Откройте свой Мир!

АБАЙ ҚҰНАНБАЕВ
(1845-1904)

Ахмет Байтұрсынов 1913 жылы "Қазақ" газетінде жарияланған мақаласында Абайды "қазақтың бас ақыны" деп бағалады. Шынында да, Абай – қазақ әдебиеті тарихында теңдесі жоқ суреткер ақын. Оның шығармаларында өз тұсындағы қазақтың қоғамдық өмірінің, халық тіршілігінің шытырман шындығы терең де көркем бейнеленген.
Абай өлеңдері "қиыннан қиысып", "айналасы жұп-жұмыр тегістілігімен" көңілге ұялайды. Жаңа ой, мазмұнына лайық өзгеше көркемдік қуатқа ие Абай қазақ сөзін ұстартып, әдеби тілдің негізін салды. Өлеңді өмір сыры туралы кемеңгерлік ойтолғамдармен, адам сезімін, оның көңіл күйін әсерлі бейнелейтін жоғары сапалы лирикамен жаңартты.
Кіршіксіз, адал махаббатты жырлайтын, табиғат жарасымын суреттейтін ғажайып өлеңдер тудырды.
Абайдың композиторлық шығармашылығы да қазақ өнері тарихында үлкен жаңалық болып табылады. Оның өз өлеңдеріне шығарған әндерінде заман ауыртпалығын тартқан адамның мұңы да, сүйіскен жастың жалынды сезімі де айқын көрінеді. Абай адам өмірін мағыналы етуді, нұрлы ақыл, адал еңбекке сүйеніп өмір сүруді, жамандық жасамауды, адамгершілікті, имандылықты ұрпағына өсиет етті, адамның рухани азаттығын жырлады.
Сондықтан да ұлы жазушы М.Әуезов Абайды: "Қазақтың классик әдебиетінің атасы, қазақ поэзиясының күн шуақты асқар биігі", – деп бағалады.
"Аталарындай атақты болсын!"
Кең-байтақ қазақ жерінің шығысындағы бір құтты қоныс, қасиетті аймақ ол кезде Семей облысы аталатын. Соның төскей төрінде көне тарихтың үнсіз куәсі – әйгілі Шыңғыс тауы жатыр мұнартып. Сол таудың көп бұлақ, көк өзенді жал-жоталары ақбоз үйлер мен төрт түлік малға толы жаз кезі-тін. Осы қалың ел ішіндегі көкмайса көркем қоныстағы бір ауылдың сәулеті өзгеше, сонысынан да ма, аздап сұстылау көрінетін. Міне, сол ауылда, 1845 жылдың тамыз айында нәресте дүниеге келді. Нәрестенің өмірге келуі, оның үстіне – ұл болуы – ол заманның қазағы үшін тіптен ерекше қуаныш еді. Ел молдасы азан айтып, баланың құлағына үш рет айқайлап, атын қойды. Былайғы қалың қазақтың қарапайым тілімен Ыбырайым демей, нәресте туған үйдің өзгешелігіне бейімдеп – арабшасына жақындата Ибраһим деп атады. Құрметті ақсақалдар мен ажары ашық бәйбішелер бала туған үлкен ақ үйге кіріп: "Бауы берік болсын! Ата-бабаларындай атақты, абыройлы болсын!" – десіп жатты. Шынында да, бұл баланың ата-бабалары өте атақты болатын. Арғы түбін айтпағанның өзінде, жас Ибраһимнің туған атасы әйгілі Өскенбай би еді. Ол кісі бұ күнде дүниеден қайтқан. Шыр етіп түскен сәбиді етегіне орап, көтеріп алған мейірбан жүзді қарт әйел, әне, сол қадірлі бидің бәйбішесі, яғни мына сәбидің туған әжесі Зере болатын. Әкесі — Өскенбай бидің өжет баласы, жасында жау түсіргіш қарулы жігіт болған, бүгінде ел "қарадан хан болған" деп марапаттайтын аға сұлтан Құнанбай-тын. Шешесі мінезге бай, ауылға жайлы, сонысымен аса сыйлы Ұлжан бәйбіше еді. Бұл кісі де текті жерден шыққан. Әсіресе өткір сықақ-мысқылға жүйріктігімен аты шыққан елдің қызы. Абайдың біреудің мінін ащы тілмен, ажуа-мысқылмен мінегіштігі шешесінің төркіндерінен – нағашы жұртынан жұққан десетін жұрт. Әлгінде үлкендер жаңа туған нәрестеге "ата-бабаларындай атақты, абыройлы болсын!" – дегенде, меңзеп отырғандары осылар болатын.
