“Бизди “Манас” гана бириктире алат”
“Бөлүп-жар да башкара бер”– Акай мырза, жазмыштын буйругу менен ар кайсы жактарга чачырап кеткен кандаш элдерди кайрадан башын коштуруу аракетиңиз качан башталды эле?
Акай КИНЕ, “Алтай” коомдук уюмунун президенти: – Мен өзүм кесибим боюнча филолог болгондуктан студент кезден эле кыргыздардын фольклорун окуп, жарык көрбөгөн кол жазмаларды чогултуп, жүрчүмүн. 1995-жылы Алтайда жаштардын биринчи курултайын уюштурдум. Менин максатым – маданий, рухий, тарыхый маркерлерди калыбына келтирүү. Аларды калыбына келтирүү аркылуу биз биригүү процессин баштай алабыз.
Байыркы доорлордо кыргыз улуту бүткүл Евразиянын аймагында өтө кеңири тараган этноним болгон. Мындан 2,5–3 жыл мурда мамлекеттүүлүктүн көп формалары өкүм сүрүп, кыргыз этноними мамлекет түзүүчү этноним катары жашаган. Улуу кыргыз каганатынын бир нече империялары болгон. Кыргыздар ошол байыркы өлкөлөрдүн мураскери катары азыр да сакталып калгандыгы менен баалуу. Мындай элдер тарыхта аз эле. Бирок Россияда жана башка өлкөлөрдө жашаган кыргыздар өзүбүздүн түпкү тегибизди, башатыбызды унутуп калганбыз. “Бөлүп-жар да башкара бер” саясаты биз бири-бирибиз менен байланыша албашыбыз үчүн араларыбызга чек араларды орноткон. Мисалы, мен Кызылга барышым үчүн 2100 чакырым, башкача айтканда, Бишкекке жеткендей жол басышым керек. Болбосо биз Тува менен чек аралаш жайгашканбыз. Хакасия менен да чек аралаш жайгашканыбызга карабастан Абаканга чейин 1330 чакырым жол. Ортодо түздөн-түз коммуникациялар, транспорт түйүндөрү жок.
Натыйжада биз бири-бирибизден тилдик жактан да, маданий жактан да алыстай баштаганбыз. Биздин милдет – бир тууган, кандаш бул элдер бири-бири менен байланыштарын чыңдап, бирдиктүү маданий, саясий, социалдык биримдикти кайра калыптандырууга жетишүү. Анткени, азыркы глобалдык дүйнөдө эч бир эл жалгыздап сакталып калышы кыйын. Эмне үчүн мен Кыргызстанга ат тезегин кургатпай келип жатам? Биринчиден, биз бири-бирибиз менен кыргыз деген байыркы этноним аркылуу байланыштуубуз. Бул этноним бизди дагы бириктирет. Экинчиден, алатоолук кыргыздар алтайлык кыргыздарга тили, маданияты, менталитети жагынан эң жакын эл. Бул жакындык бардык чөйрөлөрдө байкалып турат. Байыркы доордо Алтай тектеш элдерди, анын ичинде кыргыздарды консолидациялоочу жер, рухий борбору болгон.
– Алатоолук кыргыздардын баары Алтайды “Манас” аркылуу жакшы билишет. Ал эми алтайлык кандаштарыбыздын биз жөнүндөгү маалыматы канчалык?
Акай Кине: – Интеллигенциядан тартып, тоодогу кой кайтарган чабанга чейин кыргыздарды өзүнүн эң жакын тууганы деп эсептешет. Алтайда эле эмес, Хакасия, Тувада деле ошондой эле мамиле. Дегеле Жалпы Алтайды Хакасия, Тува деп бөлбөш керек.Тувалыктар, шорлуктар, телеуттар – булардын баары алтайлыктар.
Кедр – өмүр дарагыТемирбек Токтогазиев, ”Манас жаңырыгы” телекөрсөтүүсүнүн башкы директору: – Мен Алтайда Акайдан башка дагы бир топ кишилер менен жакын мамиледемин. Жазуучулар, кайчылар( көмөкөйү менен ырдаган ырчылар) Ирина Кензина, Аржан Козереков Кыргызстанга келип, өздөрүнүн өнөрлөрүн тартуулашып, биздин элди кыдырып жүрүшөт. Жакында эле Алтай жазуучулар кошуунунан өкүлдөр келип, Таласта болушту. Демек, алтайлыктарда Кыргызстанга болгон кызыгуу чоң.
Акай Кине: – Былтыр жергиликтүү атка минерлер Ала-Тоо – Алтай долбоорун ишке ашырууга жолтоо болуп, тыйганына карабастан жергиликтүү эл кыргыз кандаштарын кучак жайып тосуп алышты.
Темирбек Токтогазиев: – Быйыл Алтайдан жүз түп кедр дарагын алып келебиз. Азыр казылуу процесси бүтүп калды. Февралдын аягында, марттын башында бул жакка алып келип тигебиз. Кырк түбү Таласка, Манас ордого, калгандары бүт облустардын борборуна, Бишкек шаарына тигилет.
– Кедр бизде өсөөр бекен?
Темирбек Токтогазиев: – Өсөт. Илгери Кыргызстанда да кедр дарагы болгон. Бирок кыркылып, кыркылып отуруп, азыр тоолуу Алтайда гана калды. Алар кыдыр дарагы деп коюшат. Бул өмүр дарагы экен да. Жамгыр жаап жатканда түбүнө кирип кетсең кадимкидей далдалайт. Башка дарактардын, мисалы, арчанын астында эки саат уктап калсаң башың ооруйт. Кедр болсо тескерисинче, астында жатып уктасаң көңүлүң сергип, өзүңдү сонун сезип каласың. Анан данеги аябай жакшы азык экен. Дарылык касиети бар. Жергиликтүү эл диабет менен ооругандарга кедрдин данын же деп кеңеш беришет. Кыдыр дарагы “Кызыл китепке” кирген экен. Ошондуктан биздин Айыл чарба академиясынан катынын негизинде окуу куралы катары пайдаланабыз деп алып келип жатабыз.
Акай Кине: – Кедр – бул асмандын, тазалыктын символу. Алтайда ал асман дарагы деп эсептелет. Биз кедрди пааналайбыз, данегин жейбиз. Кыргыздар өзгөчө маани бере турган нерсе – Манас дал ушул кедр дарагынын астында туулуп, өскөн. Бул жерде башка дарактар аз. Ошол кедр дарагынын астында төрөлгөн Манас Көкө теңирдин татыктуу улуу болуп чоңойгон. Бири-бири менен тынымсыз согушуп келген ар кайсы урууларды бир туунун астына бириктирип, эл курап, кыргыз мамлекетин кайра курган. Болбосо кыргыздар да башка кичи элдердей тарыхта изи калбай жок болуп кетмек.
Жаратмандык духту ойготолу
– Алтайда да Манас айткандар барбы? Эпос китеп болуп чыгып, мектептерде окутулабы?
Акай Кине: – Бизде 140тан ашуун эпостор бар. Ошолордун бири “Алп Манаш”. Аталышы да, сюжети, уруулардын аттары боюнча да Манаска өтө жакын. Бир гана айырмасы – “Манастын” тарыхый тамыры болсо, алтайлык “Алп Манаш” көбүрөөк мифологияга жакын.
Манастын бири-бири менен жоолашкан көп урууларды баш коштура алгандыгы бүгүн жаратмандык ишке жакшы мисал боло алат. Былтыр кыргыздар революция жасап, бүт дүйнөгө үлгү көрсөттү. Аянтта октон жалтанбай өлүмгө тик караган кыргыз жаштары нагыз Манастын урпактары экендигин далилдешти. Бирок Манас жүрөгүндө жалы бар баатыр гана эмес, жаратуучу да болгон. Ошондуктан азыр кыргыз жаштарында Манастын ошол жаратмандык духу, өлкөнүн, элдин келечеги үчүн жоопкерчилик сезими ойгонушу керек.
Темирбек Токтогазиев: – 7-апрелде биздин жигиттерибизде Акай айткандай, Манастын аскердик духу ойгонуп, атып аткан октон да коркпой колунда жарагы жок болсо да бийликти Ак үйдөн кууп чыкпадыбы. Бирок ошол учурдан пайдаланып кээ бир жаштар дүкөндөрдү талкалап, талап-тоноп киришти. Ошол эле эл бузарлар эриш-аркак жашап аткан бир тууган элди бири-бирине тукуруп, түштүктө канчалаган адамдардын өмүрү кыйылып кетти. Мына ушундай мезгилде кырк чоро Манас бабабыз төрөлгөн Алтайга барып, элибизде тополоңдор токтоп, Кыргызстан өнүгүү жолуна түшсө экен деген тилектер менен зыярат кылдык. Бабабыздын төрөлгөн жерин өз көзүбүз менен көрдүк. Саякбай атабыздын вариантында Ак токой, Жусуп Мамайдын вариантында Буурул токой деп жүрөт, бир кездерде Жакып атабыз көчүп барган жер чындыгында эле кедр дарыгы өскөн токойлуу, саздак жер экен. Жакып, Акбалта аталар конгон жер – Ак-сазга барып, боз үй тиктик. Бүбү Мариям эженин “Айкөл Манасында” Бөйрөктү деп айтылат. Чын эле бөйрөккө окшош буйтка жер экен. Ак сазда калмак-кытайдын кечилдери боюнда бар аялдардын курсагын жарып, жаңыдан төрөлгөн балдарды өлтүрүп жатканда Манасты Бөйрөктү деген жерге алпарып жашырган экен. Биз барганда үстүбүздөн турналар учуп, нур жаап, муну көргөндө жигиттердин баарынын көңүлдөрү көкөлөп, элибизде тынчтык, биримдик болсо экен деген тилек кылдык.
– Жанагы кырк чоро минип келебиз деген аттардын тагдыры эмне болду?Темирбек Токтогазиев: – Бул маселе чечилет, кудай буюрса. Быйыл Кыргызстандын эгемендик алганына 20 жыл болот. Былтыр биз Алтайга революция болуп, кошуна өлкөлөр менен чек аралар жабылып жаткан мезгилде бардык да. Биздин өкмөтүбүз да убактылуу болуп, аларды эч ким тааныбай, өкмөтүбүздүн чечимдерин тоотпогон мезгил эмес беле. Биз боз үйдү алпарып, аянтка тикмекпиз да. Акай Бердников деген Алтай Республикасынын төрагасы менен сүйлөшүп, баары макулдашылган болчу. Барсак эле төраганын орун басары боз үй тиктирбе, билесиңби, кыргыздар боз үй тиксе эле сөзсүз төңкөрүш болот деп тиктирбей койду. Бирок мэр жакшы жигит экен, аянттан башка каалаган жериңерге барып тиге бергиле деди. Биз турбазага барып, анын директору менен макулдашып, боз үй тиктик. Эртең менен саат жетиде директорду чакырып, жумуштан алып коюшуптур. Ушундай түшүнбөстүктөр болду.
Бир түндүктүн астында– Былтыр сиздер башат салып келген боордоштук мамилелерди мындан ары да өркүндөтүп, жаңы баскычка чыгаруу үчүн дагы эмнелерди жасаш керек деп ойлойсуз?
Темирбек Токтогазиев: – Жаз келсе эл кайрадан көтөрүлөт экен деген ар кандай ушак сөздөр жүрөт. Ал ушактар аягында келип чындыкка айланып кете турган деле жагдайлар болуп калат. Биздин башкы тилегибиз – элибизде тынчтык, биримдик болсо экен. Бүгүнкү күндө жамандыр-жакшыдыр парламентибиз, өкмөтүбүз бири-бирине оппозиция болгон партиялардан түзүлдү. Каолицияга мурунку бийликтин да, оппозициянын да өкүлдөрү кирди. Жаңы бийликти Казакстан, Россия, Түркия, АКШ, кыскасы, бардык өлкөлөр тааныды. Барак Обама жалгыз гана биздин президентибизди кабыл алды. Мунун өзү алар биздин өкмөттү толук кандуу, легитимдүү бийлик катары тааныгандыгынын белгиси. Анан ушундай мезгилде биз кайра эле төңкөрүш жасап, тополоң сала бергенде туура эмес болуп калат. Биз жаңыдан дайындалган жигиттерибизге иштегенге мүмкүнчүлүк беришибиз керек. Республиканы кыйынчылыктан алып чыгабыз деп жатышат. Аракеттерин көрүп эле жатпайбызбы! Биринчи эле декрети менен уюлдук телефонго жана жарыкка болгон кымбаттатууну алып салышты. Бензин 38 сомдон отуз сомго түштү. Түркияга визасыз каттоого шарт түзүлдү. Улам бир өлкөдөн кредиттер келүүдө. Эмне үчүн бензин сегиз эмес, он беш сомго арзандабайт, жарык 6 эле тыйын болуш керек деген замандаштарыбыз да болуп жатат. Ушуга да шүгүр кылып, ыраазы болушубуз керек да. Өткөндө өкмөтүбүз аты жок чокулардын бирине Путиндин ысымын коюуну сунуш кылса, ага карата ар кандай пикирлер айтылды. Россияга же биздин түрк туугандарга окшоп гранттарды, инвестицияларды берип жатса алардын атын эмнеге койбошубуз керек? Буга чейинки бийликтер Үзөнгү-Куушту, Каркыраны кошуналарга жөн эле берип салбадыбы. Эмне үчүн бүгүн биз бир чокунун атын Россиянын премьеринин ысымы менен атап койсок болбойт? Алтайда Манас тоосунан анчалык алыс эмес жерде В.Путин резиденция салып жатат. Анан эртеңки күнү ошол эле Путин эмне үчүн Манас, келгиле, андан көрө Ельцин тоосу деп атайлы деп айтышы мүмкүн да. Андыктан биздин өкмөтүбүз туура эле демилге көтөрүп жатат, биз муну колдошубуз керек. Тоолордо канчалаган аты жок, адамдын буту баспаган чокулар бар. Анан жөн эле кызганып, өзүмө да жок, башкага да жок деп отура бергенде болбойт да. Биз кандай гана болбосун Алтайдагы Манас бабабыздын атын алып жүргөн тоонун, көлдүн ысымын сактап калышыбыз керек. Мына бул киши төөлөс экен. Акай, Алтайда дагы кайсыл уруулар бар?
Акай Кине: – Кыпчак, найман, жетиген, кушчу, айтор, кыргызда кайсыл уруу болсо баары эле бар.
Темирбек Токтогазиев: – Бүгүнкү күндө карасак кыргыздар бөлчөктөнүп, аябай эле көп санга бөлүнүп кетиптирбиз. Христиан болуп, же буддизм динине кирип кеткен кыргыздар бар. Мисалы, тувалыктар буддисттер, хакастар христиандар, биз мусулманбыз. Ошол эле мезгилде киргиздер, таптакыр эле космополит болуп кеткендер да бар. Эгер диний жактан алсак биз такыр бириге албайбыз. Бизди бириктире турган бир эле Манас экен. Акай мырза Манастын туусу консолидацияга алып келип, өнүгүүбүзгө жакшы өбөлгө түзөөрүнө көзү жеткен соң Тоолуу Алтайдын кире бериш жерине боз үй сыяктуу стелла жасаптыр. Кадимки эле боз үй, бирок түндүктүн үстүндө жылдызы бар. Түндүктөн түшкөн бир уугу казактар, дагы бир уугу башкыр, татарлар, түрктөр… Бир тууган, тектеш элдерди бир түндүктүн астында бириктирүүнүн символу кылып коюптур да. Бул чынында эле биздин элдерди бириктире турган негизги күч.
– Биздин окурмандарыбызга алтай тилинде каалоо-тилек айтып койбойсузбу?
Акай Кине: – Улуу кыргыз элим! Бүгүнкү кунде кыргыз элдин жолун жолдосун. Манас атабыздын ругу келсин. Манасты бийик кылу керек. Кажыла кыргыз Көке Теңирим, Ала- Таум, кыргыз элим деп, Манас баатырым деп журзе, кажыла кыргыздын жолу ачылар. Кажыла кыргыздын жолу ачылганда кыргыз элдин жолу ачылар. Кыргыз элдин жолу ачылганда кыргыз кагандыгыбыз онон ары өзип чыгаар.
Акай КИНЕ, “Алтай” коомдук уюмунун президенти: – Мен өзүм кесибим боюнча филолог болгондуктан студент кезден эле кыргыздардын фольклорун окуп, жарык көрбөгөн кол жазмаларды чогултуп, жүрчүмүн. 1995-жылы Алтайда жаштардын биринчи курултайын уюштурдум. Менин максатым – маданий, рухий, тарыхый маркерлерди калыбына келтирүү. Аларды калыбына келтирүү аркылуу биз биригүү процессин баштай алабыз.
Байыркы доорлордо кыргыз улуту бүткүл Евразиянын аймагында өтө кеңири тараган этноним болгон. Мындан 2,5–3 жыл мурда мамлекеттүүлүктүн көп формалары өкүм сүрүп, кыргыз этноними мамлекет түзүүчү этноним катары жашаган. Улуу кыргыз каганатынын бир нече империялары болгон. Кыргыздар ошол байыркы өлкөлөрдүн мураскери катары азыр да сакталып калгандыгы менен баалуу. Мындай элдер тарыхта аз эле. Бирок Россияда жана башка өлкөлөрдө жашаган кыргыздар өзүбүздүн түпкү тегибизди, башатыбызды унутуп калганбыз. “Бөлүп-жар да башкара бер” саясаты биз бири-бирибиз менен байланыша албашыбыз үчүн араларыбызга чек араларды орноткон. Мисалы, мен Кызылга барышым үчүн 2100 чакырым, башкача айтканда, Бишкекке жеткендей жол басышым керек. Болбосо биз Тува менен чек аралаш жайгашканбыз. Хакасия менен да чек аралаш жайгашканыбызга карабастан Абаканга чейин 1330 чакырым жол. Ортодо түздөн-түз коммуникациялар, транспорт түйүндөрү жок.
Натыйжада биз бири-бирибизден тилдик жактан да, маданий жактан да алыстай баштаганбыз. Биздин милдет – бир тууган, кандаш бул элдер бири-бири менен байланыштарын чыңдап, бирдиктүү маданий, саясий, социалдык биримдикти кайра калыптандырууга жетишүү. Анткени, азыркы глобалдык дүйнөдө эч бир эл жалгыздап сакталып калышы кыйын. Эмне үчүн мен Кыргызстанга ат тезегин кургатпай келип жатам? Биринчиден, биз бири-бирибиз менен кыргыз деген байыркы этноним аркылуу байланыштуубуз. Бул этноним бизди дагы бириктирет. Экинчиден, алатоолук кыргыздар алтайлык кыргыздарга тили, маданияты, менталитети жагынан эң жакын эл. Бул жакындык бардык чөйрөлөрдө байкалып турат. Байыркы доордо Алтай тектеш элдерди, анын ичинде кыргыздарды консолидациялоочу жер, рухий борбору болгон.
– Алатоолук кыргыздардын баары Алтайды “Манас” аркылуу жакшы билишет. Ал эми алтайлык кандаштарыбыздын биз жөнүндөгү маалыматы канчалык?
Акай Кине: – Интеллигенциядан тартып, тоодогу кой кайтарган чабанга чейин кыргыздарды өзүнүн эң жакын тууганы деп эсептешет. Алтайда эле эмес, Хакасия, Тувада деле ошондой эле мамиле. Дегеле Жалпы Алтайды Хакасия, Тува деп бөлбөш керек.Тувалыктар, шорлуктар, телеуттар – булардын баары алтайлыктар.
Кедр – өмүр дарагыТемирбек Токтогазиев, ”Манас жаңырыгы” телекөрсөтүүсүнүн башкы директору: – Мен Алтайда Акайдан башка дагы бир топ кишилер менен жакын мамиледемин. Жазуучулар, кайчылар( көмөкөйү менен ырдаган ырчылар) Ирина Кензина, Аржан Козереков Кыргызстанга келип, өздөрүнүн өнөрлөрүн тартуулашып, биздин элди кыдырып жүрүшөт. Жакында эле Алтай жазуучулар кошуунунан өкүлдөр келип, Таласта болушту. Демек, алтайлыктарда Кыргызстанга болгон кызыгуу чоң.
Акай Кине: – Былтыр жергиликтүү атка минерлер Ала-Тоо – Алтай долбоорун ишке ашырууга жолтоо болуп, тыйганына карабастан жергиликтүү эл кыргыз кандаштарын кучак жайып тосуп алышты.
Темирбек Токтогазиев: – Быйыл Алтайдан жүз түп кедр дарагын алып келебиз. Азыр казылуу процесси бүтүп калды. Февралдын аягында, марттын башында бул жакка алып келип тигебиз. Кырк түбү Таласка, Манас ордого, калгандары бүт облустардын борборуна, Бишкек шаарына тигилет.
– Кедр бизде өсөөр бекен?
Темирбек Токтогазиев: – Өсөт. Илгери Кыргызстанда да кедр дарагы болгон. Бирок кыркылып, кыркылып отуруп, азыр тоолуу Алтайда гана калды. Алар кыдыр дарагы деп коюшат. Бул өмүр дарагы экен да. Жамгыр жаап жатканда түбүнө кирип кетсең кадимкидей далдалайт. Башка дарактардын, мисалы, арчанын астында эки саат уктап калсаң башың ооруйт. Кедр болсо тескерисинче, астында жатып уктасаң көңүлүң сергип, өзүңдү сонун сезип каласың. Анан данеги аябай жакшы азык экен. Дарылык касиети бар. Жергиликтүү эл диабет менен ооругандарга кедрдин данын же деп кеңеш беришет. Кыдыр дарагы “Кызыл китепке” кирген экен. Ошондуктан биздин Айыл чарба академиясынан катынын негизинде окуу куралы катары пайдаланабыз деп алып келип жатабыз.
Акай Кине: – Кедр – бул асмандын, тазалыктын символу. Алтайда ал асман дарагы деп эсептелет. Биз кедрди пааналайбыз, данегин жейбиз. Кыргыздар өзгөчө маани бере турган нерсе – Манас дал ушул кедр дарагынын астында туулуп, өскөн. Бул жерде башка дарактар аз. Ошол кедр дарагынын астында төрөлгөн Манас Көкө теңирдин татыктуу улуу болуп чоңойгон. Бири-бири менен тынымсыз согушуп келген ар кайсы урууларды бир туунун астына бириктирип, эл курап, кыргыз мамлекетин кайра курган. Болбосо кыргыздар да башка кичи элдердей тарыхта изи калбай жок болуп кетмек.
Жаратмандык духту ойготолу
– Алтайда да Манас айткандар барбы? Эпос китеп болуп чыгып, мектептерде окутулабы?
Акай Кине: – Бизде 140тан ашуун эпостор бар. Ошолордун бири “Алп Манаш”. Аталышы да, сюжети, уруулардын аттары боюнча да Манаска өтө жакын. Бир гана айырмасы – “Манастын” тарыхый тамыры болсо, алтайлык “Алп Манаш” көбүрөөк мифологияга жакын.
Манастын бири-бири менен жоолашкан көп урууларды баш коштура алгандыгы бүгүн жаратмандык ишке жакшы мисал боло алат. Былтыр кыргыздар революция жасап, бүт дүйнөгө үлгү көрсөттү. Аянтта октон жалтанбай өлүмгө тик караган кыргыз жаштары нагыз Манастын урпактары экендигин далилдешти. Бирок Манас жүрөгүндө жалы бар баатыр гана эмес, жаратуучу да болгон. Ошондуктан азыр кыргыз жаштарында Манастын ошол жаратмандык духу, өлкөнүн, элдин келечеги үчүн жоопкерчилик сезими ойгонушу керек.
Темирбек Токтогазиев: – 7-апрелде биздин жигиттерибизде Акай айткандай, Манастын аскердик духу ойгонуп, атып аткан октон да коркпой колунда жарагы жок болсо да бийликти Ак үйдөн кууп чыкпадыбы. Бирок ошол учурдан пайдаланып кээ бир жаштар дүкөндөрдү талкалап, талап-тоноп киришти. Ошол эле эл бузарлар эриш-аркак жашап аткан бир тууган элди бири-бирине тукуруп, түштүктө канчалаган адамдардын өмүрү кыйылып кетти. Мына ушундай мезгилде кырк чоро Манас бабабыз төрөлгөн Алтайга барып, элибизде тополоңдор токтоп, Кыргызстан өнүгүү жолуна түшсө экен деген тилектер менен зыярат кылдык. Бабабыздын төрөлгөн жерин өз көзүбүз менен көрдүк. Саякбай атабыздын вариантында Ак токой, Жусуп Мамайдын вариантында Буурул токой деп жүрөт, бир кездерде Жакып атабыз көчүп барган жер чындыгында эле кедр дарыгы өскөн токойлуу, саздак жер экен. Жакып, Акбалта аталар конгон жер – Ак-сазга барып, боз үй тиктик. Бүбү Мариям эженин “Айкөл Манасында” Бөйрөктү деп айтылат. Чын эле бөйрөккө окшош буйтка жер экен. Ак сазда калмак-кытайдын кечилдери боюнда бар аялдардын курсагын жарып, жаңыдан төрөлгөн балдарды өлтүрүп жатканда Манасты Бөйрөктү деген жерге алпарып жашырган экен. Биз барганда үстүбүздөн турналар учуп, нур жаап, муну көргөндө жигиттердин баарынын көңүлдөрү көкөлөп, элибизде тынчтык, биримдик болсо экен деген тилек кылдык.
– Жанагы кырк чоро минип келебиз деген аттардын тагдыры эмне болду?Темирбек Токтогазиев: – Бул маселе чечилет, кудай буюрса. Быйыл Кыргызстандын эгемендик алганына 20 жыл болот. Былтыр биз Алтайга революция болуп, кошуна өлкөлөр менен чек аралар жабылып жаткан мезгилде бардык да. Биздин өкмөтүбүз да убактылуу болуп, аларды эч ким тааныбай, өкмөтүбүздүн чечимдерин тоотпогон мезгил эмес беле. Биз боз үйдү алпарып, аянтка тикмекпиз да. Акай Бердников деген Алтай Республикасынын төрагасы менен сүйлөшүп, баары макулдашылган болчу. Барсак эле төраганын орун басары боз үй тиктирбе, билесиңби, кыргыздар боз үй тиксе эле сөзсүз төңкөрүш болот деп тиктирбей койду. Бирок мэр жакшы жигит экен, аянттан башка каалаган жериңерге барып тиге бергиле деди. Биз турбазага барып, анын директору менен макулдашып, боз үй тиктик. Эртең менен саат жетиде директорду чакырып, жумуштан алып коюшуптур. Ушундай түшүнбөстүктөр болду.
Бир түндүктүн астында– Былтыр сиздер башат салып келген боордоштук мамилелерди мындан ары да өркүндөтүп, жаңы баскычка чыгаруу үчүн дагы эмнелерди жасаш керек деп ойлойсуз?
Темирбек Токтогазиев: – Жаз келсе эл кайрадан көтөрүлөт экен деген ар кандай ушак сөздөр жүрөт. Ал ушактар аягында келип чындыкка айланып кете турган деле жагдайлар болуп калат. Биздин башкы тилегибиз – элибизде тынчтык, биримдик болсо экен. Бүгүнкү күндө жамандыр-жакшыдыр парламентибиз, өкмөтүбүз бири-бирине оппозиция болгон партиялардан түзүлдү. Каолицияга мурунку бийликтин да, оппозициянын да өкүлдөрү кирди. Жаңы бийликти Казакстан, Россия, Түркия, АКШ, кыскасы, бардык өлкөлөр тааныды. Барак Обама жалгыз гана биздин президентибизди кабыл алды. Мунун өзү алар биздин өкмөттү толук кандуу, легитимдүү бийлик катары тааныгандыгынын белгиси. Анан ушундай мезгилде биз кайра эле төңкөрүш жасап, тополоң сала бергенде туура эмес болуп калат. Биз жаңыдан дайындалган жигиттерибизге иштегенге мүмкүнчүлүк беришибиз керек. Республиканы кыйынчылыктан алып чыгабыз деп жатышат. Аракеттерин көрүп эле жатпайбызбы! Биринчи эле декрети менен уюлдук телефонго жана жарыкка болгон кымбаттатууну алып салышты. Бензин 38 сомдон отуз сомго түштү. Түркияга визасыз каттоого шарт түзүлдү. Улам бир өлкөдөн кредиттер келүүдө. Эмне үчүн бензин сегиз эмес, он беш сомго арзандабайт, жарык 6 эле тыйын болуш керек деген замандаштарыбыз да болуп жатат. Ушуга да шүгүр кылып, ыраазы болушубуз керек да. Өткөндө өкмөтүбүз аты жок чокулардын бирине Путиндин ысымын коюуну сунуш кылса, ага карата ар кандай пикирлер айтылды. Россияга же биздин түрк туугандарга окшоп гранттарды, инвестицияларды берип жатса алардын атын эмнеге койбошубуз керек? Буга чейинки бийликтер Үзөнгү-Куушту, Каркыраны кошуналарга жөн эле берип салбадыбы. Эмне үчүн бүгүн биз бир чокунун атын Россиянын премьеринин ысымы менен атап койсок болбойт? Алтайда Манас тоосунан анчалык алыс эмес жерде В.Путин резиденция салып жатат. Анан эртеңки күнү ошол эле Путин эмне үчүн Манас, келгиле, андан көрө Ельцин тоосу деп атайлы деп айтышы мүмкүн да. Андыктан биздин өкмөтүбүз туура эле демилге көтөрүп жатат, биз муну колдошубуз керек. Тоолордо канчалаган аты жок, адамдын буту баспаган чокулар бар. Анан жөн эле кызганып, өзүмө да жок, башкага да жок деп отура бергенде болбойт да. Биз кандай гана болбосун Алтайдагы Манас бабабыздын атын алып жүргөн тоонун, көлдүн ысымын сактап калышыбыз керек. Мына бул киши төөлөс экен. Акай, Алтайда дагы кайсыл уруулар бар?
Акай Кине: – Кыпчак, найман, жетиген, кушчу, айтор, кыргызда кайсыл уруу болсо баары эле бар.
Темирбек Токтогазиев: – Бүгүнкү күндө карасак кыргыздар бөлчөктөнүп, аябай эле көп санга бөлүнүп кетиптирбиз. Христиан болуп, же буддизм динине кирип кеткен кыргыздар бар. Мисалы, тувалыктар буддисттер, хакастар христиандар, биз мусулманбыз. Ошол эле мезгилде киргиздер, таптакыр эле космополит болуп кеткендер да бар. Эгер диний жактан алсак биз такыр бириге албайбыз. Бизди бириктире турган бир эле Манас экен. Акай мырза Манастын туусу консолидацияга алып келип, өнүгүүбүзгө жакшы өбөлгө түзөөрүнө көзү жеткен соң Тоолуу Алтайдын кире бериш жерине боз үй сыяктуу стелла жасаптыр. Кадимки эле боз үй, бирок түндүктүн үстүндө жылдызы бар. Түндүктөн түшкөн бир уугу казактар, дагы бир уугу башкыр, татарлар, түрктөр… Бир тууган, тектеш элдерди бир түндүктүн астында бириктирүүнүн символу кылып коюптур да. Бул чынында эле биздин элдерди бириктире турган негизги күч.
– Биздин окурмандарыбызга алтай тилинде каалоо-тилек айтып койбойсузбу?
Акай Кине: – Улуу кыргыз элим! Бүгүнкү кунде кыргыз элдин жолун жолдосун. Манас атабыздын ругу келсин. Манасты бийик кылу керек. Кажыла кыргыз Көке Теңирим, Ала- Таум, кыргыз элим деп, Манас баатырым деп журзе, кажыла кыргыздын жолу ачылар. Кажыла кыргыздын жолу ачылганда кыргыз элдин жолу ачылар. Кыргыз элдин жолу ачылганда кыргыз кагандыгыбыз онон ары өзип чыгаар.
Борборду Манас атасак...
Көчөдө жаз, көздө жаш, көкүрөктө муң. Бир шатырап төгүп жиберип, жарк этип кайра ачыла албай, эки күндөн бери майдалап жааган жамгыр ого бетер көңүлдү чөктүрүп, жандүйнөмдү жай таптырбай кыйноого салды. Кечээки кандуу 7- апрель кыргызымдын кыялынан чыкпас кылып, кара тагын салып кетти. Ошол күнкү канды жууп кетириш үчүн жаратканым да көз жашын жамгыр кылып төгүп жаткан сыяктуу. Жумалап жааган жамгыр да, көздөн куюлган жаш да, мен кыргыз деп эсептеген ар бир инсандын көкүрөгүндөгү кара такты жууп кетире албоочудай. Биз бул абалга кандайча жеттик? Ким күнөөлүү? Эмне үчүн биздин эл ушундай азаптарды башынан өткөрүш керек эле?- деген толгон токой суроолорго ар бир кыргыздын жараны жооп издеп, жандүйнөсү жабыркап турган кез.Парапсихология илимин тереңдетип окуп, аалам сырын түшүнүп, кудайдын бузулбас, оңдолбос мыйзамдарын билиш үчүн, он жылдан ашык Ата-Журттан алыс жүрдүм. Мекендин баркын, жеринин сулуулугун, элинин улуулугун Ата-Журттан алыс жүргөндөр жакшы билет. Патриоттук сезимиң ойгонот. Элиңдин, жериңдин эртеңки келечеги ойлонтпой, толгонтпой койбойт. Парапсихолог катары билгенимди элим менен тең бөлүшүп, элиме кызмат кылсам деген ойлорум ар дайым тынчымды алып келет. Жакында эле Индияга Саи Бабага барып келгенден бери кыргыз элимдин тагдыры ого бетер ойлондуруп жүргөн. Гималайдагы Улуу Манас тоосун, Саи Бабанын жашаган шаары Путтапартидеги Манас көчөсүн көрүп, Манастын урпагы экениме бир чети сыймыктансам, бир чети Манас Атабызды жомок катары кабыл алганыбыз өкүндүрдү. Жакында эле Кытайлыктар Манасыбызды өздөрүнө ыйгарып алгысы келбедиби. Ал эми Манас бир гана кыргызга тиешелүү экендигин, ар бир кыргыздын канында Манастын энергиясы бар экенин, кыргыздар гана далилдеш керек. Манас көпчүлүк ойлогондой уламыш, жомок эмес. Манас - кыргыздын духу, аң сезими, жан дүйнөсү! Манас - жогорку улуу күч! Манас - тирүү энергия! Байлык менен бийликти кара күчтөр башкарат, ошондуктан бийликке келгендер, байлыктын даамын таткандар, жандүйнөсү таза болбосо, Манасы(аң сезими) бийик болбосо кара күчтөрдүн чеңгелинен чыгалбай калат. Аны азыр болуп өткөн кандуу окуя көрсөтүп жатат.
Мен буга чейин сөздүн күчү, энергиясы, кудурети жөнүндө "Асман пресс" гезити аркылуу көп эле жолу жазгам. Азыр да ошол маселеге кайрылууга убакыт келди окшойт. Атына жараша заты дейт. Ар бир сөздүн энергиясы, космостук талаада толкуну, күчү болот. Биздин борбор шаарыбыздын аты Бишкек. Бул -Чүй өрөөнүндөгү бир баатырдын аты. Менин ал баатырга эч кандай каршылыгым жок. Бирок, кез-кези менен кайталанып, элди толкундатып, көтөрүлүшкө жагдай түзүп жаткан ошол "бишкек" деген сөздүн энергиясы. Карапайым калың эл сүттү "бишкектеп" майын үстүнө чыгарып койсо, каймак майын бир ууч чиновник калпып жаткандай. Бул сөздүн энергиясы бир район, ашып кетсе бир областка жетерлик гана пазитивдүү(Бишкек баатыр деп алсак) энергиясы бар. "Борбордун атын Манас деп койгондо кыргыз элине жакшылык келет. Ага чейин кыргыздар бири-бирин бишкектей берчү жагдайлар түзүлө берет, Кудай ушинтип айтты"-деп Индиядан Саи Бабанын окуучусу биздин жердешибиз айткан. Буга чейин Аталардын баталарында далай жолу "Манас Ата" кудайдан тизелеп, көз жашын төгүп, кыргыз элинин келечеги үчүн тиленип жатат. Эй, пенделер тобоңорго келгиле! Кудай каарын салып, капа болуп турат"- деген баталар ар кайсы ордолордон чыкканын кандуу окуядан бери таң калып айтып жатышат. Албетте мунун баары жандүйнөнүн жардылыгынан, кара күчтөргө кул болуп калгандыктан келип чыкты дечи. Ошондуктан Кыргыздын духун, рухун көтөргөн Манасыбыз борбор шаарыбыздын аты болсо жакшы болоор эле.
Дагы бир айта турган сөз, туубуздун өңү кызыл болгонунда. Кызыл түс адамдын биринчи чакрасы менен байланышып, вибрациясы төмөн, жер энергиясы болуп эсептелет. Бул түс бийлик, агрессия, байлык алып келүүчү түс. Эч качан бул түс духту көтөрбөйт. Тескерисинче билгизбей агрессия жаратып турат. Ошондой эле туубуздагы символика күндүн нуру түз болбой, күнкарамага окшошуп калышы да ойлондурат. Нур түз тиет. Сары түс 3-чакра менен байланышып, бул дагы жер энергиясы жана карьера алып келүүчү түс. Биздин көзгө көрүнбөгөн дүйнө бар жана ошол дүйнөнүн энергожандыктары символика аркылуу адамзат менен байланышып турат. Космостун "подобное притягивает подобное" деген мыйзамы бар экенин буга чейин да айтып келгем. Болуп өткөн окуяда элди жердеги лидерлер эмес, Манас -Атабыз жаштардын жүрөгүнө баатырдык салып, күч берип тургандай болду. Уйку соонун ортосунда жүргөнсүгөн элдин патриоттук сезимин ойготуп, силкиндирген зор күч болду. Байкап көрсөңүздөр ар бир эл алдына чыгып сүйлөп жаткан инсандын дили, тили Манастын атын атап жатышы кокустук эмес. Ушундан улам Борбордун атын Манас коюу маселесин көтөрүп жатабыз. Албетте, атты которуу үчүн көп каражат керек экени барыбызга түшүнүктүү. Ар бир беш жылда чачылгандан көрө бир жолу келечек үчүн каражат кетирип койсок, "мен кыргызмын" дегендер кайдигер калбайт деп ойлойм. Тамчыдан көл жаралат эмеспи, көп түкүрсө көл болот. Сиз кандай ойлойсуз? Оюңузду ортого салып, талкууга катышыңыз.
Академик, парапсихолог Лариса Асанбекова 15-апрель, 2010-жыл.
Манастын үйүн курсак болобу?
Бул макала былтыр биздин "Асман пресс" гезитинин 3-санына 15- апрелде жарыяланган эле. Башкача айтканда 7-апрель кандуу окуядан кийин жазылган. Туура бир жыл болуптур. Макала жарык көргөн күндөн баштап, башка гезиттерге да ушул эле маселени көтөрүп чыккан макалалар байма-бай чыгып турду. Бири "атты өзгөрткөндө эч нерсе өзгөрбөйт, ага далай акча кетет, мындан башка көйгөйлөрүбүз толуп жатат" деп моюн толгошсо, бири "атыбыз, затыбыз өзгөрүп жаңыланышыбыз керек" дешет. "Тамчы ташты тешет" дегендей гезитке жазылган макала элибиздин аң-сезимине жетип, кичине болсо да жакшы жакка өзгөрүүлөрдүн болуп жатканы кубандырбай койбойт. Мисалы, ЖК депутаты Карганбек Самаков мырзанын Манасыбызды ЮНЕСКОго кайрадан Кыргызстандын атынан каттатышы алгылуу иш. Атрибуттарды өзгөртүү маселесин да мамлекеттик деңгээлде көтөрүп жатат. Эми Манастын эстелигин борбордук аянтка тургузууну көздөп атканы да кубандырат. Эгемендүүлүктү алганыбызга 20 жыл болгону менен бир дагы бийлик башчылары Манасыбызга чындап көңүл бурбай эпос, уламыш, жомок катарында көрүп келаткандары өкүндүрөт. Улуттук байлыгыбыз болгон Манасты аздектөө биздин негизги максатыбыз болуш керек. Али күнчө Манас атабызга арналган үй (музей) жок. Манаска таандык чачылып жаткан байлыктарыбызды, жер төлөдө саргарып, чирип жаткан кол жазмаларды, китептерди, сүрөттөрдү жыйып көркөм-кооз жайга жайгаштырып, манасчыларыбыз, илимпоздорубуз паанектей турган жай кылып, улуттун улуу тарыхы катары мактаныч менен четтен келген элге көрсөтсөк неге болбосун. 20 жыл ичинде кооз архитектурада имарат куруп коюуга да мүмкүнчүлүк бар эле. Ага неге бийлик төбөлдөрү көңүл бурбады. Бүгүн да бу маселе унут калууда. Андыктан биз редакторубуз Керим Айдаровдун идеясы менен "Асман пресс" гезити борбор калаага Манас атабыздын үйүн курууга же түзүүгө маселе көтөрүп жатабыз. Балким бийликтин ары келер же бир азамат чыгар. Адегенде окурман журтуна ортого салып көрөлү дедик. Сиз кандай ойлойсуз? Манас атабызга арнап үй курсак же бийлик бир имарат берсе болобу?
Абдылдажан Акматалиев, академик:
- Буга чейин бул идеяны Бексултан Жакиев, Мар Байжиев, илимдер академиясынын Манас таануу улуттук борбору айтып келген. Мунун баары айтканга оңой болгону менен абдан кыйын иш. Бул идея 1995-жылдан бери эле айтылып келе жаткан маселе. Ошол нерселер убагында популисттик көз караш боюнча эл арасында калып калды. Аны өздүк демилге көтөргөн бизнесмендер ишке ашырса болот. Бул идея эң жакшы идея. Эгер силердин материалдык техникалык базаңар болуп, Манастын үйүн ачсаңар өтө жакшы болот. Мыйзам кабыл алыш керек, Манас деген символ болуш керек деп какшап келе жатабыз жыйынтык жок. Манастын кээ бир котормолорун чет элдерден жыйнап, айрымдарын илимдер академиясына коюп койдук. Эгер Манас музейи болсо, ошол жерге коюлса кандай сонун болор эле. Анын иш планын иштеп чыгыш керек. Кыргыз эли турганда ал түбөлүктүү болуусу зарыл. Кайсы Президент, кандай Жогорку Кеңешке болбосун, аларга көз каранды болбой, өзгөчө статус алышы керек. Манас чиновниктерге керек учурда Манас деп күйүп калышат. Андан кийин айткан сөздөрүнүн бири жок. Муну менен эмнени айткым келет. Сагымбай менен Саякбайдын толук варианттарын китеп кылып чыгардык. Бирок, ошол чоңдор китепти сатып албайт.
Талантаалы Бакчиев, манасчы:
- Мен бул идеяны кош колдоп колдойм. Бул боюнча Жоомарт Кадыралиевдин демилгеси, ал тургай архитектуралык долбоору бар. Эртеби-кечпи кыргыз элине Манас атабыздын руху, духу керек. Манаска арналган кооз үй ар учурга, ар доорго кызмат кыла турган керектөөчүлөр үчүн пайдалуу маалымат ала тургандай болушу керек. Колдон келсе Кытайда, Будапеште, Берлинде, Парижде, Санк- Петербургдагы Манас эпосу жөнүндө окумуштуулардын изилдөөлөрүн, Алтайдагы архиологиялык тарыхый материалдарды алып келгенге аракет кылса. Ошолордун түп нускасы болбосо дагы көчүрмөсүн, өзүбүздүн кыргыз радиосунун алтын фондусунда, илимдер академиясында көптөгөн материалдар бар. Ошолор Манас музейинде турса жакшы болот эле. Албетте, Таластагы Манастын күмбөзүн билебиз. Бирок, Бишкектеги музей сенсация алып келе тургандай музей болушу зарыл. Башка жерде жок материалдар топтолгон, ыйык көркөм эстетикалык жайга айлануусу шарт. Эгер ачылып кала турган болсо манасчыбы же Манаска тиешелүү адамдар иш алып барса деп ойлойм (бул менин жеке пикирим). Музейдин ичине колдон келсе ар дайым манасчынын, Саякбай атабыздынбы же Сагынбай атабыздынбы айтор, Манас жаңырып турса кандай сонун болот эле.
Ильич Кулназаров, журналист:
- Кыргыз мамлекетине абдан көп өлкөлөрдөн делегаттар, коноктор, туристтер келет. Мындан улам элибиздин мактана турган инсаны Манас атабыз туурасында музей көргөзмөнү мурун эле ачыш керек эле. "Асман пресс" гезити бул сунушту абдан жакшы көтөрүп чыккан. Гезиттин сунушун өлкө башкарган жетекчилерибиз "лям" дебестен колдоп, каражаттарын да сүйүнүп бөлүп бериш керек. КР сүрөт академиясы болсо Манастын образын көрсөткөн эстелигин мыкты кылып жасашса. (Баягы жылдагы калмак кытайлардын жоокерлерин жасап, борбордун так ортосуна орнотуп койгондой кылбай.) Мыкты сүрөтчүлөрүбүз сүрөтүн кырк чоросу менен түшүрүш керек. Ал музейге сырттан келген коноктор гана эмес, Манасты окуган, уккан, билген өзүбүздүн эле жарандарыбыз да суктанып мактангандай болуусу шарт. Моңголдор Чынгызханды, орустар болсо кечээки эле баатырларынын ар бирине музей ачып койгон. Сиздердин демилгеңиздерди колдойм.
Назгүл ЭСЕНГУЛОВА
Рысбай Исаков: «Манасчылар жоголуп бараткан динозаврлардай эле»
Кыргызды дүйнө жүзүнө тааныткан улуу жазуучу Чыңгыз Айтматовдун чыгармалары жана улуу эпосубуз «Манас» деп келебиз. Ошол улуу эпостун учугун улаган Манасчы Рысбай Исаковдун «Манаска» гана эмес, маданиятка болгон көз карашын билгенге аракет кылдык.
- Акыркы учурда маданиятка көп көңүл бөлүнбөгөнү байкалып жатат. Азыркы маданияттын деңгээлине кандай баа бересиз?
- Маданият баш аламан өсүп атат. Себеби, бир нукка салган маданий агым жок. Ал эми анын себеби, маданий жактан жетекчилерибиз жакыр. Же маданияты башка. Улуттук уңгулуу маданияттан өнүп чыккан таланттарыбыз өтө сейрек болуп атат же такыр эле жок болуп атат. Ушул себептүү, маданиятыбыз азыр мышык ыйлай турган абалда турат.
Калмак жергесине барганда бир нерсеге дуушар болдум. Ошол Калмыкиянын Маданият министри маданият министрлигин көрсөттү. Ак үйү маданият министрлигинин алдында жупуну экен. Атайылап баса белгилеп, биздин маданият үйүбүздөн эле маданиятка кандай көңүл бурарыбызды билсеңиз болот деп мактап, даңктап көргөздү. Чындап эле ошондой экен. Алардын «Жангар» деген эпосу бар. «Жангар» майрамын эл аралык деңгээлде өткөрүшөт. А биз болсо Манасты ар кимге тарттырып коюп отурабыз.
- Биздин маданият башкалардыкына салыштырмалуу эмнеге аксап жатат деп ойлойсуз?
- Маданият министрлигине барган киши деле көп нерсени чече албай калып атат. Биринчи жогору жактагы кишилер, андан да өйдө жактагылар ойлонушу керек. Эми бул нерсе деле таптакыр жок болуп кетти деп айта албайм. Кудайга шүгүр, акырындан жылып келе жатат. «Көч жүрө-жүрө түзөлөт» – дегендей, кыргыз маданиятынын да оңолуп кеткиси бардыр.
- «Манас» жагына кандай көңүл бурулууда?
- «Манас» жагына абдан эле жакшы көңүл бурулуп жаткандай сезилүүдө. Туш тараптан Манастап ураан чакыргандар. Туш тараптан «Манаска» байланыштуу ар кандай уюмдар түзүлүп аткандай. Ал эми жеке ишкерлер деле Манасчылар үчүн камкордук көрүп, өздөрүнчө айлык, сыйлыктарын чегерип жатышат. Бул жагынан алганда «Манаска» болгон элдин аң сезими жакшы. Улуттук ар намысы, улуттук аң сезими ойгонуп калган кез. Ушул нерсени эми мамлекет өзү ойлонуш керек. Манасчылар боюнча ЖКдан жобо бекитилип атат. Бирок, өзүнүн чегине жете элек. Манасты Манастай даңктап ала тургандай күчкө ээ боло элекпиз.
- Сиз айтып жаткан «Манастын» учугун улаган шакирттериңиз көп болсо керек?
- Азыр шакирт деп айтууга эртерээк болот го. Бирок, даярдап жаткан окуучуларыбыз бар. Алар эртеңки күнү кандай жолду беттейт, кантип өсөт, кантип кетет, биздин жолду улантып кетеби же башка жолго кетеби, келечек көргөзөт. Себеби, окутуп эле Манасчы кылып чыгара койбой турган өнөр экен. Бардыгы жараткандын жазмышы менен болот.
- Ар бир замандын өзүнүн Манас айткан Саякбайы болот эмеспи. Учурдун Саякбайы ким деп ойлойсуз?
- Азыр жаштарыбыз жакшы чыгып келе жатат. Бири-биринен калышпайт. «Күлүктөн күлүк чыкса, төрт аягы тыбырайт» – дегендей, тең жарыша чуркаган балдар бар. Мисалы, Замир, Дөөлөт, Улан, Самат, Өмүрбек, Камил, Мирлан ж.б. таланттар үйүрү менен төрөлөт дегендей, булар топ-тобу менен чыккан жаштар. Мына ушулардын бардыгы келечекте кыргыз үчүн Саякбайдай кызмат кыла турган эр азаматтар.
