Откройте свой Мир!

Таъсир қилса етиб сўзларим,
Шод бўларди кулиб кўзларим,
Ҳар бир ишни қилар чоғингиз Қиёматни эсланг, дўстларим!
Кўз яшайди киприк остида,
Синалгаймиз кўрик остида.
Ҳатто изсиз кўприк остида Қиёматни эсланг, дўстларим!
Ўта олинг ёмонга кулиб,
Аҳволига дуода бўлиб.
Таъма қилманг яхшилик қилиб Қиёматни эсланг, дўстларим!
Болингизга қўшиб заҳарлар,
Кечдан тортиб шому, саҳарлар
Ҳақингизни шилса раҳбарлар Қиёматни эсланг, дўстларим!
Ҳаром ердан нақд фойда чиқса,
Боқманг дунё аҳли ховлиқса,
Ҳеч ким кўрмас жойда айниқса Қиёматни эсланг, дўстларим!
Гар кимгадир қилсангиз савоб,
Ундан фисқ бўлса гар жавоб,
Бу дунёда бўлмагай ҳисоб Қиёматни эсланг, дўстларим!
Ҳақиқатдан хўп тонсангиз ҳам,
Ҳақиқат деб кўп ёнсангиз ҳам,
Кўп куйинманг алдансангиз ҳам Қиёматни эсланг, дўстларим!
Омонатдор жонларингизда
Иймон кулсин қонларингизда,
Энг қувончли онларингизда Қиёматни эсланг, дўстларим!
Соф яшасин ҳатто жавоб бор,
Ёмон бўлса, аниқ азоб бор,
Суяк чирир, аммо ҳисоб бор Қиёматни эсланг, дўстларим!
Уйингиз уч қаватга етса,
Қўшнилардан нурни беркитса,
Маблағингиз кўпайиб кетса Қиёматни эсланг, дўстларим!
Ёки биров сизга кулмаса,
Оғирингиз қўлга олмаса,
Чўнтакда бир тийин қолмаса Қиёматни эсланг, дўстларим!
Бу икки йўл сиздан бегона,
Ўтсангиз-да яшаб мардона
Юрсангиз ҳам ўртамиёна Қиёматни эсланг, дўстларим!
Ёниқ турсин кўнгил чироғи,
Чиданг, тушса ўғил-қиз доғи,
Фарзандни ҳам эркалар чоғи
Қиёматни эсланг, дўстларим!
Улуғ тутиб ул босган изни,
Ҳайит билинг ул яшар кезни,
Бошда тутиб волидангизни Қиёматни эсланг, дўстларим!
Дунё учун мунча ҳам куйманг,
Муваққатдир, мангу деб суйманг,
Отангизга тик қараб қўйманг Қиёматни эсланг, дўстларим!
Хўп шодлигу, маломатгача
Қиёматдан аломатгача,
Хайрулло дер: Қиёматгача Қиёматни эсланг, дўстларим!

ИЛТИМОС !

Қай кун қизигандан қизиди гурунг,
Атрофни банд этди хиринг-хиринглар.
Дўстлар, ўн дақиқа индамай туринг,
Ўлимни эслашга фурсат беринглар!

Ташқари шовқиндир, уй ғала-ғовур,
Ҳаёт лаззатидан қалбимда сурур.
Жондан азиз қизим, қучоқламай тур!
Ўлимни эслашга фурсат беринглар!

Дардли ўй кўряпман қай томон кезмай,
Жуфтгинам, сендан ҳам бўларми безмай.
Фақат гўшт қани, деб кўксимни эзмай,
Ўлимни эслашга фурсат беринглар!

Ишга борганимда дунё ташвиши,
Тирикчилик дейман баҳор, ёз, қиши,
Беркинмачоқ ўйнар охират иши
Ўлимни эслашга фурсат беринглар!

Хахолаб ўтирсак кўрпа йиққунча,
Пишиллаб ухласак қуёш чиққунча,
Фонийлик қаърига итарманг мунча,
Ўлимни эслашга фурсат беринглар!

Юрибман намозим гўё пеш қилиб,
Ёзимни бир лаҳза оппоқ қиш қилиб.
Шамдек тутаяпман сизга қўшилиб
Ўлимни эслашга фурсат беринглар!

Бир бор бўлса ҳамки жаннатга бошланг,
Менинг холим ҳароб, кўзингиз ёшланг.
Қўлимга китобни боғлаблар ташланг,
Ўлимни эслашга фурсат беринглар!

Намозга бепарво бўлсам гар, уринг,
Розиман, энг бадбахт кимса деб кўринг.
Вақтинча ошга ҳам чақирмай туринг
Ўлимни эслашга фурсат беринглар!

Гарчи бу ёқимсиз, нафсга ёт сўзлар,
Сиздан ўтинчим шу, энтикиб кўзлар,
Кунда ўн дақиқа бўлса ҳам, дўстлар,
Ўлимни эслашга фурсат беринглар!

X. Hamidov

O'ZBEK ISLOMINI MAHKAM TUTGANDA

Qop qora bulutlar parchalangandi,
Bizning diyorlarga Islom kelganda.
Dunyo boshqacha bir holga tushgandi,
O'zbek Islomini mahkam tutganda.

Ikki daryo aro din yeldek yeldi,
Bu dunyo bir Xolis kelganin bildi,
Millatlar ro'yhatin boshqargan edi,
O'zbek Islomini mahkam tutganda.

Dunyo Termiziyni topolmas endi,
Dunyo Buxoriyni topolmas endi,
Bu bir mahallaga oddiy ish edi,
O'zbek Islomini mahkam tutganda.

Dinning markazi deb saylanmish Voha,
Go'zal hazoraga aylanmish Voha,
Bormikan qo'l tegmay qolgan bir soha?
O'zbek Islomini mahkam tutganda.

Bolalar yo'rgakda bilgan o'qishni,
Emaklaganida hanjar suqishni,
Onalar kasb qilmish olim tug'ishni,
O'zbek Islomini mahkam tutganda.

Bir muddat Mo'g'ulning bayrami bo'ldi,
Keyin bir zot chiqdi motama bo'ldi,
Temurga bu dunyo bir hovli edi,
O'zbek Islomini mahkam tutganda.

Dunyo ilmin barcha din deb bilardi,
Savodsiz ustidan hamma kulardi,
Ulug'bek yulduzlar sonin bilardi,
O'zbek Islomini mahkam tutganda.

Bugun bu millatdan kimki bo'lsa qarz,
Hammasi saodat davrigadir xos,
Navoiy dunyoga berar edi dars,
O'zbek Islomini mahkam tutganda.

Yurtiga sig'magan Boburni ko'ring,
Hindiston zorlamish etolmay g'iring,
Nimalar ro'y berdi ortga yuz buring,
O'zbek Islomini mahkam tutganda.

O'zbek Islomini mahkam tutganda,
Undan dunyo foyda ko'ribdi faqat,
Ey dunyo o'tinchim qilmayin handa,
Bu buyuk millatga yana ber fursat.


(Xayrullo Hamidov)

O’LIMNING VASFI

Shoxlar o‘z taxtidan tushganin ko‘rdik,
Harobaga do‘nmish bog‘lar ham so‘lim.
Oxiri barchamiz xulosa qildik:
"Eng katta mav’iza aslida o‘lim!"

U ustun bo‘larkan, yengilmas ekan,
Istagan paytida buyurar tashrif.
Faqat o‘lib ketgan insonlargina
Unga aytolurlar xolis bir ta’rif.

Bu ta’rif shundayki, unda yo‘q aldov,
U birovga kelmas ikki bukilib.
O’lim dunyodagi eng noqulay yov,
U urush ochmagay vaqt e’lon qilib.

Qur’onda ta’rifi kelganidek, u
Faqat oldimizdan qarshi chiqarkan.
Dunyoning yuz karra chempionin ham
Oddiy bir zarb bilan yerga yiqarkan.

O’limni o‘ldirib bo‘lmas yoronlar,
U bizga tegishli bo‘lmagan olam.
Indamay bosh egmish sohibqironlar,
Biz bilmas tezlikda o‘lim kelgan dam.

O’lim kelganida qolmay bittamiz,
Hammasi yo‘q bo‘ldi g‘animatlarning.
O’lim sharbatini totmog‘ligimiz
Haqiqatrog‘idir haqiqatlarning.

O’lim bir kularkan, bir yig‘lar ekan,
Mo‘min huzurida ko‘zida kulgu.
Baqirtirib jonni sug‘urganida
Kofir yuzlaridan sapchiydi qayg‘u...

Odam Ato tushgan davrdan buyon
O’lim savdosiga izn berilgan.
Qanday mavqelarda yashamasinlar,
Barchasi qabrga bir-bir terilgan.

elchilari o‘ldilar, shuning
O’zi yetarli bir hikmatdir bizga.
Kuniga qabrga kirayotganlar
Eng katta ma’ruza, ibratdir bizga.

Agar biz o‘limdan ibrat ololsak,
Boshqa bir da’vatning bo‘lmas keragi.
O’limdan nasihat olmaganidan
To‘xtasa yaxshidir inson yuragi...
(Xayrulla Hamidov)

O'g'lim namozingni boy berib
qo'yma.
O'g'lim jigar poram mening
dilbandim,
Dunyo tashvishidan sira ham
kuyma,
Kelmasdan burin kutilmas o'lim,
O'g'lim Namozingni boy berib
qo'yma.
Senga yo'l ko'rsatmush ilohiy
Quron.
Payg'ambar sunnatin aylagin
Quron.
Go'zal bog'-rog'ingni bossa ham
to'fon,
O'g'lim Namozingni boy berib
qo'yma.
Har-bir solih ishni og'iri bo'lmush,
Botini o'rtasi zoxiri bo'lmush,
Diningni avvali oxiri bo'lmush,
O'g'lim Namozingni boy berib
qo'yma.
Dunyo o'yin qilar seni har-bir dam,
Goxi qayg'uvdasan goxida xurram,
Dunyo saxnasidan mag'lub
chiqsang ham,
O'g'lim Namozingni boy berib
qo'yma.
Odamlar dunyodan kelib
ketmushlar,
Bazan OLLOX bergan umrin
yemushlar,
Payg'ambar ko'zimni nuri
demushlar,
O'g'lim Namozingni boy berib
qo'yma.
Savol javob asli shundan
boshlanur,
Inson qilganini albatta ko'rur,
Osmonda farz bo'lgan ibodat erur,
O'g'lim Namozingni boy berib
qo'yma.
Dunyoda turfahil tariqat va yo'l,
Be Namozlar tutgan yo'ldan nari
bo'l,
Bayad bermoq bo'lsang Islomga
cho'z qo'l,
O'g'lim Namozingni boy berib
qo'yma.
Iffatli va go'zal hayot istasang,
Saodatga sari savod istasang.
Qiyomat kunida najot istasang,
O'g'lim Namozingni boy berib
qo'yma.
Ertaga kech bo'lib ko'ngil
buzolgum,
Na bir madatkor na homiy
tuzolgum,
Bugun faqat yordam qo'lin
cho'zolgum,
O'g'lim Namozingni boy berib
qo'yma

Iymondan so'z oching, namozdan oldin
Birodar hech qachon unutmang aslo
Hazrati Alining hikmatli so'zin
Hikmatla nasihat yo'lin tutsangiz
Iymondan so'z oching,namozdan oldin

Ko'zlarni ko'r qilmang, boqib quyoshga
Bugun zamon boshqa, fasohat boshqa
Allohni tanimay egilgan boshga
Iymondan so'z oching,namozdan oldin

Kidmir da'vat qilur, ishlatib zo'rlik
Shul bois nechalar qilmishdir g'o'rlik
Nima deyotganin anglasin sho'rlik
Iymondan so'z oching,namozdan oldin

Agar hikmat ila ko'nglini yoqib
Haqqa chaqirsangiz ko'ngliga yoqib
Kirmasdi masjidga tumorlar taqib
Iymondan so'z oching,namozdan oldin

Nomiga namozlar ko'rgan masjidda
Rasmiy qog'ozlarda yurgan masjidda
Shiftida qalampir turgan majidda
Iymondan so'z oching,namozdan oldin

Da'vatingiz uchun yig'lasin ko'ngil
Haqni taniting-u, bo'lib qolsin qul
Desangiz namozlar bo'lsin qabul
Iymondan so'z oching,namozdan oldin

(Xayrulloh Hamidov)

ВО ИМЯ АЛЛАХА МИЛОСТИВОГО, МИЛОСЕРДНОГО!
О Аллах, поистине, возлюбил я сподвижников Твоего пророка Мухаммада, да благословит его Аллах и приветствует, самой искренней и глубочайшей любовью. Пожертвуй же мною для любого из них в день Страшного суда. Поистине, ведомо Тебе, что я возлюбил их в Тебе, о Всемилостивейший из милостивых.
Умм Салама... Если бы вы знали, кто такая Умм Салама!


Её отец был одним из знатных и высокопоставленных вождей племени Махзум. Кроме того, он был редким по своей щедрости человеком среди арабов. За это его даже назвали «благодетелем путешественника», поскольку если путники направлялись к нему или путешествовали вместе с ним, то им не было нужды брать с собой большие запасы провизии.
Её мужем был Абдулла ибн Абд аль-Асад, который входил в число первых десяти мусульман. До него Ислам приняли только правдивейший Абу Бакр, да будет доволен им Аллах, и небольшая группа людей, количество которых можно было пересчитать на пальцах.
Эту женщину звали Хинд, но все знали её как Умм Салама, и это прозвище заменило впоследствии её настоящее имя.