Иә, бұл бала кейін атақты болды, бірақ ата-бабаларындай өз ру-тайпасы мен іргелес елдерге ғана емес, тіпті бүкіл қазаққа ғана емес, күллі әлемге Абай деген айтуға жұмсақ қазақы есіммен мәшһүр атақты ақын, ойшыл болды.
Абай туғанда "бауы берік болсын" айтушылардың: "Ата-бабаларындай атақты болсын!" – деулерінің мәнісі не еді?
Әкенің саясы, ананың аясында.
Абайдың бала кезінде әкесі Құнанбай ел басқару жұмысымен жүріп, үйінде сирек болатын. Соның өзінде оны сәлем беріп немесе әр алуан шаруамен келген ел кісілері босатпайтын. Әйтсе де сол қысқа әрі сағынышты кездесулерден алғыр Абай әке мінезін танып, сезімтал жанымен аңғарып өсті. Оның бойына әкесінің батылдығы мен кызу қандылығы, жігерлілігі мен алғырлығы дарыды. Алайда болашақ ақынның балалық шағы, негізінен, қос ананың – әже мен шешенің бауырында, тәрбиесінде өтті. Қайныларының атын атамайтын қазақ салты бойынша бұл ауылдың жас әйелдерінің оны Телғара деп кетулері де сол екі енені тел (қатар) еміп өскен дегенді білдіретін. Тіпті сүйікті немересінің азан айтып қойған Ибраһим деген атына тілі келмей, оны "ойлы болсын, аңдағыш болсын, абайлағыш болсын" деген тілекпен Абай атандырған да сол аяулы кәрі әже-тұғын. Өзара өте тату екі ана – әже мен шеше жаратылысынан байсалды, мейірбан, әділ адамдар болғандықтан, өздерінің мейірі қатты ауған бұл баланы бауырмал, адамгершіл, қайырымды да әділ етіп өсіруге тырысты.
Абай өңі қараторы, екі көзі тостағандай әрі өткір, кең маңдайлы, дембелше бойлы бала болыпты. Мінез жағынан ширақ, өткір, аңқаулығы мен тентектігі де аралас болса керек. Әсіресе, ол аса ұғымтал, бір көргені мен естігенін ұмытпайтын зерделілігімен айрықша көзге түсетін. Кейін кемеңгер Абай адамның ең жақсы қасиетіне санаған "білмекке құмарлық" өзінің туа біткен мінезі десе де болғандай. Оның бала кезін білетіндерден қалған сөзге Қарағанда, Абай ертегі-аңыздар, ел ішінің өткен өмірінен қалған алуан түрлі әңгімелер, өлең-жырлар десе, ішкен асын жерге қояды екен. Мұндайда көп мазалайтыны сондай әңгіме-хикаяларды, әсіресе ертегілерді көп білетін әрі нақышына келтіріп жалықпай айтатын өзінің әжесі еді. Шешесі Ұлжан да ара-тұра хикая құмар ұлына ел ішінің күлкілі оқиғаларын мысқыл, сықақ қоса отырып, қызықты етіп әңгімелеп беретін.
Абай осы әдетін өмір бойы тастамаған. Көп жылдар оның қасында болған Көкбай ақын: "Өзі біреуге ұзақ әңгіме, жыр сияқты нәрселерді айтқызғанда, еш уақыт басқа, бөтен нәрселерге аумай, таза көңілмен, үлкен ықыласпен тыңдайтын", – деп жазған. Осындай сөзді баласы Тұрагүл мен қызы Уәсила естеліктерінен де оқимыз. "Әкем Абай туралы" атты естелігінде Тұрагүл былай дейді:
"Түн болғанда әмсе біреуге ертегі айтқызып, я өзі айтып отыратын әдеті бар еді. Біреуге айтқызғанда, бұрын естімеген кісіше, ынтасын сала тыңдап, әбден айтып болған соң, айтушының адасқан (қателескен, жаңылған – Ұ.А.) жері болса, өзі (түзетіп) айтып береді. Қазақ ертегісінде естімеген, білмеген ертегісі кем шығар. Қазақтың ертегісінен бұрын қай жерлерде жүргені, көршілесі, күндес елдері кім екені (жауласкан елдері – Ұ.А.), харекеті (кәсібі, шаруасы – Ұ.А.) не екені, елдің арманы, (бүл ертегілерді) білімінің қандай кезінде шығарылғандығы көрінеді деуші еді".