- Азыркы жаштар рэп менен «Манасты» алмаштырып алгандай. Өткөндө да бир сайтта Тата Улан – XXI кылымдын Саякбайы деп жүргөн эле. Чын эле Тата Улан Саякбайга теңби?
- Тата Улан өзү деле мен Саякбаймын деп айтпайт болуш керек. Мен ал баланы жакшы билем. Мен ал интернетте берген маалыматты окуган жокмун. Бул эми элдин деңгээлинин төмөндүгү. Мындай нерсеге көңүл деле бурбаш керек. Бул утурумдук адат. Адат бир мезгил өткөндөн кийин кайра эле калат. Учурунда «Манасты» комузга кошуп, кыяк менен, оркестрге салып да айтып жүрүшкөн. Рэп да ушул сыяктуу эле салттуу көрүнүш. Экинчиден, мен билгенден Тата Улан өзү «Манас» айтпайт. Ал ырчы жана эң мыкты актёр.
- Бийлик башында турган адамдардын эң аз дегенде эле экиден колуктулары бар эмеспи. Улуу көч кайда барса кичүү көч ошол жакка барат дегендей, алардын жолун жолдогондор чекеден табылса керек. Сурайын дегеним, көп аял алуучулукка кандай карайсыз?
- Мен көп аял алуучулукка болгон көз карашым начар эмес. Себеби, биздин кыздар кара далы болуп баратат. Эркектер аз болуп баратат. Муну статистика дагы айгинелеп атпайбы. Анан бир тең укук деген нерсе аң сезимге катуу орноп алган. Бир аял, бир эркек болуш керек деген. Жашоо мыйзамы андай болбой атат да. Жашоо ошону талап кылат. Анан, мүмкүндүгү жетсе, аялдары бири-бирине каршы пикир жаратпай турган кылып тарбияласа, алганга эмнеге болбосун? Ал кыздын багын ачканга неге болбосун? Кээ бир эркектер бар, такыр үйлөнбөй эле бош жүргөн. Андан көрө, ошончо аялды алып, аларды бактылуу кылган дагы жакшы иш деп ойлойм. Экинчиден бул маселеде көп нерсенин түйүнү жатат. Бузукулук, сойкулук маселелери. Андан башка турмуштун өзүнүн агымына көнүү, табияттын эрежелери менен жашоо маселеси жатат. Табиятта өзү эркекти көп жаратса дагы, эркек өзү назик болгондуктан, кырсыкка бат кириптер болуп, эрте өлөт экен. Анын үстүнө уруш-согуш деген өзүнүн көтөрүнгөн нерселери бар. Кырсыктар себепкер болот экен. Ошондон улам эркектер азайып кетет. Анан калган кыз-келиндер кайда барыш керек? Табияттын өзүнүн мыйзамын алып карасак деле ушул. Бир эле адамда эмес, мисалы короз аз, тоок көп дегендей. Айгыр аз, бээ көп дегендей…
- Саясаттан сырт адам катары азыркы саясатка кандай баа бересиз?
- Мен чынында саясатка баа бере албайм. Саясатка кээде айла жок аралашып каласың. Бирок, чын дилимден ушул нерсени жактырбайм. Мен ушул чыгармачылык Манас жөнүндө гана ой толгоп келем. Анан саясаттын бир жеринен жаңылыш айтып алып, бир жеринен жазып калып, кимдир бирөөгө шылдың болгум келбейт.
- Көпчүлүк таланттардын тагдыры татаал болот эмеспи. Өзүңүздүн тагдырыңыз тууралуу эки учук кеп улай кетпейсизби?
- Бул эми союздун учурундагы алкак болгон. Таланттар жарды-жалчыдан гана чыгыш керек деген. Азыр тескерисинен бардыгы эле бай-манаптын, бийдин, баатырдын тукуму болуп калбадыбы. Мен кадимкидей эле жупуну үй-бүлөдө төрөлгөм. Атам сугатчылык, жылкык артында жүргөн, кара жумуштардын баарын жасаган киши болгон. Үй-бүлөбүздө он бир тууганбыз. Апам он баласын багып чоңойткон, үй тиргилиги менен алектенген. Үйдүн үчүнчүсү, уулдардын улуусумун. Алты уул, төрт кызбыз.
- Интригасыз ишкана жок эмеспи. Манасчылардын арасында да интрига барбы?
- Кудай сактасын бизде жакшы эле. Себеби бизде талашып, бөлүшө албай аткан нерсе жок. Бир себеби ушундан деп ойлойм. Экинчи себеби, тар пейил болсо, артынган жүктү көтөрө албайт. Өзү дагы бир турмуштун өзүнүн мыйзамы ушундай болуп калыптыр. Ыйык нерсеге баш ургандар да, аны сыйлагандар да сейрек болот экен. Ошо Манасчылар өзү жоголуп бараткан динозаврлардай болуп жетишпейт. Манасчылар кыргыз элин кыдырып айтса жетишпейт. Азыр кыргыз эли гана эмес дүйнө чакыртып, «Манасты» уккусу келип атат.
- «Эки тоонун чөбүн эңсеген эчки ачка калат» – деген макал чыгармачыл инсандардын кимисинин дарегине тиешелүү деп ойлойсуз?
- Макалга макал: «Өнөрүң болсо өргө чап, кор кылбай асыл жаныңды бак», – дейт. Өнөрлөрү болсо өздөрүн ар тараптан шыгын көрсөтө берсе жараша берет. Анан, турмуш өзү да ошону талап кылып калган чагы. Бир орунда отуруп алсаң, эч ким сенин аягыңа аш салып бербейт. Тиякка жанды карч уруп, бул жакка жанды карч уруп жанды багыш керек. Азыр бардыгы ушинтип карч урушуп атат. Саясатта дагы, саякатта дагы бардык жерде өзүнүн болгон дараметин көргөзүп калуу аракетинде.
- Азыр мен Айың эмес, Күнүң эмес,
Ай, Күндүн бетин тоскон булутуңмун, – деген сүйүү саптарын кайсы периге арнадыңыз эле?
- Эстен чыккан унутулган нерселер. Мындай ырларды чынын айтканда кимге гана жазбадык. Калем шилтеп ыр жазып калгандан кийин ар ким суранат. Буга ыр жазып бер, тигиге ыр жазып бер деп. Мына ушундай жаралган ырлар.
- Чыгармачыл адамдар бат-бат сүйүп турбаса, чыгармачылыгында жаңылануу болбойт деп коюшат. Сиздин жан дүйнөңүзгө канча убакытта бирден сүйүү пайда болуп турат?
- Сүйүү деген бир эле болот. Болгону ошону аңдай албай ар ким ар кимдин элесинен издеп жүрө берет. Бирөөнүн көзү, бирөөнүн сөзү окшошот дегендей. Чыгармачыл чөйрөнү көбү туруксуз деп билишет. Баягы шоопурду эрим дебе, артистти аялым дебе дегендей эле кеп. Бирок, кудайга шүгүр көп эле чыгармачыл инсандарды билем. Аялдарын да, эркектерин да, туруктуу эле. Ал эми адам катары жактыруу, касиетин жактыруу, сулуулукка суктануу, кооз имаратты көрсөң деле, кооз гүлдү көрсөң деле ажайып бир нерсени көргөндөй суктануулар сөзсүз болуш керек деп ойлойм. Бул чыгармачылыкты арттыра турган нерсе. Эргүүнү ойгото турган нерселер. Ушундай өңүттө гана караш керек. Ал эми напсини агытып, сугун артып караган бул башка нерсе.
- Акыркы учурда маданиятка көп көңүл бөлүнбөгөнү байкалып жатат. Азыркы маданияттын деңгээлине кандай баа бересиз?
- Маданият баш аламан өсүп атат. Себеби, бир нукка салган маданий агым жок. Ал эми анын себеби, маданий жактан жетекчилерибиз жакыр. Же маданияты башка. Улуттук уңгулуу маданияттан өнүп чыккан таланттарыбыз өтө сейрек болуп атат же такыр эле жок болуп атат. Ушул себептүү, маданиятыбыз азыр мышык ыйлай турган абалда турат.
Калмак жергесине барганда бир нерсеге дуушар болдум. Ошол Калмыкиянын Маданият министри маданият министрлигин көрсөттү. Ак үйү маданият министрлигинин алдында жупуну экен. Атайылап баса белгилеп, биздин маданият үйүбүздөн эле маданиятка кандай көңүл бурарыбызды билсеңиз болот деп мактап, даңктап көргөздү. Чындап эле ошондой экен. Алардын «Жангар» деген эпосу бар. «Жангар» майрамын эл аралык деңгээлде өткөрүшөт. А биз болсо Манасты ар кимге тарттырып коюп отурабыз.
- Биздин маданият башкалардыкына салыштырмалуу эмнеге аксап жатат деп ойлойсуз?
- Маданият министрлигине барган киши деле көп нерсени чече албай калып атат. Биринчи жогору жактагы кишилер, андан да өйдө жактагылар ойлонушу керек. Эми бул нерсе деле таптакыр жок болуп кетти деп айта албайм. Кудайга шүгүр, акырындан жылып келе жатат. «Көч жүрө-жүрө түзөлөт» – дегендей, кыргыз маданиятынын да оңолуп кеткиси бардыр.
- «Манас» жагына кандай көңүл бурулууда?
- «Манас» жагына абдан эле жакшы көңүл бурулуп жаткандай сезилүүдө. Туш тараптан Манастап ураан чакыргандар. Туш тараптан «Манаска» байланыштуу ар кандай уюмдар түзүлүп аткандай. Ал эми жеке ишкерлер деле Манасчылар үчүн камкордук көрүп, өздөрүнчө айлык, сыйлыктарын чегерип жатышат. Бул жагынан алганда «Манаска» болгон элдин аң сезими жакшы. Улуттук ар намысы, улуттук аң сезими ойгонуп калган кез. Ушул нерсени эми мамлекет өзү ойлонуш керек. Манасчылар боюнча ЖКдан жобо бекитилип атат. Бирок, өзүнүн чегине жете элек. Манасты Манастай даңктап ала тургандай күчкө ээ боло элекпиз.
- Сиз айтып жаткан «Манастын» учугун улаган шакирттериңиз көп болсо керек?
- Азыр шакирт деп айтууга эртерээк болот го. Бирок, даярдап жаткан окуучуларыбыз бар. Алар эртеңки күнү кандай жолду беттейт, кантип өсөт, кантип кетет, биздин жолду улантып кетеби же башка жолго кетеби, келечек көргөзөт. Себеби, окутуп эле Манасчы кылып чыгара койбой турган өнөр экен. Бардыгы жараткандын жазмышы менен болот.
- Ар бир замандын өзүнүн Манас айткан Саякбайы болот эмеспи. Учурдун Саякбайы ким деп ойлойсуз?
- Азыр жаштарыбыз жакшы чыгып келе жатат. Бири-биринен калышпайт. «Күлүктөн күлүк чыкса, төрт аягы тыбырайт» – дегендей, тең жарыша чуркаган балдар бар. Мисалы, Замир, Дөөлөт, Улан, Самат, Өмүрбек, Камил, Мирлан ж.б. таланттар үйүрү менен төрөлөт дегендей, булар топ-тобу менен чыккан жаштар. Мына ушулардын бардыгы келечекте кыргыз үчүн Саякбайдай кызмат кыла турган эр азаматтар.
- Азыркы жаштар рэп менен «Манасты» алмаштырып алгандай. Өткөндө да бир сайтта Тата Улан – XXI кылымдын Саякбайы деп жүргөн эле. Чын эле Тата Улан Саякбайга теңби?
- Тата Улан өзү деле мен Саякбаймын деп айтпайт болуш керек. Мен ал баланы жакшы билем. Мен ал интернетте берген маалыматты окуган жокмун. Бул эми элдин деңгээлинин төмөндүгү. Мындай нерсеге көңүл деле бурбаш керек. Бул утурумдук адат. Адат бир мезгил өткөндөн кийин кайра эле калат. Учурунда «Манасты» комузга кошуп, кыяк менен, оркестрге салып да айтып жүрүшкөн. Рэп да ушул сыяктуу эле салттуу көрүнүш. Экинчиден, мен билгенден Тата Улан өзү «Манас» айтпайт. Ал ырчы жана эң мыкты актёр.
- Бийлик башында турган адамдардын эң аз дегенде эле экиден колуктулары бар эмеспи. Улуу көч кайда барса кичүү көч ошол жакка барат дегендей, алардын жолун жолдогондор чекеден табылса керек. Сурайын дегеним, көп аял алуучулукка кандай карайсыз?
- Мен көп аял алуучулукка болгон көз карашым начар эмес. Себеби, биздин кыздар кара далы болуп баратат. Эркектер аз болуп баратат. Муну статистика дагы айгинелеп атпайбы. Анан бир тең укук деген нерсе аң сезимге катуу орноп алган. Бир аял, бир эркек болуш керек деген. Жашоо мыйзамы андай болбой атат да. Жашоо ошону талап кылат. Анан, мүмкүндүгү жетсе, аялдары бири-бирине каршы пикир жаратпай турган кылып тарбияласа, алганга эмнеге болбосун? Ал кыздын багын ачканга неге болбосун? Кээ бир эркектер бар, такыр үйлөнбөй эле бош жүргөн. Андан көрө, ошончо аялды алып, аларды бактылуу кылган дагы жакшы иш деп ойлойм. Экинчиден бул маселеде көп нерсенин түйүнү жатат. Бузукулук, сойкулук маселелери. Андан башка турмуштун өзүнүн агымына көнүү, табияттын эрежелери менен жашоо маселеси жатат. Табиятта өзү эркекти көп жаратса дагы, эркек өзү назик болгондуктан, кырсыкка бат кириптер болуп, эрте өлөт экен. Анын үстүнө уруш-согуш деген өзүнүн көтөрүнгөн нерселери бар. Кырсыктар себепкер болот экен. Ошондон улам эркектер азайып кетет. Анан калган кыз-келиндер кайда барыш керек? Табияттын өзүнүн мыйзамын алып карасак деле ушул. Бир эле адамда эмес, мисалы короз аз, тоок көп дегендей. Айгыр аз, бээ көп дегендей…
- Саясаттан сырт адам катары азыркы саясатка кандай баа бересиз?
- Мен чынында саясатка баа бере албайм. Саясатка кээде айла жок аралашып каласың. Бирок, чын дилимден ушул нерсени жактырбайм. Мен ушул чыгармачылык Манас жөнүндө гана ой толгоп келем. Анан саясаттын бир жеринен жаңылыш айтып алып, бир жеринен жазып калып, кимдир бирөөгө шылдың болгум келбейт.
- Көпчүлүк таланттардын тагдыры татаал болот эмеспи. Өзүңүздүн тагдырыңыз тууралуу эки учук кеп улай кетпейсизби?
- Бул эми союздун учурундагы алкак болгон. Таланттар жарды-жалчыдан гана чыгыш керек деген. Азыр тескерисинен бардыгы эле бай-манаптын, бийдин, баатырдын тукуму болуп калбадыбы. Мен кадимкидей эле жупуну үй-бүлөдө төрөлгөм. Атам сугатчылык, жылкык артында жүргөн, кара жумуштардын баарын жасаган киши болгон. Үй-бүлөбүздө он бир тууганбыз. Апам он баласын багып чоңойткон, үй тиргилиги менен алектенген. Үйдүн үчүнчүсү, уулдардын улуусумун. Алты уул, төрт кызбыз.
- Интригасыз ишкана жок эмеспи. Манасчылардын арасында да интрига барбы?
- Кудай сактасын бизде жакшы эле. Себеби бизде талашып, бөлүшө албай аткан нерсе жок. Бир себеби ушундан деп ойлойм. Экинчи себеби, тар пейил болсо, артынган жүктү көтөрө албайт. Өзү дагы бир турмуштун өзүнүн мыйзамы ушундай болуп калыптыр. Ыйык нерсеге баш ургандар да, аны сыйлагандар да сейрек болот экен. Ошо Манасчылар өзү жоголуп бараткан динозаврлардай болуп жетишпейт. Манасчылар кыргыз элин кыдырып айтса жетишпейт. Азыр кыргыз эли гана эмес дүйнө чакыртып, «Манасты» уккусу келип атат.
- «Эки тоонун чөбүн эңсеген эчки ачка калат» – деген макал чыгармачыл инсандардын кимисинин дарегине тиешелүү деп ойлойсуз?
- Макалга макал: «Өнөрүң болсо өргө чап, кор кылбай асыл жаныңды бак», – дейт. Өнөрлөрү болсо өздөрүн ар тараптан шыгын көрсөтө берсе жараша берет. Анан, турмуш өзү да ошону талап кылып калган чагы. Бир орунда отуруп алсаң, эч ким сенин аягыңа аш салып бербейт. Тиякка жанды карч уруп, бул жакка жанды карч уруп жанды багыш керек. Азыр бардыгы ушинтип карч урушуп атат. Саясатта дагы, саякатта дагы бардык жерде өзүнүн болгон дараметин көргөзүп калуу аракетинде.
- Азыр мен Айың эмес, Күнүң эмес,
Ай, Күндүн бетин тоскон булутуңмун, – деген сүйүү саптарын кайсы периге арнадыңыз эле?
- Эстен чыккан унутулган нерселер. Мындай ырларды чынын айтканда кимге гана жазбадык. Калем шилтеп ыр жазып калгандан кийин ар ким суранат. Буга ыр жазып бер, тигиге ыр жазып бер деп. Мына ушундай жаралган ырлар.
- Чыгармачыл адамдар бат-бат сүйүп турбаса, чыгармачылыгында жаңылануу болбойт деп коюшат. Сиздин жан дүйнөңүзгө канча убакытта бирден сүйүү пайда болуп турат?
- Сүйүү деген бир эле болот. Болгону ошону аңдай албай ар ким ар кимдин элесинен издеп жүрө берет. Бирөөнүн көзү, бирөөнүн сөзү окшошот дегендей. Чыгармачыл чөйрөнү көбү туруксуз деп билишет. Баягы шоопурду эрим дебе, артистти аялым дебе дегендей эле кеп. Бирок, кудайга шүгүр көп эле чыгармачыл инсандарды билем. Аялдарын да, эркектерин да, туруктуу эле. Ал эми адам катары жактыруу, касиетин жактыруу, сулуулукка суктануу, кооз имаратты көрсөң деле, кооз гүлдү көрсөң деле ажайып бир нерсени көргөндөй суктануулар сөзсүз болуш керек деп ойлойм. Бул чыгармачылыкты арттыра турган нерсе. Эргүүнү ойгото турган нерселер. Ушундай өңүттө гана караш керек. Ал эми напсини агытып, сугун артып караган бул башка нерсе.
Метки: Манасчылар
Макала,Эл созу
Багыт
Ашырбек БОЛОТОВ,
"Кыргызстанды сактоо" кыймылынын координатору
Акылы бар жолоочу жолго чыгаарда бир канча нерсени аныктап алат. Кайсы тарапка бараарын, жолдун алыстыгын, аба ырайын, жолдун коопсуздугун жана жолдон өзүнө керек болуучу буюм-тайымдарын алып алат. Анысы кандай, Кыргызстан көзүн таңып алып алыскы сапарга аттанган жолоочунун кейпин кийген сыяктуу. Бири келип Швейцария кылгысы бар, бири Американын дагы бир штаты болууга үндөйт, бири Россиянын колтугунан орун алгысы бар. "Өсөбүз, өнүгөбүз, гүлдөгөн өлкө болобуз, бардар турмушта жашаган мамлекеттердин катарына кошулабыз, бутубузга турабыз, улуу элибиз, тектүү элбиз" деген лозунгдарды президенттерибиз, депутаттарыбыздан баштап, чалдар, балдарга чейин 20 жылдан бери айта берип тилдери чарчады. Деги өнүгүү-өсүү дегенди кандай түшүнөбүз? Албетте, көпчүлүгүбүз Америка, Европа жана андагы кооз үйлөрдү, кымбат машиналарды, көр-оокат менен иши жок, бардарчылык турмушта жашаган адамдарды элестетебиз. Бирок, биз суктанган ошол адамдар маңкурт сыяктуу, айбан болуп калгандыгы, тууганчылык сезимдин жоктугу, бири бирине кайрымсыздыгы, ыйман, адеп-ахлах менен иштери жоктугу (албетте бардыгы эмес) бизди кызыктырбайт. Буларды туурап ээрчий турган болсок, бир балаң рокер, бири реппер, бири "голубой", кызың сойку болуучу күн да жакын. Андан көрө келиңиздер, каада-салтыбызды, динибизди, улуттук тарыхый өзгөчөлүктөрүбүздү, таза табиятыбызды сактап калуу менен жаркын келечекке баруу жолун карап көрөлү.
Орун алмаштыруудан
сумма өзгөрбөйт
Кыргыз Республикасын Кыргыз ССРи кылуудан, борборду Ошко көчүрүүдөн, ЖКдагы депутаттарды көбөйтүүдөн же азайтуудан, кыргыз тили мамлекеттик же офицалдуу тил болушунан, Байболовду МВДдан алып Баш прокурорлукка дайындоодон, Эшматты алып, ордуна Ташматты коюудан, Текебаевдин каша Конституциясынын ордуна эң натыйжалуу деген 1993-жылкы Конституцияны койсоң да, таза, эрктүү, адилеттүү, калыс, чечкиндүү, кыраакы, ыймандуу адам өлкө башчысы болуп келмейинче, Кыргызстан эч убакта өнүгө албайт(кепилдик берем).
Ал адамга (ажого) Х деген атты ыйгаралы. Хтин эң биринчи жумуш күнүн репрессиядан баштайт. Кыргызстанды бүгүнкү күнгө алып келүүгө эң негизги себепчи болушкан 1993-жылкы Конституцияны бузгандарды (экинчи Конституцияны бузмак тургай, бузалы деген сөздү укканда төбө чачы тик туруп, чачы агарып кетчүдөй кылып) жазалайт. Ким кыргыздын жерин саткан, ким 2002-жылы Аксынын, 2010-жылы 7-апрелде Бишкекте кыргыздын элин аткан, ким Жалал-Абаддагы, Оштогу кыргынды уюштурган, ким кайсы жерде, канча акча уурдады? Элдин ырыскысын ким жеди, мамлекеттик кызмат абалынан пайдаланып элге кандай зыян келтирди, аларга бир гана жаза-өлүм жазасы. "Безнаказанность порождает беззаконе" деп даанышман айтмакчы, чечкиндүү жана радикалдуу аракеттери аркылуу ичкич, жегич, шылуун коррупционерлерди жок кылып, Конституциядагы ар бир мыйзамдын аткарылышынын гаранты болуу Х тин негизги милдети болуп эсептелет. Өлүм жазасына мораторийди алып салат. Албетте, бул жосуну дүйнөлүк коомчулукка, эл аралык эки жүздүү уюмдарга жага бербейт, бирок биз дүйнө элине жаккан тартипти эмес, кыргыз элине пайда алып келүүчү тартипти тандайлы.
Эми кыялданып көрөлү. Мына сизди, урматтуу окурман, "райондук салык инспекциясын башкарып бериңиз" деп чакырышат. Макул болуп бардыңыз. Мурунку начальниги эмне себептен кеткенин сурасаңыз, кечээ "пара алган жеринен кармалып, бүгүн атып салышты, эртең жерге коюлат" дешсе, сиз аны уккандан кийин пара аласызбы? Же РОВДнын начальнигинин ордуна барып, "мурунку начальник эмне себептен кетти" деп сурасаңыз, "Бандиттер менен табакташ, дос болуп аларды крышевать" эткени үчүн атылып кетти дешсе, сиз анын жолун жолдойсузбу? Мына ушул Х мырзаны бийликтин башына кантип коебуз? Аны биринчи айыл-өкмөттүн башчысы кылып, анан аким, губернатор кылып коелу да, президенттик шайлоо болуп калса, кандидаттыгын коелу деп ойлодук эле, бирок, Х ти акимдин ордуна жеткичекти эле айыл-өкмөтүнүн орду булгап, башын айлантып, ичине шайтан кирип ала турган системада жашап жаткандыгыбызды эстедик да, башка план түзүүгө кириштик. Акыры революция жолу менен Х ти бийликке алып келүү тууралуу бүтүмгө келдик. Философияда "неизбежность" жана "необходимость" деген терминдер бар. Кийинки болчу революция бул- "неизбежность". Анткени, азыркы бийлик жана азыркы парламент менен футурологдор айтканындай, 150 жыл эмес, 50 жылдын ичинде кыргыз улуту жок болот.
Коррупция
Ак үй, көк үйдү кое туруп, карапайым калк көп баруучу оорукана, милиция, госрегистр, РЭСтен эле бюрократиянын жана паракорлуктун кучагына кабыласың. Он адамдын колун койдуруш үчүн жумалап кезекке туруп, бири отпускада болсо, ал отпускадан келгиче күтүп жүрө бер. Бирок, ал жерде сөзсүз "боорукер" адамдар табылат, баланча суммадагы акчага он күндүк ишиңди он мүнөттө бүтүрүп берүүгө даяр болушуп.
Эми коррупция менен кантип күрөшүү тууралуу ой жүгүртүп көрөлү. Бюджеттик мекемелердеги кызматкерлерди "детектор лжи" менен күнүнө текшерип туралыбы, же ар бир кызматчыга бирден милиция дайындайлыбы, же айлыктарын көбөйтүп койсок паракор болбой калышабы? Жок, мындай методдор коррупционерлердин күлкүсүн гана келтирбесе, аларга коркунуч алып келбейт. Анткени, азыркы убакта коррупция менен күрөшкөндөрдүн өздөрү супер коррупционерлер. Х мырза бийликке келээри менен коррупцияга каршы согуш баштайт. Коррупционерлерди аёосуз жазалоо жолу менен токтотот. Бюджеттик мекемелердеги "койунан койчусу көп" болгон штаттарды кыскартат, айлыктарын 100 пайыздан 200-300 пайызга чейин көбөйтөт, кызматка конкурстук гана негизде иш билги профессионал адистер алынат. Эң негизгиси, кызматтан кыянаттык менен пайдалангандарды, паракорлорду, атчусун атып, асчусун асып, камоочусун камап, мал-мүлкүн конфискациялап жана ал паракор түрмөдөн чыккандан кийин эч бир мамлекеттик кызматка алынбашына кепил болуп берет. Учурда, статистикага таяна турган болсок, Кыргызстанда бир дагы рентабелдүү ишкана жок. Ө.Бабановдун айтуусу боюнча, алкоголдук ичимдиктерди өндүргөн заводдорубуз 2010-жылы бюджетке 250 миллион сом салык төлөшкөн, бул деңиздин бир тамчысын мамлекетке берди деген сөз. Мисалы "АЮУ" заводунан бир суткада желим стакандагы "йогурт" деп аталып калган арактан 1 миллион даана чыгарылат, башка арактарын эсептебегенде. Анын 1 даанасынын дүң баасы 9 сом. Эми салыктын ар кайсы түрү менен башты оорутпай эле 1 сомдон ар бир даанасына төлөдү дейли. Күнүнө 1 миллион сомду 12 айга көбөйтсөк, Бабанов айткан 250 миллион сом бир эле заводдун бир эле ассортиментинен чыгат. Жең астына калган акчалар каяка кетет, албетте, акимдин, салык инспекциясынын, финполдун, "черныйлардын", Ак үй, көк үйдөгү "крышалардын" чөнтөгүнө, алардан калганы өзүнүн ээсине калат. Калыстык үчүн эскертебиз, жогорку айтылгандар "АЮУ" заводунда эле эмес, калган баардык завод, ишканалардагы болуп келген, болуп жаткан көрүнүш. Дагы мисал келтирсек, жакында эле статком Кыргыз-кытай чек арасындагы товар алмашуунун көлөмүн маалымдады. Ошону менен катар Кытайдын да статистика комитети товар алмашуу тууралуу сумманы жарыя кылышты. Биздикилер атаган сумма Кытай атаган суммадан 10 эсе аз болуп чыкты. Эми Кытайга ишенебизби же кыргыздын таможниктерине ишенебизби? Кимиси алдап жатат? Албетте өзүбүздүкүлөр, себеби таможниктерибиз өзүнүн капчыгын мамлекеттикине алмаштырып алышкан.
Экономика
Качан Х мырза бийликке келип, коррупция ооздукталгандан кийин экономика тууралуу ой жүгүртө баштасаң болот. Көмүскө экономикабызды ачыкка чыгаруубуз менен милициянын, врачтардын, мугалим, аскерлердин, деги эле бюджеттин эсебинен жашагандардын айлык, пенсияларын 2-3 эсеге көбөйтүү мүмкүнчүлүк түзүлөт. Өкмөт ишкерлердин иштөөсүнө болушунча максималдуу жагымдуу шарт түзүп берет. Чет элдик ишкерлер Кыргызстанда мыйзам, тартип орногондугуна көзү жеткенден кийин инвестицияларын артынып алып жетип келишет.
Мамлекетибиз өнүгүүнүн экономикалык ири багыттарын аныктап алуусу керек. Мисалы биздин кандай мүмкүнчүлүктөрүбүз бар? Туризм, өнөр жай, энергетика, дыйкан чарбасы, мал чарбасы, тоо-кен байлыктары, илим-билим тармагы ж.б. Ушулардын ар-бирине кененирээк токтолсок.
Туризм өнүктүрүү абдан көп каражатты талап кылат, бирок пайдасы аз. Туризм эң өнүккөн өлкөлөрдөгү пайдасы бюджетинин 3-4 пайызын гана түзөт. Туризм өнүккөн жерде проституция, баңгилик жана кылмыштуулук өсүшү мыйзам ченемдүү көрүнүш. Себеби, баңгилик, проституция, кылмыштуулук, булар туризмди кайсы жерде болбосун, кайсы заманда болбосун ээрчип жүрөт.
Өнөр жай
Оор өнөр-жайын азырынча унута турсак. Анткени, Россиянын да дөө-шаа заводдору замандын талабына жооп берерлик продукция чыгара албай, конкуренттик жөндөмдүү боло албай, мамлекеттин дотациясы менен күн көрүп келет. Жеңил өнөр-жайына мамлекеттик колдоо көрсөтүү зарыл. Өзгөчө текстилге ири инвестицияларды салуу актуалдуу жана пайдалуу. Анткени, биздин текстил өнөр жайы чыгарган продукция түрктөрдүкүнөн кем калбайт жана биздин продукцияны СНГнын бардык булуң-бурчтарында талап кылышат. Андыктан, коркпой-үркпөй текстилге ири инвестицияларды салып, керек болсо мамлекеттик ишканаларды ачсак, жаңылышпайбыз. Өнөр-жай тууралуу маселебизди ушуну менен кыскарта туралы.
Энергетика тармагы
Суу-биздин башкы байлыгыбыз. "Ак мөңгүлүү аска-зоолор, талаалар, элибиздин жаны менен барабар" деп биздин гимн генийлик менен жазылган. Анткени, ошол мөңгүлөр сууга айланып, аны ичебиз, талааларыбызды сугарабыз, андан электр энергиясын алабыз. Суу-өмүрдүн булагы, а электр энергиясычы? Азыркы заманда электр энергиясын, абаны, сууну, нандан кийинки катарда койсок жаңылбайбыз. Электр энергиясы бул-ар бир үйдөгү жарык, жылуулук, ар бир мекеме-ишкана колдонуучу арзан энергия. Учурда энергокризис эң бай, өнүккөн өлкөлөрдүн да орчундуу маселеси болуп калды. Бизде тескерисинче, электр энергиясы ашыкча, саталы десек кардар жок, табылса да бурчка такап жатып арзан алышат. Бирок, бизде ушул тууралуу абдан жакшы пикирлерибиз бар. Мына, учурда Кыргызстанга Казакстандан 1 миллион тоннага чейин көмүр ташылып келет. Көмүрдүн орточо дүң баасы 2 500 сом десек, суммасы 2,5 миллиард сомду түзөт. Колдо бар алтындын баркына жетпегендиктен, ушул акчаны казактарга төлөп жатабыз. Эгерде үйлөрүбүздү, мектептерди, ооруканаларды баардык коомдук жайларыбызды электр энергиясы менен жылытсак абдан ыңгайлуу жана көмүргө, газга караганда 2-3 эсеге арзан жана экологияга зыяны жок болмок. Коомдук жайларды электр энергиясы менен жылытуу анчалык көп каражатты талап кылбайт. Жеке менчикти электр энергиясы менен жылытууга өткөрүү боюнча бир катар маселелер чыгышы мүмкүн. ЛЭПтерди которуу, трансформаторлорду кубаттуурагы менен алмаштыруу жана үйлөргө жылытуу системаларын орнотуу, булар чечилчү маселелер. ЛЭП, трасформаторлорду мамлекет өз эсебинен алмаштырып жөнгө салат. Жеке менчик үйлөрдөгү жылуулук системаларын орнотууну үй ээлери өздөрү колго алышат. Кантип? Ар бир үйдү кышы менен жылытуу үчүн орточо эсеп менен 4-5 тонна көмүр кетет. Ал көмүрдүн баасы 15 миң сомду түзөт. Мына ошол акча электр менен жылытууну киргизип алууга жетет. Өкмөт кеткен чыгымды конпенсациялап берсин. Кандайча? Жылдын беш айын, тактап айтканда кыш айларында, электр жылыткыч системаларына өткөн үйлөрдүн номиналдык абоненттик төлөмүн гана алсын, андан ашыгын кечип жиберсин. Номиналдык абоненттик төлөм дегенибиз, буга чейин электр энергиясына төлөп жүргөн орточо төлөмүбүз. Көрдүңүзбү өгүз өлбөйт, араба сынбайт. Натыйжасы үйүбүз күнү-түнү жылуу, көмүргө караганда эки эсе арзан, күл чыгарып, отун жагып отурбайсың. Өзбектин газына, казактын көмүрүнө кеткен акчабыз өзүбүздө калат. Дагы мисал келтирсек, Союз убагындагы теплицаларды калыбына келтирип, ошону менен катар жаңы теплицаларды куруу боюнча, ири мамлекеттик маштабдагы программаларды ишке ашырсак болот. Себеби, теплица иштетүүдөгү эң негизги фактор- бул жылуулук энергиясы. Жогоруда айтылгандай, электр энергиясы бизде арзан жана ашыкча экендигин эске алсак, теплицаларыбыздын иштеп кетишине толук мүмкүнчүлүктөр бар.
Жакында казак телевидениясынан теплицалар жөнүндө адистер кеңири маек курушту. Казахстанды чөп-чар, жашылча жемиш менен камсыз кылуу үчүн 200 гектар теплица керек экендигин жана учурда Казакстандын аймагында 4 гектар гана теплицасы иштеп жаткандыгын кеп кылышты. Арзан энергиябыз менен табиятыбыздын тазалыгы, теплицаларыбыздан чыккан продукция конкуренттик жөндөмдүү болооруна шарт түзөт. Ошентип, баардык коомдук жайларды, жеке менчик үйлөрдү электр энергиясы менен жылыта турган болсок, курулуп жаткан ГЭСтердин да, иштеп жаткан ГЭСтердин дагы келечеги кең болот жана толук кандуу иштешине шарт түзөт. Аттуу-баштуу адистерибиздин оюна койсоң, Пакистанга, Кытайга, Казакстанга ж.б. өлкөлөргө ЛЭП (линия электро передачи) тартып бармакчы. Учурда ЛЭП куруу өзгөчө чет өлкөнүн территориясында миллиарддаган каражатты талап кылат. Мейли, Тажикстан аркылуу Пакистанга ЛЭП тарталы, энергетикалык потенциялы биздикинен да чоң Тажикстан бүгүн болбосо, эртең "зымыңды, столбаңды чогултуп алып кет, Пакистанга өзүбүздүн энергиябызды сатабыз" деп айтпасына ким кепил болуп берет. Америкабы же өзү күчтүүлүгүнө карабай алсыз Украина аркылуу Европага газын өткөрө албай жаткан Россиябы. Андыктан, жогоруда айтылган эң жөнөкөй программаларды ишке ашыралы. Энергетика тармагын туура, интенсивдүү пайдалануу-бул биздин келечегибиз жана көз карандысыздыгыбыз.
Айыл чарба
Учурда эмне кымбат? Ун, май, эт, картошка, пияз, сабиз ж.б. азык-түлүктөрдүн баары кымбат. А Кыргызстан эмне өндүрүп чыгарат? Туура айтасыз, учурда бизде азык-түлүктөн башка эч нерсе өндүрүлбөйт. Жерибиздин кадыр-баркы туралуу Россиянын шпион-саякатчылары Семенов Тяншянскийдин, Ч.Валихановдун, Пржевальскийдин начальниктерине жиберген каттарынан билсек болот. Алар ар бир катында жерибиздин ажайып кооздугун, суубуздун молдугун, дыйканчылык кылганга климаттын эң сонундугун жазып турушкан. Ооба, биздин жерибиздин топурагы алтын экендиги чындык. Себеби, баардык өсүмдүктөр мыкты өсөт. Даамы, сапаты жагынан башка өлкөлөрдүкүнөн ашса ашат, кем калышпайт. Эгер азык-түлүккө болгон дүнүйөлүк баа үч эле жыл азыркы деңгээлде кармалып турса, ар бир дыйкан, малчыбыз миллионер болгонго шарт түзөт. Бийликтин милдети дыйкандарга, малчыларга туура багыт берүү, мамлекеттик программанын негизинде жакшы үрөөндөр менен камсыз кылуу, кеңештерди берүү, айыл-чарба продуктыларын кайра иштетүүчү ишканаларды жандандыруу жана эл өндүргөн продукцияны чет өлкөгө сатууга шарт түзүп берүү болуп саналат. Анткени, жалгыз дыйкан 20 тонна картошка, сабиз, пиязын чет өлкөгө алып чыга албайт жана алып чыккан күндө да пайдасы аз, убарасы көп. Андыктан, мамлекет өзү тобокелчиликке барып, сатып өткөрүүнү, "сбытты" колго алышы керек. Жогоруда өкмөт элге туура багыт бериш керек дегенимдин жөнү бар. Учурда өкмөтүбүз USAID проектиси менен биргеликте дыйкандарга кантип буудай өстүрүүнү, кандай үрөөн себишти, чогулуштан чогулуш өткөрүп үйрөтүп жаткан кербези. Бизде буудайды 5 сугарып, селитраны тонналап берип алгандагы түшүмүбүздү казактар сугарбай эле, жер семирткич колдонбой эле биз алган түшүмдү алышат. Анткени, алардын климаты буудайга ылайык. Ал эми биз картошка тигип жакшылап карасак, картошка гектарына 20-30 тонна түшүм берет. Казактар бир кило картошкага бир кило буудайын рахматын айтып, баурум деп бербейби. Мындан башка кирешеси көп гектарына 30 тоннадан кем бербеген сабиз, пияз, капуста, редька, тамеки ж.б. өсүмдүктөрүбүз толуп жатпайбы. "Биздин шартыбызда буудайдан дыйканга пайда түшөт" деп атышкан өкмөттү туура түшүнүшүбүз керек. Өкмөтүбүз жанталашып буудай эктиребиз деп жатканынын себеби, эптеп алдап-соолап дыйкандарга буудай септирип койсо, дыйкан андан пайда көрөбү-көрбөйбү өкмөттүн аны менен иши жок, эң негизгиси "нан, ун кымбат" деген элдин толкундоолору болбойт. Негизинен бизде буудай өзүн өзү актабайт.
Айыл-чарбасында эң керек, зарыл, жетишпеген нерсе бул-техника. Техниканын жоктугу, аздыгы, эскилигинин жеткендигинин себебинен жерибизди убагында иштете албай, түшүмдү коромжу кылып, аз алып жатабаз. Техниканы дыйкан сатып алууга чамасы келбейт. Ошондуктан, мамлекет өзү кепил болуп, эң алдыңкы технология менен жабдылган техникаларды алып дыйкандарга кредитке берүүсү керек.
Мал чарба
Дүйнө элинин көпчүлүгү натуралдык этке, майга, сүткө болгон талабынын азыркы учурда өсүү тенденциясын эске алсак, мал-чарбасынын да өнүгүп кетишине толук шарттар бар. Илгертеден ата-бабаларыбыз мал менен оокат кылып келгендиктен, азыр элибиз малды багып-өстүрүүнү эң сонун өздөштүргөн. Азыркы мезгилде эттин 1 киллограммы 250-300 сом, сүттүн 1 литри 30 сом болуп жаткандыгы малы жокторго, өзгөчө шаар жеринде жашагандарга албетте жага бербейт. Бирок, элибиздин көпчүлүгү элет жеринде мал багып жашагандыгына карасак, сүт, эттин кымбаттаганы абдан жакшы көрүнүш. Өкмөтүбүз сүттү, этти, терини, жүндү кайра иштетүүчү ишканаларды ачуу менен мал чарбасынын өнүгүп кетишине чоң түрткү бере алат.
Тоо-кен өнөр жайы
Эми бул теманы баштабай туруп, жаап коюга жүйөлүү себептер бар. Түштүк жергесиндеги 100дөп саналчу хвостохранилишалар, "Макмалдын", "Кумтөрдүн" гектарлаган жерлерди ээлеп жаткан цианит басейиндери, Кыргызстандын жаратылышына бүгүн болбосо эртең кыйраткыч сокку уруучу, эң кооптуу маселебиз болуп турган чагы. Бул хвостохранилишелердин баары дарыя, булактардын башында, көлдөрдүн жанында орун алган. Эгер ушулардан бирөөсү эле жер титирөөдөн же сел менен агып түшүп, дарыяларга кошулса, Кыргызстанга акыр замандын келгени ошол болот. Анысы аз келгенсип, азыркы убакта Кыргыз-кытай биргелешкен ишканасы Ала-Бука районунун Көк-Таш айылында алтын иштетүүчү комбинат куруп жатышат. Таластагы "Андаш" кени ишке киргени турат. Тоо-кенди иштетүүдө пайда бар, бирок, пайдасынан зыяны көп. Себеби, тоо-кендерин казуу менен жаратылышыбызды орду толгус зыянга учуратабыз. Андыктан, ырынан чыры көп алтын алгычакты, алтындан кымбат мөлтүр таза суубузду сатканыбыз оң.
Коопсуздук
Учурда саясатыбыз, маданиятыбыз, илим-билимибиз, мектептеги окуучулардын окуу программасы, ВУЗдардагы окуу программасы элибиздин психологиясы, экономикабыз еврейлер түзгөн программадан алыстабай бараткандыгы жаңылык эмес. Булардын максаты экономикабызды чала өлүк кылуу менен маданиятыбызды, адеп-ахлахыбызды порнофилмдери менен жана ар кандай амалдары менен талкалап, маңкурт кылуу. Чиновниктерге, кызматчыларга, коопсуздук органдарда иштегендерге коррупциялашып кетүүсүнө эң жагымдуу шарттарды түзүп берүү аркылуу Кыргызстандан максималдуу пайда сыгып алуу болуп эсептелет. Еврей-шайтандардын амалдарынан мисал келтире кетсек. Экономикалык, ишке ашпай турган, ишке ашса да келечеги жок ишканаларды ачууга марионеткалары аркылуу мамлекетти мажбурлашат. Ыраматылык Акаевдин убагында 100 миллион долларлык мусорду кайра иштетүүчү заводду курууга жан далбастап аракет кылышты. Эл кыйкырып, өкүрүп токтотуп калышты. Пайдалуу нерселерибизди иштетип бүтүп, иштете элегибиз мусор калдыбы?.. МВФ, Дүйнөлүк банк аркылуу да көптөгөн жерибизден байлап, тушап алганга жетишишти. Ыраматылык К. Бакиевдин убагында премьер-министр Куловдун демилгеси менен укугубуз кулдан айырмаланбай калчу ХИПКке тыкканга аракет кылышты. "Кыргызстанды сактоо" кыймылынын аракети менен ХИПКке кирбей калдык. Электр энергиясын бөлүштүрүүчү компанияларды сатып жиберүүгө үлгүрүштү. Кремний заводун, Кыргыз телекомду жана башка улуттук стратегиялык мааниси бар ишканаларды сатканга аракет кылышты. Мындай иштердин бардыгынын артында шылуун еврейлер турат. Мектептерибизге да Шапиронун порнографиясын окутууга киришкен учурда укук коргоочу Акин Токталиев, маркум Айдарбек баатыр Шаршенов потриотторубуз баштаган эл токтотуп калууга жетишти. Еврейлердин шпиондору экенин жашырбай эле, алардын укуктарын коргоп, максаттарын ишке ашырып жүргөн НПО аталган уюмдар бар. Бул НПОлор еврейлердин буйругу менен гана "кыйкыр" деген жерде кыйкырат, "митинг-пикет кыл" десе кылат. Жамынып бетине карманганы-адам укугу. Айткылачы кайсы жерден кайсы кыргыздын укугун коргоп, кайсы жерде элибизге гана тиешелүү болгон баалуулукту коргошуптур? Мен билгенден кыргызга зөөкүрлүк менен кол салып, кайра мусаапырдын кейпин кийген өзбектин укугун коргойт, сексуалдык азчылыктарды, лезбиянкалардын укугун коргойт жана башка кыргызга зыян гана алып келе турган иш кылчууларды коргоо булардын негизги милдети болуп эсептелет. Ата-Мекендик согуштун убагында биздикилердин да, немистердин да уят-сыйыты, абийири бар экен. Дегеним ал убактагы шпиондор жер менен сойлоп келишчү же парашют менен эл жок талаага секирип түшүп, көрүнбөй, иштерин тымызын бүтүрүп алып, чыгып кеткенге шашышчу. Азыркылар чакалайдын чак түшүндө эле шпион экенин жашырбай, беттерине НПО деген масканы тагып алышып, борборубуздун чок ортосунда иштеп жүрүшөт. Бөлөк улуттан болсо да ичиң ачышпайт го, тилекке каршы, өзүбүздүн эле кыргыз кыз-жигиттерибиз, буларды аныктоочу жана зыянсыздандыруучу УККАбыз уктап жатабы же тарап кетиштиби? Жок, булардын жарымы еврейлердин, жарымы Россиянын "двойной агенттери", жумушка илинбей калган дебилдери, ары-бери өткөн контрабандалык товарларды "крышовать"этип жүргөндөгү мезгилдери. Буга чейинки ахвалды үстүртөн болсо да эскердик.
Эми келечекти талкулайлы. Бийликке келген Х мырзанын коопсуздук планына көңүл буралы. УККны толугу менен жоюп, имаратын кетмендеп салуу керек. Пол жууган уборшицасынан бери жумуштан айдоо керек. Себеби, ал дагы Кениянын же Ацтектердин тыңчысы болушу мүмкүн. Коопсуздук кызматын кайрадан жаңы кадрлардан түзөт. Ар бир адамга чалгынчылык, тыңчылык, илим-билимди, адистикти үйрөтүп коюга болот. Бирок, ал адам алган билимин кайсы багытта колдонот, тактап айтканда, канчалык башына кыйын күн түшсө да Ата Мекенине, Кыргыз элине кызмат кылабы же элинин кызыкчылыгын бир тутам акчага алмаштырып чыккынчы болобу? Мына жаңы кадрларды тандоодогу эң башкы жана негизги критерий ушул болот. Эми коопсуздук комитетибиз тууралу пландын баарын ачып салсак туура болбойт. Бир гана айта кетээрибиз, жаңыдан түзүлгөн Коопсуздук Комитети саналуу жылдардын ичинде дүйнөдөгү, болбосо СНГ боюнча, алдыңкы орундарда турган коопсуздук кызматына айланат. Жогоруда айткандай, Х мырза бийликке келээри менен коррупция жоюлат, экономика өргө чабат, стабилдүүлүк орной баштайт. Айта кетчү нерсе, Х мырзабызда пенде болгондуктан, аны, андан кийинки келгендерди да напсинин, еврей шайтандардын азгырыгынан сактоо үчүн Кыргыз улутун баардык улуттук баалуулуктары менен падышасы жок, ханы жок ушул күнгө чейин алып келген Улуу Элдик Курултай институтун Конституциялык деңгээлде жашообузга киргизишибиз керек. Мындай жагдай өзгөчө еврейлерге жага бербейт, алардын бизге таасир этүүгө НПОлору гана калат. Алар болгон аракеттери менен кемени чайпоого болгон күчүн жумшайт. Ошондуктан, НПОлорду тыкыр көзөмөлгө алып, негизги багыттарынан чыгып, мамлекеттин коопсуздугуна коркунуч келтирген НПОлорду жапчусун жаап, жазалоочусун жазалап турушубуз керек. Американын, еврейлердин, Россиянын таасиринен чыгуу менен Кыргызстанда чыныгы терроризм башталат. Дегеним, дилетант Дүйшөбаев жана Убактылуу Өкмөт уюштурган терроризм, ал терроризмге салыштырмалуу бомба жарылган жердеги атылган тапанча сыяктуу болуп калат. Анткени, көп жылдардан бери алыстан башкарып көнүп калган кожоюндарыбыз "АКШ, Еврейлер, Россия" террорлук кылуудан жана улут аралык чатак чыгаруудан башка айласы жок калат. Бирок, Коопсуздук комитетибиз аларды болтурбоого жана алдын алууга баардык күч аракетин жумшайт.