* * *

Умм Салама приняла Ислам вместе со своим мужем, став, таким образом, также одной из первых мусульманок. Не успела распространиться весть о том, что Умм Салама и её муж приняли исламскую веру, как среди курайшитов поднялось недовольство и начались волнения. В назидание другим против них была поднята настоящая травля, настолько сильная, что сокрушила бы и огромную гору. Однако они не пали духом, не отступились и проявили завидную стойкость.
Когда же травля и преследования стали уже невыносимыми для мусульман, и посланник Аллаха, да благословит его Аллах и приветствует, разрешил им покинуть родину и переселиться в Эфиопию, Умм Салама и её муж были в первой группе мухаджиров.
Таким образом, Умм Салама и её муж переселились на чужбину, оставив в Мекке свой родной дом, былое великолепие и знатную родню, прося награды Аллаха и стремясь к Его благосклонности.
Несмотря на предоставленную защиту со стороны эфиопского негуса - вознаградил его Аллах Раем за это - Умм Салама и другие мухаджиры испытывали сильную тягу к родине и ностальгию по ней.
Они очень переживали из-за того, что с ними не было посланника Аллаха, да благословит его Аллах и приветствует, дававшего советы и наставляющего на путь истинный. Подобное положение вызывало глубокую тоску и печаль у Умм Саламы и её мужа.
Затем до мухаджиров в Эфиопии начали доходить вести о том, что значительно возросла численность мусульман в Мекке.
Переход в исламскую веру Хамзы ибн Абдель Мутталиба и Умара ибн аль-Хаттаба увеличил их силу, мужество и стойкость. Курайшиты смягчили свои преследования по отношению к ним, и группа мухаджиров твёрдо решила вернуться в Мекку, влекомая неодолимым чувством ностальгии.
Тоска по родине звала их туда... Умм Салама и её муж были в составе первой группы возвращающихся.

* * *

Однако очень скоро возвращающиеся узнали, что в вестях, которые доходили до них, были преувеличения.
Тот шаг вперёд, который сделали мусульмане с принятием Ислама Хамзой и Умаром, был встречен серьезным противодействием со стороны курайшитов.
Язычники всячески изощрялись, подвергая пыткам мусульман, издеваясь над ними и запугивая их.
Они заставили испытать их невиданные до сих пор муки и горе.
В таких условиях посланник Аллаха, да благословит его Аллах и приветствует, позволил своим сподвижникам переселиться в Медину. Умм Салама и её муж решили быть первыми переселенцами, спасающими свою религию и себя лично от зла курайшитов.
Однако переселение Умм Саламы и её мужа оказалось вовсе не таким простым и лёгким делом, как это им казалось.
Тяжким и печальным было это переселение, принесшее такое горе, какое не идет ни в какое сравнение с любым другим.
Впрочем, дадим слово Умм Саламе, чтобы она сама поведала нам эту трагическую историю. Её чувства более сильны и глубоки, а описание более точно и выразительно.
Умм Салама рассказывала:
«Собравшись отправиться в Медину, Абу Салама приготовил для меня верблюда, затем посадил меня на него, а нашего сына Саламу - впереди меня. Не обращая ни на кого и ни на что внимания, Абу Салама повёл верблюда, на котором мы сидели, вперёд.
Ещё до того, как мы вышли за пределы городской черты Мекки, нам преградили путь язычники из моего племени Бану Махзум. Они сказали Абу Саламе:
— Если ты погубил свою собственную душу, то при чём здесь эта женщина — твоя жена?! Она из нашего рода, и с какой стати мы должны позволить тебе забрать её у нас и увезти в чужие края?!
Затем они набросились на него и силой захватили меня.
Когда люди из рода моего мужа Бану Абд аль-Асад увидели, как махзумиты захватывают меня вместе с сыном, то они страшно разгневались и сказали:
— Мы никогда не позволим, чтобы ребёнок остался у вас после того, как вы забрали его силой у нашего соплеменника... Это наш сын и мы его покровители. После этого обе стороны стали тянуть моего сына Саламу, пытаясь завладеть им, в разные стороны так сильно, что вывихнули руку ребенка. Всё это происходило на моих глазах. В конце концов, его забрали люди из рода Абд аль-Асада.
Через несколько мгновений я почувствовала себя обездоленной и одинокой.
Мой муж по зову своей религии и души отправился в Медину, а мой сын остался у людей из рода Абд аль-Асада, истерзанный и покалеченный…
Меня же захватили люди из моего племени Бану Махзум и оставили у себя...
В одночасье я была разлучена с мужем и собственным сыном.
Начиная с этого дня, я каждое утро выходила в долину и сидела на том месте, где произошла эта трагедия.
Передо мной вновь и вновь возникали картины тех мгновений, когда меня разлучили с моим сыном и мужем. Я начинала рыдать, и безутешно плакала каждый день до наступления темноты.
Так продолжалось целый год или около этого, пока как-то мимо меня не прошёл один из детей моего дяди.
Сжалившись и смилостивившись надо мной, он сказал людям из моего племени:
— Неужели вы не отпустите эту бедняжку?! Вы же разлучили её с мужем и сыном!
Он продолжал добиваться смягчения их сердец и молить о милости до тех пор, пока они, наконец, не сказали мне:
— Отправляйся к своему мужу, если хочешь!
Но как же я могла отправиться к мужу в Медину в то время, когда мой сыночек, кровинушка моя, продолжал оставаться в Мекке у людей из племени Бану Абд аль-Асад?!
Разве утихли бы мои муки и высохли глаза от слёз, если бы я переселилась в Медину, а мой маленький сыночек оставался в Мекке, и я бы ничего о нём не знала?
Нашлись люди, которые поняли, что может излечить мою грусть и мои горести. Они всем сердцем вошли в моё положение и поговорили по моему поводу с людьми из племени Бану Абд аль-Асад, которые, в конце концов, проявили ко мне снисхождение и вернули мне моего сына Саламу.

* * *

Мне совсем не хотелось оставаться в Мекке, ожидая, пока найдётся попутчик, вместе с которым я могла бы отправиться. Я опасалась того, что может случиться нечто непредвиденное и помешает мне присоединиться к мужу... Собравшись ехать в одиночестве, я приготовила верблюда и вместе с сыном села на него. Наш путь лежал в Медину, к моему мужу, и со мной, кроме сына, не было ни одного из созданий Аллаха. Добравшись до Танаима, расположенного в трёх милях от Мекки, я встретила там Усмана ибн Талху (1) , который спросил:
— Куда ты направляешься, о дочь «благодетеля путешественников?»
— Я еду к мужу в Медину, — ответила я.
— Неужели ты едешь одна, и с тобой никого нет? — спросил Усман.
— Клянусь Аллахом, нет со мной никого, кроме Аллаха и моего сыночка!
— Клянусь Аллахом, я никогда не оставлю тебя одну, пока ты не достигнешь Медины! - воскликнул Усман. Затем он взял за поводья моего верблюда и продолжил путь вместе со мной...
Клянусь Аллахом, в жизни не было у меня более благородного, честного и великодушного попутчика. Если мы останавливались на привал, то он ставил на колени моего верблюда и отходил в сторону, пока я не слезу с него и не расположусь на земле. После чего он подходил, распрягал верблюда и привязывал его к дереву неподалёку...
Затем он уходил к другому дереву в стороне от меня и отдыхал в его тени.
Когда наступало время продолжать путь, Усман запрягал мне верблюда и подводил его ко мне. Затем он отходил от меня в сторону и говорил: «Садись!» Когда я устраивалась на верблюде, он подходил, брал его за поводья, и мы продолжали свой путь.

* * *

Усман продолжал вести себя подобным образом каждый день, пока мы не достигли Медины. Когда он увидел деревню Кубу в пригороде Медины, где проживал род Амра ибн Ауфа, то сказал: «Твой муж в этой деревне. Вступай же в нее с благословением Аллаха». Сам же он развернулся и отправился обратно в Мекку».

* * *

После длительной разлуки разобщенная семья вновь воссоединилась, и Умм Салама опять увидела своего мужа. Абу Са-лама был очень счастлив встретить свою жену и сына. Затем события начали развиваться с невероятной скоростью.
После этого была битва при Бадре, в которой участвовал Абу Салама, и в которой мусульмане одержали блестящую победу.
После Бадра последовала битва при Ухуде, где Абу Салама проявил себя с самой лучшей стороны, но получил тяжёлое ранение. Он продолжал упорно лечиться, пока не почувствовал, что выздоравливает. Но затянувшаяся снаружи рана воспалилась изнутри. Внезапно она открылась, и Абу Салама был вынужден слечь.
Во время лечения он говорил своей жене: «О Умм Салама, я слышал, как посланник Аллаха говорил:
«Если кого-то постигает несчастье, то он должен говорить при этом: «Истинно к Аллаху, истинно к Нему мы возвращаемся», затем: «О Аллах, я безропотно принял это несчастье. О Аллах, возмести его мне добром с избытком», то Аллах непременно выполнит твою просьбу»...

* * *

Больной Абу Салама проводил дни в постели. Как-то утром его навестил посланник Аллаха, да благословит его Аллах и приветствует. Не успел он закончить свой визит, как Абу Салама скончался. Своими праведными руками Пророк, да благословит его Аллах и приветствует, закрыл глаза покойному другу.
Подняв взор к небу, посланник Аллаха, да благословит его Аллах и приветствует, воззвал:
«О Аллах, прости прегрешения Абу Саламе и приблизь его к Себе.
Возмести потерю его детям и близким.
О Владыка миров, отпусти нам и ему грехи, дай ему простор в могиле и освети её».
Вспоминая о том, что рассказывал ей Абу Салама о посланнике Аллаха, да благословит его Аллах и приветствует, Умм Салама говорит:
«О Аллах, я безропотно приняла это несчастье от Тебя...» Однако её душа не лежала к тому, чтобы сказать: «О Аллах, возмести его мне добром с избытком». Она просто недоумевала: разве может быть кто-нибудь лучше Абу Саламы?!
Тем не менее, Умм Салама закончила свою мольбу...

* * *

Мусульмане как никогда переживали горе, постигшее Умм Саламу, и стали называть её «вдовой арабов»...
В Медине у нее не было ни одного родного человека, кроме детишек, похожих на неоперившихся птенцов.

* * *

Мухаджиры и ансары почувствовали, что Умм Салама может выбрать одного из них в мужья. Едва она закончила свой траур по Абу Саламе, как к ней посватался правдивейший Абу Бакр, да будет доволен им Аллах, но Умм Салама не приняла его предложение.
Затем к ней посватался Умар ибн аль-Хаттаб, да будет доволен им Аллах, но Умм Салама отвергла его, как и предыдущего претендента...
Затем к ней пришел посланник Аллаха, да благословит его Аллах и приветствует, но Умм Салама сказала ему:
— О посланник Аллаха, у меня есть три основных качества: я очень ревнивая женщина и боюсь, что ты будешь гневаться на меня, а за это меня накажет Аллах; к тому же я женщина в летах, и у меня есть дети.
Пророк, да благословит его Аллах и приветствует, сказал в ответ на это:
— Ты упомянула свою излишнюю ревность, но я обещаю, что призову Всемогущего Аллаха лишить тебя этой черты. Ты сказала о своём возрасте, но я в таком же возрасте, как и ты. Что касается детей, то я считаю их своими.
После этого посланник Аллаха, да благословит его Аллах и приветствует, женился на Умм Саламе, а это означает, что Аллах услышал и ответил на её призыв, то есть возместил её потерю добром с избытком, дав ей мужа лучшего, чем Абу Салама.
С этого дня Хинд из племени Махзум уже не была матерью одного Саламы. Она стала матерью всех правоверных.
Да ниспошлет Аллах Умм Саламе свежесть райских кущ и Свою благосклонность, будучи удовлетворённым ею.

Buxoriy bobom(Xayrulloh Hamidov qalamiga mansub)Iltimos oxirigacha o'qing.

Tushumga kiradi Buxoriy bobom,
Tur deydi namuncha uxlading bolam.
Jon tikib top`lagan xadisim o`qi,
She`r yozsang tuzikroq satrlar to`qi.

Buncha xam bo`lmasang ayolinga mast,
Ayoling past qilgan xayolinga mast.
Tur deydi o`rningdan muncha uxlaysan,
Bugun yig`lamasang, ertan yig`laysan.

Namuncha dunyonig quliga do`nding,
Ozgina zo`rlasa indamay ko`nding.
Qo`y endi, yod eldan qaxrlanishni,
Buhoriy bobom deb faxrlanishni.

Undan ko`ra tafsir kitoblarni tit,
Arsimas matoni egningdan irg`it.
Rasulim, Rasulim deysani ammo,
Amallaring riyo, ko`zlaring `amo.

Qandaq manga sirdosh degaysan Bilol?
Tushingda zinolar qilsang bemalol,
Termiziy yurtida tug`ildim dema,
G`amdan tashkil dunyo g`amini yema.

Agar ajratmasang oqu-qorani,
Yodlab o`tirmagin o`ttiz porani.
Chiroyli so`zlarni chiroyli sozlab.
Chiranding chiqolmay chiroyni ko`zlab.

Guldan xaykal bitma o`zingdan o`zing,
Qilgan amalinga most kelsin so`zing.
Innamal `amanul binniya deb on,
Xoxlagan ishinga qo`l urma nodon.

Ushbu Xadis asli ma`nosi o`zga,
Sira xam mos kelmas sen aytgan so`zga.
Amalga intilgin Xadislar yodla,
Tunlari gunoxim ko`p deyu dodla.

Ko`ngling hohishini hohish demagin,
Farqi yuq xox gunox xox ish demagil.
Agar bolam bo`lsang bobongga most b`ol,
Yolg`on tana bo`lma ozgina rost bo`l.

Xechkim ko`rmas joyda aylagin taqvo,
Skunat riyoviy taqvodan iqvo,
Tushumga kiradi Buxory bobom.
Xalqimga bir so`zni yetkazgin bolam.

Tunov kun qabrimga boribdi xalqim,
Maqsadi ziyorat qastida balkim.
Turli marosilmlar uyushtribdi,
Yoshimnifalon deb sanab yuribdi.

Yo`q! Xayxot bu xolat dinda bid`atdur,
Bid`atsiz yashamak chin saodatdir.
Qabrimda muqaddas narsa yuq aslo,
Bu xolni xis qilar xar aqli raso.