Бұл кезде бір тайпа елдің анасы, көптің тілеуқорына айналған Зере әжеге, оның ара сұлтан баласы Қүнанбайға сәлем беруге, не маңызды бір шаруамен бұл ауылға келуші ел ағалары, атақты билер мен ақын-жыршылар, әнші-күйшілер, жат жұрттық жолаушылар үзілмейтін. Ол кездің әдеті бойынша, олар жата-жастанып өткен-кеткенді, бұрынғының әр алуан қызықты да қайғылы оқиғаларын айтысып, келген шаруаларын тек кетерде сез ететін. Ал сол қонақ отырған үйдің ең ынталы да жалықпайтын тыңдаушысы – Абай-тұғын. Ерекше зерек бала үшін мұның бәрі туған халқының әдет-салтын, сөз өнері мен тарихын, игі жақсыларының үлгі-өнегесі мен мінез-машықтарын білудің, танудың өзінше бір тамаша мектебі еді. Оның үстіне, солардың арасындағы атақты ақын-жыршылар, әңгімеші-ертегішілер Зере мен Ұлжан аналардың өтінішімен апталап, айлап жатып, жас Абайды әңгіме-жырға қандыратын. Ауыздан-ауызға көшіп, келе жатқан шешендік үлгілері, ақындар айтысы, билер дауы, неше түрлі күлдіргі сөз, тапқыр әзіл-сықақтар ынталы баланың ұтқыр жадында өшпестей болып қалып отырды. Абайдың еңбекқор төзімділігі, аз ұйықтайтын сергектігі, тамақты тарта ішетіндігі де бала шағынан бойына мықтап жұққан мінез болыпты. Абай жасы ұлғайған шағында да келген қонақтарымен түннің бір уағына дейін сөйлесіп отырып, олар ұйқыға жатқан соң, өзі оңаша кітап оқып не өлең жазады екен. Соның өзінде таңғы сағат 5–6-ларда елден бұрын тұруды әдет еткен. Сол заманда бала-шаға қақпай көрмей, үлкендердің жанында жүретін. Ас пен той, басқа да толып жатқан мереке-қызықтарда елгезек, аңғарымпаз Абай өнегелі, білімді қауымға жақын жүрген соң, ұққан-білгені аз болмағаны аян. Әрине, мұның бәрі бала Абайдың өз қалау, сұрауымен ғана болмаған. Бұрынғыдан келе жатқан бұлжымас салт бойынша, әкесі Құнанбай да, аналары да сүйікті ұлдарының өздерінің абырой-мәртебелеріне лайық болып өсуін қатты қадағалап, бағыттап отырған. Сөйтіп, Абай 9 жасына дейін ауыл молдасынан оқып, хат танып, қазақтың ескілікті әңгімелеріне қанып, ана тілінің сөз байлығы мен көркем нақыштарын едәуір меңгереді. Айналасындағылармен әзіл-қалжың түріндегі сөз қағыстыруларда оның тілінде тақпақ, ұйқасты оралымдар ұшыраса бастайды. Қазақ салтында бар бірер ауыз өлеңмен сөзге тарту, біреудің кемшілігін өлең қылу сияқты қылықтар да кездесіп қалып отырады. Бірақ, бұл оның ақындық жолға талпынысы емес еді. Өйткені, Құнанбай сияқты кісілер тұқымына ақын-әншілікті кәсіп қылу мін саналған. Тілді, тапқыр Құнанбайдың өзі де, оның әжелері мен аталары да бірер ауыз өлең шығара беретін болған. Ондай өлең сөздерінің ел есінде сақталып, біздің заманға жеткендері де жоқ емес. Бірақ олардың ешқайсысы да онысын ақындық санамаған. Әйтсе де кішкентай Абайдың үлкендерге еліктеп әзіл-оспақ ретінде шығарған шумақтарынан туа дарыған ақындық танылғандай. Болашақ данышпан ақынның 10 жасында шығарған сондай бір шумақ өлеңі сақталған. Оның шығармаларының толық жинақтары, әдетте, сол өлеңмен басталады.