Геосаясат
Геосаясатыбыз радикалдуу жана конструктивдүү, ошону менен катар адекваттуу болушу керек. Качанга чейин коңшуларыбыздын коркок-билиш саясатынын астында жашайбыз. Бири газын жаап койбосун деп, бири чек арасын жаап койбосун деп, алардын каректери менен тең айланып жүрө беребизби? Уюткулуу момун улутубуз бар. Ар бир конушуна канын тамызып, ата-бабаларыбыз сактап келген жерибиз бар, аз да болсок коңшуларыбызга намыс бербеген тарыхыбыз бар. Достукка-достук, кастыкка-кастык же алардын газындай, жаап койчу чек арасындай биздин рычагдарыбыз жокпу? Албетте бар. Болгону ал рычагдарды колдоонуга Хтин жана анын командасынын гана духу жетет. Негизи миң жылдык тарыхы бир, менталитеттери окшош, экономикалык байланыштары эбактан калыптанган СНГ өлкөлөрү менен тең ата мамиледе ынтымактуу жашашыбыз керек. Азыркылар какшап жаткан приоритет деген ошол.
Еврейлер ар кандай эл аралык уюмдар аркылуу, кыргыздын келечегине балта чабуучу келишимдерге кол койдуруп алган. Мына, ошол келишимдерден моюн толгоп чыгып кеткенибиз оң болот. Албетте, булардын арты кан, согуш, экономикалык блокада жыттанат. Атам замандан бери кыргыз улуту коркоктугунун же кошоматчылыгынын арты менен сакталып келген эмес, тескерисинче, баатырлыгы, эрдиги, бири-бирине арка-жөлөк болгондугу менен азыркы күнгө жетип келген. Кудай Тааланын каалоосу менен десек эң туура болчудай. Биздин тагдырды АКШ, Россия, Еврейлер же коңшуларыбыз чечпейт, кудурети күчтүү КУДАЙ гана чечет. Чүпүрөктөй түтөп өлгүчөктү, жанар майдай бир жалындап күйүп өлгөн артык демекчи, ат жалында кездешкенче сак-саламатта болуңуздар.
Ашырбек БОЛОТОВ,
"Кыргызстанды сактоо" кыймылынын координатору
Акылы бар жолоочу жолго чыгаарда бир канча нерсени аныктап алат. Кайсы тарапка бараарын, жолдун алыстыгын, аба ырайын, жолдун коопсуздугун жана жолдон өзүнө керек болуучу буюм-тайымдарын алып алат. Анысы кандай, Кыргызстан көзүн таңып алып алыскы сапарга аттанган жолоочунун кейпин кийген сыяктуу. Бири келип Швейцария кылгысы бар, бири Американын дагы бир штаты болууга үндөйт, бири Россиянын колтугунан орун алгысы бар. "Өсөбүз, өнүгөбүз, гүлдөгөн өлкө болобуз, бардар турмушта жашаган мамлекеттердин катарына кошулабыз, бутубузга турабыз, улуу элибиз, тектүү элбиз" деген лозунгдарды президенттерибиз, депутаттарыбыздан баштап, чалдар, балдарга чейин 20 жылдан бери айта берип тилдери чарчады. Деги өнүгүү-өсүү дегенди кандай түшүнөбүз? Албетте, көпчүлүгүбүз Америка, Европа жана андагы кооз үйлөрдү, кымбат машиналарды, көр-оокат менен иши жок, бардарчылык турмушта жашаган адамдарды элестетебиз. Бирок, биз суктанган ошол адамдар маңкурт сыяктуу, айбан болуп калгандыгы, тууганчылык сезимдин жоктугу, бири бирине кайрымсыздыгы, ыйман, адеп-ахлах менен иштери жоктугу (албетте бардыгы эмес) бизди кызыктырбайт. Буларды туурап ээрчий турган болсок, бир балаң рокер, бири реппер, бири "голубой", кызың сойку болуучу күн да жакын. Андан көрө келиңиздер, каада-салтыбызды, динибизди, улуттук тарыхый өзгөчөлүктөрүбүздү, таза табиятыбызды сактап калуу менен жаркын келечекке баруу жолун карап көрөлү.
Орун алмаштыруудан
сумма өзгөрбөйт
Кыргыз Республикасын Кыргыз ССРи кылуудан, борборду Ошко көчүрүүдөн, ЖКдагы депутаттарды көбөйтүүдөн же азайтуудан, кыргыз тили мамлекеттик же офицалдуу тил болушунан, Байболовду МВДдан алып Баш прокурорлукка дайындоодон, Эшматты алып, ордуна Ташматты коюудан, Текебаевдин каша Конституциясынын ордуна эң натыйжалуу деген 1993-жылкы Конституцияны койсоң да, таза, эрктүү, адилеттүү, калыс, чечкиндүү, кыраакы, ыймандуу адам өлкө башчысы болуп келмейинче, Кыргызстан эч убакта өнүгө албайт(кепилдик берем).
Ал адамга (ажого) Х деген атты ыйгаралы. Хтин эң биринчи жумуш күнүн репрессиядан баштайт. Кыргызстанды бүгүнкү күнгө алып келүүгө эң негизги себепчи болушкан 1993-жылкы Конституцияны бузгандарды (экинчи Конституцияны бузмак тургай, бузалы деген сөздү укканда төбө чачы тик туруп, чачы агарып кетчүдөй кылып) жазалайт. Ким кыргыздын жерин саткан, ким 2002-жылы Аксынын, 2010-жылы 7-апрелде Бишкекте кыргыздын элин аткан, ким Жалал-Абаддагы, Оштогу кыргынды уюштурган, ким кайсы жерде, канча акча уурдады? Элдин ырыскысын ким жеди, мамлекеттик кызмат абалынан пайдаланып элге кандай зыян келтирди, аларга бир гана жаза-өлүм жазасы. "Безнаказанность порождает беззаконе" деп даанышман айтмакчы, чечкиндүү жана радикалдуу аракеттери аркылуу ичкич, жегич, шылуун коррупционерлерди жок кылып, Конституциядагы ар бир мыйзамдын аткарылышынын гаранты болуу Х тин негизги милдети болуп эсептелет. Өлүм жазасына мораторийди алып салат. Албетте, бул жосуну дүйнөлүк коомчулукка, эл аралык эки жүздүү уюмдарга жага бербейт, бирок биз дүйнө элине жаккан тартипти эмес, кыргыз элине пайда алып келүүчү тартипти тандайлы.
Эми кыялданып көрөлү. Мына сизди, урматтуу окурман, "райондук салык инспекциясын башкарып бериңиз" деп чакырышат. Макул болуп бардыңыз. Мурунку начальниги эмне себептен кеткенин сурасаңыз, кечээ "пара алган жеринен кармалып, бүгүн атып салышты, эртең жерге коюлат" дешсе, сиз аны уккандан кийин пара аласызбы? Же РОВДнын начальнигинин ордуна барып, "мурунку начальник эмне себептен кетти" деп сурасаңыз, "Бандиттер менен табакташ, дос болуп аларды крышевать" эткени үчүн атылып кетти дешсе, сиз анын жолун жолдойсузбу? Мына ушул Х мырзаны бийликтин башына кантип коебуз? Аны биринчи айыл-өкмөттүн башчысы кылып, анан аким, губернатор кылып коелу да, президенттик шайлоо болуп калса, кандидаттыгын коелу деп ойлодук эле, бирок, Х ти акимдин ордуна жеткичекти эле айыл-өкмөтүнүн орду булгап, башын айлантып, ичине шайтан кирип ала турган системада жашап жаткандыгыбызды эстедик да, башка план түзүүгө кириштик. Акыры революция жолу менен Х ти бийликке алып келүү тууралуу бүтүмгө келдик. Философияда "неизбежность" жана "необходимость" деген терминдер бар. Кийинки болчу революция бул- "неизбежность". Анткени, азыркы бийлик жана азыркы парламент менен футурологдор айтканындай, 150 жыл эмес, 50 жылдын ичинде кыргыз улуту жок болот.
Коррупция
Ак үй, көк үйдү кое туруп, карапайым калк көп баруучу оорукана, милиция, госрегистр, РЭСтен эле бюрократиянын жана паракорлуктун кучагына кабыласың. Он адамдын колун койдуруш үчүн жумалап кезекке туруп, бири отпускада болсо, ал отпускадан келгиче күтүп жүрө бер. Бирок, ал жерде сөзсүз "боорукер" адамдар табылат, баланча суммадагы акчага он күндүк ишиңди он мүнөттө бүтүрүп берүүгө даяр болушуп.
Эми коррупция менен кантип күрөшүү тууралуу ой жүгүртүп көрөлү. Бюджеттик мекемелердеги кызматкерлерди "детектор лжи" менен күнүнө текшерип туралыбы, же ар бир кызматчыга бирден милиция дайындайлыбы, же айлыктарын көбөйтүп койсок паракор болбой калышабы? Жок, мындай методдор коррупционерлердин күлкүсүн гана келтирбесе, аларга коркунуч алып келбейт. Анткени, азыркы убакта коррупция менен күрөшкөндөрдүн өздөрү супер коррупционерлер. Х мырза бийликке келээри менен коррупцияга каршы согуш баштайт. Коррупционерлерди аёосуз жазалоо жолу менен токтотот. Бюджеттик мекемелердеги "койунан койчусу көп" болгон штаттарды кыскартат, айлыктарын 100 пайыздан 200-300 пайызга чейин көбөйтөт, кызматка конкурстук гана негизде иш билги профессионал адистер алынат. Эң негизгиси, кызматтан кыянаттык менен пайдалангандарды, паракорлорду, атчусун атып, асчусун асып, камоочусун камап, мал-мүлкүн конфискациялап жана ал паракор түрмөдөн чыккандан кийин эч бир мамлекеттик кызматка алынбашына кепил болуп берет. Учурда, статистикага таяна турган болсок, Кыргызстанда бир дагы рентабелдүү ишкана жок. Ө.Бабановдун айтуусу боюнча, алкоголдук ичимдиктерди өндүргөн заводдорубуз 2010-жылы бюджетке 250 миллион сом салык төлөшкөн, бул деңиздин бир тамчысын мамлекетке берди деген сөз. Мисалы "АЮУ" заводунан бир суткада желим стакандагы "йогурт" деп аталып калган арактан 1 миллион даана чыгарылат, башка арактарын эсептебегенде. Анын 1 даанасынын дүң баасы 9 сом. Эми салыктын ар кайсы түрү менен башты оорутпай эле 1 сомдон ар бир даанасына төлөдү дейли. Күнүнө 1 миллион сомду 12 айга көбөйтсөк, Бабанов айткан 250 миллион сом бир эле заводдун бир эле ассортиментинен чыгат. Жең астына калган акчалар каяка кетет, албетте, акимдин, салык инспекциясынын, финполдун, "черныйлардын", Ак үй, көк үйдөгү "крышалардын" чөнтөгүнө, алардан калганы өзүнүн ээсине калат. Калыстык үчүн эскертебиз, жогорку айтылгандар "АЮУ" заводунда эле эмес, калган баардык завод, ишканалардагы болуп келген, болуп жаткан көрүнүш. Дагы мисал келтирсек, жакында эле статком Кыргыз-кытай чек арасындагы товар алмашуунун көлөмүн маалымдады. Ошону менен катар Кытайдын да статистика комитети товар алмашуу тууралуу сумманы жарыя кылышты. Биздикилер атаган сумма Кытай атаган суммадан 10 эсе аз болуп чыкты. Эми Кытайга ишенебизби же кыргыздын таможниктерине ишенебизби? Кимиси алдап жатат? Албетте өзүбүздүкүлөр, себеби таможниктерибиз өзүнүн капчыгын мамлекеттикине алмаштырып алышкан.
Экономика
Качан Х мырза бийликке келип, коррупция ооздукталгандан кийин экономика тууралуу ой жүгүртө баштасаң болот. Көмүскө экономикабызды ачыкка чыгаруубуз менен милициянын, врачтардын, мугалим, аскерлердин, деги эле бюджеттин эсебинен жашагандардын айлык, пенсияларын 2-3 эсеге көбөйтүү мүмкүнчүлүк түзүлөт. Өкмөт ишкерлердин иштөөсүнө болушунча максималдуу жагымдуу шарт түзүп берет. Чет элдик ишкерлер Кыргызстанда мыйзам, тартип орногондугуна көзү жеткенден кийин инвестицияларын артынып алып жетип келишет.
Мамлекетибиз өнүгүүнүн экономикалык ири багыттарын аныктап алуусу керек. Мисалы биздин кандай мүмкүнчүлүктөрүбүз бар? Туризм, өнөр жай, энергетика, дыйкан чарбасы, мал чарбасы, тоо-кен байлыктары, илим-билим тармагы ж.б. Ушулардын ар-бирине кененирээк токтолсок.
Туризм өнүктүрүү абдан көп каражатты талап кылат, бирок пайдасы аз. Туризм эң өнүккөн өлкөлөрдөгү пайдасы бюджетинин 3-4 пайызын гана түзөт. Туризм өнүккөн жерде проституция, баңгилик жана кылмыштуулук өсүшү мыйзам ченемдүү көрүнүш. Себеби, баңгилик, проституция, кылмыштуулук, булар туризмди кайсы жерде болбосун, кайсы заманда болбосун ээрчип жүрөт.
Өнөр жай
Оор өнөр-жайын азырынча унута турсак. Анткени, Россиянын да дөө-шаа заводдору замандын талабына жооп берерлик продукция чыгара албай, конкуренттик жөндөмдүү боло албай, мамлекеттин дотациясы менен күн көрүп келет. Жеңил өнөр-жайына мамлекеттик колдоо көрсөтүү зарыл. Өзгөчө текстилге ири инвестицияларды салуу актуалдуу жана пайдалуу. Анткени, биздин текстил өнөр жайы чыгарган продукция түрктөрдүкүнөн кем калбайт жана биздин продукцияны СНГнын бардык булуң-бурчтарында талап кылышат. Андыктан, коркпой-үркпөй текстилге ири инвестицияларды салып, керек болсо мамлекеттик ишканаларды ачсак, жаңылышпайбыз. Өнөр-жай тууралуу маселебизди ушуну менен кыскарта туралы.
Энергетика тармагы
Суу-биздин башкы байлыгыбыз. "Ак мөңгүлүү аска-зоолор, талаалар, элибиздин жаны менен барабар" деп биздин гимн генийлик менен жазылган. Анткени, ошол мөңгүлөр сууга айланып, аны ичебиз, талааларыбызды сугарабыз, андан электр энергиясын алабыз. Суу-өмүрдүн булагы, а электр энергиясычы? Азыркы заманда электр энергиясын, абаны, сууну, нандан кийинки катарда койсок жаңылбайбыз. Электр энергиясы бул-ар бир үйдөгү жарык, жылуулук, ар бир мекеме-ишкана колдонуучу арзан энергия. Учурда энергокризис эң бай, өнүккөн өлкөлөрдүн да орчундуу маселеси болуп калды. Бизде тескерисинче, электр энергиясы ашыкча, саталы десек кардар жок, табылса да бурчка такап жатып арзан алышат. Бирок, бизде ушул тууралуу абдан жакшы пикирлерибиз бар. Мына, учурда Кыргызстанга Казакстандан 1 миллион тоннага чейин көмүр ташылып келет. Көмүрдүн орточо дүң баасы 2 500 сом десек, суммасы 2,5 миллиард сомду түзөт. Колдо бар алтындын баркына жетпегендиктен, ушул акчаны казактарга төлөп жатабыз. Эгерде үйлөрүбүздү, мектептерди, ооруканаларды баардык коомдук жайларыбызды электр энергиясы менен жылытсак абдан ыңгайлуу жана көмүргө, газга караганда 2-3 эсеге арзан жана экологияга зыяны жок болмок. Коомдук жайларды электр энергиясы менен жылытуу анчалык көп каражатты талап кылбайт. Жеке менчикти электр энергиясы менен жылытууга өткөрүү боюнча бир катар маселелер чыгышы мүмкүн. ЛЭПтерди которуу, трансформаторлорду кубаттуурагы менен алмаштыруу жана үйлөргө жылытуу системаларын орнотуу, булар чечилчү маселелер. ЛЭП, трасформаторлорду мамлекет өз эсебинен алмаштырып жөнгө салат. Жеке менчик үйлөрдөгү жылуулук системаларын орнотууну үй ээлери өздөрү колго алышат. Кантип? Ар бир үйдү кышы менен жылытуу үчүн орточо эсеп менен 4-5 тонна көмүр кетет. Ал көмүрдүн баасы 15 миң сомду түзөт. Мына ошол акча электр менен жылытууну киргизип алууга жетет. Өкмөт кеткен чыгымды конпенсациялап берсин. Кандайча? Жылдын беш айын, тактап айтканда кыш айларында, электр жылыткыч системаларына өткөн үйлөрдүн номиналдык абоненттик төлөмүн гана алсын, андан ашыгын кечип жиберсин. Номиналдык абоненттик төлөм дегенибиз, буга чейин электр энергиясына төлөп жүргөн орточо төлөмүбүз. Көрдүңүзбү өгүз өлбөйт, араба сынбайт. Натыйжасы үйүбүз күнү-түнү жылуу, көмүргө караганда эки эсе арзан, күл чыгарып, отун жагып отурбайсың. Өзбектин газына, казактын көмүрүнө кеткен акчабыз өзүбүздө калат. Дагы мисал келтирсек, Союз убагындагы теплицаларды калыбына келтирип, ошону менен катар жаңы теплицаларды куруу боюнча, ири мамлекеттик маштабдагы программаларды ишке ашырсак болот. Себеби, теплица иштетүүдөгү эң негизги фактор- бул жылуулук энергиясы. Жогоруда айтылгандай, электр энергиясы бизде арзан жана ашыкча экендигин эске алсак, теплицаларыбыздын иштеп кетишине толук мүмкүнчүлүктөр бар.
Жакында казак телевидениясынан теплицалар жөнүндө адистер кеңири маек курушту. Казахстанды чөп-чар, жашылча жемиш менен камсыз кылуу үчүн 200 гектар теплица керек экендигин жана учурда Казакстандын аймагында 4 гектар гана теплицасы иштеп жаткандыгын кеп кылышты. Арзан энергиябыз менен табиятыбыздын тазалыгы, теплицаларыбыздан чыккан продукция конкуренттик жөндөмдүү болооруна шарт түзөт. Ошентип, баардык коомдук жайларды, жеке менчик үйлөрдү электр энергиясы менен жылыта турган болсок, курулуп жаткан ГЭСтердин да, иштеп жаткан ГЭСтердин дагы келечеги кең болот жана толук кандуу иштешине шарт түзөт. Аттуу-баштуу адистерибиздин оюна койсоң, Пакистанга, Кытайга, Казакстанга ж.б. өлкөлөргө ЛЭП (линия электро передачи) тартып бармакчы. Учурда ЛЭП куруу өзгөчө чет өлкөнүн территориясында миллиарддаган каражатты талап кылат. Мейли, Тажикстан аркылуу Пакистанга ЛЭП тарталы, энергетикалык потенциялы биздикинен да чоң Тажикстан бүгүн болбосо, эртең "зымыңды, столбаңды чогултуп алып кет, Пакистанга өзүбүздүн энергиябызды сатабыз" деп айтпасына ким кепил болуп берет. Америкабы же өзү күчтүүлүгүнө карабай алсыз Украина аркылуу Европага газын өткөрө албай жаткан Россиябы. Андыктан, жогоруда айтылган эң жөнөкөй программаларды ишке ашыралы. Энергетика тармагын туура, интенсивдүү пайдалануу-бул биздин келечегибиз жана көз карандысыздыгыбыз.
Айыл чарба
Учурда эмне кымбат? Ун, май, эт, картошка, пияз, сабиз ж.б. азык-түлүктөрдүн баары кымбат. А Кыргызстан эмне өндүрүп чыгарат? Туура айтасыз, учурда бизде азык-түлүктөн башка эч нерсе өндүрүлбөйт. Жерибиздин кадыр-баркы туралуу Россиянын шпион-саякатчылары Семенов Тяншянскийдин, Ч.Валихановдун, Пржевальскийдин начальниктерине жиберген каттарынан билсек болот. Алар ар бир катында жерибиздин ажайып кооздугун, суубуздун молдугун, дыйканчылык кылганга климаттын эң сонундугун жазып турушкан. Ооба, биздин жерибиздин топурагы алтын экендиги чындык. Себеби, баардык өсүмдүктөр мыкты өсөт. Даамы, сапаты жагынан башка өлкөлөрдүкүнөн ашса ашат, кем калышпайт. Эгер азык-түлүккө болгон дүнүйөлүк баа үч эле жыл азыркы деңгээлде кармалып турса, ар бир дыйкан, малчыбыз миллионер болгонго шарт түзөт. Бийликтин милдети дыйкандарга, малчыларга туура багыт берүү, мамлекеттик программанын негизинде жакшы үрөөндөр менен камсыз кылуу, кеңештерди берүү, айыл-чарба продуктыларын кайра иштетүүчү ишканаларды жандандыруу жана эл өндүргөн продукцияны чет өлкөгө сатууга шарт түзүп берүү болуп саналат. Анткени, жалгыз дыйкан 20 тонна картошка, сабиз, пиязын чет өлкөгө алып чыга албайт жана алып чыккан күндө да пайдасы аз, убарасы көп. Андыктан, мамлекет өзү тобокелчиликке барып, сатып өткөрүүнү, "сбытты" колго алышы керек. Жогоруда өкмөт элге туура багыт бериш керек дегенимдин жөнү бар. Учурда өкмөтүбүз USAID проектиси менен биргеликте дыйкандарга кантип буудай өстүрүүнү, кандай үрөөн себишти, чогулуштан чогулуш өткөрүп үйрөтүп жаткан кербези. Бизде буудайды 5 сугарып, селитраны тонналап берип алгандагы түшүмүбүздү казактар сугарбай эле, жер семирткич колдонбой эле биз алган түшүмдү алышат. Анткени, алардын климаты буудайга ылайык. Ал эми биз картошка тигип жакшылап карасак, картошка гектарына 20-30 тонна түшүм берет. Казактар бир кило картошкага бир кило буудайын рахматын айтып, баурум деп бербейби. Мындан башка кирешеси көп гектарына 30 тоннадан кем бербеген сабиз, пияз, капуста, редька, тамеки ж.б. өсүмдүктөрүбүз толуп жатпайбы. "Биздин шартыбызда буудайдан дыйканга пайда түшөт" деп атышкан өкмөттү туура түшүнүшүбүз керек. Өкмөтүбүз жанталашып буудай эктиребиз деп жатканынын себеби, эптеп алдап-соолап дыйкандарга буудай септирип койсо, дыйкан андан пайда көрөбү-көрбөйбү өкмөттүн аны менен иши жок, эң негизгиси "нан, ун кымбат" деген элдин толкундоолору болбойт. Негизинен бизде буудай өзүн өзү актабайт.
Айыл-чарбасында эң керек, зарыл, жетишпеген нерсе бул-техника. Техниканын жоктугу, аздыгы, эскилигинин жеткендигинин себебинен жерибизди убагында иштете албай, түшүмдү коромжу кылып, аз алып жатабаз. Техниканы дыйкан сатып алууга чамасы келбейт. Ошондуктан, мамлекет өзү кепил болуп, эң алдыңкы технология менен жабдылган техникаларды алып дыйкандарга кредитке берүүсү керек.
Мал чарба
Дүйнө элинин көпчүлүгү натуралдык этке, майга, сүткө болгон талабынын азыркы учурда өсүү тенденциясын эске алсак, мал-чарбасынын да өнүгүп кетишине толук шарттар бар. Илгертеден ата-бабаларыбыз мал менен оокат кылып келгендиктен, азыр элибиз малды багып-өстүрүүнү эң сонун өздөштүргөн. Азыркы мезгилде эттин 1 киллограммы 250-300 сом, сүттүн 1 литри 30 сом болуп жаткандыгы малы жокторго, өзгөчө шаар жеринде жашагандарга албетте жага бербейт. Бирок, элибиздин көпчүлүгү элет жеринде мал багып жашагандыгына карасак, сүт, эттин кымбаттаганы абдан жакшы көрүнүш. Өкмөтүбүз сүттү, этти, терини, жүндү кайра иштетүүчү ишканаларды ачуу менен мал чарбасынын өнүгүп кетишине чоң түрткү бере алат.
Тоо-кен өнөр жайы
Эми бул теманы баштабай туруп, жаап коюга жүйөлүү себептер бар. Түштүк жергесиндеги 100дөп саналчу хвостохранилишалар, "Макмалдын", "Кумтөрдүн" гектарлаган жерлерди ээлеп жаткан цианит басейиндери, Кыргызстандын жаратылышына бүгүн болбосо эртең кыйраткыч сокку уруучу, эң кооптуу маселебиз болуп турган чагы. Бул хвостохранилишелердин баары дарыя, булактардын башында, көлдөрдүн жанында орун алган. Эгер ушулардан бирөөсү эле жер титирөөдөн же сел менен агып түшүп, дарыяларга кошулса, Кыргызстанга акыр замандын келгени ошол болот. Анысы аз келгенсип, азыркы убакта Кыргыз-кытай биргелешкен ишканасы Ала-Бука районунун Көк-Таш айылында алтын иштетүүчү комбинат куруп жатышат. Таластагы "Андаш" кени ишке киргени турат. Тоо-кенди иштетүүдө пайда бар, бирок, пайдасынан зыяны көп. Себеби, тоо-кендерин казуу менен жаратылышыбызды орду толгус зыянга учуратабыз. Андыктан, ырынан чыры көп алтын алгычакты, алтындан кымбат мөлтүр таза суубузду сатканыбыз оң.
Коопсуздук
Учурда саясатыбыз, маданиятыбыз, илим-билимибиз, мектептеги окуучулардын окуу программасы, ВУЗдардагы окуу программасы элибиздин психологиясы, экономикабыз еврейлер түзгөн программадан алыстабай бараткандыгы жаңылык эмес. Булардын максаты экономикабызды чала өлүк кылуу менен маданиятыбызды, адеп-ахлахыбызды порнофилмдери менен жана ар кандай амалдары менен талкалап, маңкурт кылуу. Чиновниктерге, кызматчыларга, коопсуздук органдарда иштегендерге коррупциялашып кетүүсүнө эң жагымдуу шарттарды түзүп берүү аркылуу Кыргызстандан максималдуу пайда сыгып алуу болуп эсептелет. Еврей-шайтандардын амалдарынан мисал келтире кетсек. Экономикалык, ишке ашпай турган, ишке ашса да келечеги жок ишканаларды ачууга марионеткалары аркылуу мамлекетти мажбурлашат. Ыраматылык Акаевдин убагында 100 миллион долларлык мусорду кайра иштетүүчү заводду курууга жан далбастап аракет кылышты. Эл кыйкырып, өкүрүп токтотуп калышты. Пайдалуу нерселерибизди иштетип бүтүп, иштете элегибиз мусор калдыбы?.. МВФ, Дүйнөлүк банк аркылуу да көптөгөн жерибизден байлап, тушап алганга жетишишти. Ыраматылык К. Бакиевдин убагында премьер-министр Куловдун демилгеси менен укугубуз кулдан айырмаланбай калчу ХИПКке тыкканга аракет кылышты. "Кыргызстанды сактоо" кыймылынын аракети менен ХИПКке кирбей калдык. Электр энергиясын бөлүштүрүүчү компанияларды сатып жиберүүгө үлгүрүштү. Кремний заводун, Кыргыз телекомду жана башка улуттук стратегиялык мааниси бар ишканаларды сатканга аракет кылышты. Мындай иштердин бардыгынын артында шылуун еврейлер турат. Мектептерибизге да Шапиронун порнографиясын окутууга киришкен учурда укук коргоочу Акин Токталиев, маркум Айдарбек баатыр Шаршенов потриотторубуз баштаган эл токтотуп калууга жетишти. Еврейлердин шпиондору экенин жашырбай эле, алардын укуктарын коргоп, максаттарын ишке ашырып жүргөн НПО аталган уюмдар бар. Бул НПОлор еврейлердин буйругу менен гана "кыйкыр" деген жерде кыйкырат, "митинг-пикет кыл" десе кылат. Жамынып бетине карманганы-адам укугу. Айткылачы кайсы жерден кайсы кыргыздын укугун коргоп, кайсы жерде элибизге гана тиешелүү болгон баалуулукту коргошуптур? Мен билгенден кыргызга зөөкүрлүк менен кол салып, кайра мусаапырдын кейпин кийген өзбектин укугун коргойт, сексуалдык азчылыктарды, лезбиянкалардын укугун коргойт жана башка кыргызга зыян гана алып келе турган иш кылчууларды коргоо булардын негизги милдети болуп эсептелет. Ата-Мекендик согуштун убагында биздикилердин да, немистердин да уят-сыйыты, абийири бар экен. Дегеним ал убактагы шпиондор жер менен сойлоп келишчү же парашют менен эл жок талаага секирип түшүп, көрүнбөй, иштерин тымызын бүтүрүп алып, чыгып кеткенге шашышчу. Азыркылар чакалайдын чак түшүндө эле шпион экенин жашырбай, беттерине НПО деген масканы тагып алышып, борборубуздун чок ортосунда иштеп жүрүшөт. Бөлөк улуттан болсо да ичиң ачышпайт го, тилекке каршы, өзүбүздүн эле кыргыз кыз-жигиттерибиз, буларды аныктоочу жана зыянсыздандыруучу УККАбыз уктап жатабы же тарап кетиштиби? Жок, булардын жарымы еврейлердин, жарымы Россиянын "двойной агенттери", жумушка илинбей калган дебилдери, ары-бери өткөн контрабандалык товарларды "крышовать"этип жүргөндөгү мезгилдери. Буга чейинки ахвалды үстүртөн болсо да эскердик.
Эми келечекти талкулайлы. Бийликке келген Х мырзанын коопсуздук планына көңүл буралы. УККны толугу менен жоюп, имаратын кетмендеп салуу керек. Пол жууган уборшицасынан бери жумуштан айдоо керек. Себеби, ал дагы Кениянын же Ацтектердин тыңчысы болушу мүмкүн. Коопсуздук кызматын кайрадан жаңы кадрлардан түзөт. Ар бир адамга чалгынчылык, тыңчылык, илим-билимди, адистикти үйрөтүп коюга болот. Бирок, ал адам алган билимин кайсы багытта колдонот, тактап айтканда, канчалык башына кыйын күн түшсө да Ата Мекенине, Кыргыз элине кызмат кылабы же элинин кызыкчылыгын бир тутам акчага алмаштырып чыккынчы болобу? Мына жаңы кадрларды тандоодогу эң башкы жана негизги критерий ушул болот. Эми коопсуздук комитетибиз тууралу пландын баарын ачып салсак туура болбойт. Бир гана айта кетээрибиз, жаңыдан түзүлгөн Коопсуздук Комитети саналуу жылдардын ичинде дүйнөдөгү, болбосо СНГ боюнча, алдыңкы орундарда турган коопсуздук кызматына айланат. Жогоруда айткандай, Х мырза бийликке келээри менен коррупция жоюлат, экономика өргө чабат, стабилдүүлүк орной баштайт. Айта кетчү нерсе, Х мырзабызда пенде болгондуктан, аны, андан кийинки келгендерди да напсинин, еврей шайтандардын азгырыгынан сактоо үчүн Кыргыз улутун баардык улуттук баалуулуктары менен падышасы жок, ханы жок ушул күнгө чейин алып келген Улуу Элдик Курултай институтун Конституциялык деңгээлде жашообузга киргизишибиз керек. Мындай жагдай өзгөчө еврейлерге жага бербейт, алардын бизге таасир этүүгө НПОлору гана калат. Алар болгон аракеттери менен кемени чайпоого болгон күчүн жумшайт. Ошондуктан, НПОлорду тыкыр көзөмөлгө алып, негизги багыттарынан чыгып, мамлекеттин коопсуздугуна коркунуч келтирген НПОлорду жапчусун жаап, жазалоочусун жазалап турушубуз керек. Американын, еврейлердин, Россиянын таасиринен чыгуу менен Кыргызстанда чыныгы терроризм башталат. Дегеним, дилетант Дүйшөбаев жана Убактылуу Өкмөт уюштурган терроризм, ал терроризмге салыштырмалуу бомба жарылган жердеги атылган тапанча сыяктуу болуп калат. Анткени, көп жылдардан бери алыстан башкарып көнүп калган кожоюндарыбыз "АКШ, Еврейлер, Россия" террорлук кылуудан жана улут аралык чатак чыгаруудан башка айласы жок калат. Бирок, Коопсуздук комитетибиз аларды болтурбоого жана алдын алууга баардык күч аракетин жумшайт.
Геосаясат
Геосаясатыбыз радикалдуу жана конструктивдүү, ошону менен катар адекваттуу болушу керек. Качанга чейин коңшуларыбыздын коркок-билиш саясатынын астында жашайбыз. Бири газын жаап койбосун деп, бири чек арасын жаап койбосун деп, алардын каректери менен тең айланып жүрө беребизби? Уюткулуу момун улутубуз бар. Ар бир конушуна канын тамызып, ата-бабаларыбыз сактап келген жерибиз бар, аз да болсок коңшуларыбызга намыс бербеген тарыхыбыз бар. Достукка-достук, кастыкка-кастык же алардын газындай, жаап койчу чек арасындай биздин рычагдарыбыз жокпу? Албетте бар. Болгону ал рычагдарды колдоонуга Хтин жана анын командасынын гана духу жетет. Негизи миң жылдык тарыхы бир, менталитеттери окшош, экономикалык байланыштары эбактан калыптанган СНГ өлкөлөрү менен тең ата мамиледе ынтымактуу жашашыбыз керек. Азыркылар какшап жаткан приоритет деген ошол.
Еврейлер ар кандай эл аралык уюмдар аркылуу, кыргыздын келечегине балта чабуучу келишимдерге кол койдуруп алган. Мына, ошол келишимдерден моюн толгоп чыгып кеткенибиз оң болот. Албетте, булардын арты кан, согуш, экономикалык блокада жыттанат. Атам замандан бери кыргыз улуту коркоктугунун же кошоматчылыгынын арты менен сакталып келген эмес, тескерисинче, баатырлыгы, эрдиги, бири-бирине арка-жөлөк болгондугу менен азыркы күнгө жетип келген. Кудай Тааланын каалоосу менен десек эң туура болчудай. Биздин тагдырды АКШ, Россия, Еврейлер же коңшуларыбыз чечпейт, кудурети күчтүү КУДАЙ гана чечет. Чүпүрөктөй түтөп өлгүчөктү, жанар майдай бир жалындап күйүп өлгөн артык демекчи, ат жалында кездешкенче сак-саламатта болуңуздар.
Метки: Макала
МАНАСТЫН БАЛА ЧАГЫ
Күндөн, күндөн күн өтүп,
Күн мезгили келиптир
Айдан,айдан ай өтүп
Ай мезгили келиптир
Ошол кезде эр Манас
Жетиге жашы толуптур
Мунун коюлган аты Чоң Жинди
Болкойгон жапжаш баланын
Шер экенин ким билди.
Балача чуркап шашкан жок,
Бешке чыга келгенче,
Берениң Манас баскан жок
Чакырган аты Чоң Жинди
Мунун чын Манас атын ким билди.
Сегизге жашы келгенде
Күйүп турган чок болду.
Күлдү кыргыз ичинде
Мындай тентек жок болду.
Каары келип кармаса,
Чыңырып балдар чыркырайт,
Катуулукка чыдабай
Көзүнүн жашы буркурайт.
Кырк баланы кырк үйдөн
Манас бир күнү жыйнап алыптыр.
Чоң Алтайдын талаага
Чогултуп оюн салыптыр.
Кара кытай,манжуудан
Сексен бала барыптыр.
Сез көрсөтүп кыркына
Сестеңдешип калыптыр.
Сексенинин ичинде
Боз калмактын чоң уулу
(Ары чогоол,ары эр)
Манастын жолун торгоду.
Сексен бала оңбоду,
Кызы талак бурут! — деп,
Беркилерди кордоду.
Тентип келген бурут! — деп,
Бул буруттун балдарын
Чуркуратып курут!-деп,
Сексен бала качырып,
Кырк балага асылып,
Далайынын кыркынын
Тизеси жерге бүгүлдү,
Сексен бала алдында
Келин болуп жүгүндү.
Жекелер жаным соога — деп,
Чымындай жандан түңүлдү.
Карап турса качканын,
Билегинен сап кеткен,
Жүрөгүнөн кап кеткен;
Чыркырап, качып жүгүрөт,
Чымындай жандан түңүлөт.
Балдар минтип турганы,
Кырк баланы сексени
Жалынса болбой урганы
Даакылары тытылып,
Балдар ыйлап, ойбойлоп,
Манас турат калмактарды койкойлоп
Койкойлосо болгон жок,
Кара калмак онгон жок.
"Кой! кой!" — деп турса Манаска
Желиккен балдар жеткени,
Жети чокмор, төрт муштум
Баатырдын башына тийип өткөнү.
Жети чокмор жегенде
Кыдырата карабай,
Кыранын, согуш көрсөттү,
Кылча жанын аябай.
Тегерегин карабай,
Тепкилешти көрсөттү,
Теги эле жанын аябай.
Майлаган буудай жүздөнүп,
Күүгүм туман көздөнүп,
Өрттөй көзү бек жайнап,
Каары боюн чын кармап,
Каалгадай кашка тиш -
Калайыктан башка тиш
Кашкайып. чыгып алыптыр.
Кырк балага дем болуп,
Кыркын баштап оңдонуп,
Кызык мушташ салыптыр.
"Айдарлуу кара калмагым,
Тим турган жанды тим койбой,
Тийди жаман салмагың.
Күчөсөң, түпкө жетейин,
Күчөгөн экен калмактар,
Мен бир күрпүлдөтө кетейин!
Ушинтип Манас бакырьш,
Кыргыздап ураан чакырып,
Кара даакы жонунда,
Кара чокмор колунда,
Балдарга эми жетти эле,
Чокмору ойноп. өттү эле,
Сексен бала чыркырап,
Быт-чыт болуп дыркырап,
Шашкан балдар мындан көп;
Жаны калбай делдеңдеп,
Качкан балдар мындан көп.
Токтоло албай кай бирөө
Тоголонуп жыгылып,
Бытпылдыктап кеткен бар,
Башы сазга тыгылып.
Калмактар качып жүргөндө,
Токтолбой Манас оолугуп,
Кырк баласы кыргыздын
Кырааны көздөй чогулуп,
Калмактын сексен баласын
Калтырбай сүрүп калыптыр.
Койгулаша кеткенин
Манас колун жулуп алыптыр.
Чөл түшүрүп баарысын
Айлына кууп барарда,
Калмак билип каларда,
Катуу бүлүк саларда»
Атакеси бай Жакып
Мал жайытын чалыптыр.
Боз айгыр менен дампайып,
Үстүнөн чыгып калыптыр.
Кырк баланы кайра айдап,
Манасты кармап алыптыр.
"Тентектигиң сында жок,
Сен теңдешип союл чабарга
Теңиз кыргыз мында жок.
Балам, биз тентип келдик Алтайга,
Сенин тентегиң жетет далайга!
Жөн жүрбөй сийип ийесин
Кымыз куйган күбүмө*,
Куу балам, жетет экенсин
Капкайдагы түбүмө!
Бул тентегиң койбосон,
Козголоң салат уйкума.
Көп манжуу чабуул койбойбу
Эртең өрүштөгү жылкыма?!
Чачасың жыйган малымды,
Төктүрмөк болдуң, чунак уул,
Бул калмакка канымды.
Койчу, кыймак болдуң жанымды!".
Балдардын баарын бакырып,
Жапырып Жакып тоскону,
Тосуп алып баарысын,
Байыркыны козгоду:
"Уулун бала кырды деп,
Уятты калмак кылбайбы.
Уулум, сенин айыңдан
Ушул турган кыргызды
Такыр кырып салбайбы!..
Жакып оозун жыйгыча,
Ачып көздү жумгуча,
Абакең Балта ак жолтой
(Сүйлөгөнү — жарыя,
Калың кыргыз ичинде,
Кадыры бийик карыя)
Кайрылып айткан сөзү бул:
"Жакып, жылкың менен жерге кир,
Бизге белге таңуу уул ушул.
Эркек бала шок болсун,
Мал багар уул болгончо,
Бар болгончо, жок болсун.
Артыңа колуң байланып,
Бери карай айдалып,
Чыккан күнү өлгөнбүз,
Өлгөн эмей эмне,
Өңгүрөп, өксөп жүргөнбүз.
Аман жүрсө бул уулуң
Талаадан жыйнайт көчүңдү;
Алып берет Манасым,
Капкайдагы өчүңдү.
Малга ишенген онобу?
Малың бала болобу?
Арбаттуу Жакып, аты улук
Балам малды чачар деп,
Азыр болдуң макулук*!
Кара адырмак каркайган
Кара-Өзөн кайда, бел кайда?
Абайлап Жакып, кебимди ук:
Аталаш кыргыз эл кайда?
Кечээ кылчайганды кырганда,
Чамгарагың талкалап,
Кара калмак киргенде,
Каяшаяк бергендин
Куйкасын бөлө тилгенде,
Кержеңдеген кежирдей
Тирсегинен илгенде,
Бейлеп билгин бай Жакып,
Мына ошондо өлгөнбүз.
Бул душмандын кордугун
Так эки миң жолу көргөнбүз.
Бардигер күчүн салганда,
Баланы тартып алганда,
Бурулбай басып кайгырдык,
Малың турмак, Жакып бай,
Бир туугандан айрылдык!
Кечээ кызыкты калмак кылганда,
Кыргызды чаап алганда,
Биздин катын, кызды олжолоп,
Күл чыгарган күң кылды.
Ойноо бала уулуңду
Уй кайтарган кул кылды.
Ойлосоң боло, ой Жакып,"
Мындай ишти ким кылды?
Аркар, кулжа тоонуку,
Сенин кейип жаткан бул малың,
Айдаса бир күн, жоонуку.
Бул тентек бала оңолот,
Өлбөсө бир күн журттуку.
Бекерге жыйган куу малың,
Кыйкырса бороон, жуттуку.
Андан көрө, бай Жакып,
Адырда жылкы алты сан,
Айдап жылып калалык.
Кара малдын баарысын
Чубатууга салалык.
Алты ай минсе арыбас
Алтымыш асый болгончо,
Азуу сайып* карыбас
Ат мыктысын табалы.
Айгай укса шашпаган,
Ай караңгы түн келсе,
Бир изин ката баспаган
Кара байыр-казанат*
Калбыр өпкө, жез билек*
Ат күлүгүн алалы.
Бир адамга туйгузбай,
Издегенге билгизбей,
Ок өтпөс тон кийгизип,
Ок жетпес ат мингизип,
Манасты жоого сактап багалы.
Айланы мындай табалы".
Эрешен тартып эр болсо,
Эр уулу менен тең болсо,
Билбегенин билгизип,
Минтип жолго салалы.
Туйбаганын туйгузуп,
Туура жолго салалы.
Өйдө чыксак Манасты
Өбөк кылып алалы.
Ылдый түшсөк Манасты
Жөлөк кылып алалы.
Бул тентек Манас баланы
Кыргыз бүткөн чогулуп,
Эркелетип көрөлү.
Ээленсе, кара калмактан,
Ушу Манас бала үчүн,
Ажал жетсе, өлөлү!".
Күн мезгили келиптир
Айдан,айдан ай өтүп
Ай мезгили келиптир
Ошол кезде эр Манас
Жетиге жашы толуптур
Мунун коюлган аты Чоң Жинди
Болкойгон жапжаш баланын
Шер экенин ким билди.
Балача чуркап шашкан жок,
Бешке чыга келгенче,
Берениң Манас баскан жок
Чакырган аты Чоң Жинди
Мунун чын Манас атын ким билди.
Сегизге жашы келгенде
Күйүп турган чок болду.
Күлдү кыргыз ичинде
Мындай тентек жок болду.
Каары келип кармаса,
Чыңырып балдар чыркырайт,
Катуулукка чыдабай
Көзүнүн жашы буркурайт.
Кырк баланы кырк үйдөн
Манас бир күнү жыйнап алыптыр.
Чоң Алтайдын талаага
Чогултуп оюн салыптыр.
Кара кытай,манжуудан
Сексен бала барыптыр.
Сез көрсөтүп кыркына
Сестеңдешип калыптыр.
Сексенинин ичинде
Боз калмактын чоң уулу
(Ары чогоол,ары эр)
Манастын жолун торгоду.
Сексен бала оңбоду,
Кызы талак бурут! — деп,
Беркилерди кордоду.
Тентип келген бурут! — деп,
Бул буруттун балдарын
Чуркуратып курут!-деп,
Сексен бала качырып,
Кырк балага асылып,
Далайынын кыркынын
Тизеси жерге бүгүлдү,
Сексен бала алдында
Келин болуп жүгүндү.
Жекелер жаным соога — деп,
Чымындай жандан түңүлдү.
Карап турса качканын,
Билегинен сап кеткен,
Жүрөгүнөн кап кеткен;
Чыркырап, качып жүгүрөт,
Чымындай жандан түңүлөт.
Балдар минтип турганы,
Кырк баланы сексени
Жалынса болбой урганы
Даакылары тытылып,
Балдар ыйлап, ойбойлоп,
Манас турат калмактарды койкойлоп
Койкойлосо болгон жок,
Кара калмак онгон жок.
"Кой! кой!" — деп турса Манаска
Желиккен балдар жеткени,
Жети чокмор, төрт муштум
Баатырдын башына тийип өткөнү.
Жети чокмор жегенде
Кыдырата карабай,
Кыранын, согуш көрсөттү,
Кылча жанын аябай.
Тегерегин карабай,
Тепкилешти көрсөттү,
Теги эле жанын аябай.
Майлаган буудай жүздөнүп,
Күүгүм туман көздөнүп,
Өрттөй көзү бек жайнап,
Каары боюн чын кармап,
Каалгадай кашка тиш -
Калайыктан башка тиш
Кашкайып. чыгып алыптыр.
Кырк балага дем болуп,
Кыркын баштап оңдонуп,
Кызык мушташ салыптыр.
"Айдарлуу кара калмагым,
Тим турган жанды тим койбой,
Тийди жаман салмагың.
Күчөсөң, түпкө жетейин,
Күчөгөн экен калмактар,
Мен бир күрпүлдөтө кетейин!
Ушинтип Манас бакырьш,
Кыргыздап ураан чакырып,
Кара даакы жонунда,
Кара чокмор колунда,
Балдарга эми жетти эле,
Чокмору ойноп. өттү эле,
Сексен бала чыркырап,
Быт-чыт болуп дыркырап,
Шашкан балдар мындан көп;
Жаны калбай делдеңдеп,
Качкан балдар мындан көп.
Токтоло албай кай бирөө
Тоголонуп жыгылып,
Бытпылдыктап кеткен бар,
Башы сазга тыгылып.
Калмактар качып жүргөндө,
Токтолбой Манас оолугуп,
Кырк баласы кыргыздын
Кырааны көздөй чогулуп,
Калмактын сексен баласын
Калтырбай сүрүп калыптыр.
Койгулаша кеткенин
Манас колун жулуп алыптыр.
Чөл түшүрүп баарысын
Айлына кууп барарда,
Калмак билип каларда,
Катуу бүлүк саларда»
Атакеси бай Жакып
Мал жайытын чалыптыр.
Боз айгыр менен дампайып,
Үстүнөн чыгып калыптыр.
Кырк баланы кайра айдап,
Манасты кармап алыптыр.
"Тентектигиң сында жок,
Сен теңдешип союл чабарга
Теңиз кыргыз мында жок.
Балам, биз тентип келдик Алтайга,
Сенин тентегиң жетет далайга!
Жөн жүрбөй сийип ийесин
Кымыз куйган күбүмө*,
Куу балам, жетет экенсин
Капкайдагы түбүмө!
Бул тентегиң койбосон,
Козголоң салат уйкума.
Көп манжуу чабуул койбойбу
Эртең өрүштөгү жылкыма?!
Чачасың жыйган малымды,
Төктүрмөк болдуң, чунак уул,
Бул калмакка канымды.
Койчу, кыймак болдуң жанымды!".
Балдардын баарын бакырып,
Жапырып Жакып тоскону,
Тосуп алып баарысын,
Байыркыны козгоду:
"Уулун бала кырды деп,
Уятты калмак кылбайбы.
Уулум, сенин айыңдан
Ушул турган кыргызды
Такыр кырып салбайбы!..
Жакып оозун жыйгыча,
Ачып көздү жумгуча,
Абакең Балта ак жолтой
(Сүйлөгөнү — жарыя,
Калың кыргыз ичинде,
Кадыры бийик карыя)
Кайрылып айткан сөзү бул:
"Жакып, жылкың менен жерге кир,
Бизге белге таңуу уул ушул.
Эркек бала шок болсун,
Мал багар уул болгончо,
Бар болгончо, жок болсун.
Артыңа колуң байланып,
Бери карай айдалып,
Чыккан күнү өлгөнбүз,
Өлгөн эмей эмне,
Өңгүрөп, өксөп жүргөнбүз.
Аман жүрсө бул уулуң
Талаадан жыйнайт көчүңдү;
Алып берет Манасым,
Капкайдагы өчүңдү.
Малга ишенген онобу?
Малың бала болобу?
Арбаттуу Жакып, аты улук
Балам малды чачар деп,
Азыр болдуң макулук*!
Кара адырмак каркайган
Кара-Өзөн кайда, бел кайда?
Абайлап Жакып, кебимди ук:
Аталаш кыргыз эл кайда?
Кечээ кылчайганды кырганда,
Чамгарагың талкалап,
Кара калмак киргенде,
Каяшаяк бергендин
Куйкасын бөлө тилгенде,
Кержеңдеген кежирдей
Тирсегинен илгенде,
Бейлеп билгин бай Жакып,
Мына ошондо өлгөнбүз.