Bu ishlar o`rniga aqli farosat,
Go`zal Xadislardan izlar nafosat.
Rasuli Akramning xar bir so`zlarin,
Shiyor aylagay va surtgay ko`zlarin.

Garchi ul zot uchun borib berganman,
Payg`ambar qabriga tpinmaganman.
Jamiy qudusiyat Allohga mutloq,
Bu yuldan o`zgasin istagan noxaq.

Qabrimga ko`zmo`nchoq kelganlar taqib,
Jaxolat qariga ketgan uloqib.
Xalqim turkiy zabon istasa javob,
Xadisni o`qisin menga shu savob.

O`tgan kunlarini aylabon nosib,
Saxixga ergashsa xayoti saxix.
Tushumga kiradi Buxoriy bobom,
Ko`chada gullabdi hixoyat bodom.

Tur deydi bolama uxlading ko`pam,
Bugun xadisga yod men o`sgan supam.
Ul supani supurib qayrgin,
Kam sonli mo`minga salomim aytgin.

Buxoroning nomi "Bu xoro"midi?
Men ko`rgan shaxr shu Buxoromidi?
Xadis yodlovchiga sig`magan shaxr,
Bugun bir xadisdan tamom be xabar.

Qizlari yalong`och, erlari beor.
Yo o`zgarib ketdi iloxiy shior.
Agarcha Islomning dardin yemaslar,
Buxoriy nomiga xaqli emaslar.

O`zlarin Buxoriy yurtidan deb miz,
Tanishtrmasinlar o`zidan ketib.
Undan ko`ra dinga bo`lsinlar tobe,
Iloxiy amrga doimo some.

Aytgan suzlarimga bolam amal qil!
Ushanda men ulardan rozi bulgum bil!
Istasalar ruxim bo`lishini shod,
Xadisga muofiq kechirsin xayot.
Bolam bolaginam Turkuston kezgin,
Abu Abdulloxning so`zin yetkazgin.

Кўшик ва мусика куръон ва суннатда
 
 Бисмиллахир Рохманир Рохим 
Аллохга хамдлар, пайгамбаримизга, унинг оиласи ва уларга яхшилик билан эргашган кишиларга салавот ва саломлар бўлсин.
 Шайтон бизнинг яшаётган давримизда Аллохнинг бандаларини адаштириш учун танлаган катта восита – кўшик ва мусикадир. Мусика ва кўшик Аллохнинг каломини эшитиш ва унинг калб ва тилларга бўлган таъсирини тўсувчи, калбларни  иймондан «тозалаб»,  Шайтон йўлларини очиб, Аллохнинг йўлидан махрум килувчи сабаблардан биридир. Мусика ва кўшик – намознинг зиддидир.  Чунки, намоз фахш ва гунохларни такикласа, кўшик ва мусика фахш ва гунох нарсаларга амр этади. Бундай ахволга тушган одамнинг Аллохнинг йўлига  хидоятланиши амри махолдир. 
 Мусика ва кўшикнинг инсон аклига хукмрон бўлиш табиати бўлгани  учун хам,  Шайтон ва унинг яхудий  ва насроний лашкарлари хамда уларга эргашган  кимсалар фурсатни бой бермай бутунжахон оммавий ахборот воситаларига хукмрон бўлдилар. Улар оммавий ахборот воситаларини сон-саноксиз кўшикчи аёл ва эркаклар, бастакорлар,  Аллох бирон бир хужжат тушурмаган кўшик шоирлари билан тўлдирдилар ва уларни молу дунё ва маст килувчи ичимликлар ва турли  «мафтункор» нарсалар билан таъминладилар. Халкларни эса ўзларининг исломга зид бўлган максадлари томон йўлладилар. Ахир кизларнинг инсон «бўрилар» кучогига отган кўшик эмасми?! Исломий бирдамликка карши курашга  чакириб худосизлик фикри, ўлкачилик  ва миллатчилик гояларининг ёйилишига сабаб бўлган кўшиклар озми?!..
Мусулмон дўстлар, шунинг учун хам, биз сизлар учун Аллохнинг китоби, суннат ва  уламоларнинг сўзларига биноан  мусика ва кўшикнинг хукмини баён килмокчимиз.
Аллох таъолодан йўлимизни тўгри килишини, ўз йўлида юришда бизга илхом беришини, шу рисола билан берк калблар ва огир кулокларни очишини сўраймиз. У  - тўгри йўлга    хидоятловчи ва бу ишга кодирдир.
Таърифлар 
«Кўшик» - шеър ва наср  билан овозни кўтариш ва уни севиш билан кувониш (шодланиш). У баъзида мусика хамрохлигида бўлади. Уламолар истилохида кўшикнинг бир неча  исмлари бор. Улар: ўйин-кулгу, ботил, ёлгон, карсак, хуштак, зинонинг турткиси,  Шайтоннинг овози,  Шайтоннинг оханги, мунофиклик манбаси, ахмокона ва фожир товуш. 
«Мусика» (музика) – юнонча сўз бўлиб, уд, камон, дўмбира, дутор ва шу каби чолгу асбоблари воситасида чикадиган охангдир.
Кўшикниг хусусиятлари:
-         Харом нарсаларни чиройли килиб кўрсатади;
-         Нафсни эхтиросли ишларга ундайди;
-         Калбни чалгитади ва унинг Аллохни эслаш йўлида тўсик бўлади;
-         Калбни каро килади. Натижада, калб Аллохнинг амрларига унамайди ва гунохларни инкор эта олмайди;
-         Шайтоний холатларни кучайтиради.
Кўшикнинг турлари
Кўшик икки турлидир: Мубох (рухсатли) ва харом кўшиклар. 
Биринчи: Мубох кўшиклар..
Бу турдаги кўшиклар- таркибида шариатга зид бўлган ширк, хаёсизлик, мусулмонларни хажв ёки масхара килиш бўлмаслиги, маст килувчи ичимликларни мактамаслик, ажнабий ва балогат ёшига етган аёллар томонидан эркаклар олдида ёки парда  оркасида айтилмаслиги, бирон бир фарзни адо килишдан чалгитмаслиги ёки чалгитишга сабаб бўлмаслиги ва кўп айтилмаслиги хамда чолгу асбоблари ёки мусика жўрлигида айтмаслик шарти билан овозни кўтариш ва уни оханг билан айтишдир.
Мубох кўшикларнинг турлари:
-         Иш кўшиклари. Бу турдаги кўшиклар иш асносида малолни кетказиш, химматни ошириш ва иш огирлигини енгиллатиш учун айтилади.
-         Уруш пайтида айтиладиган кўшиклар. Бу турдаги кўшиклар жангчиларни жангга киришга жасоратлантириш учун айтилади. 
-         Онанинг бешикдаги боласини ухлатиш ёки кўлидаги боласини ўйнатиш учун айтиладиган кўшиклар.
-         Никох тўйи, сафардагиларнинг кайтиши ёки байрамларда аёлларнинг аёллар ичида  айтган кўшиклари. Бунинг шарти дуф (доира) дан бошка мусика асбобларининг жўр бўлмаслиги, доира кичик ва кўнгирокчалари бўлмаслиги, уни аёлларгина чалиши ва шариатда рухсат берилиган меъёрдан ошмаслигидир. Доирани эркаклар чалиши мумкин эмас.
Иккинчи: Харом бўлган кўшиклар.
Бу турдаги кўшиклар юкоридаги шартларга жавоб бермаган кўшиклардир. Бирон бир чолгу асбоби воситасида айтилган, таркибида шариатга зид сўзлари бўлган, фарзларни адо этишдан чалгитган, эркаклари (номахрам) аёлдан эшитган, иш хаки олинган ёки суюкликка  даъват этадиган оханглар билан куйланган ва бошка кўшиклар. Бу кўшиклар шаръан жоиз эмасдир. Чунки, бу кўшиклар  Аллохни эслашдан тўсади ва инсоннинг яралиш гояси бўлмиш ибодатдан чалгитади.
Энди  кўшик ва мусика асбобларининг харом эканига Аллохнинг китоби куръон карим ва расулуллох саллоллоху алайхи ва салламнинг суннатлари, салаф солих ва мазхаб уламоларининг сўзларидан олинган далилларни баён киламиз. 
Кўшик айтиш ва мусиканинг харом эканига Куръон Каримдан далиллар: Биринчи оят: «Одамларнинг баъзилари билимсизлик билан (ўзгаларни) Аллохнинг йўлидан адаштириш ва у (йўл) ни масхара килиш учун «лахвал-хадис» (кўшик) ни сотиб олади. Уларга хорловчи азоб бордир.» (Лукмон:6).
Абдуллох ибн Масъуд  розияллоху анху ушбу оятдаги «лахвал-хадис» хакида сўралганида: «Ундан бошка илох бўлмаган зотга касамки, у- кўшикдир» - деб уч марта такрорлади. (Ибн Касир тафсири).
Абдуллох ибн Аббос, Абдуллох ибн Умар ва Жобир ибн Абдуллох  розияллоху анхумлар хам айни сўзни айтдилар. Сахобанинг сўзи тафсир килишда хужжатдир. Бу тафсир илмида маълумдир. Шунингдек, тобеъинларнинг бир оятнинг тафсирига килган ижмоълари хам хужжатдир. Дархакикат, сахоба ва тобеъинлар «лахвал-хадис» нинг кўшик эканига ижмоъ килдилар. Уларга хеч ким мухолиф бўлмади. 
Иккинчи оят: «Улардан кучинг еган кимсани овозинг билан кўзгат, уларнинг устига отлик ва пиёда лашкарларингни торт, топган мол-давлат ва бола-чакаларида шерик бўл ва ваъда кил. Дархакикат,  Шайтон уларга   ёлгон нарсаларнигина ваъда килади.» (Исро: 64).
Муфассирларнинг имоми Мужохид рахимахуллох Иблиснинг овозини: «У- кўшик, чолгу асбоблари, ботил ва бехуда нарсалар» - деб тафсир килди. Даххок рахимахуллох эса: «Чолгу асбобларининг товуши» - деб тафсир килди. (Куртубий тафсири: 10/288).
Учинчи оят: «Сизлар ушбу сўз (оят) лардан хайратланиб ундан таъсирланиш ўрнига сомид холларингизда куляпсизларми!» (ан-Нажм: 59).
Абдуллох ибн Аббос розияллоху анхумо ушбу оятдаги «сомидуун» сўзини: у – кўшикдир деб тафсир килдилар. Бу сўз яманликлар шевасида истеъмол килинади. Улар «Усмуд лана» яъни «Бизга кўшик айт» дейдилар. 
Мужохид ибн Жабр рахимахуллох хам : «У кўшикдир. Яманликлар кўшик айтган кимса хакида «Самада фуланун»  дейдилар- деб тафсир килди. (Игосатуллахфон: 1/285).
Тўртинчи оят: « У (мушрик) ларнинг Каъба олдидаги ибодатлари мукоъ ва тасдия эди». (Анфол:35). Мукоъ – хуштак чалиш,  тасдия – карсак чалиш.
Кўшик айтиш ва мусиканинг харом эканига расулуллох саллоллоху алайхи ва салламнинг суннатларидан далиллар:
-         Расулуллох саллоллоху алайхи ва саллам дедилар: «Умматим ичида зино, ипак, хамр (маст килувчи ичимлик) ва маозифни халол килиб оладиган кишилар чикади» (Имом Бухорий ривояти).
Хадисдаги «маозиф» сўзи барча чолгу ва ўйин- кулгу асбобларини ўз ичига олган пурмаъно сўздир.
Расулуллох саллоллоху алайхи ва саллам дедилар: «Роббим азза ва жалла менга хамр, кимор, дўмбира ва кўшик айтишни харом килди» (Имом Ахмад ривояти: 1/274, сахих хадис). Вахоланки хозирги кунда кўшиклар дўмбирасиз айтилмай колди.
Расулуллох саллоллоху алайхи ва саллам дедилар: «Умматимдан бир тоифаси хамр ичади ва уни бошкача ном билан номлайди. Уларнинг даврасида чолгу асбоблари ва кўшикчи аёллар бўлади. Аллох таъоло уларни Ерга юттиради ва уларни маймун ва чўчкаларга айлантиради». (Ибн Можжа ривояти, сахих хадис).
Расулуллох саллоллоху алайхи ва саллам дедилар: «Лаънат килинган икки товуш бор: Неъмат пайтида чолгу асбобларининг товуши ва мусибат пайтида фарёд этилган товуш.» (ас-Силсилатус-сахийха).
Расулуллох саллоллоху алайхи ва саллам: «Умматим ичида Ер ютиш, бошка махлукка айланиш ва тухматлар бўлади» - дедилар. Сахобалар улар «ла илаха иллаллох» дейдиларми деб савол бердилар. Расулуллох саллоллоху алайхи ва саллам: «Ха, чолгу асбоблари пайдо бўлган, хамрлар (ичилган)  ва (эркаклар томонидан) ипак (кийим) лар кийилган пайт» - деб жавоб бердилар. (Ибн Аби Шайба: 15/164). 
Расулуллох саллоллоху алайхи ва саллам кўшикчи аёлнинг (кўшикчилик) касбидан топган маблагни (ишлатишни) такикладилар. (Багавий, Шархуссунна: 8/22).
  Абдуллох ибн Умар розияллоху анхумонинг кули Нофеъ деди: «Мен ибн Умар билан бирга (бир эшак ёки туяга) минган эдим. У чолгу асбоблари чалинган ердан ўтар экан бармокларини кулоклари ичига тикди ва йўлдан четлашди. Бироздан кейин «хой Нофеъ бирор нарса эшитяпсанми?» - деб сўради. Мен: Йўк деб жавоб бердим. У бармокларини кулокларидан чикарди  ва: «Мен расулуллох саллоллоху алайхи ва саллам билан бирга мингашган эдим. Бунга ўхшаш нарсани эшитишлари билан мен килган ишни килган эдилар.» - деди. (Абу Довуд ривояти, сахих хадис).
Муфассир Куртубий рахимахуллох  Абдуллох ибн Умар розияллоху анхумонинг сўзларини келтирганидан сўнг: «Меъёридан ошмаган овоз хакидаги уламоларимизнинг фикри шу бўлса,  замондошларимизнинг кўшиклари ва чолгу асбобларининг товушлари кандай бўлар экан» - деди. 
Расулуллох саллоллоху алайхи ва саллам «Кўнгирок  Шайтоннинг чолгу асбобидир» - дедилар. (Имом Муслим ривояти).
 Расулуллох саллаллоху алайхи ва саллам: «Ит ва кўнгирок хамрох бўлган дўстларга фаришталар хамрох бўлмас» - дедилар. (Имом Муслим ривояти). 
Агар кўнгирок фаришталарнинг хамрох бўлишига тўсик бўлса,  инсондаги хар бир аъзо ва хар бир тукни кимирлатган замонавий электрон мусика асбобларининг хукми кайндай бўлар экан?!!
 Расулуллох саллаллоху алайхи ва саллам дедилар: «Одам боласига зинодан бўлган насибаси ёзилди. У уни топиши мукаррар. Кўзларнинг зиноси караш, кулокларнинг зиноси эшитиш... (Имом Муслим ривояти). 
Сахоба, тобеин ва тўрт имомдан накл килинган хабарлар. 
Абу Бакр  розияллоху анху икки кичик кизнинг доира чалиб кўшик айтаётганларини кўрди ва уларни таъкиклаб: «Расулуллох саллаллоху алайхи ва саллам хузурида  Шайтон куйлари чалинадими?» - деди.  Расулуллох саллаллоху алайхи ва саллам унинг бу сўзларига эътироз этмадилар. (Имом Бухорий ривояти).
Усмон  розияллоху анху Аллох таъолонинг ўзига берган фазли ва бу гунохни килмаганини билдириб: «Кўшик айтмадим ва айтишни орзу хам килмадим» - деди. (Ибн Аби Осим: 2/595).
 Абдуллох ибн Масъуд  розияллоху анху: «Кўшик калбда мунофикликни ундиради» - деди. 
Анас ибн Молик  розияллоху анху: «Касбларнинг энг ифлоси кўшикчи аёлнинг касбидир» - деди. (Ибн Абид- Дунё, Заммул- малаахий).
 Абдуллох ибн Умар  розияллоху анхумо эхром кийган ва даврасида кўшик куйлаётган бир киши бўлган гурух олдидан ўтди ва : « Аллох сизлар (нинг дуоларингиз) ни эшитмасин!  Аллох сизлар (нинг дуоларингиз) ни эшитмасин! – деди. (Ибн Абид-Дунё, Заммул- малаахий).
 Абдуллох ибн Аббос розияллоху анхумо деди: «Чилдирма харомдир, чолгу асбоблари харомдир, дўмбира харомдир ва торли чолгу асбоблари харомдир». (Имом Бухорий ривояти).
Умар ибн Абдулазиз рахимахуллох кўшик хакида шундай деди: «Унинг бошланиши  Шайтондан бўлиб, окибати  Аллох азза ва жалланинг газабидир.» (Ожуррий Умарнинг таржимайи холларида айтган сўзларида ривоят килди). 
Вакиъ ибн Жаррох рахимахуллох: « Абдуллох ибн Умар каби танбурни олиб, эгасиниг бошига тушурсам» - деди. (Халлол ривояти: 126).
Фузайл ибн Иёз рахимахуллох деди: «Кўшик зинонинг рукясидир». (Ибн Абид-Дунё, Заммул-Малаахи).
Имом Аъзам Абу Ханифа рахимахуллох кўшик устидан харом деб хукм чикарган имомларнинг биридир. У кўшик эшитишни гунох деб хисоблар эди. (Талбису Иблис).
Имом Шофеий рахимахуллох: «Кўшик ботил ёки малохига ўхшаш макрухдир. Уни кўп айтган киши гувохлиги кабул килинмайдиган пасткашдир» - деди. 
Имом Шофейийнинг «Макрух» деб айтган сўзи харом демакдир. Зеро Аллох таъоло хам: «У ( Аллох) сизларга куфр, фиск ва осийликни макрух килди» деди. Бу оятдаги «Макрух» сўзи хам «Харом» маъносидадир. Имом Шофеий «Мен Ирокда «Тагриб» кўшик деб номланган нарсани ташлаб келдим. Уни одамларни куръондан тўсиш учун зиндиклар ўйлаб топганлар» - деди. 
Имом Молик рахимахуллохдан кўшик хакида сўралганида: «У билан биз тарафларда фосиклар шугулланадилар» деб жавоб берди. 
Имом Ахмад рахимахуллох: «Най, камиш най, сурнай, танбур, рубоб ва шунга ўхшаш чолгу асбоблари харомдир» - деди. 
Шаъбий рахимахуллох: «Кўшикчи ва унга кўшик айтилган шахс малъундир»  -деди. (Ибн Абид-Дунё, Заммул- малаахий). 
Шайхулислом Ибн Таймийя  рахимахуллох: « Шайтоний холатларни кучайтирадиган сабабларнинг энг кучлиси кўшик ва бехуда нарсаларни эшитишдир. Холбуки, бу мушрикларнинг иши». (Мажмуъул-фатава: 11/295).
Имом Куртубий рахимахуллох: «Кўшик куръон карим ва суннат билан таъкикланган» - деди. 
Ибн Салох рахимахуллох: «Чолгу асбоблари жўрлигида айтилган кўшикнинг харомлигига ижмоъ килинган» - деди. 
Ижмоъ бир асрда яшаган ва Ислом уммати ичидан етишиб чиккан етук олимларнинг диний ишлардан бирига иттифок келишларидир. Ижмоъ фикх манбаларининг Куръон Карим ва  Расулуллох саллаллоху алайхи ва салламнинг суннатларидан кейинги учинчи манбадир. У хам унда хилоф килнмайдиган катъий хужжатдир. Аллох таъоло деди: «Ким Хак йўлни аник билганидан сўнг пайгамбарга хилоф иш килса ва мўминларнинг йўлларидан бошка йўлга эргашиб кетса, биз уни кетганича кўйиб берамиз. Сўнгра жаханнамга дохил киламиз. Накадар ёмон жой у.» (Нисо: 115).
Ушбу оятда  Аллох таъоло Мўъминларнинг йўлларидан бошка йўлга эргашган кимсаларнинг окибати жаханнам эканидан хабар берди. Аллох таъоло бизларни жаханнамаг тушишдан сакласин! 
Мусулмонларнинг ижмоси хам хакикатдир. Уларнинг ижмоъларига мухолиф бўлган одамнинг эса мазкур оятдан насибаси бор. Юкорида зикри ўтган мавзумиз хакида келтирганимиз Исломнинг биринчи уч нурафшон асрида яшаган сахоба, тобеин  ва уларнинг атбоъларининг ижмоси хам шариат доирасидан четда бўлган кўшик айтишнинг харомлигидир. Уларнинг биронтаси хам кўшик айтишга рухсат бермади. Балки, чолгу асбоблари жўрлигида айтилган кўшикларни айтишни харом дедилар.
Азиз дўстим, агар ижмоънинг хужжат бўлиб унга мухолиф бўлиш мумкин эмаслигини билган бўлсангиз, ўз-ўзидан куйидаги савол тугилади: «Мусика ва кўшик айтиш ихтилофли масалами ёки харомлигига  ижмоъ килинган ва бахс эшиклари ёпилган масалами?».
Жавоб: бу масала сахобалар ва уларга эзгулик билан эргашган тобеинлар, хусусан тўрт мазхаб имомлари томонидан харом эканига ижмоъ килинган масаладир. Агар бу масала ихтилофли бўлса эди, улар бу кадар жиддий бўлмас ва  ихтилофли масалаларда мухолиф бўлган кимсалар хакида «фосик», «фожир», «малъун» ва «Шайтон» деб айтмас эдилар.
Хотима 
Мусулмон дўстим,  мусика ва кўшикнинг Ислом динидаги хукми сизга маълум бўлган ва сиз  мусика ва кўшикнинг харом эканини, улар айтилиб, чалинаётган ерлардан мусулмон узок бўлиши хамда бу борада сустлик килмаслик кераклигини билдингиз. Энди бу «бало» нинг ичида бўлсангиз уни тарк этишингиз,  ичида бўлмасангиз Аллохга сизни саклагани учун хамд айтишингиз ва Аллохдан сизни хакикат узра собиткадам килишини сўрашингиз керак. Сиз мусулмон биродарларингизга насихат килинг, Аллохнинг бу масаладаги хукмларини баён этинг. Бу масала хакидаги далиллар очик-ойдиндир, сизга факат етказиш колди холос. Агар тилингиз билан етказишга кодир бўлмасангиз бу гунохга тушган дўстларингизга совга килинг.
Биз эса : «Эй  Аллох ва расулини севган банда, «Хакикатдан кейин эса факатгина йўлдан озиш бор холос» деб айтамиз.
 Аллохим етказдимми?!   Аллохим ўзинг гувох бўл!
Аллох таъоло пайгамбаримизга, унинг оиласи ва барча сахобаларга салавот ва саломлар йўлласин.
 