Әсемпаз болма әрнеге
Өнерпаз болсаң, арқалан.
Сен де — бір кірпіш дүниеге,
Кетігін тап та, бар, қалан!
Кайрат пен ақыл жол табар
Қашқанға да қуғанға.
Әділет, шапқат кімде бар,
Сол жарасар туғанға.
Бастапқы- екеу соңғысыз,
Біте қалса қазаққа,
Алдың — жалын, артың — мұз,
Барар едің қай жаққа?
Пайданы көрсең бас ұрып,
Мақтанды іздеп, қайғы алма.
Мініңді ұрлап жасырып.
Майданға түспей бәйгі алма.
Өзіңде бармен көзге ұрып,
Артылам деме өзгеден.
Күндестігін қоздырып,
Азапқа қалма езбеден.
Ақырын жүріп, анық бас,
Еңбегің кетпес далаға.
Ұстаздық қылған жалықпас
Үйретуден балаға.

 
                                                  Урпакка iсi онеге
                                                  Казак зиялылары
 
Мадениет саласында, гылыми мекемелер мен ок;у орындарында аткарган жемісті енбегі аркылы Республика журтшылыгына кенінен танымал, абайтанушы, галым Абіш Жиреншин 1961 жылы "Абай шыгармаларынын бір томдык толык жинагын" баспага дайындап, шыгарушы. Барлыгы 150 гылыми, адеби енбегі жарияланды, онын ішінде 8 монография. Орта Азия мен Казакстаннын коне дауірінен бергі жазба мадениеттерінін 1917 жылга дейінгі екі томдык тарихын жазган. 1968 жылы казак халкынын коне мадениеті мен бугінгі омірінен тусті гылыми фильм жазган, ол Букілодактык экранга кабылданып, 1968 жылы Ташкенттегі Азия, Африка елдері кинофистивалінде ушінші орын алган. Абіш Жиреншин адебиетші, галым гана емес, мадениетті колдаушы, онын жанашырларына камкор бола білген адам. Абайдын інісі Ыскактын немересі Архам Какітайулы Абай жайында естелік кітап дайындаган, "Загипа" атты поэма жазган. Абіш поэманы бастырып, кітап етіп шыгартуды уйымдастырушы болган. Казактын улттык онерін дамытуда улттык буйымдар мен заттарды жасаушы шеберлер мен онер адамдарын топтастырушы, олардын есімдерін айгілеуші де бола білді. Маселен шынгыстаулык Рымалды Абаеванын оюланып жасалган текемет, терме алаша, сырмак, тускиіздерінін Алматыдагы олкетану музейіне кормеге катысып, жулделі орын алуына уйткы болган. 1940 жылдардын сонына карай кугын-сургінге ушырып, істі болып журген акын Шакір Абенов жасырын Алматыга келіп, Орталык Муражай директоры Абіш Жиреншинге жолыгады. Озінін кашып журген жайын айтып, комектесуін сурайды. Орак тілді , от ауызды Шакірді сыртынан жаксы білетін каламдасы оган мынандай талап кояды: "Мен саган комектесейін, басына тускен зобаланнан куткарайын, егер мына шартты орындайтын болсан", -дейді. Ол кандай шарт болса да орындаймын деген сенімін білдіреді. –Менін уйде карт акем бар. Ол кісіге озін жайында ешкандай сыр білдірмейсін, уйден ешкайда шыкпайсын, мезгілді уакытта уйдін ішіндегілермен бірге тамак ішесін де уйде боласын,- дейді. Осы шартты орындап Абіштін уйінде 3 ай жатады. Кызмет уакыты аякталган сон Абішпен ангіме-дукен курып, демалыс кундері сактык шараларын жасап серуендеп, сенімді дос-жарандардын уйінде конактарда болып турады. 3 ай уакыт откен сон, колына озін айгактайтын кужаттарын жасатып беріп, еліне кайтарады. Міне, осы жайтты Шакір Абенов 1975 жылдын 18 шілдесінде Абіштін казасы кундері кезінде сол уйде оз аузынан айтып, кісілік касиетін аса бір тебіреніспен, ауыр кайгы устінде каншама ел агасы, жаксы азаматтардын алдында еске алып еді. Осы ангіме ішінде болган маркум Абекеннін жерлеуіне катыскан: Шакен Сейсенбаев, Жуманбек Садуакасов, Мусабай Азімбаев, Мамырхан Токкарин, Есенгелді Жакыпов, Серікказы Калиевтар Шакір атамыздын да оршілдігіне риза болысып еді. Абайтанушы, галым Абіш Жиреншин: "Абай ауданы-менін кіндік кескен жерім, алпештеп осірген елім болгандыктан кашанда козге елестеп, конілге ыстык корінеді" дей келіп, 1939-1945 жылдарда улы Абайдын 95,100 жылдык мерей тойын откізу мен Жидебайдагы муражайын уйымдастыру, Шыныстау ауданы 1940 жылы Абай атына кошуіне белсенді комектесушінін бірі болдым десе, Казак КСР Халык Комиссариаты жане окіметке "Шынгыстау райком бюросы мен исполком каулыларын" макулдатуга тікелей улес коскамын"-дейді. Абайдын 125 жылдык тойы карсанында аудандык партия комитетінін бірінші хатшысына естелік хатын жазды. Жане Абайды 1909 жылы тунгыi бастырганКакитайдын баласы, халык акыны Семей мен Жидебайдагы Абай муражайын уйымдастыруга коп комектескен Архам Ыскакулынын суретi мен кiтабын жiбередi. Сондай-ак, Абай жерiнен шыккан тунгыш большевиктердiн бiрi, корнектi алеуметтiк кайраткер, журналист Шаймерден Токжiгiтов туралы "Социалистiк Казахстаннын" 26 казан 1969 жылгы санында арнайы озi жазган макаласын жiбередi. Сойтiп улы дубiр тойды откiзу жайында кенес берiп, галымдык ойын ортага салады. Казакстан гылыми-зерттеу когамынын торагасы мiндетiн аткара журiп ел тарихы, жер тарихынын казыналы шежiресiн гылыми жуйелендiру максаты катты толгандырса, оган араласып, iске кiрiседи. 1947 жане 1949 жылы Семей облысынын Шынгыстау койнауынын Сарыкол, Текебулак онiрiндегi "Калмактас" корымдарына iшiнара казба жумыстарын жургiзген этнографиялык экспедицияга басшылык жасайды. Экспедиция курамында галым Алкей Маргулан, халык суретшiсi Абiлхан Кастеев, казак кенес кино-операторы, онер кайраткерi Ескендiр Тынышбаев жане баска да этнограф галымдар мен зерттеушiлер болады. Экспедиция Казахстан Орталык муражайына кунды экспонаттар мен гылыми тужырымдама акпараттар, зерттеулер жинактап табыстаган. А.Жиреншин 1928 жылы комсомол, 1943 жылы партия мушеси, КСРО Журналистер Одагы мушесi, КСРО Жогаргы Кенесiнiн Жарлыгымен уздiк енбегi мадениет саласындагы табысы ушiн 4 рет медальмен, Казак КСР Жогаргы Кенесiнiн грамотасымен 2 рет марапатталган. Халкымыздын осындай зерделi азаматынын омiр жолы бугiнгi урпакка онеге болса, зерттеушi галымдарымыздын А.Жиреншиннiн шыгармашылыгы мен артында калган енбнетнрiн жинастырып, калын копшiлiкке усынса нур устiне нур болар едi. 
                                                                   Эльмира Назаркызы,
                                                                   Досымхан Токкараулы
                                                                   Ертiс онiрi, 14 наурыз,
                                                                            2003 жыл. 