Бул душмандын кордугун
Так эки миң жолу көргөнбүз.
Бардигер күчүн салганда,
Баланы тартып алганда,
Бурулбай басып кайгырдык,
Малың турмак, Жакып бай,
Бир туугандан айрылдык!
Кечээ кызыкты калмак кылганда,
Кыргызды чаап алганда,
Биздин катын, кызды олжолоп,
Күл чыгарган күң кылды.
Ойноо бала уулуңду
Уй кайтарган кул кылды.
Ойлосоң боло, ой Жакып,"
Мындай ишти ким кылды?
Аркар, кулжа тоонуку,
Сенин кейип жаткан бул малың,
Айдаса бир күн, жоонуку.
Бул тентек бала оңолот,
Өлбөсө бир күн журттуку.
Бекерге жыйган куу малың,
Кыйкырса бороон, жуттуку.
Андан көрө, бай Жакып,
Адырда жылкы алты сан,
Айдап жылып калалык.
Кара малдын баарысын
Чубатууга салалык.
Алты ай минсе арыбас
Алтымыш асый болгончо,
Азуу сайып* карыбас
Ат мыктысын табалы.
Айгай укса шашпаган,
Ай караңгы түн келсе,
Бир изин ката баспаган
Кара байыр-казанат*
Калбыр өпкө, жез билек*
Ат күлүгүн алалы.
Бир адамга туйгузбай,
Издегенге билгизбей,
Ок өтпөс тон кийгизип,
Ок жетпес ат мингизип,
Манасты жоого сактап багалы.
Айланы мындай табалы".
Эрешен тартып эр болсо,
Эр уулу менен тең болсо,
Билбегенин билгизип,
Минтип жолго салалы.
Туйбаганын туйгузуп,
Туура жолго салалы.
Өйдө чыксак Манасты
Өбөк кылып алалы.
Ылдый түшсөк Манасты
Жөлөк кылып алалы.
Бул тентек Манас баланы
Кыргыз бүткөн чогулуп,
Эркелетип көрөлү.
Ээленсе, кара калмактан,
Ушу Манас бала үчүн,
Ажал жетсе, өлөлү!".
Метки: манас
БААТЫРДЫН ТӨРӨЛҮШҮ
Турганы Алтай жер болуп,
Тутушканы бул жерде
Манжуу, калмак эл болуп,
Өсөр күнү жок болуп,
Өлөр күнүн ойлонуп,
Арман кылат ошондо
Абакең Жакып толгонуп:
"Бербесе теңир, чарам жок,
Беш түлүктөн мал жыйдым,
Беш чака булча арам жок.
Жабдык салып ат минип,
Жака салып тон кийип,
Жанымда болгон каран жок.
Тутунарга туяк жок,
Тууганынан айрылган
Журтта мендей чунак жок.
Карманарга туяк жок,
Канатынан айрылган
Калкта мендей чунак жок.
Ажал анык, чара жок
Аман жүрөр санаа жок,
Акыретке бет алсам,
Атакелеп артымдан,
Наалып калар бала жок.
Күрөөкө соот* дат болду,
Кермеде толгон ат болду.
Кой күлүктү көргөндө,
Күлүктөн Жакып жат болду!
Белге таңар бүлө жок,
Боздосок күчөп дартыбыз,
Санаа менен саргайып,
Зарланган экен калкыбыз.
Кара жаак Айбалта,
Муну кайкалатпай ким аштайт?
Камоодо жүргөн калың журт,.
Муну капа кылбай ким баштайт?"
Байбичеси Чыйырды
Байынан эми кеп сурайт;
Күндөгүдөн башкача
Күңгүрөндүн деп сурайт:
"Малдан келдиң сабылып,
Кабагың карыш салынып,
Көзүңдөн агат кара жаш,
Дагы кандай шумдук табылып?".
Анда Жакып кеп айтат,
Ачууланып бек айтат:
"Баштатадан тек жүрдүм,
Кутмандуудан бата алдым.
Куруп калсын дүнүйө,
Куубаш Жакып атандым.
"Карыды Жакып куубаш" — дейт,
Калктын баары мени айтат,
"Катыны жүрөт туубас" — деп.
Мөмөсүз жыгач отундур,
Туубай турган болгон сон,
Тумшугу жок катындыр".
Байбиче турду майышып,
Бай Жакып турду кайышып.
Жетип келди Бакдөөлөт
Жекенге буту чалынып.
Бакдөөлөт туруп муну айтат
(Байбичени муңайтат):
"Согончогум канабай
Шордуу башым кантим,
Баштагы болгон эжемдин
Жолун жолдой мен кеттим".
Аны укканда байбиче
Айтар сөзү жок болуп,
Акыл ойлоп токтолуп,
Көңүлү канча сөгүлүп,
Көзүнүн жашы төгүлүп,
Жүүнү бошоп жыгылып,
Жүк алдында бүгүлүп,
Башын койду жастыкка,
Бакдөөлөттүн көңүлү
Кеткен экен кастыкка.
Кас көңүлү билинди,
Ыйлап жатып Чыйырды
Чырм этип көзү илинди.
Оюна ар иш алганы,
Козголбой жатып кашында
Бай Жакып уктап калганы.
Белги болуп өрнөгү
Жакып урматтуу бир түш көргөнү.
Байбичесин ойготуп,
Балкып айтып бергени:
"Кукулуктап үн чыкса,
Куштан башка үнү бар,
Куйрук-башы жаркылдайт,
Куудан аппак жүнү бар.
Саңоор жүнү* — сары алтын,
Таканак жүнү* — баары алтын,
Чырымтал жүнү — чылк алтын.
Текөөрү болот темир дейт,.
Серпкени өлгөн себил* дейт.
Тумшугу болот тукжур дейт,
Тырмагы болот канжар дейт.
Жубар* менен жуулган
Жибектен боону тагыпмын.
Ай мунарын жем кылып,
Абдан сыйлап багыпмын.
Күмүштөн боо тагыпмын,
Күпкөлөп жүрүп багыпмын.
Асмандагы канаттуу
Айбатынан учалбай,
Жерде жүргөн аяктуу
Жылып чыгып качалбай,
Ага конорго туур жайладым.
(Алача моюн ак шумкар
Ага кошо байладым.
Билдим бир жакшылык болорун.
Анын качан болорун,
Бирок билалбай шорум кайнадым.
Байбиче анда кеп айтат,
Бар тилегин эми айтат:
"Эритет экен кудайым
Жүрөктөгү музуңду,
Башка жанга билдирбей
Жакынга айткын ушуну.
Ээн калган көп малдын .
Несин аяп коёлу;
Эртеңден баштап эл жыйып,
Эч болбосо элүү-кырк мал соёлу*.
Келтирген окшойт кезине,
Кейкее басып Бакдөөлөт
Жакыптын келди өзүнө:
"Байкасам, байым, түш көрдүм,
Башкача сонун иш көрдүм,
Боз-ала туйгун боосу жез,
Боору кара, мойну кез,
Оң колуңа алыпсың,
Оболото салыпсың
Сол колуңа алыпсың,
Сонону көздөй салыпсың.
Бопуладың, үндөдүң,
Талпынып конду колуңа,
Салганыңдын баарысы
Далдайып жатты жолуңа.
Байбиченин үйүндө,
Балдагы алтын туурда
Басса конбой талпынат.
Канатынын куусуна
Канча жандар чарпылат.
Куп айтамын жалган жок,
Куу кемпир куру калган жок".
Ушу кандай түш экен?
Баркырады бай Жакып,
Балага чучкак киши экен:
"Көргөн.болсон түшүңдү,
Оңдосун алла ишиңди.
Бүгүнкү түнүм кандай түн?
Кечеги күнүм кандай күн?
Такаатым турбай боюма
Ар неме кирди түшүмө,
Айраң болуп турамын
Кемпирдин айткан ишине.
Арбыныраак мал союп
Жорутсак белем бул түштү.
Жараткан өзү жар болуп,
Көңүлгө келген жумушту".
Жакыпты көздөй бет алды,
Бакдөөлөт эми кеп салды:
«Неге аяйсын абышка,,
Бул ээн калган көп малды.
Байбиче айткан кеп экен,
Байкап турсам, айтканы
Баарыбызга эп экен.
Малың бар да, элиң жок,
Байкап турсаң өзүңдүн
Эл сурарга эбиң жок.
Сыңар жанга жол айтып,
Кубандырган кебиң жок.
Байбиче сөзүн кылсаңчы,
Малды аябай кырсаңчы.
Бала десен, карыйсын,
Пайдасы жок тарыйсың,—
Тарыган экен бейлин, — деп,
Таарынсаң мейли, эрим" — деп,
Бакдөөлөт токтой калганы,
Ачууланып бай Жакып
Сакалын жулкуп алганы.
Койчунун коңур күрөңүн
Токутуп Жакып миниптир.
Тоодой болгон абаңыз
Томсоруп жолго кириптир.
Адыр-адыр бел менен,
Аркар баскан жол менен,
Будур-будур бел менен,
Бугу оттогон жер менен,
Булуңдуу токой чер менен
Бастырып жүрдү айланып,
Баягы түшүн ойлонуп.
Кайта келди үйүнө,
"Эми кемпир макул,— деп,
Айтканыңды эп көрдүм,
Акбалтаны чакыр",-деп,
Баштуу, көздүү адамдар
Бери келсин мында,— деп.
Бечара менен карыпка,
Берериңди чыңда,-деп,
Эркеги буудан ат болуп,
Эр жигиттер талашкан
Ургаачысын ар жерде,
Уруш-кыстоо бар жерде,
Калабалуу тар жерде,
Ак түлөөгө жараткан,
Камбар боздун үйрүнөн
Кармап келгин бир бээни.
Тогуз кара бээ болсун,
Токсон кара кой болсун,
Ушунун баарын сойгон соң,
Толуп жаткан той болсун.
Ак баш минген төө болсун,
Айлыңа келген эл тойсун".
Жер очокту ойдурду,
Жыйып, жыйнап баарысын,
Жыйырма кара сойдурду.
Кызматка кыркты тургузду,
Ушу күнү чакырды
Азган-тозгон кыргызды.
Барып келди каякка,
Кабар берди калмакка.
Эки күн этин бышырды,
Элдин алдын түшүрдү.
Табагын элге тарттырды,
Майга тоюп баарысы,
Кешигин кенен арттырды.
Эки күнү эт тартты,
Атын чаап эл кайтты.
Кетпесин деп тууганым,
Келип Жакып элге айтты.
Жаш калбады, карысы
Бай Жакыптын үйүнө
Жыйылып кирди баарысы.
Көңүлү жакын көсөмү,
Көкүрөк тунук чечени
Олтурган экен жыйылып,
Билермандын нечени.
Ошондо түшүн Жакып дагы айтат,
Түк таштабай, жай айтат.
Баянын айтып бүткөн соң
Байкаңарчы деп айтат.
Жакып айтып токтоду,
Жар-жоронун баарынан
Жалгыз жооп жок болду.
Сакалдарын тарашып,
Бирин-бири карашып,
Айталбады бир сөздү
Акылынан адашып.
Аш кайнамдай токтолду,
Ага чейин кыңк этип,
Айтууга киши жок болду.
Аш кайнамга жеткенде
Алардын шайы кеткенде
Байжигит кепти баштады,
Салмак менен таштады:
"Бу Жакыптын түшү, түш экен,
Бу оңунан келген иш экен.
Куш болгондо, баладыр,
Азыр бала жогунан
Жакыптын көөнү аладыр.
Алтымыш кулач жибек боо,
Аягына такканың,
Ай мунарын* жем кылып,
Асем менен бакканың,
Алтымыш жашка чыкканча
Элин сурап жүргөнү,
Арбак конуп башына,
Аны алла таалам сүйгөнү.
Ажыдаардай айбаттуу,
Арыстандай кайраттуу,
Ошол уулуң эр болуп,
Не кыйындын баарысы
Эсеп берип эл болуп,
Карайт экен көзүнө.
Кара тоодой касиет
Конот экен өзүнө.
Балаңдын, Жакып, орою
Көрүнгөн экен көзүңө".
Бай Жакып боздоп ыйлады,
Байжигит айткан сөзүнө.
Байлап койгон ак шумкар,
Жакыптын келди эсине.
Карчыга болсо,-эр деди;
Ак шумкар кошо байладым,
Муну да жоруп бер деди.
Сууктун түнү-кыш деди,
Шумкар болсо,— кыз деди;
Эр Жакып дагы эстеди,
Эрке токол Бакдөөлөт
Жоругун түшүн тез деди.
Байжигит сөзү мына бул:
“Бакдөөлөт туур эки уул,
Баштагы сөзгө бакканда,
Баянын айтсак угуп тур.
Айтылгандай жоругун,
Алат экен ал экөө
Агасынын орунун.
Көкүрөк чериң жазгандай
Көрүптүрсүң үчөөдөр
Дүйнөдө түштүн сонунун".
Баса келген тууганы
Бата берип тарады,
Барар жолун карады.
Эми жүрөр деп болжоп,
Эр Жакыптын арааны.
Аралдын башын жай алып,
Алтайдын тоосун таянып,
Аксы менен Күчөрдөн
Ичерине чай алып,
Карашаарга мал көктөттү,
Байкуш болуп азгандар
Абакеңе кездешти.
Канчадан көрдү кордукту,
Калмактан көрдү зордукту.
Кыйрынан азган эр Жакып
Кылмышы жоктон өкүндү,
Кыстоону калмак салганда
Кыйналып жаны өкүрдү.
Азган менен тозгондон,
Ата, энеден бозгондон,
Ар кайсысын бир жактан
Айдап келип кошкондон
Түтүнү бир миң жетимиш.
Капкайда калып жер-суусу,
А, чиркин, каңгырап жүрүш Кыйын иш!
Азыркысын жайлаптыр
Ак-Уюлдун белине.
Айта берсе сөзү көп,
Азыр кулак салыңыз
Арыстан Манас кебине.
Тойдон кийин токтолуп,
Тогуз айдай өтүптүр;
Манас бойго бүткөнү
Бир нече айга жетиптир.
Байбиче болсо бул күндө
Бал, шекерге карабайт,
Башка тамак жарабайт.
Жесем дейт жолборс жүрөгүн,
Мындан башка санабайт;
Же табылбайт жолборс жүрөгү.
Жинди болуп байбиче
Жеригинен жүдөдү.
Жылкычы кабар бергени,
"Каңгайдын кара мергени
Жолборс атып салды,— деп,
Терисин сыйрып алды,— деп,
Боор, жүрөк, башка эти
Кур талаада калды"-деп.
Айтканын Чыйыр угуптур,
Алдынан чуркап чыгыптыр.
Тура калды Чыйырды
Жылкычынын жолуна,
Каракулак чоң жамбы
Кармай барды колуна,
"Кайыптан дүйнө тап,— деди,
Карап турбай жылкычы
Кайта ылдамдап чап,— деди.
Жашырып, жаап жүрбөгүн,
Жарып жолборс жүрөгүн,
Алып кел,- деди, өзүмө.
Ата-энемден сен жакын
Көрүнөсүң көзүмө.
Каалаганың баарысын,
Канча де, берем өзүңө".
Жылкычы буга таң калды,
Акысына жамбы алды.
Ара конуп арага
Ал жылкычы сандалды.
Барса жолборс жатыптыр,
Зыңкыйып муздап катыптыр.
Жолборстон жүрөк алганы,
Жолго кайра салганы.
Жол боюнда да бир бээ
Телиден өлүп калыптыр.
Жылкычылар жыйылып,
Аны союп алыптыр.
Анын да алды жүрөгүн.
Экөөн бирдей бермекке,
Байбиченин бул ишин
Байкап сөзүн көрмөккө
Жылып жолго салганы.
Эртесинде, түш ченде
Жетип келип калганы.
Жылмайып басып байбиче .
Элечектен каш чыгып,
Эки көздөн жаш чыгып,
(Жылкычы аты Бадалбай)
Чыйырды эми кеп айтат:
"Бадалбай балам,-деп айтат,
Эки жүрөк эмне?
Жолборстор жолго жатканбы?
Каңгайдын кара мергени
Катарлап экөөн атканбы?
Же мал жүрөгүн жолборс деп,
Башынан шорум катканбы?".
Байбиче сүйлөп калыптыр.
Жүрөгү деп жолборстун
Бадалбай айта салыптыр.
"Кыласызбы дары,-деп,
Кыйла барктап аны,— деп;
Кызарып агып турбайбы
Жүрөгүнүн каны" — деп,
Бадалбай айтты баянды,
Байбиче көөнү жайланды.
Челкендей басып байбиче,
Челектеп сууну алганы,—
Эки жүрөк салганы.
Чала-була бышырып,
Жанга бербей жалмады.
"Сонун экен бу да, — деп, —
Сорпосун ичем мына" — деп,
Эки аяктай сорпосун
Калтырбай ичип алганы.
Байбиченин талгагы
Магдырап, канып калганы.
Эр Манас бойго бүткөнү
Эчен ай, эчен күн болуп,
Толгоо жаңы киргени
Бейшембинин түн болуп.
Ак боздон бээ союлду,
Алтындан бакан коюлду,
Барган сайын байбиче
Айгайын салып чоюлду.
Коңшунун баары жыйылды,
Козголгон сайын байбиче
Кокуюн айтып ыйынды.
Бала төрөр бекен деп,
Жакыпта жүрөк дегдеди.
Бала койсо чиренип,
Байбиче бою тердеди.
Бала туйлап кеткенде
Байбиче көзү сүзүлдү,
Белдемчинин жакасы
Беш жеринен үзүлдү.
Алып келип эр Жакып
Аксарбашыл кой чалды,
Ай туякка бээ чалды,
Ай мүйүзгө уй чалды,
Айры өркөчкө төө чалды.
Анткен сайын байбиче,
Айгайын басып, үн салды:
"Менин жанымды жечү балабы?
Же жарып ичтен алабы?
Бу башымды жечү балабы?
Бай Жакып жесир калабы?".
Баканды кармап бакырды,
Бакшы менен бүбүдөн
Немесин койбой чакырды.
Түндүктү карап түйүлдү,
Көргөндөр жандан түңүлдү.
Алты күн тартты толгоону,
Айлы чарчап болгону;
Жети күн тартты толгоону,
Жергеси чарчап болгону.
Эми байбичең төрөйт дегенде
Бай Жакып ыйлап каңгырап,
Бакырып турду заңгырап:
Баласы жоктон жүдөдүм.
Эркек деп бирөө жүгүрсө,
Жарылып кетер жүрөгүм.
Ботосу жоктон майышып,
Боздоп турдум кайышып.
Сүйүнчү десе бир адам,
Туралбасмын кайышып.
Айылга туруп нетейин,
Адырга чыгып кетейин.
Токтолуп туруп нетейин,
Тоого чыгып кетейин!
Жыгылсам да, талсам да,
Же кайрат кылып калсам да,
Элге шылдың болбостон,
Ээн жакка барайын.
Алыстан айыл карайын,
Айткандан кабар алайын".
Ошону айтып абаңыз,
Кыл аркан керме шайлатты,
Кырк кара боз быштыны
Кыдырата байлатты.
"Эркек болсо, эр болсо,
Кыз болбосун, не болсо!
Кыз болсо үйдө калыңар,
Кыймылдаба баарыңар.
Эркек болсо чабыңар,
Талаадан мени табыңар.
Эркекпи деп, кызбы деп,
Аныктап алып чабыңар.
Адырдан мени табыңар".
Эми Жакып жолго салыптыр,
Жорго боз айгыр үйүрү
Жолунан чыгып калыптыр.
Кара жалдуу Кула бээ
Кайкалактап алыптыр.
«Кайдан келди булар, — деп,
Кап ушу бүгүн тубар? — деп,
Эркек болсо кулуну,
Энчилейин балама,
Эгем таала кудурет
Жеткирер бекен санаама!
Жорго боз атын жоёюн,
Катыным тууса эркекти,
Мындан кийин айгырын
"Камбарбоз" деп коёюн".
Ушуну айтып бай Жакып,
Атынан түшүп алганы.
Жылкыга көзүн салганы;
Жылкынын баары чубашып,
Жылгага кирип калганы.
Азганакай жабырга*,
Аткулактуу шабырга
Асты барып токтолду,
Аркы-терки оттоду.
Туруп жатып Кула бээ,
Тууй турган окшоду...
* * *
Аны таштап салыңар,
Байбичеси Чыйырдын
Баянын угуп алыңар.
Толгоосу сегиз күн болгон,
Толготкон мындай ким болгон?
Тарткандардын баарысы
Талыкшып колу ныл болгон.
Эми он эки катын бек тартты;
"Бере көр, кудай!" — деп айтты.
Каканак суусу шар этти,
Баланын үнү бар этти.
Карынды катуу сүзгөнү, —
Бала жерге түшкөнү.
Бала жерде туйлады,
"Бар-ар!" этип ыйлады.
"Эркек бекен, кыз бекен?
Мага качан айтат?" — деп,
Энеси жашын тыйбады.
Көшүп көзү илинди,
Көрө салган катынга
Баланын эркектиги билинди.
Чороюп турду чочогу,
"Эркек! Эркек!" — дешкенде,
Жыгылып кетти Чыйырды,
Уккан кезде ошону.
"Энекеси нетти? — деп,
Мартуу* басып кетти" — деп,
Катындын баары чочуду,
Кайта башын көтөрүп,
Чыйырды бой токтотуп отурду.
"Антаңдабай катындар,
Жерден алгын тез, — деди,
Акбалтанын зайыбы
Киндигин өзүң кес" — деди.
Киндигин кести баланын,
Эмкисин байкап карагын.
Оромолун колго алып,
Ороюн деди баланы;
Ороп жатса, ал бала
Оң колун сууруп алганы.
"Колун сууруп кетти, — деп,
Татай көтөк* нетти, — деп,
Так кырктагы кишидей
Тартып бутун өттү, — деп,
Карап турбай катындар,
Кармалашсаң нетти!" — деп,
Айтып калды Канымжан.
"Кандай сөзүң жаман, — деп,
Кармоого карууң келбесе,
Сен качып кутул аман!" — деп,
Бакырып жаткан баланы
Бакдөөлөт жерден алганы.
Он бештеги баладай
Көтөргөндө салмагы.
Көзү каткан Бакдөөлөт
Көтөрүп өөп алганы.
Оозантмакка баланы
Оозуна эмчек салганы.
Өзөгүн үзө бир соруп,
Өлө жазып калганы.
"Сандык толо май, — деди,
Салгын кошо бал, — деди.
Эки-үч карын май алып,
Эми оозуна сал* — деди.
Үч карын май алганы,
Үч кайтара салганы.
Үч карындын майларын
Аш бышымда жалмады
Астына алып Чыйырды
Оң эмчегин салганы.
Оболкусу сүт чыкты,
Экинчиси суу чыкты,
Үчүнчүсү кан чыкты;
Чыдай албай, байбичеден жан чыкты!
Чыгарып алды эмчекти,
Бермек болду Чыйырды
Сегиз бээ союп жентекти.
Эми, аны таштап салыңар,
Жакыптан кабар алыңар.
Байлаган аты кырк сегиз,
Баары күлүк тептегиз.
Айылдагы адамдар
Арбып-дарбып минишип,
Апкаарып жолго киришип,
Тоого чапты топтошуп,
Адырга чыкты анталап,
Бөксөгө чыкты бөлүнүп,
Талаага чапты дабырап.
"Бай Жакып кайда кетти?" — деп,
Баары жүрөт жабырап.
Эркектен неме калбаптыр,
Эки атты бирөө албаптыр,
Кермеде жылкы калбаптыр,
Кедеңдей басып Канымжан,
Келип ордун караптыр.
"Кеткен экен Акбалта
(Кетсе ишке жараптыр).
Керменин несин карайын,
Эми үйүмө барайын".
Басып келип Канымжан
Башын үйгө салыптыр.
Үтүрөйүп Акбалта
Үйдө олтуруп алыптыр.
Көрө салып, Канымжан
"Көтөк!" — деп чоочуп калыптыр.
"Абышкам, сен дүйнөдөн тойдуңбу?
Атпай журт алган олжодон,
Бирдеме албай койдуңбу?
Сүйүнчүгө шайлаган,
Кызыр чалган Жакыбың
Кырк кара боз байлаган.
Кырк жылкыдан бирди албай,
Сенин кандай шоруң кайнаган?!".
Акбалтанын катыны
Ачууланып акыры,
Айтып муну салганы.
Акырайып Акбалта
Катынга карап калганы
"Эй, кара жолтой Канымжан,
Акылың бүгүн кагылган.
Айылда канча адам бар,
Короолош канча коңшу бар,
Козголгончо ордуман
Коёбу мага ушулар?!
Эркек, кызын аңдабай,
Эки жагын карабай,
"Эр Жакыпка барам" — деп,
Эбак чаап кетиптир.
Эгем берер ырыскы
Албай койсо Жакыптан,
Акбалтага нетиптир!
Азыр атка минерге
Келбейт менин дарманым.
Канча күндөн бер жакка
Каралашьш жүрөсүн,
Канча сенин алганың?".
Акбалта айтып салганы,
Суп чепкенден бирөө экен
Канымжандын— алганы.
"Эки элечек, бир чапан,
Мына менин олжом"-деп,
Эрине таштап салганы.
"Элким атым Көкчолок,
Эңишке кантип чабамын.
Элирип кеткен Жакыптын
Элесин кайдан табамын?".
Акбалта айтып болбоду,
"Барсаң, барсаң, байым", — деп,
Катыны камап койбоду.
"Булут минип учса да,
Буюрбаса, калбайбы,
Буюрган киши албайбы.
Кур чапкан куру калбайбы,
Кууп жеткен олжо албайбы.
Көкчолок минип чабарсың,
Кокустан Жакып табарсың!".
Барбаймын деп айталбай,
Бармай болду Акбалта
Катындын сөзүн кайтарбай,
Байлап койгон Көкчолок
Басыгы ылдам шайтандай.
"Жададым үйдө жатып, — деп,
Табылар бекен Жакып" деп,
Акбалта жолго салыптыр.
Куп жөнөтүп Канымжан
Кубанып карап калыптыр.
Айылга жакын көмүскө
Азганакай жабырда,
Ат кулактуу шабырда,
Кара суунун четинде,
Көк өтөктүн бетинде,
Минген атын суудуруп,
Кара жалдуу Кулабээ,
Бир аксур кулун туудуруп,
Жаткан экен эр Жакып.
Шыйрагын оңдоп шыпырып,
Тумшугун сыгып, телчитип,
Энесине ээрчитип,
Баскан экен эр Жакып.
Кирип барды Акбалта
Көкчолокту зуулатып.
Жан жагында киши жок,
Акбалта жетип айкырды,
"Сүйүнчү!" — деп бакырды.
Кубангандан эр Жакып,
"Не дейсиң?" — деп чакырды.
Анда Акбалта муну айтат:
"Айтканымды туюнчу
Арыстаным Жакып, сүйүнчү!
Дегенимди туюнчу,
Дегдеген Жакып, сүйүнчү!
Карыганда байбиче
Кабылан тапты, сүйүнчү!
Жобогондо байбиче
Жолборс тапты, сүйүнчү!
Жоголордо байбиче
Жолдош тапты, сүйүнчү!
Эриккенде байбиче
Эрмек тапты, сүйүнчү
Кайгырганда байбиче
Каралды тапты, сүйүнчү!".
Акбалта айгай салыптыр.
Айгайды Жакып уккан соң,
Акылынан таныптыр.
Көздүн жашы он талаа,
"Көрдүмбү,— деди, бир бала?
Тууганына сүйүнбөй,
Турарын тилейм кудайдан.
Муңканган бойдон өтөм, — деп,
Ойлодум эле бу жайдан".
Акбалта айтса жайма-жай,
Шалак этип жыгылды,
Талып калды Жакып бай.
Акбалта келип кашына
Кыйкырса, Жакып кыңк этпейт,
Кыймылдатса, былк этпейт.
Акбалта чоочуп калганы,
Ак калпак колго алганы,
Байпая басып атайы,
Аккан сууга барганы.
Басып келип Акбалта
Талып калган Жакыптын
Көөдөсүнө бүрккөнү,
Көтөрүп башын эр Жакып,
Суудан бою үрккөнү.
Сурады Жакып Балтадан:
"Акбалта чалым неттиң, — деп,
Сен кай жактан жеттиң? — деп,
Суу бүрктүң менин өзүмө,
Эч-эчтеке көрүнбөйт
Караган менен көзүмө.
Өзүң келдиң кай жактан?
Өзөгүм өрттөй күйүптүр,
Сен сүйлөсөң экен деп,
Кулагым кепти сүйүптүр.
Кайдан келдиң Балта чал?
Кебиң болсо айта сал".
"Айтпадымбы сага — деп,
Эркек тууду катының,
Не бересиң мага?" — деп,
Акбалта айтып салганы.
"Анык бекен, чынбы? — деп,
Айта көр Балтам чынды — деп,
Эркек бекен перзентим,
Көзүң көрүп чыктыңбы?
Же карап анык көрө албай,
Катындардан уктуңбу?
Кайтып айтчы чалым* — деп,
Жакып сурайт дагы кеп.
Акбалта сөзүн баштады,
Эр Жакып көзүн жаштады
“Байбичең тууду мыкты уул,
Байкасаң, Жакып, сөзүм бул.
Баркыраган табышы
Тай чабым жерден угулду;
Олтурат элем үйүмдө,
Окшуп-окшуп жүрөгүм
Оозума келип тыгылды.
Каралашкан катындар,
Кармалашкан келиндер,
Жашы менен кары айтат,
Жалпы аламан баары айтат.
"Бар! Бар!" ыйлап түштү дейт,
Орогондо чиренсе
Отуздагы кишиден
Ошондо да күчтүү дейт.
Бала да болсо мыкты дейт
Байбичеңдин боорун
Балчыктай кармап чыкты" дейт.
"Сүйүнчү!" -дейсиң –жакшы кеп
Сүйүнгөн менен Жакыпка
Чыныңды айтсаң болбойбу
Дүнүйөдөн какты деп
Эй, ботом, өлөңдүү жерге өрт койгон
Бир өткүр бала десеңчи
Өз журтума чуу салчу
Жеткир бала десеңчи
Кара сууга кан куйган
Бир канкорду тууган белем, дейм.
Калайыкка чаң салган
Бир анкорду тууган белем, дейм.
Кызыл-тазыл көрүнсө,
Кыздардан ала качат де,
Баралына келгенде
Менин малымды суудай чачат де.
Баласы боорун алыппы?
О, ботом, байбичем аман калыппы?"
Анда Акбалта кеп айтат,
Ачууланып бек айтат:
"Балам жок дейсин, майышып,
Каран жок дейсин, кайышып.
Балага жаны жетесиң, —
Байкушум Жакып нетесиң?
Баладан малды жуук көргөн
Бакыл* киши экенсиң.
Бекинем малга деп жүрүп,
Байыйман өлөр бекенсиң.
Же берериң болсо, берсеңчи,
Бере албасан сен, Жакып,
Же бербеймин сага десеңчи.
Айтарың болсо, айтсаңчы;
Айтар малың жок болсо,
Мен азыр үйгө кайтсамчы".
Каарына Балта алганы,
Ал сөзүнө Жакыбы
Арсаңдап күлүп калганы.
"Андай болсо Акбалта,
Эркеги буудан ат болду
Эр жигитке тараттым.
Ургаачысын, баарысын
Ак түлөөгө жараттым.
Үйүрү үч жүз болуптур,
Жашы үч асыйга толуптур*
Камбарбоздун үйрүнөн
Каалап туруп тогузду ал.
Төөдөн алгын төртөөнү.
Төрт түлүк малдан төрт тогуз,
Балтам сага жетеби?
Калганы болсо Акбалтам,
Катындардан калпып ал,
Кыз балдардан кымтып ал,
Келиндерден кетип ал.
Сүйгөнүңдү сүйрөп ал,
Каалаганың кармап ал,
Жээк жергемен жетип ал.
Жетер бекен айтканым,
Сенин сүйүнчүңө Балта чал?".
Камборбоздун үйрүнөн
Кармап берди тогузду.
"Ай талаада нетели?
Аттангын, үйгө кетели.
Байбиче көздөй жүрөлү,
Баласын барып көрөлү".
Акбалта, Жакып ээрчишип,
Айлына кайта барыптыр.
Аңыртка кеткен кырк киши
Алардын астынан чыгып калыптыр.
Сүйүнчүлөп кыйкырып,
Жолун торгоп алыптыр.
"Кай бириңди ылгайын,
Жакыныңды, жатыңды,
Өз-өзүңөр алыңар
Минген-минген атыңды.
Аттан куру калганын
Айт кудайга датыңды".
Жакыптын үнүн укканы,
Катындар тосуп чыкканы.
"Бешик боосу бек болсун,
Кундагың боосу кут болсун!".
Айтып Жакып бул сөздү
Үйгө кирди бүгүлүп,
Баласын алып болукшуп,
Байбичеси толукшуп,
Олтурган экен сүйүнүп.
Бай Жакып ошондо кеп айтат,
Бакдөөлөткө бек айтат:
"Байбиченин баласын
Алып келчи!" — деп айтат.
Бакдөөлөт барып кол сунду,
Байбиче берип озунду.
Кучакта бала туйлады,
Кубанып Жакып ыйлады.
Баланын үнү баркырап,
Айбатынан атасы
Бүткөн бою калтырап,
Байбичесин карады,
"Берсең эмчек нетти, — деп,
Бир баланы тойгузбай,
Пейлиң кандай кетти?" — деп.
"Жакшы эле менин сүтүм, — деп,
Эки сорсо эмчектен
Немесин койбойт бүтүн, — деп.
Эң ачкараак балаң бар,
Тамагына күтүн" — деп,
Чыйырды айтып калганы.
Байкайын деп баласын
Атасы көзүн салганы.
"Мандайы жазы, башы кууш,
Бар боюнда турат тууш.
Кочкор тумшук, кош кирпик,
Көркү калча*, көзү тик.
Жалаяк ооз, жар кабак,
Жаагы жазы, ээги узун,
Эрды калың, көзү үңкүр, —
Эр мүнөзү көрүнөт;
Алакан жазык, кол ачык,
Аттанып чыкса, жол ачык,—
Алп мүнөзү көрүнөт.
Кен көкүрөк, жайык төш,
Аркасы кең, бели түз,
Айбаты катуу, заары күч, —
Пил мүчөсү көрүнөт.
Жолборс моюн, жоон билек,
Бөрү кулак, жолборс төш,—
Бөлөкчө түрү бар экен.
Кут кылган болсо кудайым,
Кудайдан жашын сурайын,
Кеткенден алар кегимди,
Кек алганын көрөрмүн,
Кетирбесе эбимди.
Өткөндөн алар өчүмдү,
Өч алганын көрөрмүн,
Өлтүрбөсө өзүмдү".
Баштагы мүнөз жоголду
Берениң Жакып нээтикен,
"Бар кудайым берген" — деп,
Баланы өптү бетинен.
Байбиче баланы алганы,
Балкайтып эмчек салганы.
Аябай бир той кылууну
Атасы ойлоп калганы.
«Малымды жыйып алайын,
Анжиян менен Алайга
Атайын кабар салайын.
Ага-инимдин баарысын
Башын кошуп жыяйын.
Кашкар деген кыштак бар,
Кабак-Арт менен Сары-Көлдө
Кабырга тууган кыпчак бар.
Калың келсин кыпчактар,
Чоң жыйынды кылайын.
Алчын, Үйшүн, Найманды,
Абак-Тарак, Аргынды
Тоюма кел деп айтайын;
Уругу тыргоот калмакты,
Коңшу олтурат бул дагы,
Кабар берип кайтайын.
Маңгулдун жыйып баарысын,
Кытайдын жыйып кыйласын,
Казынамды ачайын.
Кара малды чачайын.
Кордугун көрүп калмактын,
Конушун кошпой куруду.
Коңшу болуп маңгулга
Кор болду кыргыз уругу".
Айтып болуп ал сөздү,
Белди Жакып байлады.
Тегерекке барууга
Тогуз киши шайлады.
Чогултуп тогуз кишини,
Чакыргын деди ушуну:
"Кызыл чок кытай четинен,
Асты киши калбасын
Алтай тоонун бетинен.
Жетип келсин жаргендик,
Тойго келсин тотулук,
Калбай келсин кашкарлык,
Кошо келсин котондук.
Марал-Башы, Долонду,
Басып өткүн олорду*.
Самарканды, Жызакты,
Санатын айтып узатты,
Ортодогу, Кожонтту,
Олуя-Ата, Ташкенди,
Орчун Кокон, Маргалаң,
Иле менен Чүйүнө,
Кабарымды уккандар
Калбасын деди үйүнө.
Туурасы Эртиш суу болсун
Аягы Орол тоо болсун.
Бир чети Тебит* чөл болсун.
Күн чыгыш жагы кытайдын
Камбылдын мунар бел болсун...
Чакырарым тоюма
Ошондон берки эл болсун!
Той берем быйыл жайында,
Кай жерде деп сураса,
Үч-Арал деп дайында.
Өзү келсин өнөрпос,
Баары келсин балбаны.
Аталарын ээрчишип,
Кошо келсин балдары,
Байлап келсин күлүгүн,
Мага салсын түлүгүн.
Четине салсын чеченин,
Ала келсин аярын,
Мыктап келсин жолдошун,
Мен, аянбай урмат кыламын",
Чакыртып элди жиберди,
Жайкай конду шиберди.
Кедейлер киймин жамашып,
Келиндер чачын тарашып,
Кызматкер киймин жамашып,
Кыз балдар чачын тарашып,
"Кызык тойду көрсөк"— деп,
Кылайтпай күнүн санашып,
Азаматтын баарысы
Аргымак жалын тарашып,
Ай кылайтпай санашып,
Күн айланды күзүнө,
Жакыптын айлы конуптур
Үч-Аралдын түзүнө.
Көргөндүн көөнү бөлүндү,
Арт жагында баланын
Кара-көк жалы көрүндү.
Кара-чаар кабылан
Капталында чамынды,
Көсөө куйрук көк арыстан
Оң жагынан камынды.
Нур төгүлүп жолуна,
Баланын “Манас” деп аты табылды.
Акыл жетпес ойлонуп,
Туулган бала Манастын
Оң ийнинен бир жыттап,
Сол ийнинен бир жыттап,
Күр-күр этип толгонуп,
Берен менен арыстаны
Кошо жатты комдонуп.
Саратандай кыйгаштап, .
Уксуз жерден жол баштап,
Акырын айтты бек таштап,
Абаң Балта кеп баштап:
"Сары адырмак сабыргак
Белди табат экенбиз,
Киндик кесип, кир жууган,
Жерди табат экенбиз.
Паана берип жараткан,
Элди табат экенбиз.
Билсең кадыр түн келди,
Ойлоп көрсөң сен Жакып,
Бизге бир жакшылык тиер күн келди.
Туулганда кара жер
Токтоно албай термелди,
Аты Манас бул бала,
Байкасаң бизге шер келди.
Кече чалышарга чама жок,
Алышарга айла жок
Кара калмак, көп манжуу
Төбөбүздөн басканда,
Кече, быт-чыт кылып туш-туштан,
Баарыбызды чачканда,
Кордукту койбой салганда,
Мал менен башка ээ кылбай
Такыр талап алганда,
Кол-бутубуз байланып,
Кордук көрүп айдалып,
Капаланып кайгырып,
Өз туугандан айрылып,
Белгилесек каран түн,
Бендеде болгон эмес мындай күн!
Бирөөбүз түшүп Эренге,
Бирөөбүз түшүп кетиппиз
Чыкпай турган тереңге.
Кириптер болуп кордукка,
Башыбызды тозгонбуз.
Кече, чоң Чокмор салган зордукка.
Ушул бир бала чоңойсо,
Сени беките турган бел болор.
Керише келген душмандан
Сенин кегиңди алар эр болор.
Жакып, сенин үзүлгөнүң уланат,
Чачылганың жыйналат,
Жакып, сенин көөдөндөн капаң чачылат,
Өрттөнгөн жүрөк басылат.
Аман уулуң чоңойсо,
Сенин умачтай көзүң ачылат".
Акбалта айтып турган кеп.
Балалуу болдуң Жакып деп.
"Сенин, агарып таңың аттыбы?
Сенин, кызарып күнүң келдиби?
Аты бир Манас кабылан
Айкөлдү* кудай бердиби?
Көрсөң бир ичте душман бар,
Көз көргүс жерде душман бар.
Алыста жатат Эсен кан
Уламадан кеп уктум,
Бул кыргыздын журтунан
Бала издетти деп уктум.
"Кыргыздан Манас чыгат" — деп,
Канына айтып далайды,
Билген экен ушуну
Казыналык аяры
Манасты издеп Эсен кан
Калайманды салды дейт.
Тутанып өлгөн кызталак
Туш-тушка кабар кылды дейт.
Бейлеп Жакып, кебимди ук,
Бендеде барбы мындай кеп.
Асты кыргыз баласы
Айта көрбө “Манас"-деп.
Капанын баарын жоёлу,
Кайрат кылган бололу.
Кыргыздын баары чогулуп,
Кызыр чалган көк жалды,
Азырынча "Чоң Жинди" атка коёлу,
Жашы он экиге келгенде
Билбегенди билгизип,
Минтип жолго салалы.
Кайнаган калың душмандар,
Кагышса, кекти алалы
Он төрткө жашы келгенде
Кармашта жүрүп катыгат,
Карап тургун ошондо,
Кабылан Манас атыгат!
Кана эми тойду сой, Жакып,
Баламдын аты Манас деп,
Жан адамга туйгузбай,
Жалпы журтка билгизбей,
Өз ичиңден кой, Жакып.
Сан кара малды чач, Жакып,
Элдин оозун бас, Жакып!".
Ошондо Жакып берендин
Картайганча бала жок,
Балалуу болуп турганда
Той бербеске чара жок,
Кармап-кармап кой союп,
Санат жеткис мол союп,
Кочкор союп, той кылып,
Адам билбес ой кылып,
Кара калмак, кытайдын
Канчалары келиптир,
Тыргооту тыйпыл чогулуп,
Тамашасын керүптүр.
Ала-Тоодой эт болуп,
Ала-Көлдөй чык болуп,
Бичик* чийип, кат койду,
Манастын атын бурмалап,
"Чоң Жинди" — деп ат койду.
Калмактын кочкулары* короңдойт,
Жакыпты ушак кылып сороңдойт:
"Дүнүйөнү шай койгон,
Табак сайын май койгон,
Кымыз да аш, арак да аш,
Кызыкты көрдүк буруттан
Ушул кезде кайран баш".
Жакыптын тою тарады,
Жалпыга кетти кабары...
Жакыпка жакын Ошпурбай
Кою бирге короолош,
Ашы бирге жоролош,
Мал багышса, күч бирге,
Саан саашса, сүт бирге.
Ошпурдун уккун кабарын,
Калмактын кебин карагын.
Манастын тоюн жеген сон,
Калың ушак дуу кылган,
Кара калмак, манжуу журт
Чоң элге кыйын чуу кылган.
Ошпур ошону угуп ойлонду.
Уккан кебин Ошпурбай
Жакыпка айтпай койбоду.
"Бекер сойгон мал эмес,
Бекер бурут бул эмес.
Катыны тууса, мал сойгон,
Бар дүйнөсүн тең койгон,
Күпүлдөгөн буруттун
Күчөгөнүн карачы".
Күңкүү кылды көп калмак
Көңүлүндө аласы:
"Жайын байкап олтурсак,
Жакып тегин жан эмес,
Туулганда малы кырылды,
Баласы оңой бала эмес.
Баланын аты "Чоң Жинди",
Ар жакы атын ким билди?
Адам көргүс ой кылды,
Күрмө кийген кытайдын
Күчтүүсүнөн өөдөрөөк,
Ушул бурут той кылды*.
Пейли кетип калмак журт
Эсен канга кат берип,
Чоң желдетти жөнөттү,
Желдетке учкан ат берип,
Толкуп жаткан суу кечип,
Тоңкойгон эчен тоо өтүп,
Мунарыктап көрүнгөн
Чет Бээжиндин шаарына
Жетмек болду ал желдет
Эсен кандын алдына.
Жаман кабар укканда,
Жакып жетти Балтага.
Айбаттанып Акбалта,
Акыл айтты канчага:
"Кабылан Манас баланы,
Кабак жерге багалы.
Аңдып калса калмактар
Айласын минтип табалы.
Намысы болсо жигиттин,
Жоого колтук ачабы?
Журтуна тийчү кереги
Жолборстун канын чачабы?
Айтып койгон адамдын
Малы-башын талайлы,
Карсылдатып сабайлы!
Билгизбей кармап алалы,
Койбой жүзүн дүйнөгө
Курмандыкка чалалы!"
Акбалта мындай дегенде,
Убаданы бек кылып,
Кыйноо тарткан кыргыз журт
Өлүп кетер шерт кылып,
Убайым сүйлөп буркурап,
Түп көтөрө кыргыз журт
Бекитти оозун чуркурап.
Тутушканы бул жерде
Манжуу, калмак эл болуп,
Өсөр күнү жок болуп,
Өлөр күнүн ойлонуп,
Арман кылат ошондо
Абакең Жакып толгонуп:
"Бербесе теңир, чарам жок,
Беш түлүктөн мал жыйдым,
Беш чака булча арам жок.
Жабдык салып ат минип,
Жака салып тон кийип,
Жанымда болгон каран жок.
Тутунарга туяк жок,
Тууганынан айрылган
Журтта мендей чунак жок.
Карманарга туяк жок,
Канатынан айрылган
Калкта мендей чунак жок.
Ажал анык, чара жок
Аман жүрөр санаа жок,
Акыретке бет алсам,
Атакелеп артымдан,
Наалып калар бала жок.
Күрөөкө соот* дат болду,
Кермеде толгон ат болду.
Кой күлүктү көргөндө,
Күлүктөн Жакып жат болду!
Белге таңар бүлө жок,
Боздосок күчөп дартыбыз,
Санаа менен саргайып,
Зарланган экен калкыбыз.
Кара жаак Айбалта,
Муну кайкалатпай ким аштайт?
Камоодо жүргөн калың журт,.
Муну капа кылбай ким баштайт?"
Байбичеси Чыйырды
Байынан эми кеп сурайт;
Күндөгүдөн башкача
Күңгүрөндүн деп сурайт:
"Малдан келдиң сабылып,
Кабагың карыш салынып,
Көзүңдөн агат кара жаш,
Дагы кандай шумдук табылып?".
Анда Жакып кеп айтат,
Ачууланып бек айтат:
"Баштатадан тек жүрдүм,
Кутмандуудан бата алдым.
Куруп калсын дүнүйө,
Куубаш Жакып атандым.
"Карыды Жакып куубаш" — дейт,
Калктын баары мени айтат,
"Катыны жүрөт туубас" — деп.
Мөмөсүз жыгач отундур,
Туубай турган болгон сон,
Тумшугу жок катындыр".
Байбиче турду майышып,
Бай Жакып турду кайышып.
Жетип келди Бакдөөлөт
Жекенге буту чалынып.
Бакдөөлөт туруп муну айтат
(Байбичени муңайтат):
"Согончогум канабай
Шордуу башым кантим,
Баштагы болгон эжемдин
Жолун жолдой мен кеттим".
Аны укканда байбиче
Айтар сөзү жок болуп,
Акыл ойлоп токтолуп,
Көңүлү канча сөгүлүп,
Көзүнүн жашы төгүлүп,
Жүүнү бошоп жыгылып,
Жүк алдында бүгүлүп,
Башын койду жастыкка,
Бакдөөлөттүн көңүлү
Кеткен экен кастыкка.
Кас көңүлү билинди,
Ыйлап жатып Чыйырды
Чырм этип көзү илинди.
Оюна ар иш алганы,
Козголбой жатып кашында
Бай Жакып уктап калганы.
Белги болуп өрнөгү
Жакып урматтуу бир түш көргөнү.
Байбичесин ойготуп,
Балкып айтып бергени:
"Кукулуктап үн чыкса,
Куштан башка үнү бар,
Куйрук-башы жаркылдайт,
Куудан аппак жүнү бар.
Саңоор жүнү* — сары алтын,
Таканак жүнү* — баары алтын,
Чырымтал жүнү — чылк алтын.
Текөөрү болот темир дейт,.
Серпкени өлгөн себил* дейт.
Тумшугу болот тукжур дейт,
Тырмагы болот канжар дейт.
Жубар* менен жуулган
Жибектен боону тагыпмын.
Ай мунарын жем кылып,
Абдан сыйлап багыпмын.
Күмүштөн боо тагыпмын,
Күпкөлөп жүрүп багыпмын.
Асмандагы канаттуу
Айбатынан учалбай,
Жерде жүргөн аяктуу
Жылып чыгып качалбай,
Ага конорго туур жайладым.
(Алача моюн ак шумкар
Ага кошо байладым.
Билдим бир жакшылык болорун.
Анын качан болорун,
Бирок билалбай шорум кайнадым.
Байбиче анда кеп айтат,
Бар тилегин эми айтат:
"Эритет экен кудайым
Жүрөктөгү музуңду,
Башка жанга билдирбей
Жакынга айткын ушуну.
Ээн калган көп малдын .
Несин аяп коёлу;
Эртеңден баштап эл жыйып,
Эч болбосо элүү-кырк мал соёлу*.
Келтирген окшойт кезине,
Кейкее басып Бакдөөлөт
Жакыптын келди өзүнө:
"Байкасам, байым, түш көрдүм,
Башкача сонун иш көрдүм,
Боз-ала туйгун боосу жез,
Боору кара, мойну кез,
Оң колуңа алыпсың,
Оболото салыпсың
Сол колуңа алыпсың,
Сонону көздөй салыпсың.