Қалби бор кишилар учун
 
Ҳaмишa сўйлaрди ўлим ҳaқдa у,
Ниҳoят  тўxтaди,  уйидa  aжaл.
Бaс oлди жoнни, тaйёр ҳoлдa у,
Oрзу- умидлaргa бoғлaнмaгaн гaл.
Ҳaли ҳaм эсимдa, мeн кичкинa гўдaк эдим. Шaмоллaб қoлгaним учун бир ҳaфтa кaсaлxoнaдa ётдим вa тузaлиб чиқaётгaн вaқтимдa дўxтир oтaмгa, “Ҳoзирчa унинг сoғлиги яxши, лeкин кeлaжaкдa бу кaсaлнинг тaъсири бўлaди”,- дeб aйтaётгaнини эшитиб қoлдим.
Oрaдaн кўп йиллaр ўтди. Aввaл йигит, кейин oтa бўлдим. Бaъзи вaқтлaрдa oзгинa ҳaрaкaт қилсaм, чaрчoқ вa нaфaс сиқиши сeзaмaн. Тўлиқ тeкширтириш учун кaсaлxoнaгa бoрдим. Мaълум бўлдики, мeнинг юрaк (клапанлари) қoпқoқлaримдa кaсaллик бўлиб, юрaгимни oпeрaция қилиш зaрур экaн. Ёшлигимдa шaмoллaшдaн пaйдo бўлгaн бу кaсaллик юрaк рeвмaтизмигa oлиб кeлибди. Мeн дўхтирни oпeрaция ўрнигa дaвoлaнaмaн дeб кўндиришгa уриниб кўрдим. Лeкин у мeнгa: “Oпeрaциягa бўлгaн эҳтиёжинггa бир нeчa oйдaн кейин ўзинг aниқ ишoнч ҳосил қиласaн”,- дeди.
Ҳaқиқaтдa бир нeчa oйдaн кейин бу кaсaллик туфайли ҳолсизлaниб қолдим. Умумий тeкшириш вa ундaн кейинги тайёрлaш тaдбирлaридaн кейин Aллoҳнинг қaзoйи- қaдaригa рoзи бўлиб, ишимни Aллoҳгa тoпширишгa қaрoр қилдим. Oпeрaциядaн бир кун oлдин кaсaлxoнaгa ётдим. Ўшa кундaн қaриндoшлaрим зиёрaт қилa бoшлaдилaр. Кўнглим тинч, xoтиржaм эдим. Мeни oпeрaция қилaдигaн жaррoҳ-дўxтир билaн бир сoaтдaн oшиқ ўтирдим. Oпeрaциядaн oлдинги кeчa тинч уxлaдим. Умумaн ҳeч нaрсa ҳaқидa ўйлaдим...
Тoнг aзoни билaн уйғoндим. 
Aзoнни эшитдим вa унинг сaдoси ичимдa тaкрoрлaнди. 
Вужудим титрaб кeтди. 
Ичимгa вaҳимa тушди, тинчлигим бузилди. 
Менга нима бўляпти, ўзи?
Oпeрaция oғир, эҳтимoл бу сeнинг ҳaётдaги oxирги кунингдир.
Эҳтимoл бу сeн эшитaётгaн oxирги aзoндир...
Мeни ҳaр тoмoндaн вaҳимa ўрaб oлa бoшлaди. 
Ўтгaн умримдa нималар қилдим?... 
Бу сaвoл кўзимдaн шашқатор ёш oқизди. 
Ўтгaн ҳаётим тушдeк ўтиб кeтди. 
Нeгa мeн Оxирaт ҳaқидa ўйлaмaдим? 
Мaнa ўлим яқинлaшиб қoлди. 
Ўзимга келиб қарасaм ҳaмширa тeпaмдa тургaн экaн. 
“Сизгa нимa бўлди?”. 
Унгa жaвoб бeрмaдим. Чунки менда унга берадиган жавобнинг ўзи йўқ эди.
Лeкин у изтирoб чeкaётгaнимни вa ҳaяжoнлaнaётгaнимни сeзди. 
Гўё у буни кутгaндeк, қўлидa уxлaтиш учун нaркoзли шприц тутиб турарди.
Қўлимни узатдим... 
Мeн юрaгимни жaррoҳгa тoпширaётгaнимни билиб турaрдим. 
Ҳoзир юрaгимни ёрaдилaр. 
Бутун oпeрaция дaвoмидa юрaгим уришдaн тўxтaйди. 
Oпeрaция тугaши билан юрaгимни жoнлaнтириш учун элeктр зaряди юбoрилaди. 
Жaвoб бeрмaсa иккинчи мaртa элeктр зaрби тaкрoрлaнaди... 
Ундaн кейин елкaлaрдa oлиб кeтилaмaн...
Мaнa шу тaфсилoтлaрнинг ҳaммaсини билишим мeнга ҳaётни aрзимaс вa эътибoрсиз эканини билдирди. 
Умримни бeкoр ўткизиб юбoрдим. Энди нима бўлaди?! 
Укoл oлиб, бир нeчa лaҳзaдaн кейин уxлaб қoлибман...
Кейин мeнгa мaълум бўлдики, жaррoҳ юрaгимни сaккиз сoaт давомида тўтoвсиз oпeреция қилгaн. Юрaгим биринчи элeктр зaрбидaёқ уриб кeтибди, бунинг учун Aллoҳгa ҳамд айтдим. 
Кaсaлxoнaдaн чиққанимдaн кейин ҳaр куни ўзимни ҳисоб-китоб қилaдигaн бўлдим. Мeн ўлим тўшaгидa ётар эканман, кўзимдaн шашқатор ёш oқизгaн ўшa лaҳзaни тез-тез эслайман. 
Aллoҳгa қaндaй рўбaрў бўлaмaн?... 
Вa қайси амалим билaн?...
Қaчoн ўшa лaҳзaни эслaсaм, тoaтим вa Aллoҳгa бўлгaн яқинлигим янaдa зиёдa бўлaди. Қaчoн ҳaвoйи нaфсим мeни бeпaрвoлик вa дaнгaсaликкa тoртсa, ўшa вoқeaни эслaймaн. Иккинчи мaртa ҳaётгa қaйтгaним учун Aллoҳгa шукр қилaмaн!

