үшiн тағы жетi аудан ұйымдастырылды. Қазақстанның жоғарыда аталған аймақтарын Өзбекстанға беру сол кездегi Қазақстан Компартиясы Оңтүстiк өлкелiк партия комитетiнiң бiрiншi хатшысы И. Юсупов жолдастың Н.С.Хрущевқа ұсыныс хаты негiзiнде жүзеге асты.
Киров ауданының алты совхозы берiлiсiмен "Шымқорған", "Арнасай", Амангелдi және Ильич атындағы, Қызылқұм, "Известия" газетi атындағы совхоздары Фариш ауданының қарамағына жатқызылды. Қазақстан Компартиясы ОК бiрiншi хатшысы Дiнмұхамед Қонаевтың ықпалымен Өзбекстанға өткiзiлген аудандарды қайтару мақсатында КПСС ОК-не еңбекшiлер тарапынан шағым хаттар ұйымдастырылып, 1971 жылы Шымкент облысының үш ауданы Қазақстанға керi қайтарылды. Бiрақ олардың алты совхоз және жетi ауданындағы көлемдi бөлiгi Өзбек ССР-ында қалды. 1956 жылға дейiн Қазақстан аймағының бөлiнбес бөлiгi болғанын жұртшылық ұмыта қойған жоқ. Алайда, бiр өкiнiштiсi сол, Өзбекстанға 25 жылға жалға (арендаға) берiлген қазақ жерi сол елдiң құрамында ескерусiз қалып қойдыБабалар даналығы: "Жердi қайтару үшiн күресу керек. Ешкiм, ешқашан жердi өз еркiмен бермейдi", – дегендi үнемi ескертедi. Бiз әлеуметтiк әдiлетсiздiкке жататын жанайқайымыздың бiр парасын ғана сөз етiп отырмыз. Қазақстан Республикасының ғасырлар бойы меншiгi болып табылған Мырзашөлдегi жер көлемiн Өзбекстаннан Қазақстанға қайтару жөнiндегi Үкiметтен жаңа комиссия құрып, мәселенi қайта қарауды сұраймыз. Сол комиссияның құрамына жергiлiктi көптi көрген куәгер қарияларды қосса деймiз. Бiзге шын мәнiндегi ҚАЗАҚҚА ЖАНЫ АШИТЫН НАМЫСШЫЛ КОМИССИЯ керек!

Кенимех жастарына мен ризашылыгымды билдиремин. Кенимех жане Тамды жерлериндеги болып откен аныз-ангимелер акындар батырлар турасында билгендеринди  жазсаныздар жаксы болар еди. Баха деген жигиттин Омирзак Кожамуратов турасында жазган ой-пикири оте тамаша. НУРТАН.