Бопуладың, үндөдүң,
Талпынып конду колуңа,
Салганыңдын баарысы
Далдайып жатты жолуңа.
Байбиченин үйүндө,
Балдагы алтын туурда
Басса конбой талпынат.
Канатынын куусуна
Канча жандар чарпылат.
Куп айтамын жалган жок,
Куу кемпир куру калган жок".
Ушу кандай түш экен?
Баркырады бай Жакып,
Балага чучкак киши экен:
"Көргөн.болсон түшүңдү,
Оңдосун алла ишиңди.
Бүгүнкү түнүм кандай түн?
Кечеги күнүм кандай күн?
Такаатым турбай боюма
Ар неме кирди түшүмө,
Айраң болуп турамын
Кемпирдин айткан ишине.
Арбыныраак мал союп
Жорутсак белем бул түштү.
Жараткан өзү жар болуп,
Көңүлгө келген жумушту".
Жакыпты көздөй бет алды,
Бакдөөлөт эми кеп салды:
«Неге аяйсын абышка,,
Бул ээн калган көп малды.
Байбиче айткан кеп экен,
Байкап турсам, айтканы
Баарыбызга эп экен.
Малың бар да, элиң жок,
Байкап турсаң өзүңдүн
Эл сурарга эбиң жок.
Сыңар жанга жол айтып,
Кубандырган кебиң жок.
Байбиче сөзүн кылсаңчы,
Малды аябай кырсаңчы.
Бала десен, карыйсын,
Пайдасы жок тарыйсың,—
Тарыган экен бейлин, — деп,
Таарынсаң мейли, эрим" — деп,
Бакдөөлөт токтой калганы,
Ачууланып бай Жакып
Сакалын жулкуп алганы.
Койчунун коңур күрөңүн
Токутуп Жакып миниптир.
Тоодой болгон абаңыз
Томсоруп жолго кириптир.
Адыр-адыр бел менен,
Аркар баскан жол менен,
Будур-будур бел менен,
Бугу оттогон жер менен,
Булуңдуу токой чер менен
Бастырып жүрдү айланып,
Баягы түшүн ойлонуп.
Кайта келди үйүнө,
"Эми кемпир макул,— деп,
Айтканыңды эп көрдүм,
Акбалтаны чакыр",-деп,
Баштуу, көздүү адамдар
Бери келсин мында,— деп.
Бечара менен карыпка,
Берериңди чыңда,-деп,
Эркеги буудан ат болуп,
Эр жигиттер талашкан
Ургаачысын ар жерде,
Уруш-кыстоо бар жерде,
Калабалуу тар жерде,
Ак түлөөгө жараткан,
Камбар боздун үйрүнөн
Кармап келгин бир бээни.
Тогуз кара бээ болсун,
Токсон кара кой болсун,
Ушунун баарын сойгон соң,
Толуп жаткан той болсун.
Ак баш минген төө болсун,
Айлыңа келген эл тойсун".
Жер очокту ойдурду,
Жыйып, жыйнап баарысын,
Жыйырма кара сойдурду.
Кызматка кыркты тургузду,
Ушу күнү чакырды
Азган-тозгон кыргызды.
Барып келди каякка,
Кабар берди калмакка.
Эки күн этин бышырды,
Элдин алдын түшүрдү.
Табагын элге тарттырды,
Майга тоюп баарысы,
Кешигин кенен арттырды.
Эки күнү эт тартты,
Атын чаап эл кайтты.
Кетпесин деп тууганым,
Келип Жакып элге айтты.
Жаш калбады, карысы
Бай Жакыптын үйүнө
Жыйылып кирди баарысы.
Көңүлү жакын көсөмү,
Көкүрөк тунук чечени
Олтурган экен жыйылып,
Билермандын нечени.
Ошондо түшүн Жакып дагы айтат,
Түк таштабай, жай айтат.
Баянын айтып бүткөн соң
Байкаңарчы деп айтат.
Жакып айтып токтоду,
Жар-жоронун баарынан
Жалгыз жооп жок болду.
Сакалдарын тарашып,
Бирин-бири карашып,
Айталбады бир сөздү
Акылынан адашып.
Аш кайнамдай токтолду,
Ага чейин кыңк этип,
Айтууга киши жок болду.
Аш кайнамга жеткенде
Алардын шайы кеткенде
Байжигит кепти баштады,
Салмак менен таштады:
"Бу Жакыптын түшү, түш экен,
Бу оңунан келген иш экен.
Куш болгондо, баладыр,
Азыр бала жогунан
Жакыптын көөнү аладыр.
Алтымыш кулач жибек боо,
Аягына такканың,
Ай мунарын* жем кылып,
Асем менен бакканың,
Алтымыш жашка чыкканча
Элин сурап жүргөнү,
Арбак конуп башына,
Аны алла таалам сүйгөнү.
Ажыдаардай айбаттуу,
Арыстандай кайраттуу,
Ошол уулуң эр болуп,
Не кыйындын баарысы
Эсеп берип эл болуп,
Карайт экен көзүнө.
Кара тоодой касиет
Конот экен өзүнө.
Балаңдын, Жакып, орою
Көрүнгөн экен көзүңө".
Бай Жакып боздоп ыйлады,
Байжигит айткан сөзүнө.
Байлап койгон ак шумкар,
Жакыптын келди эсине.
Карчыга болсо,-эр деди;
Ак шумкар кошо байладым,
Муну да жоруп бер деди.
Сууктун түнү-кыш деди,
Шумкар болсо,— кыз деди;
Эр Жакып дагы эстеди,
Эрке токол Бакдөөлөт
Жоругун түшүн тез деди.
Байжигит сөзү мына бул:
“Бакдөөлөт туур эки уул,
Баштагы сөзгө бакканда,
Баянын айтсак угуп тур.
Айтылгандай жоругун,
Алат экен ал экөө
Агасынын орунун.
Көкүрөк чериң жазгандай
Көрүптүрсүң үчөөдөр
Дүйнөдө түштүн сонунун".
Баса келген тууганы
Бата берип тарады,
Барар жолун карады.
Эми жүрөр деп болжоп,
Эр Жакыптын арааны.
Аралдын башын жай алып,
Алтайдын тоосун таянып,
Аксы менен Күчөрдөн
Ичерине чай алып,
Карашаарга мал көктөттү,
Байкуш болуп азгандар
Абакеңе кездешти.
Канчадан көрдү кордукту,
Калмактан көрдү зордукту.
Кыйрынан азган эр Жакып
Кылмышы жоктон өкүндү,
Кыстоону калмак салганда
Кыйналып жаны өкүрдү.
Азган менен тозгондон,
Ата, энеден бозгондон,
Ар кайсысын бир жактан
Айдап келип кошкондон
Түтүнү бир миң жетимиш.
Капкайда калып жер-суусу,
А, чиркин, каңгырап жүрүш Кыйын иш!
Азыркысын жайлаптыр
Ак-Уюлдун белине.
Айта берсе сөзү көп,
Азыр кулак салыңыз
Арыстан Манас кебине.
Тойдон кийин токтолуп,
Тогуз айдай өтүптүр;
Манас бойго бүткөнү
Бир нече айга жетиптир.
Байбиче болсо бул күндө
Бал, шекерге карабайт,
Башка тамак жарабайт.
Жесем дейт жолборс жүрөгүн,
Мындан башка санабайт;
Же табылбайт жолборс жүрөгү.
Жинди болуп байбиче
Жеригинен жүдөдү.
Жылкычы кабар бергени,
"Каңгайдын кара мергени
Жолборс атып салды,— деп,
Терисин сыйрып алды,— деп,
Боор, жүрөк, башка эти
Кур талаада калды"-деп.
Айтканын Чыйыр угуптур,
Алдынан чуркап чыгыптыр.
Тура калды Чыйырды
Жылкычынын жолуна,
Каракулак чоң жамбы
Кармай барды колуна,
"Кайыптан дүйнө тап,— деди,
Карап турбай жылкычы
Кайта ылдамдап чап,— деди.
Жашырып, жаап жүрбөгүн,
Жарып жолборс жүрөгүн,
Алып кел,- деди, өзүмө.
Ата-энемден сен жакын
Көрүнөсүң көзүмө.
Каалаганың баарысын,
Канча де, берем өзүңө".
Жылкычы буга таң калды,
Акысына жамбы алды.
Ара конуп арага
Ал жылкычы сандалды.
Барса жолборс жатыптыр,
Зыңкыйып муздап катыптыр.
Жолборстон жүрөк алганы,
Жолго кайра салганы.
Жол боюнда да бир бээ
Телиден өлүп калыптыр.
Жылкычылар жыйылып,
Аны союп алыптыр.
Анын да алды жүрөгүн.
Экөөн бирдей бермекке,
Байбиченин бул ишин
Байкап сөзүн көрмөккө
Жылып жолго салганы.
Эртесинде, түш ченде
Жетип келип калганы.
Жылмайып басып байбиче .
Элечектен каш чыгып,
Эки көздөн жаш чыгып,
(Жылкычы аты Бадалбай)
Чыйырды эми кеп айтат:
"Бадалбай балам,-деп айтат,
Эки жүрөк эмне?
Жолборстор жолго жатканбы?
Каңгайдын кара мергени
Катарлап экөөн атканбы?
Же мал жүрөгүн жолборс деп,
Башынан шорум катканбы?".
Байбиче сүйлөп калыптыр.
Жүрөгү деп жолборстун
Бадалбай айта салыптыр.
"Кыласызбы дары,-деп,
Кыйла барктап аны,— деп;
Кызарып агып турбайбы
Жүрөгүнүн каны" — деп,
Бадалбай айтты баянды,
Байбиче көөнү жайланды.
Челкендей басып байбиче,
Челектеп сууну алганы,—
Эки жүрөк салганы.
Чала-була бышырып,
Жанга бербей жалмады.
"Сонун экен бу да, — деп, —
Сорпосун ичем мына" — деп,
Эки аяктай сорпосун
Калтырбай ичип алганы.
Байбиченин талгагы
Магдырап, канып калганы.
Эр Манас бойго бүткөнү
Эчен ай, эчен күн болуп,
Толгоо жаңы киргени
Бейшембинин түн болуп.
Ак боздон бээ союлду,
Алтындан бакан коюлду,
Барган сайын байбиче
Айгайын салып чоюлду.
Коңшунун баары жыйылды,
Козголгон сайын байбиче
Кокуюн айтып ыйынды.
Бала төрөр бекен деп,
Жакыпта жүрөк дегдеди.
Бала койсо чиренип,
Байбиче бою тердеди.
Бала туйлап кеткенде
Байбиче көзү сүзүлдү,
Белдемчинин жакасы
Беш жеринен үзүлдү.
Алып келип эр Жакып
Аксарбашыл кой чалды,
Ай туякка бээ чалды,
Ай мүйүзгө уй чалды,
Айры өркөчкө төө чалды.
Анткен сайын байбиче,
Айгайын басып, үн салды:
"Менин жанымды жечү балабы?
Же жарып ичтен алабы?
Бу башымды жечү балабы?
Бай Жакып жесир калабы?".
Баканды кармап бакырды,
Бакшы менен бүбүдөн
Немесин койбой чакырды.
Түндүктү карап түйүлдү,
Көргөндөр жандан түңүлдү.
Алты күн тартты толгоону,
Айлы чарчап болгону;
Жети күн тартты толгоону,
Жергеси чарчап болгону.
Эми байбичең төрөйт дегенде
Бай Жакып ыйлап каңгырап,
Бакырып турду заңгырап:
Баласы жоктон жүдөдүм.
Эркек деп бирөө жүгүрсө,
Жарылып кетер жүрөгүм.
Ботосу жоктон майышып,
Боздоп турдум кайышып.
Сүйүнчү десе бир адам,
Туралбасмын кайышып.
Айылга туруп нетейин,
Адырга чыгып кетейин.
Токтолуп туруп нетейин,
Тоого чыгып кетейин!
Жыгылсам да, талсам да,
Же кайрат кылып калсам да,
Элге шылдың болбостон,
Ээн жакка барайын.
Алыстан айыл карайын,
Айткандан кабар алайын".
Ошону айтып абаңыз,
Кыл аркан керме шайлатты,
Кырк кара боз быштыны
Кыдырата байлатты.
"Эркек болсо, эр болсо,
Кыз болбосун, не болсо!
Кыз болсо үйдө калыңар,
Кыймылдаба баарыңар.
Эркек болсо чабыңар,
Талаадан мени табыңар.
Эркекпи деп, кызбы деп,
Аныктап алып чабыңар.
Адырдан мени табыңар".
Эми Жакып жолго салыптыр,
Жорго боз айгыр үйүрү
Жолунан чыгып калыптыр.
Кара жалдуу Кула бээ
Кайкалактап алыптыр.
«Кайдан келди булар, — деп,
Кап ушу бүгүн тубар? — деп,
Эркек болсо кулуну,
Энчилейин балама,
Эгем таала кудурет
Жеткирер бекен санаама!
Жорго боз атын жоёюн,
Катыным тууса эркекти,
Мындан кийин айгырын
"Камбарбоз" деп коёюн".
Ушуну айтып бай Жакып,
Атынан түшүп алганы.
Жылкыга көзүн салганы;
Жылкынын баары чубашып,
Жылгага кирип калганы.
Азганакай жабырга*,
Аткулактуу шабырга
Асты барып токтолду,
Аркы-терки оттоду.
Туруп жатып Кула бээ,
Тууй турган окшоду...
* * *
Аны таштап салыңар,
Байбичеси Чыйырдын
Баянын угуп алыңар.
Толгоосу сегиз күн болгон,
Толготкон мындай ким болгон?
Тарткандардын баарысы
Талыкшып колу ныл болгон.
Эми он эки катын бек тартты;
"Бере көр, кудай!" — деп айтты.
Каканак суусу шар этти,
Баланын үнү бар этти.
Карынды катуу сүзгөнү, —
Бала жерге түшкөнү.
Бала жерде туйлады,
"Бар-ар!" этип ыйлады.
"Эркек бекен, кыз бекен?
Мага качан айтат?" — деп,
Энеси жашын тыйбады.
Көшүп көзү илинди,
Көрө салган катынга
Баланын эркектиги билинди.
Чороюп турду чочогу,
"Эркек! Эркек!" — дешкенде,
Жыгылып кетти Чыйырды,
Уккан кезде ошону.
"Энекеси нетти? — деп,
Мартуу* басып кетти" — деп,
Катындын баары чочуду,
Кайта башын көтөрүп,
Чыйырды бой токтотуп отурду.
"Антаңдабай катындар,
Жерден алгын тез, — деди,
Акбалтанын зайыбы
Киндигин өзүң кес" — деди.
Киндигин кести баланын,
Эмкисин байкап карагын.
Оромолун колго алып,
Ороюн деди баланы;
Ороп жатса, ал бала
Оң колун сууруп алганы.
"Колун сууруп кетти, — деп,
Татай көтөк* нетти, — деп,
Так кырктагы кишидей
Тартып бутун өттү, — деп,
Карап турбай катындар,
Кармалашсаң нетти!" — деп,
Айтып калды Канымжан.
"Кандай сөзүң жаман, — деп,
Кармоого карууң келбесе,
Сен качып кутул аман!" — деп,
Бакырып жаткан баланы
Бакдөөлөт жерден алганы.
Он бештеги баладай
Көтөргөндө салмагы.
Көзү каткан Бакдөөлөт
Көтөрүп өөп алганы.
Оозантмакка баланы
Оозуна эмчек салганы.
Өзөгүн үзө бир соруп,
Өлө жазып калганы.
"Сандык толо май, — деди,
Салгын кошо бал, — деди.
Эки-үч карын май алып,
Эми оозуна сал* — деди.
Үч карын май алганы,
Үч кайтара салганы.
Үч карындын майларын
Аш бышымда жалмады
Астына алып Чыйырды
Оң эмчегин салганы.
Оболкусу сүт чыкты,
Экинчиси суу чыкты,
Үчүнчүсү кан чыкты;
Чыдай албай, байбичеден жан чыкты!
Чыгарып алды эмчекти,
Бермек болду Чыйырды
Сегиз бээ союп жентекти.
Эми, аны таштап салыңар,
Жакыптан кабар алыңар.
Байлаган аты кырк сегиз,
Баары күлүк тептегиз.
Айылдагы адамдар
Арбып-дарбып минишип,
Апкаарып жолго киришип,
Тоого чапты топтошуп,
Адырга чыкты анталап,
Бөксөгө чыкты бөлүнүп,
Талаага чапты дабырап.
"Бай Жакып кайда кетти?" — деп,
Баары жүрөт жабырап.
Эркектен неме калбаптыр,
Эки атты бирөө албаптыр,
Кермеде жылкы калбаптыр,
Кедеңдей басып Канымжан,
Келип ордун караптыр.
"Кеткен экен Акбалта
(Кетсе ишке жараптыр).
Керменин несин карайын,
Эми үйүмө барайын".
Басып келип Канымжан
Башын үйгө салыптыр.
Үтүрөйүп Акбалта
Үйдө олтуруп алыптыр.
Көрө салып, Канымжан
"Көтөк!" — деп чоочуп калыптыр.
"Абышкам, сен дүйнөдөн тойдуңбу?
Атпай журт алган олжодон,
Бирдеме албай койдуңбу?
Сүйүнчүгө шайлаган,
Кызыр чалган Жакыбың
Кырк кара боз байлаган.
Кырк жылкыдан бирди албай,
Сенин кандай шоруң кайнаган?!".
Акбалтанын катыны
Ачууланып акыры,
Айтып муну салганы.
Акырайып Акбалта
Катынга карап калганы
"Эй, кара жолтой Канымжан,
Акылың бүгүн кагылган.
Айылда канча адам бар,
Короолош канча коңшу бар,
Козголгончо ордуман
Коёбу мага ушулар?!
Эркек, кызын аңдабай,
Эки жагын карабай,
"Эр Жакыпка барам" — деп,
Эбак чаап кетиптир.
Эгем берер ырыскы
Албай койсо Жакыптан,
Акбалтага нетиптир!
Азыр атка минерге
Келбейт менин дарманым.
Канча күндөн бер жакка
Каралашьш жүрөсүн,
Канча сенин алганың?".
Акбалта айтып салганы,
Суп чепкенден бирөө экен
Канымжандын— алганы.
"Эки элечек, бир чапан,
Мына менин олжом"-деп,
Эрине таштап салганы.
"Элким атым Көкчолок,
Эңишке кантип чабамын.
Элирип кеткен Жакыптын
Элесин кайдан табамын?".
Акбалта айтып болбоду,
"Барсаң, барсаң, байым", — деп,
Катыны камап койбоду.
"Булут минип учса да,
Буюрбаса, калбайбы,
Буюрган киши албайбы.
Кур чапкан куру калбайбы,
Кууп жеткен олжо албайбы.
Көкчолок минип чабарсың,
Кокустан Жакып табарсың!".
Барбаймын деп айталбай,
Бармай болду Акбалта
Катындын сөзүн кайтарбай,
Байлап койгон Көкчолок
Басыгы ылдам шайтандай.
"Жададым үйдө жатып, — деп,
Табылар бекен Жакып" деп,
Акбалта жолго салыптыр.
Куп жөнөтүп Канымжан
Кубанып карап калыптыр.
Айылга жакын көмүскө
Азганакай жабырда,
Ат кулактуу шабырда,
Кара суунун четинде,
Көк өтөктүн бетинде,
Минген атын суудуруп,
Кара жалдуу Кулабээ,
Бир аксур кулун туудуруп,
Жаткан экен эр Жакып.
Шыйрагын оңдоп шыпырып,
Тумшугун сыгып, телчитип,
Энесине ээрчитип,
Баскан экен эр Жакып.
Кирип барды Акбалта
Көкчолокту зуулатып.
Жан жагында киши жок,
Акбалта жетип айкырды,
"Сүйүнчү!" — деп бакырды.
Кубангандан эр Жакып,
"Не дейсиң?" — деп чакырды.
Анда Акбалта муну айтат:
"Айтканымды туюнчу
Арыстаным Жакып, сүйүнчү!
Дегенимди туюнчу,
Дегдеген Жакып, сүйүнчү!
Карыганда байбиче
Кабылан тапты, сүйүнчү!
Жобогондо байбиче
Жолборс тапты, сүйүнчү!
Жоголордо байбиче
Жолдош тапты, сүйүнчү!
Эриккенде байбиче
Эрмек тапты, сүйүнчү
Кайгырганда байбиче
Каралды тапты, сүйүнчү!".
Акбалта айгай салыптыр.
Айгайды Жакып уккан соң,
Акылынан таныптыр.
Көздүн жашы он талаа,
"Көрдүмбү,— деди, бир бала?
Тууганына сүйүнбөй,
Турарын тилейм кудайдан.
Муңканган бойдон өтөм, — деп,
Ойлодум эле бу жайдан".
Акбалта айтса жайма-жай,
Шалак этип жыгылды,
Талып калды Жакып бай.
Акбалта келип кашына
Кыйкырса, Жакып кыңк этпейт,
Кыймылдатса, былк этпейт.
Акбалта чоочуп калганы,
Ак калпак колго алганы,
Байпая басып атайы,
Аккан сууга барганы.
Басып келип Акбалта
Талып калган Жакыптын
Көөдөсүнө бүрккөнү,
Көтөрүп башын эр Жакып,
Суудан бою үрккөнү.
Сурады Жакып Балтадан:
"Акбалта чалым неттиң, — деп,
Сен кай жактан жеттиң? — деп,
Суу бүрктүң менин өзүмө,
Эч-эчтеке көрүнбөйт
Караган менен көзүмө.
Өзүң келдиң кай жактан?
Өзөгүм өрттөй күйүптүр,
Сен сүйлөсөң экен деп,
Кулагым кепти сүйүптүр.
Кайдан келдиң Балта чал?
Кебиң болсо айта сал".
"Айтпадымбы сага — деп,
Эркек тууду катының,
Не бересиң мага?" — деп,
Акбалта айтып салганы.
"Анык бекен, чынбы? — деп,
Айта көр Балтам чынды — деп,
Эркек бекен перзентим,
Көзүң көрүп чыктыңбы?
Же карап анык көрө албай,
Катындардан уктуңбу?
Кайтып айтчы чалым* — деп,
Жакып сурайт дагы кеп.
Акбалта сөзүн баштады,
Эр Жакып көзүн жаштады
“Байбичең тууду мыкты уул,
Байкасаң, Жакып, сөзүм бул.
Баркыраган табышы
Тай чабым жерден угулду;
Олтурат элем үйүмдө,
Окшуп-окшуп жүрөгүм
Оозума келип тыгылды.
Каралашкан катындар,
Кармалашкан келиндер,
Жашы менен кары айтат,
Жалпы аламан баары айтат.
"Бар! Бар!" ыйлап түштү дейт,
Орогондо чиренсе
Отуздагы кишиден
Ошондо да күчтүү дейт.
Бала да болсо мыкты дейт
Байбичеңдин боорун
Балчыктай кармап чыкты" дейт.
"Сүйүнчү!" -дейсиң –жакшы кеп
Сүйүнгөн менен Жакыпка
Чыныңды айтсаң болбойбу
Дүнүйөдөн какты деп
Эй, ботом, өлөңдүү жерге өрт койгон
Бир өткүр бала десеңчи
Өз журтума чуу салчу
Жеткир бала десеңчи
Кара сууга кан куйган
Бир канкорду тууган белем, дейм.
Калайыкка чаң салган
Бир анкорду тууган белем, дейм.
Кызыл-тазыл көрүнсө,
Кыздардан ала качат де,
Баралына келгенде
Менин малымды суудай чачат де.
Баласы боорун алыппы?
О, ботом, байбичем аман калыппы?"
Анда Акбалта кеп айтат,
Ачууланып бек айтат:
"Балам жок дейсин, майышып,
Каран жок дейсин, кайышып.
Балага жаны жетесиң, —
Байкушум Жакып нетесиң?
Баладан малды жуук көргөн
Бакыл* киши экенсиң.
Бекинем малга деп жүрүп,
Байыйман өлөр бекенсиң.
Же берериң болсо, берсеңчи,
Бере албасан сен, Жакып,
Же бербеймин сага десеңчи.
Айтарың болсо, айтсаңчы;
Айтар малың жок болсо,
Мен азыр үйгө кайтсамчы".
Каарына Балта алганы,
Ал сөзүнө Жакыбы
Арсаңдап күлүп калганы.
"Андай болсо Акбалта,
Эркеги буудан ат болду
Эр жигитке тараттым.
Ургаачысын, баарысын
Ак түлөөгө жараттым.
Үйүрү үч жүз болуптур,
Жашы үч асыйга толуптур*
Камбарбоздун үйрүнөн
Каалап туруп тогузду ал.
Төөдөн алгын төртөөнү.
Төрт түлүк малдан төрт тогуз,
Балтам сага жетеби?
Калганы болсо Акбалтам,
Катындардан калпып ал,
Кыз балдардан кымтып ал,
Келиндерден кетип ал.
Сүйгөнүңдү сүйрөп ал,
Каалаганың кармап ал,
Жээк жергемен жетип ал.
Жетер бекен айтканым,
Сенин сүйүнчүңө Балта чал?".
Камборбоздун үйрүнөн
Кармап берди тогузду.
"Ай талаада нетели?
Аттангын, үйгө кетели.
Байбиче көздөй жүрөлү,
Баласын барып көрөлү".
Акбалта, Жакып ээрчишип,
Айлына кайта барыптыр.
Аңыртка кеткен кырк киши
Алардын астынан чыгып калыптыр.
Сүйүнчүлөп кыйкырып,
Жолун торгоп алыптыр.
"Кай бириңди ылгайын,
Жакыныңды, жатыңды,
Өз-өзүңөр алыңар
Минген-минген атыңды.
Аттан куру калганын
Айт кудайга датыңды".
Жакыптын үнүн укканы,
Катындар тосуп чыкканы.
"Бешик боосу бек болсун,
Кундагың боосу кут болсун!".
Айтып Жакып бул сөздү
Үйгө кирди бүгүлүп,
Баласын алып болукшуп,
Байбичеси толукшуп,
Олтурган экен сүйүнүп.
Бай Жакып ошондо кеп айтат,
Бакдөөлөткө бек айтат:
"Байбиченин баласын
Алып келчи!" — деп айтат.
Бакдөөлөт барып кол сунду,
Байбиче берип озунду.
Кучакта бала туйлады,
Кубанып Жакып ыйлады.
Баланын үнү баркырап,
Айбатынан атасы
Бүткөн бою калтырап,
Байбичесин карады,
"Берсең эмчек нетти, — деп,
Бир баланы тойгузбай,
Пейлиң кандай кетти?" — деп.
"Жакшы эле менин сүтүм, — деп,
Эки сорсо эмчектен
Немесин койбойт бүтүн, — деп.
Эң ачкараак балаң бар,
Тамагына күтүн" — деп,
Чыйырды айтып калганы.
Байкайын деп баласын
Атасы көзүн салганы.
"Мандайы жазы, башы кууш,
Бар боюнда турат тууш.
Кочкор тумшук, кош кирпик,
Көркү калча*, көзү тик.
Жалаяк ооз, жар кабак,
Жаагы жазы, ээги узун,
Эрды калың, көзү үңкүр, —
Эр мүнөзү көрүнөт;
Алакан жазык, кол ачык,
Аттанып чыкса, жол ачык,—
Алп мүнөзү көрүнөт.
Кен көкүрөк, жайык төш,
Аркасы кең, бели түз,
Айбаты катуу, заары күч, —
Пил мүчөсү көрүнөт.
Жолборс моюн, жоон билек,
Бөрү кулак, жолборс төш,—
Бөлөкчө түрү бар экен.
Кут кылган болсо кудайым,
Кудайдан жашын сурайын,
Кеткенден алар кегимди,
Кек алганын көрөрмүн,
Кетирбесе эбимди.
Өткөндөн алар өчүмдү,
Өч алганын көрөрмүн,
Өлтүрбөсө өзүмдү".
Баштагы мүнөз жоголду
Берениң Жакып нээтикен,
"Бар кудайым берген" — деп,
Баланы өптү бетинен.
Байбиче баланы алганы,
Балкайтып эмчек салганы.
Аябай бир той кылууну
Атасы ойлоп калганы.
«Малымды жыйып алайын,
Анжиян менен Алайга
Атайын кабар салайын.
Ага-инимдин баарысын
Башын кошуп жыяйын.
Кашкар деген кыштак бар,
Кабак-Арт менен Сары-Көлдө
Кабырга тууган кыпчак бар.
Калың келсин кыпчактар,
Чоң жыйынды кылайын.
Алчын, Үйшүн, Найманды,
Абак-Тарак, Аргынды
Тоюма кел деп айтайын;
Уругу тыргоот калмакты,
Коңшу олтурат бул дагы,
Кабар берип кайтайын.
Маңгулдун жыйып баарысын,
Кытайдын жыйып кыйласын,
Казынамды ачайын.
Кара малды чачайын.
Кордугун көрүп калмактын,
Конушун кошпой куруду.
Коңшу болуп маңгулга
Кор болду кыргыз уругу".
Айтып болуп ал сөздү,
Белди Жакып байлады.
Тегерекке барууга
Тогуз киши шайлады.
Чогултуп тогуз кишини,
Чакыргын деди ушуну:
"Кызыл чок кытай четинен,
Асты киши калбасын
Алтай тоонун бетинен.
Жетип келсин жаргендик,
Тойго келсин тотулук,
Калбай келсин кашкарлык,
Кошо келсин котондук.
Марал-Башы, Долонду,
Басып өткүн олорду*.
Самарканды, Жызакты,
Санатын айтып узатты,
Ортодогу, Кожонтту,
Олуя-Ата, Ташкенди,
Орчун Кокон, Маргалаң,
Иле менен Чүйүнө,
Кабарымды уккандар
Калбасын деди үйүнө.
Туурасы Эртиш суу болсун
Аягы Орол тоо болсун.
Бир чети Тебит* чөл болсун.
Күн чыгыш жагы кытайдын
Камбылдын мунар бел болсун...
Чакырарым тоюма
Ошондон берки эл болсун!
Той берем быйыл жайында,
Кай жерде деп сураса,
Үч-Арал деп дайында.
Өзү келсин өнөрпос,
Баары келсин балбаны.
Аталарын ээрчишип,
Кошо келсин балдары,
Байлап келсин күлүгүн,
Мага салсын түлүгүн.
Четине салсын чеченин,
Ала келсин аярын,
Мыктап келсин жолдошун,
Мен, аянбай урмат кыламын",
Чакыртып элди жиберди,
Жайкай конду шиберди.
Кедейлер киймин жамашып,
Келиндер чачын тарашып,
Кызматкер киймин жамашып,
Кыз балдар чачын тарашып,
"Кызык тойду көрсөк"— деп,
Кылайтпай күнүн санашып,
Азаматтын баарысы
Аргымак жалын тарашып,
Ай кылайтпай санашып,
Күн айланды күзүнө,
Жакыптын айлы конуптур
Үч-Аралдын түзүнө.
Көргөндүн көөнү бөлүндү,
Арт жагында баланын
Кара-көк жалы көрүндү.
Кара-чаар кабылан
Капталында чамынды,
Көсөө куйрук көк арыстан
Оң жагынан камынды.
Нур төгүлүп жолуна,
Баланын “Манас” деп аты табылды.
Акыл жетпес ойлонуп,
Туулган бала Манастын
Оң ийнинен бир жыттап,
Сол ийнинен бир жыттап,
Күр-күр этип толгонуп,
Берен менен арыстаны
Кошо жатты комдонуп.
Саратандай кыйгаштап, .
Уксуз жерден жол баштап,
Акырын айтты бек таштап,
Абаң Балта кеп баштап:
"Сары адырмак сабыргак
Белди табат экенбиз,
Киндик кесип, кир жууган,
Жерди табат экенбиз.
Паана берип жараткан,
Элди табат экенбиз.
Билсең кадыр түн келди,
Ойлоп көрсөң сен Жакып,
Бизге бир жакшылык тиер күн келди.
Туулганда кара жер
Токтоно албай термелди,
Аты Манас бул бала,
Байкасаң бизге шер келди.
Кече чалышарга чама жок,
Алышарга айла жок
Кара калмак, көп манжуу
Төбөбүздөн басканда,
Кече, быт-чыт кылып туш-туштан,
Баарыбызды чачканда,
Кордукту койбой салганда,
Мал менен башка ээ кылбай
Такыр талап алганда,
Кол-бутубуз байланып,
Кордук көрүп айдалып,
Капаланып кайгырып,
Өз туугандан айрылып,
Белгилесек каран түн,
Бендеде болгон эмес мындай күн!
Бирөөбүз түшүп Эренге,
Бирөөбүз түшүп кетиппиз
Чыкпай турган тереңге.
Кириптер болуп кордукка,
Башыбызды тозгонбуз.
Кече, чоң Чокмор салган зордукка.
Ушул бир бала чоңойсо,
Сени беките турган бел болор.
Керише келген душмандан
Сенин кегиңди алар эр болор.
Жакып, сенин үзүлгөнүң уланат,
Чачылганың жыйналат,
Жакып, сенин көөдөндөн капаң чачылат,
Өрттөнгөн жүрөк басылат.
Аман уулуң чоңойсо,
Сенин умачтай көзүң ачылат".
Акбалта айтып турган кеп.
Балалуу болдуң Жакып деп.
"Сенин, агарып таңың аттыбы?
Сенин, кызарып күнүң келдиби?
Аты бир Манас кабылан
Айкөлдү* кудай бердиби?
Көрсөң бир ичте душман бар,
Көз көргүс жерде душман бар.
Алыста жатат Эсен кан
Уламадан кеп уктум,
Бул кыргыздын журтунан
Бала издетти деп уктум.
"Кыргыздан Манас чыгат" — деп,
Канына айтып далайды,
Билген экен ушуну
Казыналык аяры
Манасты издеп Эсен кан
Калайманды салды дейт.
Тутанып өлгөн кызталак
Туш-тушка кабар кылды дейт.
Бейлеп Жакып, кебимди ук,
Бендеде барбы мындай кеп.
Асты кыргыз баласы
Айта көрбө “Манас"-деп.
Капанын баарын жоёлу,
Кайрат кылган бололу.
Кыргыздын баары чогулуп,
Кызыр чалган көк жалды,
Азырынча "Чоң Жинди" атка коёлу,
Жашы он экиге келгенде
Билбегенди билгизип,
Минтип жолго салалы.
Кайнаган калың душмандар,
Кагышса, кекти алалы
Он төрткө жашы келгенде
Кармашта жүрүп катыгат,
Карап тургун ошондо,
Кабылан Манас атыгат!
Кана эми тойду сой, Жакып,
Баламдын аты Манас деп,
Жан адамга туйгузбай,
Жалпы журтка билгизбей,
Өз ичиңден кой, Жакып.
Сан кара малды чач, Жакып,
Элдин оозун бас, Жакып!".
Ошондо Жакып берендин
Картайганча бала жок,
Балалуу болуп турганда
Той бербеске чара жок,
Кармап-кармап кой союп,
Санат жеткис мол союп,
Кочкор союп, той кылып,
Адам билбес ой кылып,
Кара калмак, кытайдын
Канчалары келиптир,
Тыргооту тыйпыл чогулуп,
Тамашасын керүптүр.
Ала-Тоодой эт болуп,
Ала-Көлдөй чык болуп,
Бичик* чийип, кат койду,
Манастын атын бурмалап,
"Чоң Жинди" — деп ат койду.
Калмактын кочкулары* короңдойт,
Жакыпты ушак кылып сороңдойт:
"Дүнүйөнү шай койгон,
Табак сайын май койгон,
Кымыз да аш, арак да аш,
Кызыкты көрдүк буруттан
Ушул кезде кайран баш".
Жакыптын тою тарады,
Жалпыга кетти кабары...
Жакыпка жакын Ошпурбай
Кою бирге короолош,
Ашы бирге жоролош,
Мал багышса, күч бирге,
Саан саашса, сүт бирге.
Ошпурдун уккун кабарын,
Калмактын кебин карагын.
Манастын тоюн жеген сон,
Калың ушак дуу кылган,
Кара калмак, манжуу журт
Чоң элге кыйын чуу кылган.
Ошпур ошону угуп ойлонду.
Уккан кебин Ошпурбай
Жакыпка айтпай койбоду.
"Бекер сойгон мал эмес,
Бекер бурут бул эмес.
Катыны тууса, мал сойгон,
Бар дүйнөсүн тең койгон,
Күпүлдөгөн буруттун
Күчөгөнүн карачы".
Күңкүү кылды көп калмак
Көңүлүндө аласы:
"Жайын байкап олтурсак,
Жакып тегин жан эмес,
Туулганда малы кырылды,
Баласы оңой бала эмес.
Баланын аты "Чоң Жинди",
Ар жакы атын ким билди?
Адам көргүс ой кылды,
Күрмө кийген кытайдын
Күчтүүсүнөн өөдөрөөк,
Ушул бурут той кылды*.
Пейли кетип калмак журт
Эсен канга кат берип,
Чоң желдетти жөнөттү,
Желдетке учкан ат берип,
Толкуп жаткан суу кечип,
Тоңкойгон эчен тоо өтүп,
Мунарыктап көрүнгөн
Чет Бээжиндин шаарына
Жетмек болду ал желдет
Эсен кандын алдына.
Жаман кабар укканда,
Жакып жетти Балтага.
Айбаттанып Акбалта,
Акыл айтты канчага:
"Кабылан Манас баланы,
Кабак жерге багалы.
Аңдып калса калмактар
Айласын минтип табалы.
Намысы болсо жигиттин,
Жоого колтук ачабы?
Журтуна тийчү кереги
Жолборстун канын чачабы?
Айтып койгон адамдын
Малы-башын талайлы,
Карсылдатып сабайлы!
Билгизбей кармап алалы,
Койбой жүзүн дүйнөгө
Курмандыкка чалалы!"
Акбалта мындай дегенде,
Убаданы бек кылып,
Кыйноо тарткан кыргыз журт
Өлүп кетер шерт кылып,
Убайым сүйлөп буркурап,
Түп көтөрө кыргыз журт
Бекитти оозун чуркурап.
Метки: манас
КЫРГЫЗДАРДЫН АЛА-ТООДОН СҮРҮЛҮШҮ
Кары, жашы муңайып,
Кан жутканда калайык
Ороздунун он уулу
Катуу көөнү карайып,
Улаккан, Жакып кеп айтат,
Убайымды бек айтат:
"Минтип тирүү жүргөнчө,
Туулбай туна чөгөлү,
Көмөлөнүп жыгылып,
Көр азабын көрөлү.
Курган жан аман турганда,
Кордукка кантип көнөлү.
Ороздунун уулу элек,
О, чиркин, жасагандын кулу элек.
Бул өңдөнгөн кордукту
Адамзат пендеге
Башынан эч ким кыла элек.
Биз дагы эне тууган эр элек,
Эзелден берки эл элек.
Калдайган калктын башына
Каран түн мынча келе элек.
Минтип тирүү жүргөндө,
Кай муратга жетелик?
Күчөгөн экен бул кытай,
Биз бир күрпүлдөшө кетелик!
Кара тоону бет алып,
Үй беките конолу,
Кызыталак душманга
Кек кетирген болобу!".
Жоо кылычын байланып,
Аттанууга шайланып,
Тулпардан жыйып ат алып,
Журтунан кыргыз бата алып,
Арыстандай чамданып,
Баштады Жакып, Акбалта,
Алтымыш балбан камданып;
Ат тулпарын миништи,
Оңкойгон тоонун урчуктан,
Онурайган тумшуктан
Жакалап ылдый киришти.
Супу садык чалганда*,
Таң түмпүйүп калганда,
Оргуп-оргуп чаң чыгат,
Обологон үн чыгат.
Оргуган чанды.караса,
Алтын, жакут, дилде артып,
Күндүзүн өргүп, түн катып,
Калдайган сексен балбаны
Капкайда жүрүп калганы.
Акбалта? Жакып аларды
Талаадан кармап алганы.
Жүк арткан төөсү токсон беш,
Кызыл куйрук кара нар
Олжого кармап алганы,
Ойронду мыктап салганы.
Алооке кандын алдына*,
Жөө желдет деген балбаны
Качкан бойдон кутулуп,
Аман жетип барганы.
Кабарчы кабар салган соң,
Каны буйрук кылган соң,
Мунарга жарык жагыльш,
Добулбас бекем кагылып,
Кытайдын баары ээлигип,
Кыйындын баары жээлигип,
Карыпчы* тонун шайлатып,
Буудандарын камдатып,
Кара калмак, манжуунун
Кынжылаган балбаны
Ороздунун айлына
Кыйын мүшкүл салганы.
Баштаган Балта чал экен,
Балтаны жүргөн каралап,
Канчасы жапжаш бала экен.
Кара жаак Акбалта
Кара тилин кайрады,
Кан Алооке алдында
Кайран абаң сайрады:
“Менин чапчыша турган чамам жок,
Сиз менен алыша турган айлам жок.
Айдап кетсен, мал мына,
Агызар болсоң, кан мына,
Күтүп алсаң, букара
Аргын, ногой эл мына!
Балта мындай деген соң,
Алооке катуу сүйлөнүп,
Жеп ийчүдөй күүлөнүп:
Не дейсин, бурут, не дейсиң?
Сага жан сактоого жер, керек.
Алым алып турууга,
Казынаны жыюуга,
Мага калың кара эл керек.
Кылган ишин карагын,
Кызыталак бурутту!
Токсон беш төөнүн алтынын
Мына, ушул бурут курутту!
Бул Ороздунун он уулу,
Чаткалга жыйган малы бар,
Чамасы келсе, жөн эле
Мени менен чабышам деген чагы бар.
Сенин түп коргонуң түз кылам,
Түгөл айдап жок кылам!
Сага жер бербеймин конушка,
Бирөөңдү айдайм Оролго,
Бирөөңдү айдайм Эренге,
Бирөөңдү түшүрөм акыр тереңге!
Бирөөңдү айдайм казакка;
Мына минтип салам азапка.
Бирөөңдү айдайм Каңгайга,
Бирөөңдү айдайм Алтайга!".
Канчасын ушул кыргыздын
Алооке байлап алганы,
Кордукту мыктап салганы.
Кайран Балта, Жакыпты
Айылы менен көчүрүп,
Алтайды көздөй айдады.
Бирөө качты Эренге,
Бирөө түшүп кетти тереңге.
Оболку дарты козголду,
Тополоңу тоз болду.
Колу артына байланып.
Кой ордуна айдалып,
Көөдөнгө батпай көп санаа,
Талоон көргөн кайран журт
Көзүнүн жашы он талаа.
Кайраттуусун байлады,
Кармап алып жайлады.
Алардан калган балдарды
Дене кул кылып алганы.
Ороздунун он уулдун
Улуусу Бай, Үсөндүр,
Убайым тартып жүргөндүр.
Үсөндүн колун байлады,
Орконду көздөй айдады.
Байдын колун байлады,
Желпиниш көздөй айдады.
Азганакай кыргыздан
Алышар алдуу калбады...
* * *
Муну мындай таштайлы,
Жанагы кеткен эки эр
Ошондон кабар баштайлы.
Башчысы Балта, Жакыптын
Эки колу байлоодо,
Эки көзү жайноодо,
Алтымыш жайсаң, сан калдай,
Тегеректеп айдоодо.
А.лты өгүз менен төрт качыр
Күчүн берип айдады.
Алты эчки менен үч уйдун
Сүтүн берип айдады.
Жер жүзүнө даңкайтып,
Баткызбай айдап баратат,
Эки күнү бир жерге
Жаткызбай айдап баратат.
Же жашыңарга кабак жок,
Жакшылап берген тамак жок.
Күн мезгилин алган жок,
Күндө тыным кылган жок.
Ай мезгилин алган жок,
Айда тыным кылган жок.
Тоңкойгон эчен тоону өттү,
Толкуган канча суу кечти;
Адыр-будур бел ашты,
Мунарык тарткан чөл басты.
Иленин башы Үч-Арал
Амалсыз кечип барды эми,
Өгүз-Ашуу, Тай-Ашуу
Тегиз басып алды эми.
Ары жак жагы Ак-Талаа,
Ошого жетип калды эми.
Ай, жарыктык, Ак-Талаа,
Бабабыз баскан жер эмес,
Жедигер, шибээ, көп калмак
Жети ата көргөн эл эмес.
Ак-Талаа жетип конду эми.
Таң кашкайып сүргөндө,
Жерге жарык тийгенде,
Жерин байкап көрдү эми.
Талынын башы ийилип,
Кумунун үстү чийилип,
Жаткан экен Ак-Талаа
Жемиши жерде түйүлүп.
Бөөт, көлчүк, сазы бар,
Бөлүнгөн өрдөк, казы бар,
Алмасы бышып көң болгон,
Жаңгагы бышып сай толгон,
Кызгалдак чөбү кылкылдап,
Кымыздык чөп, ышкыны
Тегиз бышып былкылдап,
Жаткан экен Ак-Талаа.
Оргуган булак суусу бар,
Жылтыркандуу шыбагы,
Жыргалдуу экен убагы.
Басып адам келбеген
Эпкин экен жерлери,
Ээн жаткан төрлөрү.
Чырпыктары чынардай,
Чынарлары мунардай,
Чымчыктарын карасаң
Тоо башында улардай.
Жылаандарын карасаң
Тогуз кулач аркандай.
Алда таала кудирет
Жан жараткан ар кандай,—
Эркин экен талаасы.
Бөрсө* деген бир жан бар,
Курсагынан бөжөңдөп
Чыгып турат баласы.
Киши кийик, төө кийик
Адырында көп экен,
Ак-Талаанын аягы
Алтай деген жер экен.
Ал Алтайды жердеген
Кара калмак, манжуу журт –
Кайнап жаткан эл экен.
Балта, Жакып башчысы,
Эмгектүү колу байланып,
Айылы менен зарланып,
Алтайга барды айдалып.
Кыйноону көргөн курган журт
Күн көрөр айла тапты эми;
Саанчы кирип сүт ичип,
Минтип жанын бакты эми.
Жылкы жайып, күч минип,
Антип жанын бакты эми.
Кара кытай, манжуудан
Баш батар жайын тапты эми,
Эчкинин тоңгон майын жеп,
Минтип жанын бакты эми.
Бул тарапка келгени,
Он эки айга толду эми.
Чалдыр-булдур сүйлөшүп,
Үйүр алышып калды эми.
Алтайда кыргыз ичинен
Акылманы Акбалта,
Ирдүүрөк деген бир жандык,
Кыргыздан келген көк бука;
Көк ала майдан шиберге
Көк буканы союшуп,
Көңүл толгон көп капа,
Көп капаны жоюшуп,
Бала каздай каркылдап,
Ак сакалы жаркылдап,
Абаң Балта кыргызга
Акыл айтат жаркылдап:
"Балдар, капанын баарын чачалы,
Кайгырсак да, бышсак да,
Кайра кыргыз табылбайт.
Эми алтындын кенин казалы,
Кетмендеп жерди оёлу,
Кайран жан өлүп кеткенче,
О, балдар, кең кесири тоёлу!
О, балдар, бел байлар бизде бел да жок,
Белге медер кылууга
Белгилүү кыргыз эл да жок.
Бизде калка кылар ногой жок,
Качып кирер токой жок;
Талаада аккан булак жок,
Дардайып жатар убак жок;
Жан багуучу карыппыз,
Кара калмак, манжуунун
Ортосунда калыппыз.
Кесүүгө тиккен бак да жок;
Керсейип жатар чак да жок;
Талаага сайган бак да жок;
Талпайып жатар чак да жок.
Сегиз, тогуз жыл өтсүн,
Бул жерди жердеп турушуп,
Карып жанды багалык
Кара жер менен урушуп.
Атагы Алтай жер экен,
Кара калмак,манжуу журт
Бул аштык билбес эл экен.
Кырсыкты чечсе жараткан
Дардайышып жатасың.
Алып койгон эмгектин
Табагын тайга сатасың.
Эмгек кыл, балдар, эмгек кыл,
Акыңды эмгек кайтарат,
Арыганың семирет,
Ачкаң курсак тоюнат!".
Балтанын чоң акылы бар экен,
Олуя заада жан экен.
Ушул кепке көпчүлүк
Уюп калган чагы экен.
Анда Жакып кеп айтат,
Кеп айтканда деп айтат:
"Азып келген кыргыздар
Акбалта тилин алалы,
Агызып терди маңдайдан,
Аштыкты кенен салалы.
Кайгынын баарын коёлу,
Кара жерди биз быйыл
Кетмендеп жатып оёлу.
Калжайып бекер жатканча
Быйыл кең-кесири тоёлу.
Акбалта тилин алалы,
Быйыл арбыта малды табалы.
Тирүү жанга мал керек,
Теги айласын кылалы!
Капанын баарын таштайлык,
Быйыл кайратты мыктап баштайлык!".
Мына ушинтип баарысы
Кызматка кирди жалпысы
Шамыянын шайлатып,
Кош өгүзүн байлатып,
Жердин жүзүн ачтырып,
Уучтап тукум чачтырып.
Ак буудай нанын чайнашып,
Эшигинин алдына
Алтыдан тулпар байлашып,
Айдап алган эгинден
Жаны жыргап, жарышып,
Эми мээнет кайтты деп,
Малга тунуп калышып,
Санаасы менен болуптур,
Сандыгынын баарысы
Сары алтын, мүлккө толуптур.
Астыңкы эрдин шалпайтып,
Эки өркөчүн каркайтып,
Атаны алты сан болду,
Абаң Жакып бай болду.