Oyisha binti Abu Bakr r.a.
«Diningizning yarmisini bu Humayrodan o‘rganinglar».
Hadis
Hazrati Payg‘ambar (sollallohu alayhi va sallam) bir kuni tushlarida Jabroilni (alayhissalom) ko‘rdilar. U zot Payg‘ambarimizga Abu Bakr Siddiqning (roziyallohu anhu) qizlari Oyishaning tasvirlari tushirilgan ipak ro‘molchani ko‘rsatib: «Ey Nabiy, dunyo va oxiratda jufti halolingiz bu kishidir», dedilar. Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) dastlab bu tushga uncha ahamiyat bermadilar. Ammo har kuni bir xil tush ko‘ravergach, bunda ilohiy ishora borligini sezdilar. So‘ngra hazrati Abu Bakrning (roziyallohu anhu) huzuriga borib, tushlarini aytib berdilar. Abu Bakr (roziyallohu anhu) nihoyatda xursand bo‘ldilar. Chunki Payg‘ambarni (alayhissalom) kuyov qilish katga sharaf edi. Payg‘ambarimizni (sollallohu alayhi va sallam) uylariga kuzatib qo‘ygach, Oyishani chaqirdilar-da, bir savat xurmo berib, uni Alloh Rasuliga (sollallohu alayhi va sallam) olib borishini va u zotdan: «Yo Rasululloh, bizning uyimizda bor xurmoning hammasi shu. Sizga yoqdimi?» deb so‘rab kelishni buyurdilar. Oyisha hech narsadan xabarsiz holda otasi bergan topshiriqni aytishganidek bajarib keldi. Abu Bakr Siddiq: «Qizim, Allohning elchisi senga nima deb javob berdilar?» deb so‘raganlarida, Oyisha(roziyallohu anho): «Atbatta, Alloh baraka bersin!» deb javob berganlarini aytdi.

Bu javob Abu Bakr Siddiqning (roziyallohu anhu) sevinchlariga sevinch qo‘shdi, ammo ko‘ngillari boshqa bir holatdan tashvishda edi. Ya'ni, Oyisha u paytda yaqin do‘stlari Mug'im ibn Adiyning o‘g‘li Jubayrga unashtirilgan edi. Qanday qilib bo‘lsa ham bu qiyin ahvoldan yorug‘ yuz bilan chiqishni o‘ylar edilar. Ko‘p o‘tmay teran farosat va aql ishlatib, bu muammoni ham hal qildilar.

Oyishani Payg‘ambarimizga (sollallohu alayhi va sallam) unashtirib qo‘ydilar. Bu hodisa hazrati Abu Bakrning (roziyallohu anhu) zavjalaridan boshqa hech kimga bildirilmadi.

Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam) avvalgidek tez-tez hazrati Abu Bakr (roziyallohu anhu) uylariga kelib turar, Oyishaga yaxshi muomalada bo‘lishlarini tavsiya qilardilar. Yosh Oyisha ko‘p vaqtlarshi tengdoshlari bilan o‘ynab o‘tkazar edi. Eng yaxshi ko‘rgan mashg‘uloti qo‘g‘irchoq o‘ynash bo‘lardi.

Shu tarzda oradan yillar o‘tdi... Mo‘minlar Yasribga hijrat qilib, u yerga joylashdilar. Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam) muhojirlar bilan ansorlarni hamda o‘zaro doimiy mujodalada bo‘lgan Avs va Hazraj qabilalarini imon va Islom yo‘lida birlashtirdilar. Madina atrofida yashovchi yahudiylar bilan ham do‘stona munosabatlar o‘rnatildi.

Saodatli nikoh marosimi

Hazrati Abu Bakr (roziyallohu anhu) Payg‘ambarimiz (solallohu alayhi va sallam) bu to‘g‘rida so‘z ochavermagach, huzurlariga kirib, masalani izhor qildilar.

To‘y ham bo‘lib o‘tdi. Oyisha (roziyallohu anho) Payg‘ambariing (alayhissalom) mo‘tabar xonadonlariga kelin bo‘ldilar. Seplari orasida qo‘g‘irchoqlari ham bor edi. Bo‘ylari yetib, kelin bo‘lishlariga qaramasdan, bolaliqdagi beg‘ubor havaslari hamon ketmagan edi.

Bir kuni Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam) Oyisha onamiziing (roziyallohu anho) xonalariga kirsalar, bir nechta ko‘g‘irchoqlariga kelinchak libosini kiydirib, ba'zilariga qanot ham taqib quygan ekanlar. Payg‘ambarimiz (alayhissalom) nima uchun bunday qilganini so‘raganlarida hazrati Oyisha (roziyallohu anho):

- Bular Sulaymonning (alayhissalom) otlaridir, - deb javob berdi.

-U holda qanotlarga ne hojat? - deb so‘radilar Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam)

- Sulaymon (alayhissalom) otlarining qanoti yo‘qmidi... Bunga javoban Payg‘ambarimiz (alayhissalom) kulib qo‘yaqoldilar...

Yana bir kuni Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) uyga kirsalar, Oyisha onamiz uxlab qolgan, bir qo‘y kirib, yangi pishirilgan nonlarni yemoqda edi. Rasululloh (sollatlohu alayhi va sallam) kulib ko‘ydilar-da, Oyisha onamizni ohista uyg‘otib, yaxshi so‘zlar aytib, hazillashdilar.

Suyukli va vafodor zavja
Hazrati Oyisha (roziyallohu anho) muborak xonadonda aql, ilm va fikr jihatidan tez kamol topa bordilar.

Dunyo o'tar ekan endi angladik,
O'lim qay odamni chetlagandi ayt,
Agar tirik bo'lsang,o'lmagan bo'lsang,
Haliyam o'sha men aytgan yo'lga qayt!
Joning halqumiga kelmasdan burun,
Iymon ko'chasini tanla birodar,
Katta musibatning oldini olmoq,
Dod- voydan qutulmoq istasang agar.
Biz ham, sen ham bitta zaminga keldik,
Yashadik ozgina farq ila ahir,
Nahotki, foniydan abadiy mangu,
Hayotni bermoqqa botinding og'ir.
Qara qabrisronning keng maydonida,
Shohlar gadolar-la birga yotarlar,
Azob farishtasi orqali kelgan,
Turli azoblarni bir-bir totarlar.
Ularning kimligi surishtirilmas,
Faqat amallarga qarar dunyo u,
Bir bor "Rabbim" deya ibodat qilgan,
Insonlar kuniga yarar dunyo bu.
Kel, do'stim, ana shu hur dunyo uchun,
Yashaylik qullik kishanin otib,
Birinchi bo'limda g'olib kelganalr,
Bo'lavermaslar bil, hamisha g'olib.
Ertaklar aytishni to'htating.
Davrlar o'zgardi, dunyo o'zgardi,
Farzandlar qalbiga quloq solingiz.
Xitobim qa'rida o'tmishning dardi:
"Ertaklar aytishni siz bas qilingiz!"
Ertaklar eshtib ulg'aygan bizmi?
Bugun yolg'onlarni tinmay so'zlaymiz.
Ajdarlar mahv etgan parizodlarni,
Ko'nglimiz tubida pinhon ko'zlaymiz.
Sadoqat shevasin unutgan do'stlik,
Go'zallar oldida cho'kkanida tiz,
Tan oling ayollar husnidan bezlik,
O'rganmaganmidik ertaklardan biz?
Ertaklar - yog'onning nabirasidir,
Ular ezgulikni qilarlar shior,
Aslida ebg katta hiyonatlar ham
Biz suygan qahramon fitratida bor.
Ularning yolg'onin biladi hamma,
Ammo bolalarga tinmay aytarlar,
Ostin ustun qilib dunyoni, so'ngra,
Botirlar bir qiz deb ortga qaytarlar.
Qarang ertaklardan sug'orilganlar,
Yurarlar birgina haq so'z izlashib.
Yalmog'izni o'qiy-o'qiy bu avold,
Oxiri ketdi-ku yalmog'izlashib.
Oila deganning tushunchasi yo'q,
Sevgiga yetishib tugar har ertak,
Bu avlod hayrondir ertakdan keyin,
Nima qilmoq kerak, ne qilmoq kerak?
Dunyoning azobin totib, yetishib,
Muhabbat deganin topganida u,
Asli nimalarga umid qilgandi,
Nimalar haqida qilgandi orzu?
Men bugun tushunmay kitob titaman,
Har bir varag'ida porlaydi sehr,
Hudolik da'vosin qilayotganga,
Ertaga farzandim qo'ymasmi mehr?
Kim shunga kafolat bera oladi,
Va qaysi zot buning oldini olgay,
Bu avlod haq so'zni topa olmasa,
Ertaga ertakka ishonib qolgan.
Agar mening so'zim bo'lsa havolar,
Mayli, yo'lingizga buriling, qayting,
O'lmas Kashshey degan yolg'on da'volar,
Ayting,kimlar uchun to'qilgan ayting?
Ertakalr avlodni ezgulikkamas,
Yovuzlik qa'riga yetaklar aniq.
Bashar saodatga erishganida,
Hizmat qilgan edi haqqa chaqiriq.
Bas, ndi farzandlar sohtalik emas,
Haqiqat neligin ko'rib o'ssinlar,
So'ng mayli ulg'ayib ertakdan chiqqan,
Yalmog'iz, ajdarlar yo'lin to'ssinlar.
Tushuning bu so'zlar oddiy hitobmas,
Balki kelajakka yetaklar da'vat,
Avlodlar dunyosi bizdek sarobmas,
Ularning yo'llari bo'lsin haqiqat!
Buxoriy maqbarasi qoshida.
Samarqandga bordim, qo'yib bir ixlos,
Safar azobiga qilib ming toqat.
Mening bir niyatim bor edi xolos,
Buxoriy bobomni qilmoq ziyorat.
Bordim-u, hayratning qoldim ostida,
Bu qabr bir paytlar ediku g'arib,
Bugun muhaddisning qabri ustida,
Kimdir farzand so'rar unga yolvorib.
Sal nari yuraman boshqa bir odam,
Qabrga ko'z surtar hech ham hadiksiz,
Buxoriy aniq bu holni ko'rgan dam,
Uni mushrik deya atardi shaksiz.
Biroz nariroqda cho'mib hayolga,
Bir ayol qabrni aylardi tavof,
Buxoriy kim o'zi degan savolga,
Bular berolarmi biror bir javob?
Alam qildi menga, alamki juda,
Go'yo toza suvdan chiqqandek chirklar.
Endi buxoriyni topganimizda,
Uning qabri uzra avjida shirklar.
Uzoq moziylarga safar qiliblar,
Nimadir ko'zimga ko'ringan bo'ldi.
Bugun bu ishlarni qilayotgan avom
Buxoriyni yurtdan quvg'inlar qildi.
Buxoriyni sotgan shularmasmi, deb,
Mushrik qavmga bir tashladim nazar.
Qabrni ziyorat qilishga kelib,
Tashrifdan ilk bora qilgandim hazar.
Yo, Rabbiy, bu ne hol dedimu qaytdim,
Ko'nglim ko'tarolmay qoldi bu hisni,
Uyga keldimu, so'ng qo'limga oldim,
Buxoriy rivoyat qlgan hadisni.
Buxoriy haqiqiy avliyo ekan,
U zot payg'ambardan bo'lmishlar voiz:
Ziyoratni agar qasd qilmoq bo'lsang,
Faqat uchta joyga bormog'ing joiz.
Muqaddas Makkayu, Madina, hamda,
Quddusdagi masjid - ziyorat qilsang.
Boshqa biron maskan, biron bir o'lka,
Qasd qilib safarga arzimas bilsang".
Mana shu hadisni o'qib ming diqqat,
Izladim o'zimning holimga chora,
Hatto Buxoriyning qabrin ziyorat,
Qilmoq lozim ekan, hadisga ko'ra.
Bas, endi har ishni hadisga solib,
Hadis asosida hayot quramiz.
Alloh rozi bo'lsin Imom Buxoriy,
Sizni Alloh uchun yahshi ko'ramiz.