 
13.01.2010
 
Енбек десе жан салып,
Мандай терiн тогетiн.
Жатар кезде ан салып,
Ертегi айтып беретiн
Атам, апам ардакты,
Кутты болсын тойларын!
Саликалы, салмакты
Жузеге ассын ойларын.
Жолдарынды жалгаган
Жырын тында ул кыздын!
Алтын тойга арнаган
Шашуымыз бул биздiн!
Киындыкта шындалып,
Енбек еткен еселеп
Оздерiннен улгi алып,
Корсетемiз кошемет
                                

                               
                                                                               Назаркызы Назерке
                                                           Семей Мед.колледжiнiн 1 курс студентi
     
 
                                 Кызмет кылдын халыкка аянбадын,
                                 Болашактын мамандырын даярладын.
                                 Ат шалдырып жолаушы секiлденiп,
                                 Алпыс асып жетпiске аяндадын.
 
                                 Картайсанда кажымай ширак журсiн,
                                 Енбекпен шаршамай ширап журсiн.
                                 Десекте колыннан калам туспей,
                                 Кiтаптан сон, кiтапты жазып журсiн.
 
                                 Ак кумiстей ажарлы, асыл апам,
                                 Кумiсжанды мапелеп багып журсiн.
                                 Биздер ушiн жанын болек дарасын,
                                 Жетпiс жасын кутты болсын жан атам!
 
                                                                                
                                                   

                                                                                         08.03.2008 жыл

Алға қойған мақсатыңыз орындалуына тілектеспін