Ал Алтайда турганда
Абаң Жакып көк жалдын
Алтыны жети там болду.
Адырда жылкы алты сан,
Аябай эми шай болду,
Ден кошулуп, жан жыргап,
Жакыптын көөнү жай болду.
Калса да малга бай болуп,
Канча жыл жүрдү кайгырып,
Бир балага зар болуп.
Кан жутканда калайык
Ороздунун он уулу
Катуу көөнү карайып,
Улаккан, Жакып кеп айтат,
Убайымды бек айтат:
"Минтип тирүү жүргөнчө,
Туулбай туна чөгөлү,
Көмөлөнүп жыгылып,
Көр азабын көрөлү.
Курган жан аман турганда,
Кордукка кантип көнөлү.
Ороздунун уулу элек,
О, чиркин, жасагандын кулу элек.
Бул өңдөнгөн кордукту
Адамзат пендеге
Башынан эч ким кыла элек.
Биз дагы эне тууган эр элек,
Эзелден берки эл элек.
Калдайган калктын башына
Каран түн мынча келе элек.
Минтип тирүү жүргөндө,
Кай муратга жетелик?
Күчөгөн экен бул кытай,
Биз бир күрпүлдөшө кетелик!
Кара тоону бет алып,
Үй беките конолу,
Кызыталак душманга
Кек кетирген болобу!".
Жоо кылычын байланып,
Аттанууга шайланып,
Тулпардан жыйып ат алып,
Журтунан кыргыз бата алып,
Арыстандай чамданып,
Баштады Жакып, Акбалта,
Алтымыш балбан камданып;
Ат тулпарын миништи,
Оңкойгон тоонун урчуктан,
Онурайган тумшуктан
Жакалап ылдый киришти.
Супу садык чалганда*,
Таң түмпүйүп калганда,
Оргуп-оргуп чаң чыгат,
Обологон үн чыгат.
Оргуган чанды.караса,
Алтын, жакут, дилде артып,
Күндүзүн өргүп, түн катып,
Калдайган сексен балбаны
Капкайда жүрүп калганы.
Акбалта? Жакып аларды
Талаадан кармап алганы.
Жүк арткан төөсү токсон беш,
Кызыл куйрук кара нар
Олжого кармап алганы,
Ойронду мыктап салганы.
Алооке кандын алдына*,
Жөө желдет деген балбаны
Качкан бойдон кутулуп,
Аман жетип барганы.
Кабарчы кабар салган соң,
Каны буйрук кылган соң,
Мунарга жарык жагыльш,
Добулбас бекем кагылып,
Кытайдын баары ээлигип,
Кыйындын баары жээлигип,
Карыпчы* тонун шайлатып,
Буудандарын камдатып,
Кара калмак, манжуунун
Кынжылаган балбаны
Ороздунун айлына
Кыйын мүшкүл салганы.
Баштаган Балта чал экен,
Балтаны жүргөн каралап,
Канчасы жапжаш бала экен.
Кара жаак Акбалта
Кара тилин кайрады,
Кан Алооке алдында
Кайран абаң сайрады:
“Менин чапчыша турган чамам жок,
Сиз менен алыша турган айлам жок.
Айдап кетсен, мал мына,
Агызар болсоң, кан мына,
Күтүп алсаң, букара
Аргын, ногой эл мына!
Балта мындай деген соң,
Алооке катуу сүйлөнүп,
Жеп ийчүдөй күүлөнүп:
Не дейсин, бурут, не дейсиң?
Сага жан сактоого жер, керек.
Алым алып турууга,
Казынаны жыюуга,
Мага калың кара эл керек.
Кылган ишин карагын,
Кызыталак бурутту!
Токсон беш төөнүн алтынын
Мына, ушул бурут курутту!
Бул Ороздунун он уулу,
Чаткалга жыйган малы бар,
Чамасы келсе, жөн эле
Мени менен чабышам деген чагы бар.
Сенин түп коргонуң түз кылам,
Түгөл айдап жок кылам!
Сага жер бербеймин конушка,
Бирөөңдү айдайм Оролго,
Бирөөңдү айдайм Эренге,
Бирөөңдү түшүрөм акыр тереңге!
Бирөөңдү айдайм казакка;
Мына минтип салам азапка.
Бирөөңдү айдайм Каңгайга,
Бирөөңдү айдайм Алтайга!".
Канчасын ушул кыргыздын
Алооке байлап алганы,
Кордукту мыктап салганы.
Кайран Балта, Жакыпты
Айылы менен көчүрүп,
Алтайды көздөй айдады.
Бирөө качты Эренге,
Бирөө түшүп кетти тереңге.
Оболку дарты козголду,
Тополоңу тоз болду.
Колу артына байланып.
Кой ордуна айдалып,
Көөдөнгө батпай көп санаа,
Талоон көргөн кайран журт
Көзүнүн жашы он талаа.
Кайраттуусун байлады,
Кармап алып жайлады.
Алардан калган балдарды
Дене кул кылып алганы.
Ороздунун он уулдун
Улуусу Бай, Үсөндүр,
Убайым тартып жүргөндүр.
Үсөндүн колун байлады,
Орконду көздөй айдады.
Байдын колун байлады,
Желпиниш көздөй айдады.
Азганакай кыргыздан
Алышар алдуу калбады...
* * *
Муну мындай таштайлы,
Жанагы кеткен эки эр
Ошондон кабар баштайлы.
Башчысы Балта, Жакыптын
Эки колу байлоодо,
Эки көзү жайноодо,
Алтымыш жайсаң, сан калдай,
Тегеректеп айдоодо.
А.лты өгүз менен төрт качыр
Күчүн берип айдады.
Алты эчки менен үч уйдун
Сүтүн берип айдады.
Жер жүзүнө даңкайтып,
Баткызбай айдап баратат,
Эки күнү бир жерге
Жаткызбай айдап баратат.
Же жашыңарга кабак жок,
Жакшылап берген тамак жок.
Күн мезгилин алган жок,
Күндө тыным кылган жок.
Ай мезгилин алган жок,
Айда тыным кылган жок.
Тоңкойгон эчен тоону өттү,
Толкуган канча суу кечти;
Адыр-будур бел ашты,
Мунарык тарткан чөл басты.
Иленин башы Үч-Арал
Амалсыз кечип барды эми,
Өгүз-Ашуу, Тай-Ашуу
Тегиз басып алды эми.
Ары жак жагы Ак-Талаа,
Ошого жетип калды эми.
Ай, жарыктык, Ак-Талаа,
Бабабыз баскан жер эмес,
Жедигер, шибээ, көп калмак
Жети ата көргөн эл эмес.
Ак-Талаа жетип конду эми.
Таң кашкайып сүргөндө,
Жерге жарык тийгенде,
Жерин байкап көрдү эми.
Талынын башы ийилип,
Кумунун үстү чийилип,
Жаткан экен Ак-Талаа
Жемиши жерде түйүлүп.
Бөөт, көлчүк, сазы бар,
Бөлүнгөн өрдөк, казы бар,
Алмасы бышып көң болгон,
Жаңгагы бышып сай толгон,
Кызгалдак чөбү кылкылдап,
Кымыздык чөп, ышкыны
Тегиз бышып былкылдап,
Жаткан экен Ак-Талаа.
Оргуган булак суусу бар,
Жылтыркандуу шыбагы,
Жыргалдуу экен убагы.
Басып адам келбеген
Эпкин экен жерлери,
Ээн жаткан төрлөрү.
Чырпыктары чынардай,
Чынарлары мунардай,
Чымчыктарын карасаң
Тоо башында улардай.
Жылаандарын карасаң
Тогуз кулач аркандай.
Алда таала кудирет
Жан жараткан ар кандай,—
Эркин экен талаасы.
Бөрсө* деген бир жан бар,
Курсагынан бөжөңдөп
Чыгып турат баласы.
Киши кийик, төө кийик
Адырында көп экен,
Ак-Талаанын аягы
Алтай деген жер экен.
Ал Алтайды жердеген
Кара калмак, манжуу журт –
Кайнап жаткан эл экен.
Балта, Жакып башчысы,
Эмгектүү колу байланып,
Айылы менен зарланып,
Алтайга барды айдалып.
Кыйноону көргөн курган журт
Күн көрөр айла тапты эми;
Саанчы кирип сүт ичип,
Минтип жанын бакты эми.
Жылкы жайып, күч минип,
Антип жанын бакты эми.
Кара кытай, манжуудан
Баш батар жайын тапты эми,
Эчкинин тоңгон майын жеп,
Минтип жанын бакты эми.
Бул тарапка келгени,
Он эки айга толду эми.
Чалдыр-булдур сүйлөшүп,
Үйүр алышып калды эми.
Алтайда кыргыз ичинен
Акылманы Акбалта,
Ирдүүрөк деген бир жандык,
Кыргыздан келген көк бука;
Көк ала майдан шиберге
Көк буканы союшуп,
Көңүл толгон көп капа,
Көп капаны жоюшуп,
Бала каздай каркылдап,
Ак сакалы жаркылдап,
Абаң Балта кыргызга
Акыл айтат жаркылдап:
"Балдар, капанын баарын чачалы,
Кайгырсак да, бышсак да,
Кайра кыргыз табылбайт.
Эми алтындын кенин казалы,
Кетмендеп жерди оёлу,
Кайран жан өлүп кеткенче,
О, балдар, кең кесири тоёлу!
О, балдар, бел байлар бизде бел да жок,
Белге медер кылууга
Белгилүү кыргыз эл да жок.
Бизде калка кылар ногой жок,
Качып кирер токой жок;
Талаада аккан булак жок,
Дардайып жатар убак жок;
Жан багуучу карыппыз,
Кара калмак, манжуунун
Ортосунда калыппыз.
Кесүүгө тиккен бак да жок;
Керсейип жатар чак да жок;
Талаага сайган бак да жок;
Талпайып жатар чак да жок.
Сегиз, тогуз жыл өтсүн,
Бул жерди жердеп турушуп,
Карып жанды багалык
Кара жер менен урушуп.
Атагы Алтай жер экен,
Кара калмак,манжуу журт
Бул аштык билбес эл экен.
Кырсыкты чечсе жараткан
Дардайышып жатасың.
Алып койгон эмгектин
Табагын тайга сатасың.
Эмгек кыл, балдар, эмгек кыл,
Акыңды эмгек кайтарат,
Арыганың семирет,
Ачкаң курсак тоюнат!".
Балтанын чоң акылы бар экен,
Олуя заада жан экен.
Ушул кепке көпчүлүк
Уюп калган чагы экен.
Анда Жакып кеп айтат,
Кеп айтканда деп айтат:
"Азып келген кыргыздар
Акбалта тилин алалы,
Агызып терди маңдайдан,
Аштыкты кенен салалы.
Кайгынын баарын коёлу,
Кара жерди биз быйыл
Кетмендеп жатып оёлу.
Калжайып бекер жатканча
Быйыл кең-кесири тоёлу.
Акбалта тилин алалы,
Быйыл арбыта малды табалы.
Тирүү жанга мал керек,
Теги айласын кылалы!
Капанын баарын таштайлык,
Быйыл кайратты мыктап баштайлык!".
Мына ушинтип баарысы
Кызматка кирди жалпысы
Шамыянын шайлатып,
Кош өгүзүн байлатып,
Жердин жүзүн ачтырып,
Уучтап тукум чачтырып.
Ак буудай нанын чайнашып,
Эшигинин алдына
Алтыдан тулпар байлашып,
Айдап алган эгинден
Жаны жыргап, жарышып,
Эми мээнет кайтты деп,
Малга тунуп калышып,
Санаасы менен болуптур,
Сандыгынын баарысы
Сары алтын, мүлккө толуптур.
Астыңкы эрдин шалпайтып,
Эки өркөчүн каркайтып,
Атаны алты сан болду,
Абаң Жакып бай болду.
Ал Алтайда турганда
Абаң Жакып көк жалдын
Алтыны жети там болду.
Адырда жылкы алты сан,
Аябай эми шай болду,
Ден кошулуп, жан жыргап,
Жакыптын көөнү жай болду.
Калса да малга бай болуп,
Канча жыл жүрдү кайгырып,
Бир балага зар болуп.
Метки: кыргыз
АЛООКЕ КАНДЫН КЫРГЫЗДАРДЫ ЧАБЫШЫ
Атасы Ороз өлгөндө,
Кайра келбес чын жайды.
Кайран киши көргөндө,
Калың жаткан кыргыздын.
Кереге-уугун кыйратып,
Келин, кызын ыйлатып.
Алооке деген кан чыгып,
Айбатынан жан чыгып.
Каяша айтар жан калбай,
Каяша айтып чыгарга.
Калың журтта ал калбай,
Алымын артык жороду.
Арман күн мындай болобу!
Каяша сүйлөп койгонду,
Кызыл канга боёду.
Калмак, кытай, манжуу журт,
Каарын салып уз алды.
Олжо кылып, оңбогур,
Беш көкүлдүү кыз алды.
Талдын баарын сулатты,
Тамдын баарын кулатты,
Такыр чаап алды эми.
Акыр, такыр заманды,
Журт башына салды эми.
"Ой, Орозду, өлбө!" — деп,
"Бул өңдөнгөн кордукту
Бендесине бербе!" — деп,
Калайыктын баары ыйлап.
Каргылданып, чал ыйлап,
Жалпы журту бүт ыйлап.
Эртең тартып алат деп,
Жаш өспүрүм кыз ыйлап.
Каптап душман келиптир,
Кан талоосу эң азап.
Караламан кыргызды,
Камчыга ченеп бөлүптүр.
Жайнап жаткан кыргыздын,
Жаккан отун өчүрүп.
Жалпы баарын көчүрүп,
Артын Бапан* айдаптыр,
Андалааган кыргыздын.
Минтип шору кайнаптыр,
Алымына чыдабай.
Бирөө тентип Алтайга
Бирөө тентип Кангайга,
Бирөө тентип Эренге.
Бирөө түшүп кетти тереңге,
Кең Кашкардын ар жагы.
Кебез тоонун бер жагы,
"Бирөө ошол жерди жай кылды.
Таман тиреп туралбай,
Тизгин, чылбыр жыя албай.
Курган журт бет-бетинен каңгырды,
Ороздунун он уулу,
Ону атадан жаш калып.
Акыл толбой мас калып,
Каптап келген көп калмак.
Дүйнөсүн талап* алылтыр,
Муну менен ал балдар.
Талаада боздоп калыптыр,
Балдар эрешен тартып, эр болуп.
Кечээ эр уулу менен тең болуп,
Эрбейип атка мингенде.
Абаң Балта барыптыр,
Аңгемени салыптыр.
Акбалта жайын сурасаң,
Нойгуттан чыккан жан экен.
Алооке канга алдырып,
Ал дагы азып калган чагы экен,
Ороздунун он уулу.
Бириктешип көрсөм деп,
Өлсөм, бирге өлсөм деп.
Чалгынды бирге чалсам деп,
Кара кытай, манжууга.
Тек туруп алым бергиче,
Карчылдашып калсам деп.
Караан кылды Жакыпты,
Кайран Балта абаңыз.
Кайратынан жанбастан
Кылган ишин караңыз;
Кою болду короолош,
Абаң Балта көк жалдын,
Ашы болду жоролош.
"…Балам, Жакып, кебимди ук,
Тыргооту* тыйпыл чогулуп.
Сындырып кетти белимди,
Калкыма кара калмак доо кылып.
Напсиси чоң Алооке –
Каңкорду кудай урганы.
Алты миң жамбы, миң кундуз,
Алым алып турганы,
Секидеги кароолу.
Санап койсок сексен төрт,
Үйүң күйгөн душмандын.
Серп салган жагы — кызыл өрт,
Алоокеден туулган.
Алтымыш уулу бар экен,
Чындап "Бурут, сени!" — деп.
Кастарын тиккен жан экен.
Бул Алооке каныңдын,
Чалгырты турат көзүңдө.
Чаманын баарын түгөтүп,
Эми чалганы турат өзүңдү.
Же чалыша турган чама жок,
Атыша кетер айла жок.
Бүгүн көргөн эртең жок,
О, чиркин, ушундай экен дүйнө бок.
Атаганат, жаш балдар,
Айланы кандай кылабыз?
Айлансам болот Жакыбым,
Силерди караан кылып турабыз!".
Акбалта айтып турганда,
Жакып көөнүн бурганда.
Алда кайдан жол чаңдап,
Текечи кан, Шыгай кан.
Жетип келди антаңдап,
Чак-челекей чаң болуп.
Башы челек кан болуп,
Кыясыз жолун чалдырып.
Кыйын дүйнө, сан мүлкүн
Кытайларга алдырып.
Көргөн жанды муңайтат,
Күйүп-бышып муну айтат,
“Кытай тийди жылкымды.
Калмак алды мүлкүмдү,
Тыргоот төктү канымды.
Койбос болду кылайтып,
Бир чымындай жанымды.
Буттай темир курчанган,
Колуна үйдөй күрсү алган.
Жолукканды бир салган,
Байлоолу жатат балбаны.
Бет алыша баргандын,
Бөөдө чыгат далдалы.
Ырымы бөлөк, заары күч,
Башка түштү мүшкүл иш.
Басып кирди Алооке,
Баарыбызды кылат мыш!”.
Текечи менен Шыгайлар,
Улаккан менен Жакып бар.
Ороз аке балдары,
Айласын таппай болду дал.
Үйрүлмөнүн сазына,
Үйрүлүп жыйын кылды эми.
Калк чогулуп өзөнгө,
Калдайып жыйын кылды эми.
Тапкычташып табышып,
Куугучташып, куушуп,
Текечи айтып кыйла кеп.
“Кызыталак душманга
Кыйрашалы журтум, — деп,
Көз ачалбай шор кайнап,
Көргөн күнү курсун,-деп,
Калкы тыргоот, манжууга
Кантип сурак беребиз?
Кол куушуруп баш ийбей,
Койгулашып өлөбүз!”.
Шыгай туруп муну айтты,
Адам уккус шумду айтты:
“Моюнга түштү кызыл чок,
Мойноп кетер айла жок.
Куруп кеткен бул күндө
Кур кайраттан пайда жок.
Бизде каяша айтар кан да жок,
Кармашарга ал да жок.
Төбөдөн баскан тумандай
Тыргооту тыйпыл жетет го,
Азганакай журт элек,
Жерге таптап кететко?
Тогуз бөрү бнр койду
Таласа тарпын коёбу?
Толгон кытай аз журтту,
Сабаса тарпын коёбу?!”.
Бай менен Балта чамынды
(Кайрат минтип табылды):
"Көп эле болсо өлөбүз,
Өлбөй канча жүрөбүз?
Ажал жетип күн бүтсө,
Көр азабын көрөбүз.
Букара кылса Алооке,
Ууру кылдың дебейби.
Эбин таап айлантып,
Элдин баарын жебейби.
Артыкча башым барында
Айлымды кантип берейин!
Кутурган экен Алооке,
Ал ит менен кулжуңдашып көрөйүн!
Текечи бар, Шыгай бар,
Кайраттуусу Акбалта,
Кайран Балта муну айтып,
Оозун жыйып алганча,
Боз ала желек, кызыл туу,
Кудай бетин салбай кал,
Бойбойлогон ызы-чуу.
Чан абага бурулуп,
Туш-туштан сан кол куюлуп,
Кара жерди чайпалтып,
Каканчылап чуу тартып,
Жез түтүк үнү чыркырап,
Жез най үнү дыркырап,
Найзанын башы кылкылдап,
Эми колдун башы былкылдап,
Балтачаны бөлүнүп,
Асты менен найзачаны көрүнүп,
Чаң обого бурулуп,
Тыргооту тыйпыл жыйылып,
Калкылдап көзгө көрүнүп,
Калмагы бөлөк бөлүнүп,
Жаңылбаган мергени
Жабылып каптап келгени!
Жан айласьш табалбай,
Шашкан кыргыз мындан көп
“Жаным калар бекен” — деп,
Тоо таянып энтеңдеп,
Качкан кыргыз мындан көп.
Карап турган канчалар,
Кара жандан түңүлүп,
Кайраты жок жамандар
Кытайлардын астына
Келин болуп жүгүнүп;
Ошондо кытай Алооке
Ордону бузуп кул кылып,
Катындардын баарысын
Кара элечек тул кылып,
Кайраттуунун баарысын
Камап, байлап, кул кылып,
Ороздунун ордосун
Түркүгүн сууруп алды эми,
Дүмөктү башка салды эми!
Алооке туруп кеп айтат,
Кеп айтканда нени айтат,
Кызыталак буруттун
Кызыгына кирели,
Кулжуңдап кетсе, кууратып,
Куйкасын кармап тилели.
Кызыталак буруттун
Жаккан отун өчүрүп,
Үч үйлүүсүн бир койбой,
Жалпы баарын көчүрүп,
Атаңа наалат буруттан
Алманды мыктап алалы!
Түпкү журттун түк койбой,
Түгөтө чаап кыралы!”.
Жаа жамгырдай атылып;
Жер карарып түн болуп.
Көк бетнне чаң толуп,
Көргөнгө дүмөк күн болуп,
Аскер селдей каптады,
Ат жеткен жерин таптады,
Кайрат кылып кеп айтпай,
Текечи кан, Шыгай кан
Ала-Тоо бойлоп качканы.
Текечи, Шыгай кутулуп,
Нойгуттардын Акбалта —
Арыстан калды тутулуп.
Адырда жылкы алты сан
Алооке тийип кетти эми.
Тоодогу жылкы тогуз сан
Токтотпой айдап өттү эми.
Кыйла жанды кырды эми,
Кыздарды олжо кылды эми.
Алооке сурак кылганы,
Аябай бузук салганы.
Бул Алты шаар, Маргалаң,
Аяк жагы Кокон кан,
Ордолуу* жайык көк жөкөр,
Орчуну Букар, Самаркан
Саны кетип тарады.
Ак үйлүү болду Алооке,
Журттун баарын карасаң,
Дал ошого карады.
Алоокенин азабы
Ажыдаардай толгону.
Алооке келет дегенде,
Ыйлаган бала сооронду...
Күздүн күнү болгондо,
Түтүнгө асый салганы,
“Түгөтөмүн азыр!” — деп,
Түк койбой жыйып алганы.
Жазга маал болгондо,
Жалдуу байтал мингизбейт,
Күздүн күнү болгондо,
Куйруктуу козу жегизбейт.
Үч үйлүүгө бир казан
Жалгыз үйгө каратты,
Каяшаяк бергендин
Колуна чеге кадатты.
Кыштын күнү болгондо,
Кыздан алым баштады,
“Кызды кантип бердик” — деп,
Көзүнө кан аралаш жаш толуп,
Ата-эне ыйлап жатканы.
Өлөмүн деп өлө албай,
Өз жанын өзү кыя албай,
Өкүмү жок курган журт,
Мүшкүл болду ушундай!
Кайра келбес чын жайды.
Кайран киши көргөндө,
Калың жаткан кыргыздын.
Кереге-уугун кыйратып,
Келин, кызын ыйлатып.
Алооке деген кан чыгып,
Айбатынан жан чыгып.
Каяша айтар жан калбай,
Каяша айтып чыгарга.
Калың журтта ал калбай,
Алымын артык жороду.
Арман күн мындай болобу!
Каяша сүйлөп койгонду,
Кызыл канга боёду.
Калмак, кытай, манжуу журт,
Каарын салып уз алды.
Олжо кылып, оңбогур,
Беш көкүлдүү кыз алды.
Талдын баарын сулатты,
Тамдын баарын кулатты,
Такыр чаап алды эми.
Акыр, такыр заманды,
Журт башына салды эми.
"Ой, Орозду, өлбө!" — деп,
"Бул өңдөнгөн кордукту
Бендесине бербе!" — деп,
Калайыктын баары ыйлап.
Каргылданып, чал ыйлап,
Жалпы журту бүт ыйлап.
Эртең тартып алат деп,
Жаш өспүрүм кыз ыйлап.
Каптап душман келиптир,
Кан талоосу эң азап.
Караламан кыргызды,
Камчыга ченеп бөлүптүр.
Жайнап жаткан кыргыздын,
Жаккан отун өчүрүп.
Жалпы баарын көчүрүп,
Артын Бапан* айдаптыр,
Андалааган кыргыздын.
Минтип шору кайнаптыр,
Алымына чыдабай.
Бирөө тентип Алтайга
Бирөө тентип Кангайга,
Бирөө тентип Эренге.
Бирөө түшүп кетти тереңге,
Кең Кашкардын ар жагы.
Кебез тоонун бер жагы,
"Бирөө ошол жерди жай кылды.
Таман тиреп туралбай,
Тизгин, чылбыр жыя албай.
Курган журт бет-бетинен каңгырды,
Ороздунун он уулу,
Ону атадан жаш калып.
Акыл толбой мас калып,
Каптап келген көп калмак.
Дүйнөсүн талап* алылтыр,
Муну менен ал балдар.
Талаада боздоп калыптыр,
Балдар эрешен тартып, эр болуп.
Кечээ эр уулу менен тең болуп,
Эрбейип атка мингенде.
Абаң Балта барыптыр,
Аңгемени салыптыр.
Акбалта жайын сурасаң,
Нойгуттан чыккан жан экен.
Алооке канга алдырып,
Ал дагы азып калган чагы экен,
Ороздунун он уулу.
Бириктешип көрсөм деп,
Өлсөм, бирге өлсөм деп.
Чалгынды бирге чалсам деп,
Кара кытай, манжууга.
Тек туруп алым бергиче,
Карчылдашып калсам деп.
Караан кылды Жакыпты,
Кайран Балта абаңыз.
Кайратынан жанбастан
Кылган ишин караңыз;
Кою болду короолош,
Абаң Балта көк жалдын,
Ашы болду жоролош.
"…Балам, Жакып, кебимди ук,
Тыргооту* тыйпыл чогулуп.
Сындырып кетти белимди,
Калкыма кара калмак доо кылып.
Напсиси чоң Алооке –
Каңкорду кудай урганы.
Алты миң жамбы, миң кундуз,
Алым алып турганы,
Секидеги кароолу.
Санап койсок сексен төрт,
Үйүң күйгөн душмандын.
Серп салган жагы — кызыл өрт,
Алоокеден туулган.
Алтымыш уулу бар экен,
Чындап "Бурут, сени!" — деп.
Кастарын тиккен жан экен.
Бул Алооке каныңдын,
Чалгырты турат көзүңдө.
Чаманын баарын түгөтүп,
Эми чалганы турат өзүңдү.
Же чалыша турган чама жок,
Атыша кетер айла жок.
Бүгүн көргөн эртең жок,
О, чиркин, ушундай экен дүйнө бок.
Атаганат, жаш балдар,
Айланы кандай кылабыз?
Айлансам болот Жакыбым,
Силерди караан кылып турабыз!".
Акбалта айтып турганда,
Жакып көөнүн бурганда.
Алда кайдан жол чаңдап,
Текечи кан, Шыгай кан.
Жетип келди антаңдап,
Чак-челекей чаң болуп.
Башы челек кан болуп,
Кыясыз жолун чалдырып.
Кыйын дүйнө, сан мүлкүн
Кытайларга алдырып.
Көргөн жанды муңайтат,
Күйүп-бышып муну айтат,
“Кытай тийди жылкымды.
Калмак алды мүлкүмдү,
Тыргоот төктү канымды.
Койбос болду кылайтып,
Бир чымындай жанымды.
Буттай темир курчанган,
Колуна үйдөй күрсү алган.
Жолукканды бир салган,
Байлоолу жатат балбаны.
Бет алыша баргандын,
Бөөдө чыгат далдалы.
Ырымы бөлөк, заары күч,
Башка түштү мүшкүл иш.
Басып кирди Алооке,
Баарыбызды кылат мыш!”.
Текечи менен Шыгайлар,
Улаккан менен Жакып бар.
Ороз аке балдары,
Айласын таппай болду дал.
Үйрүлмөнүн сазына,
Үйрүлүп жыйын кылды эми.
Калк чогулуп өзөнгө,
Калдайып жыйын кылды эми.
Тапкычташып табышып,
Куугучташып, куушуп,
Текечи айтып кыйла кеп.
“Кызыталак душманга
Кыйрашалы журтум, — деп,
Көз ачалбай шор кайнап,
Көргөн күнү курсун,-деп,
Калкы тыргоот, манжууга
Кантип сурак беребиз?
Кол куушуруп баш ийбей,
Койгулашып өлөбүз!”.
Шыгай туруп муну айтты,
Адам уккус шумду айтты:
“Моюнга түштү кызыл чок,
Мойноп кетер айла жок.
Куруп кеткен бул күндө
Кур кайраттан пайда жок.
Бизде каяша айтар кан да жок,
Кармашарга ал да жок.
Төбөдөн баскан тумандай
Тыргооту тыйпыл жетет го,
Азганакай журт элек,
Жерге таптап кететко?
Тогуз бөрү бнр койду
Таласа тарпын коёбу?
Толгон кытай аз журтту,
Сабаса тарпын коёбу?!”.
Бай менен Балта чамынды
(Кайрат минтип табылды):
"Көп эле болсо өлөбүз,
Өлбөй канча жүрөбүз?
Ажал жетип күн бүтсө,
Көр азабын көрөбүз.
Букара кылса Алооке,
Ууру кылдың дебейби.
Эбин таап айлантып,
Элдин баарын жебейби.
Артыкча башым барында
Айлымды кантип берейин!
Кутурган экен Алооке,
Ал ит менен кулжуңдашып көрөйүн!
Текечи бар, Шыгай бар,
Кайраттуусу Акбалта,
Кайран Балта муну айтып,
Оозун жыйып алганча,
Боз ала желек, кызыл туу,
Кудай бетин салбай кал,
Бойбойлогон ызы-чуу.
Чан абага бурулуп,
Туш-туштан сан кол куюлуп,
Кара жерди чайпалтып,
Каканчылап чуу тартып,
Жез түтүк үнү чыркырап,
Жез най үнү дыркырап,
Найзанын башы кылкылдап,
Эми колдун башы былкылдап,
Балтачаны бөлүнүп,
Асты менен найзачаны көрүнүп,
Чаң обого бурулуп,
Тыргооту тыйпыл жыйылып,
Калкылдап көзгө көрүнүп,
Калмагы бөлөк бөлүнүп,
Жаңылбаган мергени
Жабылып каптап келгени!
Жан айласьш табалбай,
Шашкан кыргыз мындан көп
“Жаным калар бекен” — деп,
Тоо таянып энтеңдеп,
Качкан кыргыз мындан көп.
Карап турган канчалар,
Кара жандан түңүлүп,
Кайраты жок жамандар
Кытайлардын астына
Келин болуп жүгүнүп;
Ошондо кытай Алооке
Ордону бузуп кул кылып,
Катындардын баарысын
Кара элечек тул кылып,
Кайраттуунун баарысын
Камап, байлап, кул кылып,
Ороздунун ордосун
Түркүгүн сууруп алды эми,
Дүмөктү башка салды эми!
Алооке туруп кеп айтат,
Кеп айтканда нени айтат,
Кызыталак буруттун
Кызыгына кирели,
Кулжуңдап кетсе, кууратып,
Куйкасын кармап тилели.
Кызыталак буруттун
Жаккан отун өчүрүп,
Үч үйлүүсүн бир койбой,
Жалпы баарын көчүрүп,
Атаңа наалат буруттан
Алманды мыктап алалы!
Түпкү журттун түк койбой,
Түгөтө чаап кыралы!”.
Жаа жамгырдай атылып;
Жер карарып түн болуп.
Көк бетнне чаң толуп,
Көргөнгө дүмөк күн болуп,
Аскер селдей каптады,
Ат жеткен жерин таптады,
Кайрат кылып кеп айтпай,
Текечи кан, Шыгай кан
Ала-Тоо бойлоп качканы.
Текечи, Шыгай кутулуп,
Нойгуттардын Акбалта —
Арыстан калды тутулуп.
Адырда жылкы алты сан
Алооке тийип кетти эми.
Тоодогу жылкы тогуз сан
Токтотпой айдап өттү эми.
Кыйла жанды кырды эми,
Кыздарды олжо кылды эми.
Алооке сурак кылганы,
Аябай бузук салганы.
Бул Алты шаар, Маргалаң,
Аяк жагы Кокон кан,
Ордолуу* жайык көк жөкөр,
Орчуну Букар, Самаркан
Саны кетип тарады.
Ак үйлүү болду Алооке,
Журттун баарын карасаң,
Дал ошого карады.
Алоокенин азабы
Ажыдаардай толгону.
Алооке келет дегенде,
Ыйлаган бала сооронду...
Күздүн күнү болгондо,
Түтүнгө асый салганы,
“Түгөтөмүн азыр!” — деп,
Түк койбой жыйып алганы.
Жазга маал болгондо,
Жалдуу байтал мингизбейт,
Күздүн күнү болгондо,
Куйруктуу козу жегизбейт.
Үч үйлүүгө бир казан
Жалгыз үйгө каратты,
Каяшаяк бергендин
Колуна чеге кадатты.
Кыштын күнү болгондо,
Кыздан алым баштады,
“Кызды кантип бердик” — деп,
Көзүнө кан аралаш жаш толуп,
Ата-эне ыйлап жатканы.
Өлөмүн деп өлө албай,
Өз жанын өзү кыя албай,
Өкүмү жок курган журт,
Мүшкүл болду ушундай!
ЖОМОК БАШЫ…
Э... э... э...й, байыркынын жомогу,
Баштаса келер оролу.
Эзелкинин жомогу,
Эстесе келер оролу.
Жармы төгүн, жармы чын,
Жарандардын көөнү үчүн.
Жабыратып айтабыз,
Жолборс Манас жөнү үчүн.
Көбү төгүн, көбү чын,
Көпчүлүктүн көөнү үчүн,
Күпүлдөтүп айтабыз.
Көк жал эрдин жөнү үчүн.
Жанында болгон киши жок,
Деги жалганы менен иши жок.
Төрүндө жаткан киши жок,
Мунун төгүнү менен иши жок.
Бабаңардын жомогу.
Баштабасак болобу?
Атаңардын жомогу,
Айтпай кетсек болобу?
Уламадан уккан сөз,
Угуту өнүп чыккан сөз.
Карылардан алган сөз,
Калк ичинде калган сөз.
Арбын жомок — толгон сөз,
Ат көтөргүс болгон сөз.
Арсыздарга токтолбой,
Азамат-эрге конгон сөз.
Кай бирөөнүн калпы көп,
Какжыраган салты көп
Качырлашып сайышкан,
Калпынан ашкан алпы көп.
Намыска тууган кара көк,
Ок тиштемей анты көп.
Атабыз өткөн айкөл, шер,
Алтайга барып туулган.
Атын жаттап кары-жаш,
Ааламга даңкы угулган.
Жектешкени болгон бас,
Жетик экен эр Манас;
Жергесине эл толуп,
Жердегени кең Талас!
Э... э... э...й, байыркылар кеп айткан,
Баатыр ушул деп айткан.
Андагылар кеп айткан,
Арыстан ушул деп айткан.
Абалтан калган бул кепти,
Айта келсек бул кезде,
Айланып сансыз жыл өттү.
Көпкөк темир кийинген,
Жоо дегенде жүгүргөн,
Жон-жондон желдей зуулдап,
Жолборстой сүрдүү эр өттү,
Эр өтпөсө ким өттү?
Эчен кылым эл өттү!
Тоо бузулуп сай болду,
Сай козголуп тоо болду.
Аты калып, өзү жок,
Ар канча деңиз жоголду.
Элүү жылда эл жаңы,
Жүз жылда болуп жер жаңы,
Бабаңардан уруктап,
Биз экенбиз бер жагы.
Көктөн учкан канаттуу,
Жерден сызган туяктуу.
Көп экенин ким билсин
Ушул жомок сыяктуу.
Эрендерден калган сөз,
Энчи кылып алган сөз,
Кан жүрөккө конгон сөз,
Кайнап ичке толгон сөз.
Жоого аттанган баатырдын,
Жан-жөөкөрү болгон сөз,
Уккан жандын курсагы.
Ушунчалык тойгон сөз.
Чечендерди черткен сөз,
Бечелдерди чеккен сөз.
Белес-белден бороондоп,
Беш удургуп өткөн сөз.
Кызыл бороон кыр менен,
Кыйкырык-чуу, сүр менен.
Сүрдүкпөгөн тил менен,
Кардыкпаган үн менен.
Аркар баскан бел менен,
Булут шашкан жел менен.
Катар арыш керген сөз,
Кошо жашап келген сөз.
Баласына атасы
Энчи кылып берген сөз.
Жайнап түшсө мөндүрдөй,
Жалпы журтум терген сөз.
Андай болсо калайык,
Эми муну таштайлы.
Айкөлүңдүн өзүнүн,
Жомогунан баштайлы.
Кыргызский героический эпос «Манас»
Кыргызский народ вправе гордиться богатством и многообразием устного поэтического творчества, вершиной которого является эпос «Манас». В отличие от эпосов многих других народов, «Манас» сложен от начала до конца в стихах, что лишний раз свидетельствует об особом уважении кыргызов к искусству стихосложения.
Эпос состоит из полумиллиона стихотворных строк и превосходит по объему все известные мировые эпосы: в двадцать раз «Илиаду» и «Одиссею», в пять раз – «Шахнамэ», в два с лишним раза – «Махабхарату».
Грандиозность эпоса «Манас» составляет одну из отличительных особенностей эпического творчества кыргызов. Она объясняется рядом существенных обстоятельств, и, прежде всего, своеобразием истории народа. Кыргызы, являясь одним из древнейших народов Центральной Азии, на протяжении всей своей многовековой истории подвергались нападениям могущественных завоевателей Азии: киданей (кара-китаев) в конце X в., монголов в XIII в., джунгаров (калмыков) в ХVI–ХVIII вв. Под их ударами пали многие государственные объединения и племенные союзы, ими истреблены целые народы, исчезли со страниц истории их названия. Только сила сопротивляемости, упорство и героизм могли спасти кыргызов от полного уничтожения. Каждое сражение изобиловало подвигами. Мужество и героизм стали предметом поклонения, темой воспевания. Отсюда героический характер кыргызских эпических поэм и эпоса «Манас».
Как один из древнейших кыргызских эпосов «Манас» представляет собой наиболее полное и широкое художественное отображение многовековой борьбы кыргызского народа за свою независимость, за справедливость и счастливую жизнь.
При отсутствии фиксируемой истории и письменной литературы в эпосе нашли отражение жизнь кыргызского народа, его этнический состав, хозяйство, быт, обычаи, нравы, эстетические вкусы, этические нормы, его суждения о человеческих достоинствах и пороках, представления о природе, религиозные предрассудки, язык.
К эпосу как к наиболее популярному произведению постепенно притягивались сходные по идейному содержанию самостоятельные сказки, легенды, былины, поэмы. Есть основание предположить, что такие эпизоды эпоса, как «Поминки по Кокетею», «Рассказ об Алмамбете» и другие бытовали когда-то как самостоятельные произведения.
У многих среднеазиатских народов, имеются общие эпосы: у узбеков, казахов, каракалпаков – «Алпамыш», у казахов, туркменов, узбеков, таджиков – «Кер-Оглы» и т. д. «Манас» бытует только у кыргызов. Поскольку наличие или отсутствие общих эпосов связано с общностью или отсутствием культурно-исторических и географических условий в период возникновения и существования эпосов, то можно прийти к выводу о том, что формирование эпопеи у кыргызов происходило в иных географических и исторических условиях чем в Средней Азии. События, рассказывающие о древнейших периодах истории кыргызского народа, подтверждают это. Так, в эпосе прослеживаются некоторые характерные черты древней общественной формации – военной демократии (равноправие членов дружины в распределении военных трофеев, выборность военачальников-ханов и др.).
Архаичный характер носят названия местностей, наименования народов и племен, собственные имена людей. Архаичен и строй стиха эпоса. Кстати, древность эпоса находит подтверждение в исторических сведениях, содержащихся в «Маджму ат-Таварих» – письменном памятнике начала XVI в., где рассказ о богатырских подвигах юного Манаса рассматривается в связи с событиями второй половины XIV в.
Возможно, что первоначально он был создан и бытовал в форме небольшого прозаического сказа о богатырских делах людей, героически спасших народ от истребления. Постепенно талантливые сказители превратили его в песню-былину, которая затем усилиями каждого поколения разрослась в большую поэму, включившую в себя новые исторические события, новых персонажей, усложняясь все дальше в своем сюжетном построении.
Постепенное развитие эпоса привело к его циклизации. Каждому поколению богатырей: Манасу, его сыну Семетею, внуку Сейтеку – посвящены сюжетно связанные между собой поэмы. Первая часть трилогии посвящена легендарному Манасу – центральной фигуре эпопеи. В основе ее лежат реальные события из более ранней истории кыргызов – от периода военной демократии до патриархально-феодального общества. Описываемые события происходили главным образом на территории от Енисея через Алтай, Хангай до Средней Азии. Поэтому можно сказать, что первая часть эпоса охватывает почти всю многовековую дотяньшаньскую историю народа.
Надо полагать, что первоначально эпос бытовал без циклизации, но имел трагическую концовку – в финале «Великого похода» погибают в неравном бою почти все положительные герои. Вероломный Конурбай смертельно ранит Манаса. Но слушатели не хотели мириться с таким финалом. Тогда была создана вторая, часть поэмы, посвященная описанию жизни и подвигов второго поколения героев – сына Манаса Семетея и его сподвижников, которые повторяют подвиги своих отцов и добиваются победы над иноземными захватчиками.
Исторический фон поэмы «Семетей» соответствует примерно периоду джунгарского нашествия (ХVI–ХVIII вв.). Действие происходит в пределах Средней Азии. Любимые герои также становятся жертвой несправедливости; однако виновниками их гибели оказываются не иноземные захватчики, а внутренние враги – предатели, узурпаторы, ставшие деспотами своего народа.
Жизнь требовала продолжения борьбы с внутренними врагами. Этому и посвящена третья часть трилогии – поэма «Сейтек». Здесь завершается восстановление справедливости и свободы. Именно в этом, в высокой благородной цели – защита родины от иноземных захватчиков и избавление народа от ига деспотов – основная идея трилогии «Манас».
Первая часть трилогии – поэма «Манас» – начинается с описания страшного народного бедствия, явившегося следствием вероломного нападения китайцев во главе с Алооке-ханом на страну кыргызов. Народ разогнан по разным странам света, разорен, разграблен, терпит всяческие унижения. В такой критический момент в семье престарелого и бездетного Джакипа, сосланного из родных мест на далекий Алтай к враждебным калмыкам, рождается необыкновенный ребенок, который растет не по годам, а по дням, наливаясь сверхъестественной силой. Быстро распространившаяся весть о появлении на свет богатыря приводит в ужас и калмыков, издевавшихся над кыргызами на Алтае, и китайцев, изгнавших кыргызов с родной земли Ала-Тоо. Чтобы расправиться с будущим грозным врагом, китайцы и калмыки предпринимают неоднократные нападения, но их успешно отбивает дружина юного Манаса, сплотившего вокруг себя верных соратников («кырк чоро» – сорок дружинников). Нашествие агрессоров вынуждает кыргызские племена объединиться вокруг богатыря Манаса, которого избирают предводителем 40-племенного кыргызского народа.
Возвращение алтайских кыргызов на родину связано с многочисленными войнами, где главная роль отведена любимому герою – Манасу.
Кыргызы вновь занимают свои земли на Тянь-Шане и Алае в результате победы над войсками Текес-хана, преграждавшего путь из Алтая к Ала-Тоо; Ахунбешим-хана, завладевшего Чуйской и Иссык-Кульской долинами; Алооке-хана, изгнавшего кыргызов из Ала-Тоо и Алая; Шоорук-хана – выходца из Афганистана. Самой тяжелой и длительной была война против китайских войск во главе с Конурбаем («Великий поход»), откуда Манас возвращается смертельно раненным.
Вся первая часть эпоса представляет собой описание малых и больших войн (походов). Конечно, в нем есть и эпизоды, повествующие и о мирной жизни.
Самым мирным, казалось бы, должен быть эпизод «Женитьба на Каныкей», однако и здесь богатырский стиль повествования строго выдержан. Манас прибывает к невесте в сопровождении своей дружины. Несоблюдение Манасом традиционного обычая при встрече с невестой вызывает с ее стороны притворную холодность, а грубость жениха заставляет ее нанести ему рану. Поведение невесты выводит Манаса из терпения. Он приказывает дружинникам напасть на город, наказать всех его жителей, в первую очередь невесту и ее родителей. Воины готовы к нападению. Но мудрец Бакай предлагает дружинникам создать лишь видимость нашествия.
Родственникам Манаса – кёзкаманам – нет дела до интересов народа. Слепая зависть толкает их на преступление: они устраивают заговор, отравляют Манаса и захватывают власть в Таласе. Только мудрая Каныкей смогла исцелить Манаса. Он восстанавливает порядок в Таласе и наказывает злоумышленников.
Строго выдержан богатырский стиль и в эпизоде «Поминки по Кокетею». Этому стилю соответствуют сцены прибытия на поминки ханов разных народов и племен со своими многочисленными войсками; поясной борьбы (куреш) между прославленными богатырями Кошоем и Джолоем, отстаивающих честь своего народа. В турнире по стрельбе в джамбу (слиток золота), требующем высокого мастерства воина, победителем вышел Манас. Состязание же Манаса с Конурбаем на пиках по существу явилось единоборством предводителей двух враждебных сторон. Огорчение побежденного Конурбая беспредельно, и он тайком готовит свое войско к разграблению кыргызов.
В завершение поминок устраивается самый интересный и популярный вид спорта – скачки. И здесь, несмотря на устраиваемые Конурбаем заслоны и препятствия, первым к финишу приходит манасовский Аккула. Не вынеся позора поражения во всех состязаниях, китайцы и калмыки во главе с Конурбаем, Джолоем и Алооке грабят кыргызов и угоняют табуны.
Эпизод «Великий поход» на китайскую столицу Бейджин по сравнению с эпизодами других походов является самым крупным по объему и самым ценным в художественном отношении. Здесь герои оказываются в различных условиях длительного похода и жестоких сражений, где испытываются их стойкость, преданность, храбрость, обнажаются положительные и отрицательные черты характера. Красочно представлена природа, ее фауна и флора; эпизод не лишен фантазии и элементов мифологии. Батальные сцены отличаются отточенностью и совершенством стиха. В центре внимания главные герои: Манас и его ближайшие помощники – Алмамбет, Сыргак, Чубак, Бакай. Должная роль отведена их боевым коням, сказочному оружию, но в конечном счете победа на стороне тех, кто обладает могучей физической силой. Противники Манаса не менее сильны, но они коварны и вероломны, порою в единоборстве берут верх. В конце концов они оказываются побежденными. Столица китайцев Бейджин покорена. По варианту С. Каралаева, кыргызы добились полной победы ценою жизни многих лучших богатырей – Алмамбета, Сыргака, Чубака, а сам Манас возвращается тяжело раненным в Талас, где вскоре умирает. Оставшаяся вдовой с младенцем Семетеем Каныкей воздвигает мужу мавзолей. Этим заканчивается первая часть эпопеи. В ней от начала до конца строго выдержан героический стиль, который отвечает основной идее поэмы – борьбе за объединение кыргызских племен, за их независимость и свободу.
На ранних стадиях развития общества, в эпоху, когда возник эпос, войны были весьма истребительны, поэтому многие народы и племена, довольно многочисленные и сильные, со временем совершенно исчезали. И, если кыргызы на протяжении более чем двух тысяч лет сохранились как народ, несмотря на постоянные столкновения с уйгурами, китайцами, чингизхановскими полчищами, джунгарами, то это объясняется их сплоченностью, храбростью и свободолюбием. Воспевание мужества и отваги в борьбе за свободу и независимость отвечало духу народа. Именно этим можно объяснить героический пафос эпоса, его многовековое бытование, его популярность.
Смерть любимого героя, трагический конец поэмы не устраивали слушателей. Сказание должно было иметь продолжение, тем более что для этого оставался повод: главный соперник Манаса коварный зачинщик всех кровавых столкновений Конурбай спасся в «Великом походе» бегством.
Начало поэмы «Семетей» трагично. Власть узурпируется завистливыми родичами Абыке и Кёбёш, которые уничтожают все, что напоминает о Манасе, заботятся лишь о своем благополучии, грабят народ. Вызывает жалость участь оставшихся в живых героев первой части трилогии: мудрец Бакай превращен в раба, бабушка Чыйырды – мать Манаса и Каныкей, переодетые в нищих, бегут к родителям Каныкей, спасая жизнь Семетея. Детство его проходит у родного брата матери в царстве Темир-хана в неведении о родителях и родине. Детские годы Семетея менее богаты подвигами, чем детские годы Манаса, но он достаточно силен, познает искусство сражаться и побеждать. В четырнадцатилетнем возрасте будущий герой узнает о родителях и родном народе, страдающем под игом узурпаторов.
Вернувшись в Талас, Семетей с помощью народа расправляется со своими противниками и забирает власть. Он вновь сплачивает разрозненные племена и устанавливает мир. Наступает небольшая передышка.
Завистники Семетея: его дальний родич Чинкожо и его друг Толтой – решили напасть на столицу Ахун-хана, чтобы овладеть его дочерью красавицей Айчурек, до рождения которой отец и Манас объявили себя сватами. Враги осадили город, Ахун-хан вынужден просить двухмесячный срок на сборы невесты. Тем временем Айчурек, превратившись в белого лебедя, облетает все страны света в поисках достойного жениха, который наказал бы насильников, принесших страдания жителям ее города. С высоты небес она рассматривает прославленных богатырей всех народов и земель, с женской наблюдательностью оценивая каждого. Но краше и сильнее Семетея нет богатыря, живописнее Таласа нет места на земле. Чтобы увлечь возлюбленного, она похищает его любимого белого кречета Акшумкар.