Yurak sanchib tez urarga o’tdi birdan
Halovatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Alangladim yon-atrofga havotirdan,
Ibodatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Ming haqqini yutib qo’ydi musulmonlar,
Qorinlari ko’proq to’ydi musulmonlar,
Riyokorlik to’nin kiydi musulmonlar,
Itoatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Tirik murda to’ldi, ammo tobut yo’qdir,
Gunoxlardan asraguvchi sovut yo’qdir,
Avom tugul peshvolarni subut yo’qdir,
Sadoqatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Tilda bolu, qilgan ishi g’irt zaxardir.
Munofiqlik bir emas ming kech sahardir,
Kim ko’p yolg’on desa, o’sha savdogardir.
Tijoratdan asar ham qolmadi do’stlar.
Bir birlarin g’ajib yetmish hatoyi deb,
Nom olmishlar bulbul honish sadoyi deb,
Tajvidlarin to’g’irlarlar xudoyi deb,
Tilovatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Hammasiga ko’niking siz, qonlar yutmang.
Foyda yo'qdir rivoyat deb kitob titmang,
Namozxonin qizlaridan hayo kutmang,
Hijolatdan asar ham qolmadi do'stlar.
Lafz izlamang bir taloq ming taloq bo'ldi,
Topgan-tutgan fatvolari gunoh bo'ldi,
Tamaki-yu, nos tupurish muboh bo'ldi,
Karohatdan asar ham qolmadi do'stlar.
Allohni bir degan inson qilsa riyo,
Oyat-hadis turushinda bo'lsa ro'yo,
Saharlarda bulbul zikr qilar ammo,
Tarovatdan asar ham qolmadi do'stlar.
Jamoatlar firqalarga bo’lindilar,
Dum patlari ko’k tovuqdek yulindilar,
Vujudla bir qalban qatl qilindilar,
Muhabbatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Bu ummatning faqiri gar bir lof ursa,
Tog’lar qular bu kibrga qarshi tursa,
Fir’avnni hayron aylar qasr qursa,
Sahovatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Hech biri "ne bo’lar” demas qiyomatda,
Hiyonatlar ho’p ko’paymish omonatda,
Pora halol hisoblangan bu ummatda,
Diyonatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Er deganlar ertayu-kech uyda uxlar,
Ayolidan na hijolat, na qalb tig’lar,
Qiz juvonin axvoliga maymun yig’lar,
Balog’atdan asar ham qolmadi do’stlar.
Qulab kulga aylandi-ku hiyvalari,
Chorvasida qo’ydan kichik tevalari,
Don eksalar dondan kichik mevalari,
Barokatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Birontasi kechar bilmas molu jondan,
Alloh uchun boshqarmas xonadondan,
Munofiqni ajratolmam musulmondan,
Farosatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Bir tarafni aylaydilar karvon bozor,
Bir tomonda masjid bo’lar qadim mozor,
Pirga qo’lin berarlaru, Xudo bezor,
Murruvatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Mo’min bo’lib maqsadlari kayf bo’ldi,
Saxobalar siyratlari xayf bo’ldi,
Olimlarga bu diyorlar toif bo’ldi,
Muhammaddan asar ham qolmadi do’stlar.
Gapirsalar shariatdan kulgim kelar,
Ming turlanish yuzlarini yulgim kelar,
Kas jonlarin olar qotil bilgim kelar,
Dalolatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Birisida botirlik bor, farosat yoq,
Birisida qo’rqoqlik bor, jasorat yoq.
Muhammadiy ummatiga ko’p qilmang do’q.
Shijoatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Gapirdik ko’p amallardan ketdi hayot,
Uzoqlarga qochib ketmish bizdan najot.
Qiyomatda yig’lab turar bo’lsak hayxot.
Shafoatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Do’stimizni qatl etdilar, sharxlolmadik,
Mo’minlikning qiymatini narxlolmadik,
Xarom birla halol ko’rsak, farqlolmadik,
Nadomatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Ming yaxshidan afzal o’tmish yomonlarim,
Xov, qaylarga qochdingiz o’ng tomonlarim,
Kitoblarga jilo bo’lgan zamonlarim,
Hilofatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Qayga boqmang g’anim o’tliq, yov g’olibdir,
Mo’min degan to’rt tarafga ho’p nolibdir,
Hamma birdek gumroxlikni tan olibdir.
Xikoyatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Ey g’or nafsim hotirjamsan, tinmay uxla.
O’tmish o’tdi, sen moziyni shiftga mixla.
Ali Usmon davirlarin eslab yig’la,
Matonatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Savdo demish qutlug’ yo’lda berarlar jon,
Lek bomdodga ochilmas ko’z, topib imkon.
Topib bering Alloh deyar bitta inson.
Layoqatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Yoddan ketmish bu dunyoning xisoboti,
Xaddan ziyod moddiy bo’ldi inson zoti,
Yigirma birinchi asr kashfiyoti,
Rivoyatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Manga alam Chingizlarni so’ljaytirgan,
Botularning o’ng yo’lini so’lg’aytirgan,
Termiziyni, Buxoriyni ulg’aytirgan,
Saltanatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Dinim deya, yanoqlari namlar qani?
Odamlarni uxlatmagan g’amlar qani?
Har qishlog’i olim bergan damlar qani?
Ul shavkatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Xofizlardan tanga yiqqn shoirlar ko’p,
Pishmay turib suvin siqan shoirlar ko’p,
To’rt qatorni she’r deb chiqqan shoirlar ko’p,
She’riyatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Arab sori safar qilmang, ming yuviqsiz,
Din nomidan nom topurlar haloyiqsiz,
Mazxabiga yurmasangiz munofiqsiz,
Risolatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Bashar o’g’li muammoga ho’p yo’liqmish,
Bunda nafsi ulush qilgan dardni yig’mish,
Lek har tizim manfaatdan kelib chiqmish,
Adolatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Ko’ring bunda tabiblikka da’volarni,
O’ylab chiqib turlik tuman balolarni,
So’ngra e’lon qilarlar ming davolarni,
Tabobatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Hamma bilar, yolg’onchi so’z zaxar, maydir,
Uni mo’min o’z do’stiga ichirmaydir,
Taqvodori va’da bersa, bajarmaydir,
Omonatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Ilmlisi ko’p kulodir otib handa,
O’zgalarning axvoloti parokanda,
Haq so’zga joy qolmagan bu gul makonda,
Hidoyatdan asar ham qolmadi do’stlar,
Suvlari ters oqqan kunlar halak bo’ldi,
Sxobalar hodisoti ermak bo’ldi,
Valiylarni ko’rgan damlar ertak bo’ldi,
Karomatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Aytishardi jannat asli erur Vatan,
Ul manzilga to yetguncha yo’lllar tikan,
Ko’rdim mano bu dunyo xo’p sotqin ekan,
Bu rohatdan asar ham qolmadi do’stlar.
Ey Hayrulloh hayr seni tark etmasdan,
Xudo uchun ish qilib qol jon ketmasdan,
Qara telba dunyo seni qaritmasdan,
Farog’atdan asar ham qolmadi do’stlar.

Замон ўтиши билан турли омиллар сабабли исломий тушунчаларга ҳар хил бузуқ фикрлар, бидъат-хурофотлар аралашиб кетгани маълум.
Ўша исломий тушунчалар ичида энг кўп бузилгани, ҳатто тескари маънога айланиб кетай дегани, қазо ва қадар тушунчаси, десак муболаға бўлмас. Аслида эса, бу ақийда жуда соф ва осон тушуниладиган нарсадир.
Уламоларимиз «қазо» ва «қадар»ни қуйидагича таърифлайдилар:
«Қазо —Аллоҳ таолонинг ҳамма нарсаларнинг келажакда қандоқ бўлишини азаддан билишидир».
«Қадар — ўша нарсаларнинг Аллоҳнинг азалий илмига мувофиқ равишда вужудга келишидир».
Аҳли сунна ва жамоа мазҳабига биноан, балоғатга етган мусулмонга Аллоҳ таоло бандаларнинг ҳамма ишини ва махлуқотларга боғлиқ нарсаларни авваддан билишига иймон келтириши вожиб бўлади. Қазо ва қадар ақийдаси Аллоҳга иймон келтириш асосидаги Ислом ақийдаларидан бири ҳисобланади. Бу ақийда Аллоҳ таолони тўғри маърифат асосида камол сифатлари билан сифатлашга асослангандир.
Ана шу сифатлардан бири Аллоҳнинг илми, унинг чегарасизлиги, Аллоҳ иродасининг шомиллиги ва қудратининг комиллигидир. Қазо ва қадар ақийдаси Аллоҳнинг ана шу сифатларига асосланган ақийдадир. Шунинг учун ҳам қазои қадарга иймон бўлмаса, Аллоҳга бўлган иймон тугал бўлмайди.
Дарҳақиқат, Аллоҳ таоло ҳамма нарсани билади. Уяси ичида ғимирлаётган чумолидан тортиб, ўз фалакида ҳаракат қилаётган сайёраларгача билади. У Зотнинг илмидан ҳеч нарса ғойиб бўлмайди. Аллоҳ таоло дунёдаги ҳар бир заррани ва унинг ҳаракатини ҳам билиб туради.
Шунингдек, Аллоҳ таоло қиёматгача нима бўлишини ҳам билади. Агар бу нарсаларни билмаса, У Зотнинг сифати камолиясига нуқсон етган бўлади. Ана шу илоҳий илм «қазои қадар» деб аталади. Бунда жоҳил кишилар ўйлаганидек, Аллоҳ томонидан бандани мажбур қилиш йўқ. Балки Аллоҳ таоло томонидан банда нима қилишини олдиндан билиш бор. Чунки Аллоҳнинг илми чегара билмасдир.
Уламоларимиз бу тушунчани осон фаҳмлаш учун қуйидаги мисолни келтирадилар: Кайфиятингиз ёмон бўлиб турган пайтда ойнага қарадингиз. Аксингизни қовоғингиз солиқ, пешонангиз тиришган, аччиғингиз чиққан ҳолда кўрдингиз. Ана шунда ойнадан ўпкалашга ҳаққингиз борми? Бу ойна менга жабр қилди, мени ёмон кайфиятга туширди, дея оласизми? Албатта, йўқ. Ойна сиздаги бор нарсани ўзингизга кўрсатди, холос. Қовоғингизнинг солинишига, пешонангизнинг тиришишига ва аччиғингиз чиқишига унинг ҳеч қандай дахли йўқ. Қазои қадар ҳам шундай! У Аллоҳнинг ўз азалий илми билан бандаларнинг ишини билиши, холос.
Яна бошқа бир мисол: Устоз ўз шогирдларининг илмий савиясини яхши билади, дейлик. Имтиҳон саволларини ёзган пайтда, фалончи «аъло», пистончи «яхши» баҳо олади, деб айтди. Имтиҳон натижаси устоз айтганидек чикди. Шогирдлар устоз айтган гап учун мазкур натижага эришдиларми? Ёки устознинг ўз тажрибасига асосланган ожизона илми уларни ўша баҳоларни олишга мажбур қилдими?
Албатта, Аллоҳга ҳеч нарсани қиёслаб бўлмайди. Лекин тушуниш учун келтирилган юқоридаги мисоллардан қазои-қадарда бандани бирор нарсага мажбурлаш йўқлигини англаб олишимиз зарур. Ожиз инсон ўзига қарашли нарсаларда шунчалик илмга эга бўлса, нима учун қудратли Аллоҳ, чексиз илм соҳиби бўлган Зот азалдан ҳамма нарсани билмаслиги керак?
Ўтган уламоларимиздан ал-Хаттобий қуйидагиларни айтадилар:
«Кўпчилик одамлар қазо ва қадарни Аллоҳ таоло томонидан Ўзи тақдир қилиб қўйган ишларга бандани қаҳр ила мажбур қилиш, деб тушунадилар. Уларнинг бу фикрлари нотўғридир. Қазо ва қадарнинг маъноси, бандаларнинг келажакда бўладиган ишларини Аллоҳ томонидан муқаддам билиб турилишидир».
Шу ерда «Илмга боғлиқ бўлса, тушунарли, аммо ҳамма нарса Аллоҳнинг иродаси билан, Унинг халқ қилиши билан бўлади-ку. У ҳолда бандага нима қолади?» деган савол пайдо бўлади. Бу саволнинг жавоби икки қисмга бўлинади:
Биринчи қисм — дунёдаги инсоннинг дахли йўқ нарсалар. Дунёда бир хил ишлар борки, улар фақат Аллоҳ таолонинг иродаси ва қудрати билан бўлади. Бу ишларга инсоннинг ҳеч қандай дахли йўқ. Мисол учун, инсон ақлининг ўткир ёки ўтмас, гавдасининг турлича, мижозининг ҳар хил бўлиши, ҳуснининг чиройли ёки хунуклиги, туғилиш вақти ва жойи, ота-онанинг ким бўлиши, ўзининг эркак ёки аёллиги, наслдан-наслга ўтадиган баъзи сифатлари ҳамда шунга ўхшаш бир қанча хусусиятлар борки, уларга инсоннинг ҳеч қандай дахли йўқ. Инсон бу нарсалардан сўралмайди ҳам.
Мисол учун, ҳеч ким уни «Нима учун қоматинг узун ёки қисқа бўлиб қолган?» деб сўроқ қилмайди. Шунингдек, «Нима учун фалон куни туғилдинг, фалон куни ўлдинг?» ҳам демайди. Буларнинг ҳаммаси Аллоҳдан. Бу турдаги қадарга иймон келтириш ҳар бир мўмин-мусулмонга вожиб.
Иккинчи қисм инсон томонидан содир этилган иш ва амалларга боғликдир. Буларга инсоннинг дахли бор, у бу ишларда ўз майли, ақли, хоҳиши, ихтиёри ва ҳаракати билан иштирок этади. Масаланинг нозик жойи шу ерда. Худди шу турдаги ишларни қандоқ баҳолаш керак? Қадимдан бу саволга турли жавоблар берилган. Юнон файласуфлари ҳам бу ҳақда кўп ихтилофлар қилишган.
Кейинчалик мусулмонларнинг ичидан ҳам бу ҳақда турли фикрларни айтганлар чиққан. Мўътазилий мазҳабидагилар: «Инсон ўз амалини ўзи халқ қилади, бунга Аллоҳ аралашмайди», деганлар. Бу эса, Аллоҳнинг баркамоллик сифатларига нуқсон бўлиб тушади. Агар мўътазилийлар айтган гап тўғри дейилса, дунёда Аллоҳнинг иродасидан, қудратидан, Унинг ҳолиқлигидан ташқари нарсалар ҳам бор бўлиб қолади. У ҳолда Аллоҳ таолонинг иродаси шомил бўлмайди. Қудрати чексиз бўлмайди. Ҳолиқлиги ягона бўлмайди.
Жабрия мазҳабидагилар эса: «Инсон бу дунёда денгизга ташланган чўпдек гап», дейдилар. Уларнинг фикрича, инсон ҳеч бир нарсани ўз ихтиёри билан қилмайди, балки ҳамма нарсани Аллоҳнинг мажбурлаши ила амалга оширади. Бу фикр ҳам мутлақо нотўғри! Агар жабрия мазҳабидагиларнинг гаплари тўғри, дейилса, Аллоҳ таолонинг адолат сифатига футур етади. У Зот таоло одил эмас, жабр қилувчи бўлиб қолади. Чунки, бандани Аллоҳнинг Ўзи ҳар нарсага мажбур қилиб, кейин сўроқ қилиши, «Нима учун бу ишни қилдинг?» дея жазолаши жабр ҳисобланади.
Ушбу икки мазҳаб ҳам залолатга кетган бўлиб, маълум вақтдан кейин ўз-ўзидан йўқ бўлиб кетди. Мусулмончиликнинг соф ақийдаси эса, Аҳли сунна ва жамоа мазҳабида ўз аксини топган. Бу ақийдага биноан, инсоннинг ихтиёрий амаллари Аллоҳ халқ қилган нарсалар жумласидандир. Чунки дунёда Аллоҳ халқ қилган — яратган нарсадан бошқа нарса бўлиши мумкин эмас. Лекин бу, инсон ҳамма ишни мажбур бўлиб қилади, дегани эмас. Чунки инсон бир ишни амалга оширадиган бўлса, ўша иш икки нарсага боғлиқ бўлади.
Биринчиси — уни амалга ошириш учун зарур бўлган омиллар.
Иккинчиси — инсоннинг ўша ишни амалга ошириш учун йўналиши. Инсон айни ушбу иккинчи нарса, яъни, ишни амалга ошириш учун йўналиши туфайли ирода ва ихтиёр эгаси ҳисобланади. Ҳамда ана шу иродаси ва ихтиёри учунгина жавобгар бўлади. Ташқи омилларни яратиш ва вужудга келтиришда унинг дахли йўқ.
Бу масалани ҳиссий баён билан тушунтириш учун, уламоларимиз қуйидаги мисолни келтирадилар: Инсон қўли билан вараққа бир нарсани ёзмоқчи. Бу ишнинг ташқи омиллари — қўл, унинг томирлари, пайлари ва бошқалар Аллоҳ халқ қилган нарсалардир. Шунингдек, варақ, қалам ва уларнинг ёзиш хусусиятларини ҳам Аллоҳ таоло халқ қилган. Ушбу нарсаларнинг бирлашиб ҳаракат қилиши оқибатида вараққа бир нарса ёзилади. Бу иш Аллоҳнинг қудрати ва яратиши билан бўлишига шубҳа қолмаган бўлса керак. Аллоҳ инсоннинг амалини халқ қилади, деган гапнинг маъноси шу.
Аммо бу, Аллоҳ инсонни вараққа ёзишга мажбур қилди, дегани эмас. Чунки мазкур ташқи омилларнинг топилиши билангина вараққа ўз-ўзидан бирор нарса ёзилиб қолмайди. Балки, унинг учун инсон аввало ёзишни ихтиёр қилиши ва шу ниятни амалга ошириш учун йўналиши керак. Ана шунда Аллоҳ инсонда Узи яратган ёзиш қобилиятига ва ёзиш учун зарур бўлган ташқи омилларга ёзишни амалга оширишга изн беради. Шундоқ қилиб, «ёзиш» деб номланган иш амалга ошади. Бу ишнинг амалга ошишида ният ва йўналиш инсондан, ташқи ва ички омилларни яратиш Аллоҳ таоло томонидан бўдди. Албатта, инсоннинг нияти ва йўналиши ҳам Аллоҳ унда халқ қилган хусусиятлар орқали бўлади. Йнсон ўша нияти ва йўналиши учун жавобгар бўлади. Унинг ихтиёри ҳурлиги ана ўшандадир. Аллоҳ хоҳласа, ушбу бобдаги ҳадиси шарифларни ўрганиб чиқишимиз билан яна кўп нарсалар ойдинлашади.