Описание встречи невесты и жениха пестрит этнографическими подробностями. Сцены молодежных игр полны шуток, задора и юмора. Однако, чтобы стать супругами, одной любви недостаточно: надо победить насильника, требующего руки Айчурек.
Длительная и упорная борьба с несметным войском противника заканчивается победой Семетея. Снова перед слушателями устраиваются пиры, игры, свадебные церемонии.
Семетей добился руки прелестной Айчурек. Началась тихая мирная жизнь. Но этические нормы времени требуют от нового поколения богатырей отмщения тому, кто повинен в несправедливой гибели их отцов.
Поход Семетея на Бейджин и борьба с коварным Конурбаем, также готовившимся к выступлению против кыргызов, во многом напоминает не только по фабуле, но и в подробностях «Великий поход» из первой части трилогии. Ни сказочная физическая сила, которой обладает Семетей и его ближайший сподвижник Кюльчоро, ни волшебство – ничего не могло одолеть неуязвимого Конурбая. В конце концов китайский богатырь был побежден, поддавшись на хитрость Кюльчоро.
После возвращения в Талас сам Семетей в борьбе с завистником Кыяз-ханом становится жертвой измены со стороны вапаившего на него злобу Канчоро. Изменники становятся правителями. Айчурек насильно увезена Кыяз-ханом: закованы в кандалы и делят участь рабов Каныкей, Бакай, Кюльчоро.
Такой печальный финал поэмы «Семетей» не отвечал народному духу, и со временем создается третий генеалогический цикл – поэма о Сейтеке, внуке Манаса. Её главной темой является борьба героев против внутренних врагов – предателей и деспотов, нечестным путем захвативших власть и безжалостно угнетающих народ.
В Таласе кыргызы изнывают под игом изменника Канчоро и жаждут освобождения, а в другом царстве, в стране Кыяз-хана, рождается Сейтек – будущий герой поэмы. Умной Айчурек удается хитростью спасти ребенка от попыток Кыяз-хана умертвить его. Выросший среди пастухов Сейтек узнает о своей родословной, о родине, судьбах родителей и верных друзьях. Сейтеку удается вылечить парализованного богатыря Кюльчоро. С ним он совершает поход в Талас и при поддержке народа ниспровергает Канчоро. Итак, изменник и деспот наказан, народу возвращена свобода, справедливость восторжествовала.
Казалось бы на этом должна быть закончена эпопея. Однако она имеет различное продолжение у разных сказителей.
У С. Каралаева, от которого записаны все три части эпоса, на кыргызов нападает сын Джельмогуза.
У сказителя Ш. Рысмендеева, также продиктовавшего все три части эпоса на Талас совершает поход не мифологический Сарыбай, а вполне реальная фигура – сын знаменитого Конурбая по имени Куялы. Изложенная выше фабульная схема каждого цикла характерна для всех известных вариантов эпоса и составляет его основной сюжет. Однако, сопоставляя варианты, записанные со слов разных сказителей, нетрудно заметить некоторые тематические и сюжетные расхождения.
Так, походы Манаса на Север и Запад есть только у сказителя Сагымбая Орозбакова, паломничество Чубака в Мекку – только у Саякбая Каралаева. Иногда общеизвестный мотив объединения кыргызских племен заменяется мотивом объединения тюркских племен.
В эпосе «Манас» прослеживаются следы древнего тенгрианского верования кыргызов. Так, главные герои перед походами клянутся, поклоняясь небу и земле.
Кто изменит клятве,
Пусть накажет его чистое небо,
Пусть накажет его земля,
Покрытая растительностью.
Иногда предметом поклонения является боевое оружие или огонь:
Пусть накажет пуля Аккелте,
Пусть накажет запал фитиля.
Конечно, ислам также нашел свое отражение, хотя исламизация эпоса имеет, надо сказать, поверхностный характер, заметна больше всего в мотивировках действий. Так, одной из главных причин ухода Алмамбета из Китая послужило принятие им мусульманства.
Безусловно, исламские мотивы введены в эпос «Манас» сказителями позднейших веков.
В любом варианте положительные персонажи: Манас, Алмамбет, Бакай, Каныкей, Сыргак, Чубак, Семетей, Сейтек, Кюльчоро – наделены чертами настоящих героев – беспредельной преданностью своему народу, стойкостью, выдержкой, мужеством, находчивостью, готовностью пожертвовать жизнью в интересах родины. Эти бессмертные качества патриота проявляются героями не на словах, а в поступках и действиях в различных ситуациях, при самых трагических обстоятельствах.
Героический эпос «Манас» дорог еще и тем, что описываемые в нем события имеют реальную основу. Они отражают историю формирования кыргызского народа из родов и племен, о чем свидетельствуют передаваемые устами Манаса строки:
Из белого марала сделал я корову.
Из перемешанных племен сделал народ.
События, которые решали судьбу кыргызского народа, нашли в эпосе яркое отражение. Встречающиеся в нем загадочные имена людей, названия городов, стран, народов отражают те или иные события различных этапов истории народа. Центральный батальный эпизод «Великий поход» на Бейджин напоминает победу кыргызов в IX в. над уйгурами с захватом их городов, в том числе и Бейтин (или Бей-чжен), возвращенных обратно только в конце X в.
Если учесть свойственное для устного народного творчества переосмысление событий и имен, то названные в эпосе то китайцами, то калмыками главные враги кыргызского народа: Алооке, Джолой, Эсенхан – являются скорее всего прототипами реальных личностей, чьи имена встречаются в летописях. Например, Эсенхан (по калмыцки Эсентайджи) предводительствовал джунгарским (калмыцким) войском в XV в. Аляку возглавлял джунгарское нашествие в XVII в, а Блюй (начальному кыргызскому «дж» соответствует «е» в других тюркских языках) был предводителем киданских (кара-китайских) войск – племен монгольского происхождения, двигавшихся с Северного Китая и разгромивших сначала кыргызское государство в конце X века, а затем завоевавших всю Центральную и Среднюю Азию от Енисея до Таласа в XII в.
В непосредственной связи с именами личностей следует рассматривать и названия народов, которые фигурируют в эпосе как захватчики (китай, калмак, манчжур). Кровавые столкновения с ними навсегда сохранились в памяти кыргызов.
С другой стороны, названо немало народов и племен, с кем кыргызы находились в дружеских связях и совместно выступали против захватчиков и притеснителей. В качестве сюзников в эпосе упоминаются ойроты, погон, нойгуты, катаганы, кыпчак, аргыны, джедыгеры и другие, вошедшие позже в этнические группы казахов, узбеков, монголов, таджиков.
Надо полагать, что и положительные персонажи эпоса также имеют своих прототипов, имена которых народ бережно сохранил в эпосе, заменявшем в течение многих веков письменную литературу и летописание. В «Манасе» много фантастических персонажей: «сдвигающий горы» великан Мадыкан; подобный циклопу в «Одиссее» Гомера одноглазый Малгун, у которого есть только одно уязвимое место – зрачок; животные, служащие дозорными; крылатые кони-тулпары, говорящие по-человечьи. Здесь происходит немало чудес: превращение Айчурек в лебедя, изменение погоды по желанию Алмамбета и др., выдержан гиперболизм: несметное число войск может без привала двигаться в течение 40 дней; в качестве калыма могут быть пригнаны сотни тысяч голов скота и в придачу к ним бесчисленное множество диких зверей; один богатырь может справиться с сотнями и даже тысячами воинов противника и т.п. Однако фантастика и гиперболизм служат художественным средством для создания бессмертных образов реальных людей, отдавших жизнь за свободу и независимость своего народа. Истинное наслаждение находят слушатели эпоса не в его фантастике, а в жизненности и реалистичности идей и устремлений героев.
Манас в первой части трилогии собирательный образ. Он наделен всеми чертами идеального богатыря, предводителя войск народной дружины. Обрисовке его образа подчинены все композиционные элементы эпоса: ситуация, мотивы, интриги и т.д. В качестве эпитетов для него служат названия самых сильных и страшных зверей: арстан (лев), каблан (леопард), сырттан (гиена), кёкджал (сивогривый волк). Несмотря на позднейшее стремление сказителей придать образу Манаса некоторые черты феодального властителя – хана, в основных тематически и сюжетно связанных эпизодах он остается подлинно народным героем, заслуживающим любовь и славу за храбрость и отвагу в борьбе с врагами родины. Во всех столкновениях с вражеским войском победа обеспечивается личным участием Манаса в качестве рядового бойца-богатыря. Подлинный Манас не ревностен к власти, поэтому в великом походе на Бейджин он передает жезл главнокомандующего мудрецу Бакаю, а затем богатырю Алмамбету.
Второстепенные герои в эпосе служат как бы для усиления образа главного героя. Величие Манаса поддерживается его легендарными сподвижниками – сорока дружинниками («кырк чоро»). Наиболее прославленными из них являются мудрые старцы-богатыри Кошой и Бакай, молодежь: Алмамбет, Чубак, Сыргак и др. Они также отличаются могучей физической силой и отвагой, спаяны дружбой и взаимной выручкой в бою. Для каждого из них Манас идеал, честь и слава, его имя служит им боевым кличем.
Каждый из героев наделен определенными качествами. Манас – обладатель несравненной физической силы, хладнокровен, большой стратег; Бакай – мудрец и богатырь, самый лучший советчик Манаса. Алмамбет – китаец по происхождению, необыкновенный богатырь, обладатель тайн природы. Сыргак по силе равен Алмамбету, храбр, вынослив, ловок. Манасовская дружина «кырк чоро» способна поразить любого численно превосходящего врага.
Характеристика отрицательных персонажей также служит для возвеличивания главного героя. Образу Манаса противостоит образ его главного противника – Конурбая, сильного, но вероломного и завистливого. Джолой бесхитростен, но обладает неиссякаемой силой.
В эпосе есть и незабываемые образы женщин. Особенно обаятельна жена главного героя – Каныкей. Она не только мать, воспитывающая в сыне честность, беспредельную любовь к родине, но и самоотверженная женщина, готовая идти на жертвы во имя интересов народа. Она труженица, искусная мастерица, под чьим руководством женщины сшили своим воинам непробиваемую экипировку. Она излечивает Манаса от смертельной раны, спасает его, когда он, раненный предателем, остался один на поле боя. Она – мудрая советчица Манаса.
В характере героев первого и второго поколений много общего. Образ Семетея как богатыря по сравнению с образом Манаса менее колоритен, но его любовь к Родине, патриотизм воссоздаются очень красочно. Здесь и переживания разлученного со своим народом юноши, и борьба его с иноземными захватчиками, и смертельные схватки с изменниками родины. В «Семетее» продолжают развитие образ бабушки Чыйырды – матери Манаса, образ старца-мудреца Бакая. Вместе с тем появляются новые типы героев. Айчурек с ее романтизмом и патриотизмом противостоит Чачыкей – честолюбивая предательница. Образ Кюльчоро во многом напоминает образ его отца Алмамбета. Кюльчоро противопоставлен обидчивому и эгоистичному Канчоро, который становится изменником и предателем. В конце второй и начале третьей поэмы он выступает как узурпатор, деспот, бесжалостный угнетатель народа. В поэме «Сейтек» образ Кюльчоро напоминает знакомый нам образ мудреца Бакая: он и могущественный богатырь, и мудрый советчик Сейтека.
Главный герой третьей части трилогии – Сейтек выступает защитником народа от угнетателей и деспотов, борцом за справедливость. Он добивается объединения кыргызских племен, с его помощью наступает мирная жизнь.
В конце поэмы любимые герои эпоса: Бакай, Каныкей, Семетей, Айчурек и Кюльчоро – прощаются с людьми и становятся невидимыми. Вместе с ними исчезают любимые Манасом белый кречет Акшумкар, собака Кумайик, неутомимый конь Семетея – Тайтору. В связи с этим в народе бытует легенда о том, что все они до сих пор живут, бродят по земле, иногда показываются избранным, напоминая о подвигах сказочных богатырей Манаса и Семетея. Эта легенда представляет собой поэтическое воплощение веры народа в бессмертие любимых персонажей эпоса «Манас».
Поэтические приемы эпоса соответствуют героическому содержанию и масштабности его объема. Каждый эпизод, чаще представляющий собою тематическую и фабульно самостоятельную поэму, подразделяется на песни-главы. В начале главы мы имеем дело со своеобразным вступлением, прелюдией полупрозаической и речитативной формы (жорго сёз), где соблюдаются аллитерация или конечная рифма, но без размера стихи. Постепенно жорго сёз переходит в ритмический стих, количество слогов которого колеблется от семи до девяти, соответствуя ритмике и напевной музыке, характерной для эпоса. Каждая строка независимо от колебания количества стихов распадается на две ритмические группы, каждая из которых имеет свое музыкальное ударение, не совпадающее с экспираторным ударением. Первое музыкальное ударение падает на второй слог с конца первой ритмической группы, а второй – на первый слог второй ритмической группы. Такое размещение придает строгую стихотворную симметричность всей поэме. Ритмичность стиха поддерживается конечной рифмовкой, которая иногда может заменяться начальным благозвучием – аллитерацией или ассонансом. Часто рифмам сопутствует аллитерация или ассонанс. Иногда мы имеем редко наблюдаемое в стихосложении сочетание всех видов благозвучия наряду с конечной рифмовкой, внешней и внутренней аллитерацией:
Канатын кайра каккылап,
Куйругун кумга чапкылап...
Строфа имеет различное количество стихов, чаще всего оно встречается в виде однорифменной длинной тирады, которая обеспечивает сказителю грандиозного произведения нужный темп исполнения. Применяются в эпосе и другие формы организации стиховой структуры (редиф, анафора, эпифора и др.). При создании образов используются различные художественные приемы. Герои рисуются динамически в непосредственных действиях, в борьбе, в столкновениях с врагами.
Картины природы, встреч, битв, психологическое состояние персонажей передаются в основном путем повествования и служат дополнительным средством для портретной характеристики.
Излюбленным приемом при создании портретов является антитеза с широким применением эпитетов, в том числе и постоянных. Например: «кан жыттанган» – пропахший кровью (Конурбай), «дан жыттанган» – зерном пропахший (к Джолою, намек на его обжорство); «капилетте сёз тапкан, караўгыда кёз тапкан» (к Бакаю) – видящий в темноте, в безнадежном положении выход находящий.
Что касается стиля, то наряду с господствующим героическим тоном изложения имеет место лирическое описание природы, а в поэме «Семетей» – и любовная романтика.
В зависимости от содержания используются в эпосе и общераспространенные народные жанровые формы: керээз (завещание) в начале эпизода «Поминки по Кокетею», арман (песня-жалоба на судьбу) Алмамбета при раздоре с Чубаком в «Великом походе», санат – песня философского содержания и др.
Гипербола преобладает как средство изображения героев и их действий. Гиперболические размеры превосходят все известные эпические приемы. Здесь мы имеем дело с предельно сказочным преувеличением.
Широкое и всегда уместное употребление эпитетов, сравнений, метафор, афоризмов и других экспрессивных средств воздействия еще больше пленяет слушателя «Манаса».
Язык поэмы доступен современному поколению так как эпос жил в устах каждого поколения. Его исполнители, будучи представителями определенного диалекта, выступали перед народом на понятном ему наречии.
Несмотря на это, в лексике немало архаичного, что может служить материалом для восстановления древней топонимики, этнонимики и ономастики кыргызского народа. В лексике эпоса нашли отражение различные изменения культурно-экономических и политических взаимоотношений кыргызов с другими народами. В нем можно встретить немало слов иранского и арабского происхождения, слов общих для языков среднеазиатских народов. Заметно влияние и книжного языка, особенно в варианте Сагымбая Орозбакова, который был грамотен и проявлял особый интерес к книжным сведениям. Лексика «Манаса» не лишена неологизмов и русизмов. Например: мамонот из русского «мамонт», илекер из русского «лекарь», зумрут из русского «изумруд» и т.д. В то же время каждый сказитель сохраняет особенности своего диалекта.
Синтаксические особенности языка эпоса связаны с грандиозностью его объема. Для усиления темпа изложения поэтического материала в качестве стилистического приема широко используются длинные обороты с нанизанными причастными, деепричастными и вводными предложениями, порою в необычном сочетании. Такое предложение может состоять из трех и более десятков строк. В тексте эпоса встречаются характерные для больших по объему устных произведений отдельные нарушения грамматической связи (анаколуф), вызванные необходимостью сохранения размера стиха или рифмы.
В целом язык эпоса выразителен и образен, богат нюансами, ибо над его шлифовкой трудились лучшие таланты народной словесности предыдущих эпох. Эпос «Манас», как самый крупный памятник, вобравший в себя все лучшее и ценное из словесно-речевой культуры народа, сыграл и играет неоценимую роль в формировании общенародного языка, в сближении его диалектов, в шлифовке грамматических норм, в обогащении словарного состава и фразеологии общенационального кыргызского литературного языка.
Историко-культурное значение эпоса «Манас» заключается и в том, что он в течение веков оказывал существенное влияние на формирование эстетических вкусов и национального характера кыргызского народа. Эпос прививает слушателям (читателям) любовь ко всему прекрасному, возвышенному, вкус к искусству, поэзии, музыке, красоте человеческого духа, трудолюбию, героизму, храбрости, патриотизму, верности другу, любовь к реальной жизни, красоте природы. Поэтому не случайно, что эпос «Манас» служит источником вдохновения мастеров кыргызского советского искусства в создании художественных произведений.
Любимые образы: Манас, Каныкей, Бакай, Алмамбет, Семетей, Кюльчоро, Айчурек, Сейтек и другие бессмертны прежде всего потому, что они обладают такими высокими моральными качествами, как беспредельная любовь к родине, честность, храбрость, ненависть к захватчикам, предателям. Героический эпос «Манас» благодаря своей высокой художественности заслуженно занимает достойное место на полке мировых шедевров устного народного творчества.
Эпос "Манас". Мифы и легенды Кыргызстана.
После смерти могущественного, мудрого и отважного кыргызского хана Ногоя старые враги кыргызов китайцы, воспользовавшись нерешительностью его преемников, захватывают земли кыргызов и вытесняют их из Ала-Тоо. Потомки Ногоя изгоняются в отдалённые края. Оставшиеся попадают под жестокий гнёт захватчиков и становятся рабами. Младший сын Ногоя Жакып изгоняется на Алтай, и многие годы вынужден прислуживать алтайским калмакам. Занимаясь хлебопашеством и работая на золотых рудниках, ему удается разбогатеть. В зрелом возрасте Жакып становится владельцем неисчислимого количества скота, но его душу гложет обида на то, что судьба не дала ни одного наследника. Он печалится и молит всевышнего о жалости, посещает святые места и приносит жертвы. Наконец, после чудесного сновидения его старшая жена зачала ребёнка. Спустя девять месяцев она родила мальчика. В этот же день в табуне Жакыпа появляется на свет жеребёнок, которого он предназначает своему новорождённому сыну.
Жакып на радостях устраивает большой пир и называют мальчика Манас. С детских лет в нём проявляются необычные качества, он отличается от всех своих сверстников необычайной физической силой, озорством и щедростью. Слава о нём разносится далеко за пределы Алтая. Живущие на Алтае калмаки спешат сообщить китайскому хану Эсенкану весть о том, что у непокорных кыргызов появился батыр, которого, пока он еще не возмужал, следует захватить в плен и уничтожить. Эсенкан отправляет к кыргызам своих лазутчиков, переодетых в торговцев, и дает задание пленить Манаса. Они застают юного богатыря во время игры в ордо и пытаются захватить его. Манас вместе со своими сверстниками захватывает лазутчиков, все добро каравана раздает простому люду.
Против кыргызов направляется многотысячное войско калмакского богатыря Нескары. Объединив все соседние народы и племена, Манас выступает против Нескары одерживает блестящую победу. Оценив заслуги юного богатыря, видя в нём своего заступника, многие кыргызские роды, а также соседние племена маньчжуров и калмаков, решают объединиться под его началом. Манас избирается ханом.
Манас вступает в неравную битву с уйгурами и одерживает победу. В этой битве неоценимую помощь ему оказывает хан кыргызского племени катаганов батыр Кошой. Один из побеждённых уйгурских правителей Кайыпдан отдает Манасу свою дочь Карабёрк, которая сама выражает желание стать женой батыра.
По предложению Кошоя, Манас решает вернуть народу родные земли Ала-Тоо, захваченные противниками кыргызов. Собрав войско, он вступает в битву и побеждает. Кыргызы принимают решение перекочевать с Алтая на свои исконные земли. Манас со своим родом размещается возле священных чёрных гор Азирет.
Старый враг кыргызов - китайский хан Алооке, принимает решение остановить экспансию кыргызов и начинает готовиться к походу. Узнав об этом, Манас срочно выступает в поход со своими сорока дружинниками. Он легко рассеивает войско врагов и захватывает ставку хана Алооке. Видя решительность и отвагу богатыря Манаса, Алооке решает заключить с кыргызами мир и, в знак признания покорности, отдает Манасу своего сына Бооке.
В это время на южных рубежах усиливается противостояние кыргызских родов с афганским ханом Шоруком. Собрав войско, Манас вступает в битву. Побежденный афганский правитель заключает с кыргызами дипломатический брачный союз, выдав свою дочь Акылай за Манаса и отправив вместе с ней сорок её прислужниц.
Отдельная сюжетная ветвь эпоса повествует об истории богатыря Алмамбета. Она охватывает события, начиная от момента его рождения до прихода его к Манасу. Отец Алмамбета Соорондук являлся одним из крупных китайских полководцев. Долгое время он был бездетным, и, достигнув зрелого возраста, наконец, обретает сына. Алмамбет с детских лет постигает науки, овладевает искусством магии и колдовства и становится отважным воином. Рассудительность, честность, отвага делают его знаменитым. В юном возрасте Алмамбет становится преемником своего отца, возглавив все войска китайской армии. Однажды, во время охоты, он встречает казахского хана Кёкчё, который посвящает его в тайны исламского вероучения. Алмамбет признает преимущества этой веры и решает принять ислам. Вернувшись домой, Алмамбет призывает своих родственников обратиться в новую веру. Ни родители, ни родственники не хотят слушать Алмамбета. Соорондук приказывает арестовать сына, отказавшегося от веры предков. Сбежав от китайцев, Алмамбет находит убежище у Кёкчё и остается жить с казахами. Щедрость, разумность и справедливость Алмамбета способствуют укреплению его славы. Но джигиты хана Кёкчё ревностно относятся к новому приближённому своего правителя. Они пускают ложный слух о близости Алмамбета и супруги хана Кёкчё Акерчек. Не вынеся клеветы, Алмамбет покидает Кёкчё.
И вот богатырь случайно встречает Манаса, выехавшего на охоту со своими сорока джигитами. Манас уже давно был наслышан об Алмамбете и поэтому встречает его с почестями, устраивает в честь него пир. Манас и Алмамбет становятся побратимами.
Поскольку прежние жёны Манаса - Акылай и Карабёрк не были взяты им по обряду, богатырь требует, чтобы его отец Жакып исполнил свой отеческий долг и подыскал для него подходящую супругу. После долгих поисков Жакып прибывает к хану Атемиру в Хиву, где ему приглянулась дочь хана Санирабига. Жакып сватает ее, выплачивает богатый выкуп-калым, и Манас по всем правилам берёт в жены Санирабигу. Кыргызы нарекают супругу Манаса именем Каныкей, что означает "вышедшая замуж за хана". Сорок джигитов Манаса женятся на сорока девушках, приехавших вместе с Каныкей. Алмамбет берет в жены дочь покровителя диких горных животных, волшебницу Арууке.
Узнав о Манасе, к нему решают вернуться родственники, находившиеся в изгнании далеко на севере. Это дети старшего брата Жакыпа - Усёна, прожившие долгие годы среди чужого народа, взявшие себе жен из калмаков и забывшие обычаи и нравы своих предков. Среди калмаков их прозвали Кёзкаманами.
В это время Манас вынужден отправиться на помощь к батыру Кошою. Афганский хан Тюлькю, воспользовавшись отсутствием Кошоя, совершает набег на племя катаганов и убивает сына кыргызского богатыря. Но младший брат Тюлькю, Акун, решает избежать кровопролития и улаживает вспыхнувшую между кыргызами и афганцами распрю. Тюлькю признает вину, выплачивает выкуп за убийство сына Кошоя и уступает свой престол Акуну. Манас и Акун заключают договор о дружбе и договариваются, о том, что их дети, в том случае, если у них родятся мальчик и девочка, будут обручены. Кроме этого сын кыргызского хана Кёкётёя (поселившегося в Ташкенте после изгнания Пануса), Бокмурун выражает желание взять в жены дочь Тюлькю по имени Канышай. По совету Манаса, Бакай едет со сватовством к Тюлькю и совершает все положенные обряды.
Во время отсутствия Манаса прибывают Кёзкаманы. Каныкей с радостью встречает родственников мужа, одаривает их по обычаю всем необходимым для ведения хозяйства. Вернувшийся из похода Манас устраивает пир в честь своих родственников. Он наделяет их землёй, дарит скот и различную утварь. Несмотря на такой радушный прием, завистливые Кёзкаманы устраивают заговор против Манаса. Они решают отравить батыра, занять престол и овладеть всем имуществом Манаса. Кёзкаманы находят удобное время, чтобы заманить к себе батыра вместе с его дружиной в гости. Возвратившись после очередного похода, Манас с радостью принял приглашение. В пищу батыра и его дружинников подмешивают яд. Манаса спасают от смерти святые духи-покровители, которые уносят его подальше от коварных родственников. Уцелевший Манас отпаивает всех своих дружинников и возвращается в ставку. Кёзкаманы ищут виновных в неудаче, между ними вспыхивает ссора, все они пускают в ход ножи и гибнут.
Славный кыргызский хан Кёкётёй, достигнув преклонного возраста, покидает белый свет. Оставив своему сыну Бокмуруну завещание с наставлениями о том, как совершить погребение и как устроить все посмертные обряды, также он завещает обратиться за советом к Манасу. Похоронив Кёкётёя, Бокмурун три года готовится устроить тризну. Манас берет в руки всё управление тризной Кёкётёя. На тризну прибывают многочисленные гости из самых дальних стран. Бокмурун выставляет богатые призы победителям различных состязаний. Ряд кыргызских старейшин и ханов отдельных родов выражают недовольство тем, что Манас единолично распоряжается ходом тризны. Они собирают совет и решают, открыто высказать свои требования. Но заговорщиков усмиряет старец Кошой. Он уговаривает их не затевать ссоры при многочисленных гостях, среди которых есть давние враги кыргызов, и обещает заговорщикам усмирить Манаса после тризны.
Спустя год заговорщики требуют от Кошоя, чтобы он возглавил их посольство к Манасу и помог им сместить своенравного правителя. Кошой, сославшись на возраст, отказывается идти на поводу у заговорщиков. Тогда они решают отправить к Манасу гонцов известить о том, что все знатные главы кыргызских родов собираются навестить его как гости. Их замысел заключался в том, чтобы, придя к Манасу многочисленной группой, заставить его совершить какой-либо промах в ритуале гостеприимства, затеять ссору и выставить затем требования отказаться от титула хана. Манас выражает согласие принять знатных гостей со всей их многочисленной свитой. Прибывших гостей встречают сорок дружинников и размещают всех прибывших по своим юрта и аилам. Увидев такое единство дружинников и убедившись в непоколебимости власти Манаса, кыргызские ханы понимают, что попали в неловкую ситуацию. На вопрос Манаса о цели их прибытия никто не решается ответить что-либо вразумительное. Тогда Манас сообщает им, что до него дошла весть о готовящемся против кыргызов походе. Китайский хан Конурбай, затаивший злобу за прежние поражения, собирает многотысячное войско, чтобы вновь подчинить себе кыргызов. Манас призывает кыргызских ханов упредить врага и самим выйти в поход, объединёнными силами разгромить врага на его территории и прекратить всякие попытки завоевать кыргызов. Ханы вынуждены принять предложение Манаса. Ханом всех кыргызов на период великого похода избирается Бакай, а Алмамбет становится главным полководцем кыргызского войска. Он ведет их к столице китайцев Бейджину.
Пройдя долгий и трудный путь, кыргызское войско достигает границ китайского государства. Оставив войско на привале, Алмамбет, Сыргак, Чубак и Манас отправляются на разведку. Проникнув вглубь территории врага, они угоняют многочисленные табуны. Китайские отряды устремляются в погоню за угонщиками. Завязывается битва, кыргызам удается разбить и рассеять многотысячное вражеское войско. Китайцы выплачивают им дань и заявляют о желании заключить мир. Манас великодушно решает пощадить Конурбая и остальных китайских вельмож. Но Конурбай не мог смириться с поражением и по одному убивает лучших кыргызских батыров. Погибают Алмамбет, Чубак и Сыргак. Тайно проникнув в боевую ставку Манаса, Конурбай наносит богатырю смертельную рану, ударив его в спину копьем, когда безоружный батыр совершал ритуал утренней молитвы. Вернувшись на родину, Манас не может оправиться от раны и умирает. Каныкей хоронит богатыря в гумбезе. Трагическая концовка первой части трилогии достигает реалистичной достоверности. В предсмертном завещании Манаса говорится о родоплеменных распрях, ослаблении мощи объединённого Манасом кыргызского народа. Рождение сына Манаса - Семетея уже предопределяет в будущем отмщение за поражение отца. Так возникла вторая, идейно и сюжетно связанная с первой частью поэма, посвящённая жизнеописанию и подвигам сына Манаса Семетея и его сподвижников, которые повторяют героизм своих отцов и добиваются победы над иноземными захватчиками.
Не проходит и сорока дней после смерти Манаса, как Жакып начинает требовать, чтобы Каныкей была отдана в жёны одному из сводных братьев Манаса. На место Манаса приходит его сводный брат Кобеш, который притесняет Каныкей и стремится уничтожить младенца Семетея. Каныкей вынуждена бежать с младенцем к своим родственникам. Семетей растёт, не ведая о своём происхождении. Достигнув шестнадцатилетнего возраста, он узнаёт о том, что является сыном Манаса и выражает желание вернуться к своему народу. Он возвращается в Талас, где находилась ставка его отца. Враги Манаса, среди которых были сводные братья Абыке и Кобеш, а также предавшие его дружинники погибают от руки Семетея. Батыр женится на Айчурёк, с которой был помолвлен ещё до рождения, по обещанию Манаса. Он совершает набеги на китайскую территорию и в единоборстве убивает Конурбая, отомстив ему за смерть отца. Семетея предает Канчоро, вступивший в сговор с врагом Кыясом. Получив смертельное ранение от Кыяса, Семетей внезапно исчезает. Его преданный соратник Кюлчоро попадает в плен, а Айчурёк становится добычей врагов. Предатель Канчоро становится ханом. Айчурёк ждет ребёнка Семетея, но об этом никто не догадывается.
Героическая поэма "Семетей" - наиболее часто исполняемый цикл трилогии. Мужественные герои поэмы также становятся жертвами несправедливости, но виновниками их гибели оказываются не иноземные захватчики, а внутренние враги.
Эпическому повествованию о борьбе против внутренних врагов посвящена третья часть "Манаса" - "Сейтек". Она повествует о богатыре Сейтеке, внуке Манаса и является логическим продолжением предшествующих частей. В этой части присутствует та же идейная основа, связанная с желанием сохранить единство народа, избавиться от внешних и внутренних врагов и добиться мирной жизни. Сюжетную основу эпоса "Сейтек" составляют следующие события: воспитание Сейтека в стане врагов отца, не знающего о своем происхождении, возмужание Сейтека и раскрытие тайны его происхождения, изгнание врагов и возвращение Семетея к своему народу, объединение народа и наступление мирной жизни. В образах Семетея и Сейтека отражено стремление народа сохранить легенды о Манасе в героической жизни его потомков.
Метки: манас
Исламдын Орто Азитяга жана Турк урууларына тийгизген таасирлери
Исламдын Орто Азитяга жана Турк урууларына тийгизген таасирлери 
Ислам пайда болгондон кыска мооноттон кийин Орто Азияда тездик менен жайыла баштады, озгочо турк уруулары эч кандай зордук-зомбулукду оз каалоолору менен мусулман болушкан. Себеби алардын эски диндерди жалгыз кудайга ишенууго таянгандыктан Исламдагы Кудайдын бир жалгыз экендиги маанисине келген Тевхидке ишенуу алар учун женил болгон. Алар Исламды кабыл алуусунан кийин маданий, саясий жана аскердик жактан онугуп дуйного белгилуу кучтуу мамлекеттер курушкан. Орто Азия узун мезгилдер бою Исламдын борбору болгон. Ислам маданияты ушул жерлерден негизделген, анткени Ислам маданиятынын эн белгилуу укукчулары, философтору жана теологдору бул аймактагы Турк урууларынан осуп чыккан. Азыркы учурда мусулман дуйносундо жана Батыштагы белгилуу болгон илимпоздор тарабынан таанылган мусулман аалымдардын эн корунуктуулору томонкулор:
а)Ислам философтору-Ибн Сина, Фараби, Беруний.
б) Ислам укукчулары-Сарахсий, Али Бин Осман эл-Оший, Пездевий, Маргиланий, Тажи эш-Шариа, Садрус-Шериа
в) Ислам теологдору-Имам Матуридий Умар эн-Несефий, Саффар ал-Бухарий, Пездевий, Тафтазаний, Али бин Осман эл-Оший,
г)Математика жана Астрономия илим боюнча: Ахмет ал-Фарганий, Улугбек, Али-Кушчу, Ибн-Сина, Фарабий.
д) Мистика илими боюнча (суфилер) Ахмед Йесевий, Накшибендий, Юнус Эмре, Мевлана,
е) Мусулман адабиятчылары: Махмуд Кашкарий, Баласагундук Юсуф Хас Хажип, Алишер Навои.
Кыскача айтканда Орто Азиянын илим жана маданияттын белгиси болуу доору Турк урууларынын исламды кабыл алуусунан кийинки мезгилге туура келет. Себеби турк уруулары тарых боюнча исламдагыдай башка эч бир динге чын журоктон ишенген эмес жана кызмат кылган эмес.
Натыйжада Кыргыздар дагы IX кылымдан баштап мусулман болушкан. Кыргыз дегенде Манас дастаны ойго келет, Манас дастаны изилденгенде анын ичинде коптогон исламдын тийгизген таасирлери байкалат. Манас эпосу, Ислам Турк адабиятынын эн корунуктуу дастандарынын бири болуп эсептелет. Азыркы кыргыз тилине жана макал-лакаптарында да Ислам маданиятынын тийгизген таасирлери сансыз коп. Ислам Орто Азиялык аалымдардын жардамы менен буткул дуйного жайылган.
Ислам пайда болгондон кыска мооноттон кийин Орто Азияда тездик менен жайыла баштады, озгочо турк уруулары эч кандай зордук-зомбулукду оз каалоолору менен мусулман болушкан. Себеби алардын эски диндерди жалгыз кудайга ишенууго таянгандыктан Исламдагы Кудайдын бир жалгыз экендиги маанисине келген Тевхидке ишенуу алар учун женил болгон. Алар Исламды кабыл алуусунан кийин маданий, саясий жана аскердик жактан онугуп дуйного белгилуу кучтуу мамлекеттер курушкан. Орто Азия узун мезгилдер бою Исламдын борбору болгон. Ислам маданияты ушул жерлерден негизделген, анткени Ислам маданиятынын эн белгилуу укукчулары, философтору жана теологдору бул аймактагы Турк урууларынан осуп чыккан. Азыркы учурда мусулман дуйносундо жана Батыштагы белгилуу болгон илимпоздор тарабынан таанылган мусулман аалымдардын эн корунуктуулору томонкулор:
а)Ислам философтору-Ибн Сина, Фараби, Беруний.
б) Ислам укукчулары-Сарахсий, Али Бин Осман эл-Оший, Пездевий, Маргиланий, Тажи эш-Шариа, Садрус-Шериа
в) Ислам теологдору-Имам Матуридий Умар эн-Несефий, Саффар ал-Бухарий, Пездевий, Тафтазаний, Али бин Осман эл-Оший,
г)Математика жана Астрономия илим боюнча: Ахмет ал-Фарганий, Улугбек, Али-Кушчу, Ибн-Сина, Фарабий.
д) Мистика илими боюнча (суфилер) Ахмед Йесевий, Накшибендий, Юнус Эмре, Мевлана,
е) Мусулман адабиятчылары: Махмуд Кашкарий, Баласагундук Юсуф Хас Хажип, Алишер Навои.
Кыскача айтканда Орто Азиянын илим жана маданияттын белгиси болуу доору Турк урууларынын исламды кабыл алуусунан кийинки мезгилге туура келет. Себеби турк уруулары тарых боюнча исламдагыдай башка эч бир динге чын журоктон ишенген эмес жана кызмат кылган эмес.
Натыйжада Кыргыздар дагы IX кылымдан баштап мусулман болушкан. Кыргыз дегенде Манас дастаны ойго келет, Манас дастаны изилденгенде анын ичинде коптогон исламдын тийгизген таасирлери байкалат. Манас эпосу, Ислам Турк адабиятынын эн корунуктуу дастандарынын бири болуп эсептелет. Азыркы кыргыз тилине жана макал-лакаптарында да Ислам маданиятынын тийгизген таасирлери сансыз коп. Ислам Орто Азиялык аалымдардын жардамы менен буткул дуйного жайылган.
ЧЫҢГЫЗ АЙТМАТОВ – УЛУТТУН РУХИЙ ЛИДЕРИ
Кылымды кылым жаңыртып, жылды жыл жараткан канча бир мезгилде кыргыз эли "Манас" эпосун жаратып, сөзүнө сөз, үнүнө үн кошуп өркүндөтүп келсе, өткөн жүз жылдыкта ааламга Чынгыз Айтматовду берди. Жыйырманчы кылым адабият ааламында "Айтматовдун кылымы, Айтматовдун ааламы" болуп бүт адамзат тарыхына кирди. Кээде ушундайлар да болот, тарых мезгилдин карама-каршыдай көрүнгөн көрүнүштөрүнөн өзүн-өзү жарата берет экен.
Дүйнөлүк маданият айдыңында оозеки адабият өзүнүн таанытып-билдирүүчүлүк милдетин, милдетин гана эмес, жашоо-турмушун бүткөрүп жатканда "Манас" эпосу менен Чынгыз Айтматовдун "жаңы эпосу" дал ушул ХХ кылымдын туу чокусунда бирин-бири толуктап, бирин-бири улантып, кыргыз элинин оозеки адабияты менен жазма адабиятын дүйнөгө таанытты. Бул жерде эч кандай талаш жок, байыркы жана азыркы кыргыз элинин рухий эрдиги катары саналган "Манас" эпосунун дүйнөгө таанылышы менен Чынгыз Айтматовдун чыгармаларынын ааламды багынтышы мезгилдик жактан айырма болгону менен ал ХХ кылымга таандык жана ушул кылымдын дүйнөлүк масштабдагы окуялары. Жөн гана эмес, адамзат акыл-эсин таң калтырган байыркы жана азыркы сөзү.
Ошондуктан "Манас" эпосу менен Чынгыз Айтматовдун чыгармаларын бөлүп кароого эч негиз жок, тескерисинче, алар бирин-бири жаратып, толуктап жана улантып турган рухий кенч. Ооба, "Манасты" кыргыз жаратса, кыргызды дүйнө жүзүнө Чынгыз Айтматовдун чыгармалары таанытты.
Кыргыз элинин башына бакыт конуп, босогосуна кут түшүп, таманы тийген жерге гүл чыгып турган кезде "күн жерге түшүп, тоолорубуз солкулдап, асман ыйлап жер сыздады". Бул 2008-жылдын 10-июну эле. Мезгилдин өтүшү менен бирге залкар жазуучу, улуу ойчул жана гуманист Ч.Айтматовдун адамдык жана чыгармачылык бейнеси кыргыз эли, түрк дүйнөсү үчүн гана эмес, жалпы эле адамзат үчүн да кадыр-баасы арта берет. Анын инсандык жана сүрөткердик касиеттерине карата айтылган ар кандай ич күйдү, көрө албас айың кептер жазгы сары кардай эрип кетээри анык.
Өзүнүн замандаштары жана келечек муундары үчүн Ч.Айтматов ааламдык сабакка ээ насаатчы катары жашай берет. Айтматов сыяктуу инсан ар кандай улуттун тарыхында жүз жылда, а түгүл миң жылда бир жаралат.
Биз, кыргыздар, жалпы эле жер шары кандай улуу адамдан айрылып калганыбызды али да толук сезе элекпиз. Жалпы адамзаттын, маданияттын казынасына кыргыздар эки көөнөрбөс көркөм дөөлөттү: "Манас" эпосу менен Чынгыз Айтматовду бергендигибиз менен сыймыктана алабыз.
Бүгүнкү "көз көргөндү, баш сезбей жаткан", Ч.Айтматовдун сөзү менен айтканда, "дүйнөлүк цивилизациянын системасына кантип кирип, кантип орун-очок алып жана бекемделип калабыз,"- деген көйгөйгө түшүп жаткан татаал учурда улуу жазуучунун Кыргызстандын жаңы тарыхындагы ээлеген орду жана ролу жөнүндөгү айрым ойлорумду окурмандар менен тең бөлүшүүгө белсендим.
Ч.Айтматовдун жашоонун маңызы, эртең кыргыздарды эмне күтүп жаткандыгы, көз карандысыз, өз алдынча улут болуу үчүн эмне кылуу керектиги жөнүндөгү ойлору жалпы кыргыз эли үчүн, Конфуцийдин осуяттары кытайлар үчүн кандай мааниге ээ болсо, дал ошондой мааниге ээ болуп, акыл-ойдун казынасына айланат.
Бүгүнкү күнү кыргыз эли өзүнүн рухий лидеринин үнүн уга билүүсү, жазуучунун өзүнүн чыгармалары менен публицистикасында чагылдырган идеяларын жан дүйнөсүнөн өткөрүшү жана аны сиңириши өтө маанилүү.
Ч.Айтматов сөздүн күчүнө өзгөчө маани берген. Ошондуктан, ал "кыргыз-казак" поэзиясында тээ байыркы мезгилде эле пайда болгон учкул сөздү мисалга тартып, "Сөздөн тышкары Кудай да жок, Аалам да жок", "Сөздөн ашкан дүйнөдө Күч да жок, Жарык да жок", - деп айткан. Сөздүн эбегейсиз кубаты жөнүндө кыргыз элинде: "Өнөр алды-кызыл тил", "Жерди сел бузат, элди сөз бузат", "Бутунан чалынган турат, сөзүнөн чалынган турбайт",-деген макалдар бар экендиги.
Коомдун өнүгүүсүндөгү сөздүн мааниси жөнүндөгү жазуучунун айтканын философ Л.А. Брудный болжолдуу түрдө мындай деп эскерет: "кыргыз элинин өзүн өзү баалоосу, бир топ индивидуалдаштырылышы зарыл".
Индивидуалдуулукка ээ болуу үчүн кыргыз этносу тарыхый инсан катары калыптанышы керек, биз мезгилдин бүктөмүнө кетип, жоголгон кээ бир башка элдердей болбос үчүн, өзүбүздүн кайталангыс өзүнчөлүгүбүздү, өзгөчөлүгүбүздү жоготпошубуз керек. Ушул күнгө чейин өзүбүздүн индивидуалдуулугубузду, өзүнчөлүгүбүздү, адамдын улуттук ар-намысы менен мекенчилдик сезимин ойготууну тарыхыбыздан, улуу "Манас" эпосунан табууга аракет кылып келдик. Тилекке каршы, бул багытта чеке жылытаарлык жылыштарга жетише албадык.
Ачыгын айтканда, биздин рухий казынабыздан улуттук идеяга өзөк болуп берээр эч нерсе таппадык. Баамыбызда мезгил байланышы үзүлүп калгандай: тарыхтын жүрүшүнө таасир тийгизе алган кыргыздын кубаттуу мамлекеттүүлүгүнө ээ болгон учуру менен бүгүнкү учурдун айырмасы өтө чоң. Мына ушулардын баары, биздин индивидуалдуулугубуздун булагын кылымдардын тереңинен издей бербей, аны азыркы учурда өркүндөтүү жана бекемдөө керек деген ойго түртөт.
Буларды биздин экономикалык, илимий жана социалдык-маданий тармактардагы ийгиликтерибиз менен бекемдеп, жарандарга жакшы өлкөдө жашап жаткандыгын сездирип, аны коргоого даяр туруусун калыптандыруу зарыл. Мына ошондо гана бизде улуттук сыймыктануу, өлкөбүздө болуп жаткан жакшылыктарга тиешелүүлүк жана жоопкерчиликтүүлүк сезимдери пайда болот. Мына ошондо ар бирибиз "мен - кыргызмын",-деп айтабыз.
Биздин өлкөдө жашап жаткан башка улуттун өкүлдөрү да кыргыз элине сый менен карап, тилибизди жана байыркы маданиятыбызды урматтайт. Эч кимдин башына өлкөдөн кетип калуу, кыргыз тилин билбөөнү окутуунун мыкты методикасы жоктугуна таяган куру шылтоо ойду бетке тартуу келбейт.
Россиянын статкомунун маалыматы боюнча, ар жылы 40 миңден ашык кыргыз алардын атуулдугун алышууда. Элестүү айтсак, бул ар жылы кичине шаарчанын элинен айрылып жатканыбызды билдирет, ал эми айрым айыл-кыштактарда кары-картаңдар менен балдар гана калып жатышат. Эң кейиштүүсү, көрүнгөндөр эле кете бербей, ойлой билген, колунан иш келген эптүүлөрдөн кетип жатышкандыгы. Алардын бөтөн маданий-тилдик чөйрөдө өсүшкөн балдары болсо өздөрүнүн тегин, кайдан келгендигин унутушуп, кыргызга жат менталдуулукка ээ болушууда. Булардын өздөрүнүн тарыхый мекенине качандыр бир кезде кайрылуусу да күмөн.
Ошентип, Ч.Айтматовдун "акыл-эсинен ажыраган, ким экендигин унуткан маңкурт жөнүндөгү" баяны анын олуялыгын ырастап, бүгүнкү турмушубуздан ачык көрүнүүдө жана улуттук трагедия деңгээлине көтөрүлүүдө. Ч.Айтматовдун адамдын, элдин акыл-эси жөнүндөгү тынчсыздануусу бүгүн өзгөчө актуалдуу болуп, жакындап келе жаткан катастрофаны добулбас болуп кагылып, элге жар салууда. Анткени, өлкөдөн тукумду улай турган, улуттук маданий-тилдик мейкиндикти сактай турган жаштар кетишип жатпайбы.
Ч.Айтматов көркөм чыгармалары менен публицистикаларында кыргыз эли, анын менталдуулугу жөнүндөгү чындыкты жеткирүү менен дүйнө кабыл алуу өзгө-чөлүктөрүнө ааламдык түс берди. Ошондуктан булар бардык калкка жакын жана түшүнүктүү болуп калды. Ал өтмүштү, учурду жана келечекти философиялык жана көркөмдүк жактан бир түйүнгө байлап, адамзаттын өнүгүшүнүн маанилүү окуясына айлантты. Мына ушул ракурстан алганда, биз кыргыздар ким элек, бүгүн кимге айландык жана кайсы жакка бара жатабыз деген суроо пайда болот.
Тарыхта кыргыздар өздөрүнүн өчпөс изин калтырышкандыктары-факт. Буга биздин улуу эпосубуз "Манас" далил, мындагы образдар, кыргыз элинин башын бириктирүүдөгү Манастын эрдиктери далил. Кыргыздардын байыркы эл экендигине дүйнөдө эч ким шек келтирбейт. Бул тууралуу көптөгөн тарыхчылардын изилдөөлөрү, эң биринчи, академик Бартольддун эмгектери жазылган. Өкүнүчтүү болсо да айтып коюучу чындык –бүгүнкү күнү кыргыздар этнос жана улут катары инерттүү абалда турушкандыгы да факт. Мына ушул абалдан улуу философтордун бири В.Гумбольддун сөзү менен айтсак, айрым улуу адамдардын генийлиги гана чыгара алат.
Эгер окумуштуулардын илик-төөлөрүнө таянсак, улуттун генетикалык кодун активдүү алып жүрүүчүлөр аз эле болот. Ар бир элдин 5-6 гана пайызын түзөт. Мына ушул адамдар гана өздөрүнүн ишенимдерин сактооого, турмуштук кыйынчылыктарга каршы турууга жөндөмдүү болушат, чыгармачыл ой жүгүртүшөт, өздөрүнүн алдына улуттук маанилүү милдеттерди коюшат жана аларды ийгиликтүү жүзөгө ашыра алышат. Массанын калган бөлүгү өзүнүн табияты боюнча инерттүү, жалкоолукка жакын болушат. Цивилизация менен илимий-техникалык прогресс жана маданий чөйрө адамдын биологиялык табиятына өтө күчтүү таасир тийгизип, өзгөртүп жибере алган жок. Демек, эл массасынын 95%ы эч ойлонбой эле бийликке, анын ар кандай чечимдерине баш ийип берүүгө даяр болушат.
Албетте, Ч.Айтматов улуу инсандардын катарына кирет, анын ою менен идеялары кыргыз элинин рухунун байышына күчтүү импульс болуу менен улуттук жана маданий кайра жаралууга түрткү болду, элибизди чыгармачыл энергия менен дүрмөттөө аркылуу жалпы адамзаттык бийиктикке көтөрдү.
Анын дүйнөлүк резонанс жараткан маңкурт жөнүндөгү легендасы жеке адамдарга гана эмес, тарыхый личность катары улутка да тиешелүү. Маңкурт жөнүндө баяндап жатып, Ч.Айтматов улуттун рухий лидери катары бизге ким элек, ким болдук жана багытыбыз кайсы жак экендигин эсибизге салып жатат. Жоломандын энесинин образы аркылуу ал бизге ойдон чыкпас өтмүшүбүздү эске салып, улуттук кайра жаралууга үндөп, улут жана мамлекет катары өзүбүздүн индивидуалдуулугубузду бекемдөөгө чакырат, жол көрсөтүп жатат.
Эгер тарыхый өтмүшүбүзгө көз жүгүртсөк, биз кыргыздар, акыркы жүз жылдыкта өз алдынча мамлекеттүүлүккө ээ болуу жана аны куруу жөнүндө чындап ойлонгонубуз да жок, анткени улуу империянын бөлүгү болгонубузга каниет кылып келдик.
Эгемендүүлүк СССРдин курамы менен өзүнөн өзү эле келди. С.Жигитов айткандай, көз карандысыздыгыбыз үчүн бир да кыргыздын каны тамган жок. Теңир тартуулаган белек болду. Ал эми тарыхта өз эркиндиктери үчүн жылдап, кылымдап күрөшүп жете албай жаткандар арбын.
Ошондуктан эркиндикти, Теңир тартуулаган жер менен ата-бабабыз калтырган осуяттарды ыйык сакташыбыз зарыл. Ала-Тоону мекендеген кыргыз эли үчүн эркиндик баарынан ыйык экендигин 7-апрелде болгон окуялар да ачык-айкын көрсөттү.
Бүгүнкү күнү Кыргызстанды өз алдынча мамлекет катары дүйнөнүн билүүсү- бул биздин индивидуалдуулук менен өзүнчө-лүгүбүздү өнүктүрүүнүн жана бекемдөөнүн биринчи гана кадамы. Ч.Айтматовдун ою боюнча, улуттук маданият менен гана чектелип, аны көкөлөтүп, башка улуттук маданияттарга карама-каршы коюу орду толгус жоготууга алып барат. Бул- улут үчүн коркунучтуу. Улуттун тилдик жана маданий обочолонуу дүйнөлүк цивилизациядан сырт калып, экзотикалык өлкөлөрдүн бирине айлануубузга өбөлгө түзөт.
Ч.Айтматовдун көркөм чыгармачылыгы менен публицистикасынын өзөгүн түзгөн ой – бул евроазиялуулук идеясы. Бул биздин өнүгүүбүздүн магистралдык жолу катары сунушталган. Жибек жолуна жайгашкан Кыргызстандын аймагы тээ байыртадан эле ар түрдүү маданияттын жана эки улуу - Чыгыш менен Батыш маданиятынын тогошуусуна туш болгон. Акыркы жүз жылда батыш маданияты кыргыз аң-сезими менен менталдуулугуна орус тили жана анын маданияты аркылуу кирди. Адегенде Россия, кийин СССРдин тутумунда болуу кыргыз эли үчүн изсиз кеткен жок. Кыргыздардын бир канча муундары өздөрүндө генетикалык деңгээлде жаңы дүйнө тааным менен менталдуулукту иштеп чыкты. Муну дүйнөгө болгон "евразиялык көз караш" деп атоого болот. Мына ушуну жакшы түшүнгөн Ч.Айтматов "Ысык-Көл форумунун" демилгечиси болгон. Буга Чыгыш менен Батыштын ойчулдары, чыгармачыл адамдары келишип, улуттук маданияттын жашоо жөндөмдүүлүгү эмнеде жана жалпы адамзаттык маданий процессти ааламдаштыруунун зарылдыгы эмнеде? - деген суроолорго жооп издешти.
Кыргыздын евразиялуулугунун эң башкы компоненти, Ч.Айтматовдун ою боюнча, кыргыз жана орус тилдери менен маданияты саналат. Өзүнүн бир катар эмгектеринде жазуучу орус тилине тарыхый маданий баалуулуктарды алып жүрүүчү катары сактоону коргоо керектиги жөнүндөгү оюн айтат. Бул Россия менен оң мамиледе болууну гана көздөбөстөн, башка элдер менен болгон карым-катыштын да зарылдыгын белгилейт. Тарыхый жактан бул жагдай объективдүү чындыкка айланып калды, демек, муну элибиздин жыргалчылыктары үчүн акыл-эстүүлүк менен пайдалануубуз керек.
Булардын баары диллеманы пайда кылат. Анын себеби төмөн-дөгүчө, евразиялуулуктун жолу менен жүрүүдө, биз акыркы мезгилде абалы мактанаарлык эмес болгон өзүбүздүн тилибиз менен маданиятыбызды өнүктүрбөй, таштап кое албайбыз. Бир учурда илимдин, маданияттын негизи болгон кыргыз тили турмуш-тиричиликтин гана тилинин денгээлине түшүп калгандыгын жаап-жашырууга болбойт. Мына ушулардын баары – эне тилибиз менен маданиятыбызды өгөйлөп жаткандыгыбыздын ачуу далили. Бүгүнкү күнү кыргыз тили жана маданияты эмне үчүн ушундай абалга түшүп калгандыгына терең ой жүгүртүп, ага болгон кош көңүл мамилебизди өзгөртүп, ага жан, дем кийирип, алга сүрөөчү мезгил келип жетти.
Тилдин дүрмөттүү күчүн жана анын соолбос энергиясынын булагын өткөндөн эмес, учурдан издөө керек деп эсептейбиз. Тил- бул өлкөдө болуп жаткан окуялардын маңызын камтуучу жана чагылдыруучу күзгү, жөнөкөй гана сырттан байкоочу. Реалдуу турмушта, экономикада, маданиятта тилдин ээлеринин кыймылдары канча олуттуу болсо, мына ушул процесстерге ошончолук ой жүгүртүлүп, кыргыз тилинин каражаттары менен сүрөт-төлөт жана кеңири колдонулат.
Кыргыз тилин өнүктүрүүнүн эки жолу бар. Биринчиден, канчалык парадоксалдуу угулбасын, кыргыз тили Кыргызстанда улуттар аралык карым-катыштын тилине айланышы керек. Экинчиден, кыргыз тилинде жазышкан көркөм сөз чеберлерин, окумуштууларды жана маданият кызматкерлерин ар тараптан колдоо, көмөк көрсөтүү зарыл. Бул тилдин сөздүк корун байытууга, илимий тилди иштеп чыгууга, көркөм туюнтуу каражаттарынын мүмкүнчүлүктөрүн кеңейтүүгө, карым-катыштын ар түрдүү жагдайларында ийкемдүүлүгүн арттырууга өбөлгө түзөт.
Тилекке каршы, советтик мезгилге салыштырмалуу көркөм жана илимий адабияттар өтө аз чыгарылып жаткан бүгүнкү күнү өйдөдө айтылгандарды жүзөгө ашыруу өтө кыйын. Мына ушул өңүттөн алганда, мамлекеттик тилди үйрөнүү жөнүндөгү жакшы максаттагы ар кандай чакырыктар, үндөөлөр реалдуу иш менен бекемделбегендиктен, кумга сиңген суудай текке кетүүдө.
Улуттун жаны, этностун чыгармачыл энергиясы мына ушул эне тилинде жана улуттук маданиятында чагылат. Бекеринен улуттук суверенитет жөнүндөгү ар кандай кыймылдар да мына ушул экөөнү бекемдөөгө үндөө менен башталбайт.
Жыйынтыктап айтканда, этнос катары биздин индивидуалдуулугубуз түпкү улуттун тили менен маданиятынын өнүгүшүнө жагымдуу жагдай жаратылгандыгына көз каранды болот.
Залкар жазуучу жана улуу ойчул Ч.Айтматов тарабынан бизге калтырылган этностун индивидуалдуулугун сактоо менен евразиялуулук идеясы, осуяты биздин керемет жерде жашап жаткан бардык кыргызстандыктардын жыргалчылыгын көзгө туткан ойлонулган, тең салмактуу, акыл-эстүү мамилени талап кылат.
Дүйнөлүк маданият айдыңында оозеки адабият өзүнүн таанытып-билдирүүчүлүк милдетин, милдетин гана эмес, жашоо-турмушун бүткөрүп жатканда "Манас" эпосу менен Чынгыз Айтматовдун "жаңы эпосу" дал ушул ХХ кылымдын туу чокусунда бирин-бири толуктап, бирин-бири улантып, кыргыз элинин оозеки адабияты менен жазма адабиятын дүйнөгө таанытты. Бул жерде эч кандай талаш жок, байыркы жана азыркы кыргыз элинин рухий эрдиги катары саналган "Манас" эпосунун дүйнөгө таанылышы менен Чынгыз Айтматовдун чыгармаларынын ааламды багынтышы мезгилдик жактан айырма болгону менен ал ХХ кылымга таандык жана ушул кылымдын дүйнөлүк масштабдагы окуялары. Жөн гана эмес, адамзат акыл-эсин таң калтырган байыркы жана азыркы сөзү.
Ошондуктан "Манас" эпосу менен Чынгыз Айтматовдун чыгармаларын бөлүп кароого эч негиз жок, тескерисинче, алар бирин-бири жаратып, толуктап жана улантып турган рухий кенч. Ооба, "Манасты" кыргыз жаратса, кыргызды дүйнө жүзүнө Чынгыз Айтматовдун чыгармалары таанытты.
Кыргыз элинин башына бакыт конуп, босогосуна кут түшүп, таманы тийген жерге гүл чыгып турган кезде "күн жерге түшүп, тоолорубуз солкулдап, асман ыйлап жер сыздады". Бул 2008-жылдын 10-июну эле. Мезгилдин өтүшү менен бирге залкар жазуучу, улуу ойчул жана гуманист Ч.Айтматовдун адамдык жана чыгармачылык бейнеси кыргыз эли, түрк дүйнөсү үчүн гана эмес, жалпы эле адамзат үчүн да кадыр-баасы арта берет. Анын инсандык жана сүрөткердик касиеттерине карата айтылган ар кандай ич күйдү, көрө албас айың кептер жазгы сары кардай эрип кетээри анык.
Өзүнүн замандаштары жана келечек муундары үчүн Ч.Айтматов ааламдык сабакка ээ насаатчы катары жашай берет. Айтматов сыяктуу инсан ар кандай улуттун тарыхында жүз жылда, а түгүл миң жылда бир жаралат.
Биз, кыргыздар, жалпы эле жер шары кандай улуу адамдан айрылып калганыбызды али да толук сезе элекпиз. Жалпы адамзаттын, маданияттын казынасына кыргыздар эки көөнөрбөс көркөм дөөлөттү: "Манас" эпосу менен Чынгыз Айтматовду бергендигибиз менен сыймыктана алабыз.
Бүгүнкү "көз көргөндү, баш сезбей жаткан", Ч.Айтматовдун сөзү менен айтканда, "дүйнөлүк цивилизациянын системасына кантип кирип, кантип орун-очок алып жана бекемделип калабыз,"- деген көйгөйгө түшүп жаткан татаал учурда улуу жазуучунун Кыргызстандын жаңы тарыхындагы ээлеген орду жана ролу жөнүндөгү айрым ойлорумду окурмандар менен тең бөлүшүүгө белсендим.
Ч.Айтматовдун жашоонун маңызы, эртең кыргыздарды эмне күтүп жаткандыгы, көз карандысыз, өз алдынча улут болуу үчүн эмне кылуу керектиги жөнүндөгү ойлору жалпы кыргыз эли үчүн, Конфуцийдин осуяттары кытайлар үчүн кандай мааниге ээ болсо, дал ошондой мааниге ээ болуп, акыл-ойдун казынасына айланат.
Бүгүнкү күнү кыргыз эли өзүнүн рухий лидеринин үнүн уга билүүсү, жазуучунун өзүнүн чыгармалары менен публицистикасында чагылдырган идеяларын жан дүйнөсүнөн өткөрүшү жана аны сиңириши өтө маанилүү.
Ч.Айтматов сөздүн күчүнө өзгөчө маани берген. Ошондуктан, ал "кыргыз-казак" поэзиясында тээ байыркы мезгилде эле пайда болгон учкул сөздү мисалга тартып, "Сөздөн тышкары Кудай да жок, Аалам да жок", "Сөздөн ашкан дүйнөдө Күч да жок, Жарык да жок", - деп айткан. Сөздүн эбегейсиз кубаты жөнүндө кыргыз элинде: "Өнөр алды-кызыл тил", "Жерди сел бузат, элди сөз бузат", "Бутунан чалынган турат, сөзүнөн чалынган турбайт",-деген макалдар бар экендиги.
Коомдун өнүгүүсүндөгү сөздүн мааниси жөнүндөгү жазуучунун айтканын философ Л.А. Брудный болжолдуу түрдө мындай деп эскерет: "кыргыз элинин өзүн өзү баалоосу, бир топ индивидуалдаштырылышы зарыл".
Индивидуалдуулукка ээ болуу үчүн кыргыз этносу тарыхый инсан катары калыптанышы керек, биз мезгилдин бүктөмүнө кетип, жоголгон кээ бир башка элдердей болбос үчүн, өзүбүздүн кайталангыс өзүнчөлүгүбүздү, өзгөчөлүгүбүздү жоготпошубуз керек. Ушул күнгө чейин өзүбүздүн индивидуалдуулугубузду, өзүнчөлүгүбүздү, адамдын улуттук ар-намысы менен мекенчилдик сезимин ойготууну тарыхыбыздан, улуу "Манас" эпосунан табууга аракет кылып келдик. Тилекке каршы, бул багытта чеке жылытаарлык жылыштарга жетише албадык.
Ачыгын айтканда, биздин рухий казынабыздан улуттук идеяга өзөк болуп берээр эч нерсе таппадык. Баамыбызда мезгил байланышы үзүлүп калгандай: тарыхтын жүрүшүнө таасир тийгизе алган кыргыздын кубаттуу мамлекеттүүлүгүнө ээ болгон учуру менен бүгүнкү учурдун айырмасы өтө чоң. Мына ушулардын баары, биздин индивидуалдуулугубуздун булагын кылымдардын тереңинен издей бербей, аны азыркы учурда өркүндөтүү жана бекемдөө керек деген ойго түртөт.
Буларды биздин экономикалык, илимий жана социалдык-маданий тармактардагы ийгиликтерибиз менен бекемдеп, жарандарга жакшы өлкөдө жашап жаткандыгын сездирип, аны коргоого даяр туруусун калыптандыруу зарыл. Мына ошондо гана бизде улуттук сыймыктануу, өлкөбүздө болуп жаткан жакшылыктарга тиешелүүлүк жана жоопкерчиликтүүлүк сезимдери пайда болот. Мына ошондо ар бирибиз "мен - кыргызмын",-деп айтабыз.
Биздин өлкөдө жашап жаткан башка улуттун өкүлдөрү да кыргыз элине сый менен карап, тилибизди жана байыркы маданиятыбызды урматтайт. Эч кимдин башына өлкөдөн кетип калуу, кыргыз тилин билбөөнү окутуунун мыкты методикасы жоктугуна таяган куру шылтоо ойду бетке тартуу келбейт.
Россиянын статкомунун маалыматы боюнча, ар жылы 40 миңден ашык кыргыз алардын атуулдугун алышууда. Элестүү айтсак, бул ар жылы кичине шаарчанын элинен айрылып жатканыбызды билдирет, ал эми айрым айыл-кыштактарда кары-картаңдар менен балдар гана калып жатышат. Эң кейиштүүсү, көрүнгөндөр эле кете бербей, ойлой билген, колунан иш келген эптүүлөрдөн кетип жатышкандыгы. Алардын бөтөн маданий-тилдик чөйрөдө өсүшкөн балдары болсо өздөрүнүн тегин, кайдан келгендигин унутушуп, кыргызга жат менталдуулукка ээ болушууда. Булардын өздөрүнүн тарыхый мекенине качандыр бир кезде кайрылуусу да күмөн.
Ошентип, Ч.Айтматовдун "акыл-эсинен ажыраган, ким экендигин унуткан маңкурт жөнүндөгү" баяны анын олуялыгын ырастап, бүгүнкү турмушубуздан ачык көрүнүүдө жана улуттук трагедия деңгээлине көтөрүлүүдө. Ч.Айтматовдун адамдын, элдин акыл-эси жөнүндөгү тынчсыздануусу бүгүн өзгөчө актуалдуу болуп, жакындап келе жаткан катастрофаны добулбас болуп кагылып, элге жар салууда. Анткени, өлкөдөн тукумду улай турган, улуттук маданий-тилдик мейкиндикти сактай турган жаштар кетишип жатпайбы.
Ч.Айтматов көркөм чыгармалары менен публицистикаларында кыргыз эли, анын менталдуулугу жөнүндөгү чындыкты жеткирүү менен дүйнө кабыл алуу өзгө-чөлүктөрүнө ааламдык түс берди. Ошондуктан булар бардык калкка жакын жана түшүнүктүү болуп калды. Ал өтмүштү, учурду жана келечекти философиялык жана көркөмдүк жактан бир түйүнгө байлап, адамзаттын өнүгүшүнүн маанилүү окуясына айлантты. Мына ушул ракурстан алганда, биз кыргыздар ким элек, бүгүн кимге айландык жана кайсы жакка бара жатабыз деген суроо пайда болот.
Тарыхта кыргыздар өздөрүнүн өчпөс изин калтырышкандыктары-факт. Буга биздин улуу эпосубуз "Манас" далил, мындагы образдар, кыргыз элинин башын бириктирүүдөгү Манастын эрдиктери далил. Кыргыздардын байыркы эл экендигине дүйнөдө эч ким шек келтирбейт. Бул тууралуу көптөгөн тарыхчылардын изилдөөлөрү, эң биринчи, академик Бартольддун эмгектери жазылган. Өкүнүчтүү болсо да айтып коюучу чындык –бүгүнкү күнү кыргыздар этнос жана улут катары инерттүү абалда турушкандыгы да факт. Мына ушул абалдан улуу философтордун бири В.Гумбольддун сөзү менен айтсак, айрым улуу адамдардын генийлиги гана чыгара алат.
Эгер окумуштуулардын илик-төөлөрүнө таянсак, улуттун генетикалык кодун активдүү алып жүрүүчүлөр аз эле болот. Ар бир элдин 5-6 гана пайызын түзөт. Мына ушул адамдар гана өздөрүнүн ишенимдерин сактооого, турмуштук кыйынчылыктарга каршы турууга жөндөмдүү болушат, чыгармачыл ой жүгүртүшөт, өздөрүнүн алдына улуттук маанилүү милдеттерди коюшат жана аларды ийгиликтүү жүзөгө ашыра алышат. Массанын калган бөлүгү өзүнүн табияты боюнча инерттүү, жалкоолукка жакын болушат. Цивилизация менен илимий-техникалык прогресс жана маданий чөйрө адамдын биологиялык табиятына өтө күчтүү таасир тийгизип, өзгөртүп жибере алган жок. Демек, эл массасынын 95%ы эч ойлонбой эле бийликке, анын ар кандай чечимдерине баш ийип берүүгө даяр болушат.
Албетте, Ч.Айтматов улуу инсандардын катарына кирет, анын ою менен идеялары кыргыз элинин рухунун байышына күчтүү импульс болуу менен улуттук жана маданий кайра жаралууга түрткү болду, элибизди чыгармачыл энергия менен дүрмөттөө аркылуу жалпы адамзаттык бийиктикке көтөрдү.
Анын дүйнөлүк резонанс жараткан маңкурт жөнүндөгү легендасы жеке адамдарга гана эмес, тарыхый личность катары улутка да тиешелүү. Маңкурт жөнүндө баяндап жатып, Ч.Айтматов улуттун рухий лидери катары бизге ким элек, ким болдук жана багытыбыз кайсы жак экендигин эсибизге салып жатат. Жоломандын энесинин образы аркылуу ал бизге ойдон чыкпас өтмүшүбүздү эске салып, улуттук кайра жаралууга үндөп, улут жана мамлекет катары өзүбүздүн индивидуалдуулугубузду бекемдөөгө чакырат, жол көрсөтүп жатат.
Эгер тарыхый өтмүшүбүзгө көз жүгүртсөк, биз кыргыздар, акыркы жүз жылдыкта өз алдынча мамлекеттүүлүккө ээ болуу жана аны куруу жөнүндө чындап ойлонгонубуз да жок, анткени улуу империянын бөлүгү болгонубузга каниет кылып келдик.
Эгемендүүлүк СССРдин курамы менен өзүнөн өзү эле келди. С.Жигитов айткандай, көз карандысыздыгыбыз үчүн бир да кыргыздын каны тамган жок. Теңир тартуулаган белек болду. Ал эми тарыхта өз эркиндиктери үчүн жылдап, кылымдап күрөшүп жете албай жаткандар арбын.
Ошондуктан эркиндикти, Теңир тартуулаган жер менен ата-бабабыз калтырган осуяттарды ыйык сакташыбыз зарыл. Ала-Тоону мекендеген кыргыз эли үчүн эркиндик баарынан ыйык экендигин 7-апрелде болгон окуялар да ачык-айкын көрсөттү.
Бүгүнкү күнү Кыргызстанды өз алдынча мамлекет катары дүйнөнүн билүүсү- бул биздин индивидуалдуулук менен өзүнчө-лүгүбүздү өнүктүрүүнүн жана бекемдөөнүн биринчи гана кадамы. Ч.Айтматовдун ою боюнча, улуттук маданият менен гана чектелип, аны көкөлөтүп, башка улуттук маданияттарга карама-каршы коюу орду толгус жоготууга алып барат. Бул- улут үчүн коркунучтуу. Улуттун тилдик жана маданий обочолонуу дүйнөлүк цивилизациядан сырт калып, экзотикалык өлкөлөрдүн бирине айлануубузга өбөлгө түзөт.
Ч.Айтматовдун көркөм чыгармачылыгы менен публицистикасынын өзөгүн түзгөн ой – бул евроазиялуулук идеясы. Бул биздин өнүгүүбүздүн магистралдык жолу катары сунушталган. Жибек жолуна жайгашкан Кыргызстандын аймагы тээ байыртадан эле ар түрдүү маданияттын жана эки улуу - Чыгыш менен Батыш маданиятынын тогошуусуна туш болгон. Акыркы жүз жылда батыш маданияты кыргыз аң-сезими менен менталдуулугуна орус тили жана анын маданияты аркылуу кирди. Адегенде Россия, кийин СССРдин тутумунда болуу кыргыз эли үчүн изсиз кеткен жок. Кыргыздардын бир канча муундары өздөрүндө генетикалык деңгээлде жаңы дүйнө тааным менен менталдуулукту иштеп чыкты. Муну дүйнөгө болгон "евразиялык көз караш" деп атоого болот. Мына ушуну жакшы түшүнгөн Ч.Айтматов "Ысык-Көл форумунун" демилгечиси болгон. Буга Чыгыш менен Батыштын ойчулдары, чыгармачыл адамдары келишип, улуттук маданияттын жашоо жөндөмдүүлүгү эмнеде жана жалпы адамзаттык маданий процессти ааламдаштыруунун зарылдыгы эмнеде? - деген суроолорго жооп издешти.
Кыргыздын евразиялуулугунун эң башкы компоненти, Ч.Айтматовдун ою боюнча, кыргыз жана орус тилдери менен маданияты саналат. Өзүнүн бир катар эмгектеринде жазуучу орус тилине тарыхый маданий баалуулуктарды алып жүрүүчү катары сактоону коргоо керектиги жөнүндөгү оюн айтат. Бул Россия менен оң мамиледе болууну гана көздөбөстөн, башка элдер менен болгон карым-катыштын да зарылдыгын белгилейт. Тарыхый жактан бул жагдай объективдүү чындыкка айланып калды, демек, муну элибиздин жыргалчылыктары үчүн акыл-эстүүлүк менен пайдалануубуз керек.
Булардын баары диллеманы пайда кылат. Анын себеби төмөн-дөгүчө, евразиялуулуктун жолу менен жүрүүдө, биз акыркы мезгилде абалы мактанаарлык эмес болгон өзүбүздүн тилибиз менен маданиятыбызды өнүктүрбөй, таштап кое албайбыз. Бир учурда илимдин, маданияттын негизи болгон кыргыз тили турмуш-тиричиликтин гана тилинин денгээлине түшүп калгандыгын жаап-жашырууга болбойт. Мына ушулардын баары – эне тилибиз менен маданиятыбызды өгөйлөп жаткандыгыбыздын ачуу далили. Бүгүнкү күнү кыргыз тили жана маданияты эмне үчүн ушундай абалга түшүп калгандыгына терең ой жүгүртүп, ага болгон кош көңүл мамилебизди өзгөртүп, ага жан, дем кийирип, алга сүрөөчү мезгил келип жетти.
Тилдин дүрмөттүү күчүн жана анын соолбос энергиясынын булагын өткөндөн эмес, учурдан издөө керек деп эсептейбиз. Тил- бул өлкөдө болуп жаткан окуялардын маңызын камтуучу жана чагылдыруучу күзгү, жөнөкөй гана сырттан байкоочу. Реалдуу турмушта, экономикада, маданиятта тилдин ээлеринин кыймылдары канча олуттуу болсо, мына ушул процесстерге ошончолук ой жүгүртүлүп, кыргыз тилинин каражаттары менен сүрөт-төлөт жана кеңири колдонулат.
Кыргыз тилин өнүктүрүүнүн эки жолу бар. Биринчиден, канчалык парадоксалдуу угулбасын, кыргыз тили Кыргызстанда улуттар аралык карым-катыштын тилине айланышы керек. Экинчиден, кыргыз тилинде жазышкан көркөм сөз чеберлерин, окумуштууларды жана маданият кызматкерлерин ар тараптан колдоо, көмөк көрсөтүү зарыл. Бул тилдин сөздүк корун байытууга, илимий тилди иштеп чыгууга, көркөм туюнтуу каражаттарынын мүмкүнчүлүктөрүн кеңейтүүгө, карым-катыштын ар түрдүү жагдайларында ийкемдүүлүгүн арттырууга өбөлгө түзөт.
Тилекке каршы, советтик мезгилге салыштырмалуу көркөм жана илимий адабияттар өтө аз чыгарылып жаткан бүгүнкү күнү өйдөдө айтылгандарды жүзөгө ашыруу өтө кыйын. Мына ушул өңүттөн алганда, мамлекеттик тилди үйрөнүү жөнүндөгү жакшы максаттагы ар кандай чакырыктар, үндөөлөр реалдуу иш менен бекемделбегендиктен, кумга сиңген суудай текке кетүүдө.
Улуттун жаны, этностун чыгармачыл энергиясы мына ушул эне тилинде жана улуттук маданиятында чагылат. Бекеринен улуттук суверенитет жөнүндөгү ар кандай кыймылдар да мына ушул экөөнү бекемдөөгө үндөө менен башталбайт.
Жыйынтыктап айтканда, этнос катары биздин индивидуалдуулугубуз түпкү улуттун тили менен маданиятынын өнүгүшүнө жагымдуу жагдай жаратылгандыгына көз каранды болот.
Залкар жазуучу жана улуу ойчул Ч.Айтматов тарабынан бизге калтырылган этностун индивидуалдуулугун сактоо менен евразиялуулук идеясы, осуяты биздин керемет жерде жашап жаткан бардык кыргызстандыктардын жыргалчылыгын көзгө туткан ойлонулган, тең салмактуу, акыл-эстүү мамилени талап кылат.
"Манас" жана "Семетей" баяны толук вариантта чыкты
"Манас" эпосу Саякбай Каралаевдин 1936-жылы жазылып алынган варианты боюнча жарык көрдү. Бул вариант буга чейин толук жарык көргөн эмес. Бул чыгарылыш 83000 саптан туруп, 1004 бети бар. Китепке Теодор Герцендин 60 иллюстрациясы тартылган.
"Семетей" китеби манасчы Уркаш Мамбеталиевдин варианты боюнча толук жарык көрүп, 500 беттен турат. Китептердин нускасы 2000.
"Семетей" китеби манасчы Уркаш Мамбеталиевдин варианты боюнча толук жарык көрүп, 500 беттен турат. Китептердин нускасы 2000.
"МАНАС" ЭПОСУНУН 1000...
"МАНАС" ЭПОСУНУН 1000 ЖЫЛДЫГЫНДА ЖАСАЛГАН ҮЧ КАБАТТУУ БОЗ ҮЙДҮН АВТОРУ КИМ ЭЛЕ?
1995-жылы "Манастын" 1000 жылдыгында кыргыздардын тарыхында болбогон, 3 кабаттуу, 3 бөлмөлүү укмуш көрктүү кыргыздын улуттук боз үйү тигилип, кооз жасалгаланышы менен бүтүндөй калкыбызды, коңшу конокторду тамшандырган болчу. Конок аталган чет мамлекеттерден келген 10дон ашык мамлекет башчылары ушул үйдө сый көрүшкөн. "Мындай үйдү ким жасады экен?" деп бардыгыбыз кызыкканбыз. Оюбузда ал андан кийин дагы алты кабаттуу боз үйдү жасап салат го деп калганбыз. Бирок, эмнегедир кийин ошол алты кабаттуу үй эмес, үч бөлмөлүү үйдүн дайыны чыкпай, көрүнбөй калды. Деги ал үй эмне болду? деген суроо менен ошол үйдүн автору, Бүткүл союздук кино фестивалынын "Мыкты оператор" деген наамынын ээси, "Мурас", "Шаркыратма" көркөм тасмаларынын, "Ошондо Манас, Манас деп ураан чакырып" аттуу толук метраждуу дакуметалдуу көркөм тасманын башкы режиссеру, оператору, ошондой эле Төлөмүш Океевдин "Кожожаш", Дооронбек Садырбаевдин "Түркүн тагдырлар" жана башка көптөгөн көркөм тасмалардын башкы оператору Нуртай БОРБИЕВ агайга суроо узатып калдым.
"Ал жылы атайын кастинг болуп, менин 3 бөлмөлүү улуттук үйүм өтүп кетти. Долбоор меники болгондон кийин, бул үйдү чыныгы улуттук стилде жасаттырдым. Боз үйдүн эмеректерин, ичиндеги төшөктөрүнөн бери мыкты адистерге жасаттым. Долбоор боюнча үй 4 бөлмөлүү -чоң ордо, Каныкейдин конушу, Манастын конушу жана төркү коноктор үйү болуп жасалды. Көлөмү да абдан чоң болду. Сырттан келген коноктор (10дон ашык мамлекеттин президенттери) ушул үйдө конок болушту, абдан тамшанышты. Бул үйгө кийин да көңүл бурулуп, ушундай жакшылыктарды, атайын үлпөт тойлорду өткөрөбүз деген жакшы ойлор бар болчу, бирок эмнегедир ал каралбай калды. Кийин өтүп баратып анын бузулуп калганын көрдүм. Абдан зээним кейип, ичим ачышты. Ал убакта долбоор боюнча боз үйдү өкмөткө өткөрүп бергем. Ошондуктан анын андан кийинки тагдыры алардын гана колунда болчу. "Ал эми 3 кабаттуу үй жасап койсоңуз болбойт беле?" деп калдың, үч эмес, алты кабаттуу үй жасайын деп камынып жүрөм",-дейт агай чын -тамашага салып сөзүн аяктап жатып.
Ошентип тоодой эмгек менен жасалган ал үйдүн да тагдырына күбө болдук. Бирок, мен агайдын талантына баа берүү менен анын буга чейинки жасаган иштери туралуу айткым келет. "Жигитке жетимиш өнөр аздык кылат " демекчи агай белгилүү эле оператор, мугалим, мыкты актер, кино режиссер эле болбостон, мыкты уста да болуп чыкты. Агайдын операторлук чеберчилигин анын тарткан бир эле "Кожожаш" көркөм тасмасынан баамдап койсок болот. Мыкты тасмаларды тарткан эмгеги бааланып убагында Бүткүл союздук кино фестивалынын "Мыкты оператор" деген наамын алган. Ал эми актерлук чеберчилигин ал жаш кезинде ойногон "Көчө", "Саманчынын жолу" көркөм кино тасмаларында башкы каарман Жалил менен Ашыралынын ролун мыкты аткарып бергендигинен байкасак болот. Бирок кийин агайды башка көркөм тасмалардан актер катары көрө алган жокпуз. Ошентсе да "эки кесипти аркалап кетүү кыйын болдубу?" деген суроо жаралды. Агай суроомо: "Азыркылар эки эмес, үч кесипти деле бирдей алып, баарына жетишет экен? Аларга тамшанбай кое албайсың. Бирок алар алып барган кесиптерин кандай аткарып жатышат, кептин баары ушул жерде да. Кесип-деген ыйык нерсе болгондон кийин ага жоопкерчиликтүү жооп бериш керек. Аны мыкты аткарыш керек. Мүмкүн биздин өнүгө албай жатканыбыз да ушундадыр. Дегеним, азыркы ырчылар ырчы бойдон эле калып, ага берилүү менен билимдүү мамиле жасашса, жок дегенде маданиятыбыз бул жагынан биринчи орунда болот беле? деген ой келет да. Ал эми мен оператор, режиссерлук кесибимди эле кыйратайын деп чечкем" деп жооп айтты.
Агайды мыкты режиссер катары ал тарткан "Мурас", "Шаркыратма", "Советтик Кыргызстан" көркөм тасмаларынан, "Ошондо Манас, Манас деп ураан чакырып" аттуу толук метраждуу документалдык көркөм тасмаларынан, ж.б. көрсөк болот. Ошондой эле агай борборубуздагы бир нече ЖОЖдордо талыкпай эмгектенип жатканын белгилеп, жеке өзүм агайдын окуучусу катары агайды татыктуу мугалим деп баа берер элем.
Нуртай Борбиев азыр өткөн убактагы доорду так көрсөтүп, архивдерге кайрылып, кыргыздын маданиятын түптөгөн адамдар тууралуу документалдык тасмаларды жаратып жатат.
1995-жылы "Манастын" 1000 жылдыгында кыргыздардын тарыхында болбогон, 3 кабаттуу, 3 бөлмөлүү укмуш көрктүү кыргыздын улуттук боз үйү тигилип, кооз жасалгаланышы менен бүтүндөй калкыбызды, коңшу конокторду тамшандырган болчу. Конок аталган чет мамлекеттерден келген 10дон ашык мамлекет башчылары ушул үйдө сый көрүшкөн. "Мындай үйдү ким жасады экен?" деп бардыгыбыз кызыкканбыз. Оюбузда ал андан кийин дагы алты кабаттуу боз үйдү жасап салат го деп калганбыз. Бирок, эмнегедир кийин ошол алты кабаттуу үй эмес, үч бөлмөлүү үйдүн дайыны чыкпай, көрүнбөй калды. Деги ал үй эмне болду? деген суроо менен ошол үйдүн автору, Бүткүл союздук кино фестивалынын "Мыкты оператор" деген наамынын ээси, "Мурас", "Шаркыратма" көркөм тасмаларынын, "Ошондо Манас, Манас деп ураан чакырып" аттуу толук метраждуу дакуметалдуу көркөм тасманын башкы режиссеру, оператору, ошондой эле Төлөмүш Океевдин "Кожожаш", Дооронбек Садырбаевдин "Түркүн тагдырлар" жана башка көптөгөн көркөм тасмалардын башкы оператору Нуртай БОРБИЕВ агайга суроо узатып калдым.
"Ал жылы атайын кастинг болуп, менин 3 бөлмөлүү улуттук үйүм өтүп кетти. Долбоор меники болгондон кийин, бул үйдү чыныгы улуттук стилде жасаттырдым. Боз үйдүн эмеректерин, ичиндеги төшөктөрүнөн бери мыкты адистерге жасаттым. Долбоор боюнча үй 4 бөлмөлүү -чоң ордо, Каныкейдин конушу, Манастын конушу жана төркү коноктор үйү болуп жасалды. Көлөмү да абдан чоң болду. Сырттан келген коноктор (10дон ашык мамлекеттин президенттери) ушул үйдө конок болушту, абдан тамшанышты. Бул үйгө кийин да көңүл бурулуп, ушундай жакшылыктарды, атайын үлпөт тойлорду өткөрөбүз деген жакшы ойлор бар болчу, бирок эмнегедир ал каралбай калды. Кийин өтүп баратып анын бузулуп калганын көрдүм. Абдан зээним кейип, ичим ачышты. Ал убакта долбоор боюнча боз үйдү өкмөткө өткөрүп бергем. Ошондуктан анын андан кийинки тагдыры алардын гана колунда болчу. "Ал эми 3 кабаттуу үй жасап койсоңуз болбойт беле?" деп калдың, үч эмес, алты кабаттуу үй жасайын деп камынып жүрөм",-дейт агай чын -тамашага салып сөзүн аяктап жатып.
Ошентип тоодой эмгек менен жасалган ал үйдүн да тагдырына күбө болдук. Бирок, мен агайдын талантына баа берүү менен анын буга чейинки жасаган иштери туралуу айткым келет. "Жигитке жетимиш өнөр аздык кылат " демекчи агай белгилүү эле оператор, мугалим, мыкты актер, кино режиссер эле болбостон, мыкты уста да болуп чыкты. Агайдын операторлук чеберчилигин анын тарткан бир эле "Кожожаш" көркөм тасмасынан баамдап койсок болот. Мыкты тасмаларды тарткан эмгеги бааланып убагында Бүткүл союздук кино фестивалынын "Мыкты оператор" деген наамын алган. Ал эми актерлук чеберчилигин ал жаш кезинде ойногон "Көчө", "Саманчынын жолу" көркөм кино тасмаларында башкы каарман Жалил менен Ашыралынын ролун мыкты аткарып бергендигинен байкасак болот. Бирок кийин агайды башка көркөм тасмалардан актер катары көрө алган жокпуз. Ошентсе да "эки кесипти аркалап кетүү кыйын болдубу?" деген суроо жаралды. Агай суроомо: "Азыркылар эки эмес, үч кесипти деле бирдей алып, баарына жетишет экен? Аларга тамшанбай кое албайсың. Бирок алар алып барган кесиптерин кандай аткарып жатышат, кептин баары ушул жерде да. Кесип-деген ыйык нерсе болгондон кийин ага жоопкерчиликтүү жооп бериш керек. Аны мыкты аткарыш керек. Мүмкүн биздин өнүгө албай жатканыбыз да ушундадыр. Дегеним, азыркы ырчылар ырчы бойдон эле калып, ага берилүү менен билимдүү мамиле жасашса, жок дегенде маданиятыбыз бул жагынан биринчи орунда болот беле? деген ой келет да. Ал эми мен оператор, режиссерлук кесибимди эле кыйратайын деп чечкем" деп жооп айтты.
Агайды мыкты режиссер катары ал тарткан "Мурас", "Шаркыратма", "Советтик Кыргызстан" көркөм тасмаларынан, "Ошондо Манас, Манас деп ураан чакырып" аттуу толук метраждуу документалдык көркөм тасмаларынан, ж.б. көрсөк болот. Ошондой эле агай борборубуздагы бир нече ЖОЖдордо талыкпай эмгектенип жатканын белгилеп, жеке өзүм агайдын окуучусу катары агайды татыктуу мугалим деп баа берер элем.
Нуртай Борбиев азыр өткөн убактагы доорду так көрсөтүп, архивдерге кайрылып, кыргыздын маданиятын түптөгөн адамдар тууралуу документалдык тасмаларды жаратып жатат.
В Киргизии заключенных заставят читать национальный эпос "Манас"
С таким предложением, как сообщает ИА "24.kg", выступила депутат от фракции СДПК (Социал-демократической партии Киргизии, входящей в состав правящей коалиции) Ирина Карамушкина.
Она заявила, что дети после прочтения "Манаса" входят в транс, а на манасчи (сказителей) эпос оказывает "магическое воздействие". "Я думаю, может быть, заставить в тюрьмах всех заключенных, хочешь - не хочешь, читать эпос 'Манас' и очищение таким образом производить? Может быть, это их спасет?", - сказала Карамушкина.
Депутат также предложила назвать в честь Манаса (богатыря, подвиги которого описаны в эпосе) какую-нибудь звезду. Предложения были высказаны на заседании парламентского комитета, где обсуждался законопроект о популяризации "Манаса".
С предложениями по популяризации эпоса ранее неоднократно выступал советник временного президента Киргизии Топчубек Тургуналиев. Он, в частности, предлагал официально утвердить "Манас" в качестве "национальной идеологии киргизов", а также переименовать в Манас столицу Киргизии.
В свою очередь, депутат от партии "Республика" (которая также входит в состав правящей коалиции) Каныбек Осмонов призвал выгонять из Киргизии тех, кто не знает национального эпоса.
Она заявила, что дети после прочтения "Манаса" входят в транс, а на манасчи (сказителей) эпос оказывает "магическое воздействие". "Я думаю, может быть, заставить в тюрьмах всех заключенных, хочешь - не хочешь, читать эпос 'Манас' и очищение таким образом производить? Может быть, это их спасет?", - сказала Карамушкина.
Депутат также предложила назвать в честь Манаса (богатыря, подвиги которого описаны в эпосе) какую-нибудь звезду. Предложения были высказаны на заседании парламентского комитета, где обсуждался законопроект о популяризации "Манаса".
С предложениями по популяризации эпоса ранее неоднократно выступал советник временного президента Киргизии Топчубек Тургуналиев. Он, в частности, предлагал официально утвердить "Манас" в качестве "национальной идеологии киргизов", а также переименовать в Манас столицу Киргизии.
В свою очередь, депутат от партии "Республика" (которая также входит в состав правящей коалиции) Каныбек Осмонов призвал выгонять из Киргизии тех, кто не знает национального эпоса.
Нооруз
Урматтуу Кыргыз калкы!
Нооруз майрамыңыздар менен чын дилимден куттуктап, ар бир мекендешиме бакыт-таалай, кажыбас кайрат, молчулук-токчулук, узун өмүр, ишиңиздерге ийгилик каалайбыз.
Мезгилдин эсебин, жаңы жылдын башталышын жаратылыш гүлгө оронуп, дыйкандар жер айдап, үрөн сээп жатканда белгилеген биздин ата-бабаларыбыздын улуу салтын улантып, ушул жыл бизге береке, тынч заман алып келсин деген үмүт менен Нооруз майрамын тосуп жатабыз.
Нооруз майрамыңыздар менен чын дилимден куттуктап, ар бир мекендешиме бакыт-таалай, кажыбас кайрат, молчулук-токчулук, узун өмүр, ишиңиздерге ийгилик каалайбыз.
Мезгилдин эсебин, жаңы жылдын башталышын жаратылыш гүлгө оронуп, дыйкандар жер айдап, үрөн сээп жатканда белгилеген биздин ата-бабаларыбыздын улуу салтын улантып, ушул жыл бизге береке, тынч заман алып келсин деген үмүт менен Нооруз майрамын тосуп жатабыз.
настроение: Благодарное
Метки: Нооруз
8 марта
В этот славный, чарующий день,
От души мы хотим Вас поздравить,
Чтоб забот неразлучная тень,
Хоть на день Вас решилась оставить.
В нашем банке нет дамы милей,
В чем мы Вам признаемся несмело,
И поздравить идем к Вам скорей
Хоть и делаем так неумело.
Будьте счастливы Вы много лет,
Пусть мужчины не сводят с Вас глаз,
Валентина - Вы слышали б в след,
Александровна - тихий их сказ.
От души мы хотим Вас поздравить,
Чтоб забот неразлучная тень,
Хоть на день Вас решилась оставить.
В нашем банке нет дамы милей,
В чем мы Вам признаемся несмело,
И поздравить идем к Вам скорей
Хоть и делаем так неумело.
Будьте счастливы Вы много лет,
Пусть мужчины не сводят с Вас глаз,
Валентина - Вы слышали б в след,
Александровна - тихий их сказ.
<<МАНАС>> ЭПОСУН ЭМИ ДУЙНО ЖЕТИ ТИЛДЕ ОКУЙТ
Ушул жакка кириниздер
<<МАНАС>> эпосу - улуттун жаны,Манастын тили - Кыргыздын тили!
Жана бул жакка
Роза Отунбаева:"МАНАС" эпосу - улуттун куту,корком бермети...
жана бул жакка
Кандай деп ойлойсуздар?
<<МАНАС>> эпосу - улуттун жаны,Манастын тили - Кыргыздын тили!
Жана бул жакка
Роза Отунбаева:"МАНАС" эпосу - улуттун куту,корком бермети...
жана бул жакка
Кандай деп ойлойсуздар?
23 февраль
Поздравляю всех С Днем Защиты Отечества
мужики и мальчики!!!
Желаю всем здоровье,счастье и мир...!!!
Будьте патриотами Родины!!!
мужики и мальчики!!!
Желаю всем здоровье,счастье и мир...!!!
Будьте патриотами Родины!!!
Манас эпосундагы Ислам динине таандык мотивдер
Манас эпосундагы Ислам динине таандык мотивдер
http://muslim.kg/main/makalalar/482-manas-yeposundagy-islam-dinine-taandyk-motivder.html
Ой-пикириниздер кандай?
http://muslim.kg/main/makalalar/482-manas-yeposundagy-islam-dinine-taandyk-motivder.html
Ой-пикириниздер кандай?
Жаны 2011 Жылыныр менен!!
Чын журоктон,узун омур,бакыт-таалай,тынчылык жана бул 2011 жылы чон ийгиликтерди каалаймын..................
настроение: Веселое
хочется: всех поздравит:))
Метки: Жаны 2011 Жыл!
Эпос Манас
Манас эпосу Кыргызстандын атынан ЮНЕСКОго кирбей,Кытайлык кыргыздардын же Кытайлыктардын озунун атынан киргизилип калганына каршысыздарбы же макулсуздарбы...???
Улуу Манас жана Кылым Кыргыз
"Элуу жылда эл жанырат,Жуз жылда жер жанырат,
Мин жылда дуйно жанарат"- деп ата-бабаларыбыз айткан,бул созду тарых дагы далилдейт.2 кылымдан баштап Гундар чыгып,туура 1000 жылдан кийин Чынгызхан дагы бир дойнону сапырган...Монголдордун,Гундардын дагы алдынкы,эн мыкты эр-журок жоокерлери Кыргыздар болгон.Эми кайрадан 22 кылымдын босогосунда турабыз...,онугуу болуш учун,дуйно жанырып,сапырылып ,конторулушу керек...Ыйман жолуна салып,дуйнону жаныртчуу кыргыз эли ойгонуп калды,башты канжыгага байлап казат жолу ачылып,Кыргыз баатырларын кутуп турат!
Башымды Кыргызыма байлагамын
Казат деп алыс жерден душман тосуп
Алдынан каршы туруп айдагамын
Каршылаш салам берип тосуу эмес
Кылычтап баш кыйышып,баш беришип
Жоокерди курмандыка салуу деген,
Олумго башты байлап туруу деген.
Казат-кооздолгон бул соз эмес
Баш берип кезектешип тосуу деген
Катарлап узатылган олум деген.
А бирок артка кайра тартпа деген
Бул озу Кыргыз Жигит парзы деген... (Манас-атанын созу)
...кезегибиз келди,Манасыбыз бар.
Кытайды эмес,кылымды чабат Кыргыз!
Аллах колдо!
Мин жылда дуйно жанарат"- деп ата-бабаларыбыз айткан,бул созду тарых дагы далилдейт.2 кылымдан баштап Гундар чыгып,туура 1000 жылдан кийин Чынгызхан дагы бир дойнону сапырган...Монголдордун,Гундардын дагы алдынкы,эн мыкты эр-журок жоокерлери Кыргыздар болгон.Эми кайрадан 22 кылымдын босогосунда турабыз...,онугуу болуш учун,дуйно жанырып,сапырылып ,конторулушу керек...Ыйман жолуна салып,дуйнону жаныртчуу кыргыз эли ойгонуп калды,башты канжыгага байлап казат жолу ачылып,Кыргыз баатырларын кутуп турат!
Башымды Кыргызыма байлагамын
Казат деп алыс жерден душман тосуп
Алдынан каршы туруп айдагамын
Каршылаш салам берип тосуу эмес
Кылычтап баш кыйышып,баш беришип
Жоокерди курмандыка салуу деген,
Олумго башты байлап туруу деген.
Казат-кооздолгон бул соз эмес
Баш берип кезектешип тосуу деген
Катарлап узатылган олум деген.
А бирок артка кайра тартпа деген
Бул озу Кыргыз Жигит парзы деген... (Манас-атанын созу)
...кезегибиз келди,Манасыбыз бар.
Кытайды эмес,кылымды чабат Кыргыз!
Аллах колдо!
настроение: Решительное
Метки: Кылым Кыргыз
Калкыма
Тундукмун деп элирбей,Туштукмун деп кобурбой,
Ортосунан он-солдун
Мен чыккам деп согунбой.
Уруум да Кыргыз деп,
Улутум да Кыргыз деп,
Журолучу болунбой.
"Он","Сол" деп элди болбогун,
Манасты кайра комбогун...
Б.Саргонов
Келгиле Калкым болунбойлу,
Манасты кайра комбойлу,
Ынтымакка келели,
Манасты сактап калалы...
Ортосунан он-солдун
Мен чыккам деп согунбой.
Уруум да Кыргыз деп,
Улутум да Кыргыз деп,
Журолучу болунбой.
"Он","Сол" деп элди болбогун,
Манасты кайра комбогун...
Б.Саргонов
Келгиле Калкым болунбойлу,
Манасты кайра комбойлу,
Ынтымакка келели,
Манасты сактап калалы...
настроение: Счастливое
Метки: ынтымак
В этой группе, возможно, есть записи, доступные только её участникам.
Чтобы их читать, Вам нужно вступить в группу
Чтобы их читать, Вам нужно вступить в группу