Абдуллоҳ розияллоҳу анҳу:
«Бадбахт онасининг қорнида бадбахт бўлгандир. Бахтли ўзидан бошқадан ваъз олгандир», деди.
Буни эшитган бир киши Ҳузайфанинг олдига келиб, ўша гап ҳақида хабар берди ва:
«Инсон амалсиз қандоқ бадбахт бўлиши мумкин?» деди.
Шунда Ҳузайфа унга:
«Шундан ажабланяпсанми? Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Нутфага қирқ икки кеча ўтса, Аллоҳ унга бир фариштани юборади. Бас, унинг суратини тўғрилайди, қулоғини, кўзини, жилдини, гўштини ва суягини халқ қилади.
Сўнгра «Эй Роббим, ўғилми, қизми?» дейди.
Роббинг истаганини ҳукм қилади ва фаришта ёзади.
Кейин: «Эй Роббим, ажали-чи?» дейди.
Бас, Роббинг истаганини айтади ва фаришта ёзади.
Кейин: «Эй Роббим, ризқи-чи?» дейди.
Бас, Роббинг истаганини ҳукм қилади ва фаришта ёзади.
Кейин фаришта қўлида саҳифа билан чиқади. Унга зиёда ҳам, нуқсон ҳам етказмайди», деганларини эшитганман», деди».
Муслим ривоят қилган.
Шарҳ: Сиртдан қараганда, ушбу ҳадиси шарифда Аллоҳ таоло томонидан бандани бир ишга аввалдан мажбур қилиш борга ўхшайди. Инсон онасининг қорнидаги вақтидаёқ бўлар иш бўлиб, битиб қўйилганга ўхшайди. Лекин бу ердаги баъзи лафзларга алоҳида эътибор берадиган бўлсак, бошқача маъно келиб чиқиши турган гап.
«Бадбахт онасининг қорнида бадбахт бўлгандир. Бахтли ўзидан бошқадан ваъз олгандир».
Яъни, Аллоҳ таолонинг илми шунчалик чексизки, У Зот кишининг бадбахтлигини у онасининг қорнида турганидаёқ билган бўлади.
Киши бошқалардан ўрнак олиб, яхшига ёндашиб, ёмондан четлашиб бориб, бахтли бўлиши мумкин. Буни ҳам Аллоҳ таоло азалдан билади. Чунки У Зотнинг илми чексиздир. Шундоқ бўлмаса, У Зотнинг алиймлик сифатига футур етади ва бу нарса мутлақо мумкин эмас.
«Буни эшитган бир киши Ҳузайфанинг олдига келиб, ўша гап ҳақида хабар берди ва:
«Инсон амалсиз қандоқ бадбахт бўлиши мумкин?» деди».
Демак, қазо ва қадар масаласини аниқ тушуниш саҳобаи киромлар даврларида ҳам ҳамма учун осон бўлавермаган. Баъзи кишилар бу масалани тўғри тушуниш учун бошқаларнинг ёрдамига муҳтож бўлганлар. Шунинг учун ҳам Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан юқоридаги гапни эшитиб, уни амалсиз тўғридан-тўғри бадбахт бўлиб қолиш, деб англаган киши бу масалани чуқурроқ тушуниб олиш учун Ҳузайфа ибн Ямон розияллоҳу анҳуга мурожаат қилди. У киши қуйидаги жавобни бердилар:
«Шундан ажабланяпсанми? Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Нутфага кирқ икки кеча ўтса, Аллоҳ унга бир фариштани юборади. Бас, унинг суратини тўғрилайди, қулоғини, кўзини, жилдини, гўштини ва суягини халқ қилади», деганларини эшитганман», дейди.
Демак, уруғлик она қорнида урчиганидан қирқ икки кун ўтганидан кейин ҳомилага инсоний шакл кира бошлар экан. Ўша пайтдаёқ унинг бошқа барча ҳолатларини Аллоҳ таоло Ўзининг азалий ва чексиз илми ила билиб туради. Бу эса, амалсиз бадбахт бўлиш, дегани эмас.
Ҳа, инсоннинг она қорнидаги жисмоний ҳолатлари муолажа қилинганидан кейин фаришта унинг ножисмоний ҳолатлари қандоқ бўлиши ҳақида Аллоҳ таолодан сўрай бошлайди.
«Сўнгра «Эй Роббим, ўғилми, қизми?» дейди.
Роббинг истаганини ҳукм қилади ва фаришта ёзади».
Роббил оламийн ҳомиланинг ўғил бўлишини ҳам, қиз бўлишини ҳам азалдан билади.
«Кейин: «Эй Роббим, ажали-чи?» дейди.
Бас, Роббинг истаганини айтади ва фаришта ёзади».
Роббил оламийн мазкур ҳомиланинг ажалини ҳам азалдан билади.
«Кейин: «Эй Роббим, ризқи-чи?» дейди.
Бас, Роббинг истаганини ҳукм қилади ва фаришта ёзади».
Роббил оламийн мазкур ҳомиланинг ризқини ҳам азалдан билади.
Кейин фаришта қўлида саҳифа билан чиқади. Унга зиёда ҳам, нуқсон ҳам етказмайди», деганларини эшитганман», деди».
Ҳа, Аллоҳ таолонинг бенуқсон илмида собит бўлган нарсани ўзгартириб бўлармиди?!
Эътибор берадиган бўлсак, бу ерда мажбур қилиш ҳақида гап кетаётгани йўқ. Ёзиш ҳақида гап кетмоқда.
Ёзиш нима дегани? Ёзиш — билимни қайд қилиш, дегани.
Бир асарда «Илмни ёзиш ила қайд қилинглар», дейилган. Ёзиш илмни янада аниқроқ исбот қилиб қўйишни англатади. Бирор нарсани ёзиб, илмни қайд қилиб қўйиш, бошқа бировни ўша ёзилган нарсага мажбур қилиш, дегани эмас. Хусусан, ўша ёзилган нарса сир тутилса, унинг ҳеч қандай таъсири бўлмайди, бўлиши мумкин ҳам эмас. Инсон онасининг қорнидалигидаёқ келажакдаги унга тегишли маълумотлар, Аллоҳнинг илми қайд қилинади. Хўш, ушбу илмни ёзиб қўйиш, яъни, қайд қилишни уни мажбурлаш, дейиш мумкинми? Йўқ, албатта! Хусусан, қайд қилинган нарсалар Аллоҳдан бошқа ҳеч ким билмайдиган нарсалар-ку! Энди мазкур ёзиб қўйилган нарсаларни алоҳида ўрганиб чиқайлик:
«Ўғилми, қизми» экани?
Албатта, ҳомила қирқ кунлик чоғида унинг ўғил ёки қиз эканлигини билишни даъво қиладиган оқил бўлмаса керак. Буни фақатгина Аллоҳ таолонинг Ўзигина билади ва ўша билимини амр ила фариштага ёздириб қўяди.
Ажали.
Бу ҳам фақат Аллоҳ таолодан бошқа ҳеч ким билмайдиган нарсалардан. Аллоҳ Ўзининг шомил илми ила барча жонзотларнинг, жумладан, ҳар бир инсоннинг ажалини аниқ билади. Аллоҳдан бошқа ҳеч ким, ҳатто муқарраб фаришталар ҳам бирор жонзотнинг ажалини билмайди. Дунёнинг ҳаммаси тўпланиб, бир дона кичкина қумурсқанинг ажалини билишга ҳаракат қилсалар ҳам, буни уддалай олмайдилар. Дунёдаги барча жонзотларни, жумладан, инсонларни яратган Зот Аллоҳдир. Уларга жон ато этган Зот ҳам Аллоҳдир. Уларни ўлдирадиган Зот ҳам Аллоҳдир. Бинобарин, ҳар бир жонзотнинг, жумладан, ҳар бир инсоннинг ажалини фақат Аллоҳнинг Ўзи билиши ҳам ажабланарли нарса эмас. Ўша Ўзи билган нарсани фаришталаридан бирига айтиб, ёздириб қўйиши қийин иш эмас. Агар Аллоҳ ҳар бир жонзотнинг ажалини тўлиқ ва аниқ билмаса, Аллоҳлиги қолармиди?! Аллоҳнинг бу илмида ҳам мажбурлаш йўқ.
Ризқи.
Дунёдаги барча жонзотларнинг ризқини Фақат Аллоҳнинг Ўзи билади. Бу жонзотларнинг қайси бирига қачон, қанча ва қандоқ ризқ тегишини Аллоҳ таолонинг Ўзидан бошқа ҳеч ким билмайди. Бутун дунё тўпланиб, биргина жонзотнинг бир лаҳзалик ризқини билмоқчи бўлсалар, бунга эриша олмайдилар.
Халқ ичида «ютганинг ўзингники, чайнаганинг гумон», деган нақл бор. Бу гап ризқ Аллоҳдан бошқа ҳаммага гумон эканлигини таъкидлаш учун айтилган. Бу кишининг оғзида чайнаб турган таоми ўзига ризқ бўладими-йўқми, буни ҳеч ким билмайди, деган маънони билдиради. Аслида бу ҳам унчалик аниқ ифода эмас, чунки ютилган луқманинг ризқ бўлиши ҳам гумон бўлади. Томоқдан ўтган нарсани ҳам тўлиқ ризқ бўлади, деб айта олмаймиз. Аллоҳ унинг ризқ бўлишини хоҳламаса, ўша таом заҳарга айланиб, инсонни бемор қилиши, шунда инсоннинг кўнгли айниб, ўша таомни қайт қилиб ташлаши мумкин. Баъзан ёмон таом кишини ҳалок қилиши ҳам мумкин.
Барча жонзотларни йўқдан бор қилган Зот ҳам, жумладан, инсонни яратган Зот ҳам Аллоҳ таолодир. Унинг нутфалигидан олдинги ҳолатини ҳам, ўлгандан кейинги барча ҳолатларини ҳам аниқ биладигон Зот Аллоҳдир. Дунёдаги барча ризқларни яратган, уларни яхши ва тўлиқ биладиган, тадбирини қиладиган Зот ҳам Аллоҳдир. Бинобарин, ҳар бир инсонга қанча ва қандоқ ризқ тегишини ҳам фақат Аллоҳнинг Ўзи билиши ғариб нарса эмас. Ўша Ўзи билган нарсани фаришталаридан бирига айтиб, ёздириб қўйиши ҳам қийин эмас. Агар Аллоҳ таоло ҳар бир жонзотнинг ризқини аниқ ва тўлиқ билмаса, Аллоҳлиги қолармиди?! Аллоҳнинг бу илмида мажбурлаш аломати йўқ. Илм бир нарсани кашф қилувчи нурдир, бировни мажбур қилувчи куч эмас!

Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Албатта, Аллоҳ азза ва жалла раҳмга (бачадонга) бир фариштани вакил қилгандир. Бас, у:
«Эй Роббим! Бу нутфадир!
«Эй Роббим! Бу лахта қондир!
«Эй Роббим! Бу чайналган гўштдир!» дейди.
Қачон Аллоҳ яратишни қазо қилганда фаришта «Эй Роббим! Эркакми, қиз? Бадбахтми, некбахт? Ризқи нима? Ажали нима?» дейди. Онасининг қорнида ана шундоқ ёзилади», дедилар».
Шарҳ: Бу ҳадиси шариф ҳам ўзидан олдинги ҳадиси шарифнинг узвий давомидир. Бунда Аллоҳ таолонинг ҳар бир раҳмга бир фариштани вакил қилиб қўйгани ва ҳомила ҳали нутфалигидаёқ унинг хабарини бериб туриши ҳақида тушунча бермоқда. Фаришталар нутфанинг ҳомилага айланиш жараёнини бирмабир хабар қилиб турар экан. Вақти келганда эса, фаришталарга ўша ҳомиланинг қазои қадарини, яъни, Аллоҳ таолонинг азалий илмидаги ҳолини ёзиб қўйишга ҳам изн берилар экан.
Аввалги ҳадисда ўғил ёки қиз эканлиги, ажали ва ризқи ёзилиши ҳақида сўз кетган ва бу нарсалар ҳақида батафсил тўхталиб ўтган эдик. Бу ҳадиси шарифда эса, уларга қўшимча равишда, бахтли ёки бахтсиз эканлиги ҳам ёзиб қўйилиши ҳақида хабар берилмоқда. Дарҳақиқат, бу масала ҳам фақатгина Аллоҳ таолонинг илмига боғлиқ нарсадир.
Ҳар бир инсон бахтли ёки бахтсиз эканлигини фақат Аллоҳ таолонинг Ўзи билади. Билганда ҳам, Ўзининг ҳамма нарсани қамраб олувчи илми ила азалдан билади. Нафақат инсонга онасининг қорнида жон пуфлаганда, балки азалдан билади. Ушбу ҳадисда айтилаётган маъно ўша азалий илмни қайд қилиш, холос. Бутун инсоният тўплансаю уларнинг ичидан бирортасининг бахтли ёки бахтсиз эканлигини билишга қанчалик уринсалар ҳам, била олмайдилар. Ҳатто пайғамбарларнинг саййиди Муҳаммад саллоллоҳу алайҳи васаллам ҳам фақат Аллоҳнинг билдириши ила ўн кишинигина жаннатга кириши ҳақида башорат берганлар, холос. Қолганларнинг тақдири нима бўлишини фақат Аллоҳнинг Ўзи билади. Агар Аллоҳ буни билмаса, Аллоҳлиги қолармиди?!
Аллоҳ таоло ўша илмни фаришталаридан бирига айтиб ёздириб қўйиши қийин эмас. Шу билан бирга, ўша илмни ёзиб, қайд қилиб қўйиш бандани бадбахт ёки некбахт бўлишига мажбур қилиш эмас. Чунки илм бир нарсани кашф қилувчи нурдир, бировни мажбур қилувчи куч эмас!

Али розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Бир куни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўтирган ҳолда қўлларидаги чўп ила чизар эдилар. Бас, у зот бошларини кўтардилар ва:
«Сиздан жаннатдаги ва дўзахдаги манзили билинмаган бирор жон йўқ», дедилар.
«Эй Аллоҳнинг Расули, амал нимага қилинади? Ўшанга суянсак бўлмайдими?» дейишди.
«Амал қилинглар! Ҳаммага ўзи халқ қилинган нарса муяссар қилингандир», дедилар ва «Аммо кимки (ато) берса ва тақво қилса. Ва гўзал (сўз)ни тасдиқ қилса. Бас, Биз уни осонга муяссар қиламиз» оятларини қироат қилдилар».
Тўртовлари ривоят қилишган.
Шарҳ: Бу ҳадиси шарифда қазо ва қадар масаласига мўминларнинг қандай муносабатда бўлишлари лозимлиги ҳақидаги улкан қоида баён қилинмоқда.
«Бир куни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўтирган ҳолда қўлларидаги чўп ила чизар эдилар. Бас, У зот бошларини кўтардилар ва:
«Сиздан жаннатдаги ва дўзахдаги манзили билинмаган бирор жон йўқ», дедилар».
Ўша манзилларни яккаю ягона Зот Аллоҳ таолонинг Ўзигина билади. Агар Аллоҳ таоло буни билмаса, Аллоҳлиги қолмасди. У Зотга нуқсон сифати нисбат берилган бўларди. Бошқа ҳеч ким мазкур нарсаларни билмайди. Баъзи бир саҳобалар бу гапни ўзларича англадилар ва Пайғамбар алайҳиссаломга:
«Эй Аллоҳнинг Расули, амал нимага қилинади? Ўшанга суянсак бўлмайдими?» дейишди».
Яъни, ҳар бир жоннинг жаннати ёки дўзахи бўлиши Аллоҳ таоло томонидан билинган бўлса, ўша илмга суяниб, ибодат ва амали солиҳ қилмай юраверса бўлмайдими? Албатта, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бу саволга энг тўғри жавобни бердилар.
«Амал қилинглар! Ҳаммага ўзи халқ қилинган нарса муяссар қилингандир», дедилар ва «Аммо кимки (ато) берса ва тақво қилса. Ва гўзал (сўз)ни тасдиқ қилса. Бас, Биз уни осонга муяссар қиламиз» оятларини қироат қилдилар».
Ҳа, айнан шариатга биноан, амал қилиш кимнинг кимлигини ажратишга аломат бўлгандир. Ҳар кимни Аллоҳ таоло нима учун халқ қилган бўлса, ўша бандага мазкур нарсага олиб борувчи амаллар осон кўринади ва уларга амал қилишга ўтади. Бу ҳақиқатни Қуръони Карим ҳам таъкидлаган:
«Аммо кимки (ато) берса ва тақво қилса. Ва гўзал (сўз)ни тасдиқ қилса. Бас, Биз уни осонга муяссар қиламиз» (Лайл, 5 — 7).
Ким Аллоҳ таолонинг йўлида мол-дунё сарф қилса, Аллоҳ таолога тақво қилиб яшаса ва «гўзал сўз» — «Лаа илаҳа иллаллоҳу»ни тасдиқ қилса, Аллоҳ таоло унга жаннатга киришини осон қилади.
«Аммо кимки бахиллик ва истиғно қилса ва гўзал (сўз)ни ёлғонга чиқарса. Бас, Биз уни қийинга муяссар қиламиз».
Ким Аллоҳ таолонинг йўлида мол-мулк сарфламай бахиллик қилса, тақво қилишдан истиғно қилса ва «гўзал сўз» — «Лаа илаҳа иллаллоҳу»ни ёлғонга чиқарса, Аллоҳ таоло унинг дўзахга киришини осон қилади.

«Эй Аллоҳнинг Расули, бизга динимизни худди ҳозир халқ қилинганимиздек баён қилиб беринг. Бугун нима учун амал қилинади? Қаламлар қуриган ва тақдирлар жорий бўлган нарсаларгами ёки келажакда кутиб оладиганимиз нарсаларгами?» дейилди.
«Қаламлар қуриган ва тақдирлар жорий бўлган нарсаларга», дедилар.
«Унда амални нимага қиламиз?» дейилди.
«Ҳар бир амал қилувчи ўз амалига муяссар қилингандир», дедилар».
Муслим ва Термизий ривоят қилишган.
Термизийнинг лафзида:
«Умар:
«Эй Аллоҳнинг Расули! Айтинг-чи, биз амал қилаётган нарса янги чиққан нарса учунми ёки бўлари бўлиб бўлган нарса учунми?» деди.
«Бўлари бўлиб бўлган нарса учун. Эй Ибн Хаттоб! Ҳаммага муяссар қилинганидир. Ким аҳли саодатдан бўлса, саодат учун амал қилади. Ким аҳли шақоватдан бўлса, шақоват учун амал қилади», дедилар».
Шарҳ: Жаннат аҳлининг кимлиги ҳам, дўзах аҳлининг кимлиги ҳам билинган бўлса, унда овора бўлиб амал қилишнинг нима кераги бор? Ана шу маънодаги саволга Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Ҳаммага муяссар қилинганидир. Ким саодат аҳлидан бўлса, саодат учун амал қилади. Ким шақоват аҳлидан бўлса, шақоват учун амал қилади», деб жавоб бердилар.
Бу жумлани уламоларимиз: «Ҳар бир инсон ўзи учун халқ қилинган амалга муяссар бўлади: саодатманд инсон саодат аҳлининг амалига, бадбахт инсон эса, шақоват аҳлининг амалига муяссар бўлади. Шунинг учун Аллоҳ амр қилган амалларни қилиш ҳар бир инсондан матлубдир», деб тушунтирганлар.
Ҳа, Аллоҳ таоло барча бандаларини амал қилишга амр этган. Шариатнинг ҳукмлари ҳам, Қуръони Карим ҳам, Суннат ҳам Аллоҳнинг бандаларига қилган амрларидан иборатдир. Бандадан ушбу амрларга амал қилиш талаб қилинган. Ушбу талабни бажарган бандага эса, саодат ваъда қилинган.
Шунингдек, бандаларга қазои қадарга иймон келтириш амр қилинган. Қазои қадарга иймон келтирган бандага саодат, иймон келтирмаган бандага бадбахтлик ваъда қилинган.
Аммо бандаларга қазои қадар тўғрисида тортишиш, чуқур кетиш буюрилмаган. Аллоҳнинг бу ҳакдаги илмини билиш ҳам, қазои қадарни баҳона қилиб, амални тарк этиш ҳам амр қилинмаган.
Ушбу ҳадиси шарифда мусулмон инсоннинг келгуси ишларда қазои қадарни қандоқ тушуниши лозимлиги баён этилган. Мусулмон инсон бўлажак ишларда «Барчага ўзи учун халқ қилинган амал муяссардир» жумласини шиор қилиб олиб, ўзини амалга уриши керак. Ўзи учун яхши амалларни қилиш муяссар эканлигини исботлашга ҳаракат қилиши керак.
Бундай яхши ишларга муяссар бўлганда эса, хурсанд бўлиши даркор. Баъзи кўнгилсиз ишлар бўлиб қолганда уларни хато, ожизлик ҳисоблаб, дарҳол тавба қилиши, ёмон амаллар ўзи учун муяссар эмаслигини исбот қилишга уриниши керак.
Бўлажак ишлар қаршисида мусулмон инсон ўзини қазои қадарга нисбатан қандай тутиши лозимлиги тўғрисидаги Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг баёнлари, саҳобаи киромларнинг ҳамда салафи солиҳларимизнинг тушунчалари ва амаллари ана шундан иборат. Улар доимо ўзларини яхши ишга муяссар кишилар, дея ҳисоблаб яшаганлар. Мусулмон бўлишларини катта бахт аломати, деб билишган. Ҳаётлари давомида ўзларини доимо яхши ишга уриб яшаганлар. Тақво билан бетавфиқликка бирданига дуч келсалар, яхши амалга муяссар бўлиш ниятида ўзларини тақвога урганлар. Сахийлик билан бахилликка дуч келсалар, ўзларини сахийликка урганлар. Ишчанлик ва дангасаликка дуч келсалар, ўзларини ишчанликка урганлар. Бутун умрларини «Қандай қилиб кўпроқ савобли амал қилар эканман?» деган фикр ва ҳаракат билан ўтказганлар. Шунинг учун ҳам улар чарчоқ, машаққат, қииинчилик ва ўлимдан заррача қўрқмаганлар. Шунинг учун ҳам барча тўсиқларни осонлик билан енгганлар. Шунинг учун ҳам уларга доимо муваффақият ёр бўлган.
Қазои қадарга бўлган шу шаклдаги иймон заифлашганда эса, ҳамма ишлар орқага кетди. Амал қилиш ўрнига қазои қадарни тескари таъвил қилиб, «Амалнинг фойдаси бўлармикан ёки йўқми?» деб, қуруқ сафсата сотилганда ишлар расво бўлди. Бунинг натижасида беҳуда жанжал кўпайди. Исломий фазилатлар ўрнини иккиланиш, қўрқоқлиқ дангасалик ва бошқа разолатлар эгаллади.
Натижада салафи солиҳлар ўрнига Қуръони Каримда айтилганидек: «Уларнинг ортидан намозни зое қиладиган ва шаҳватларга бериладиган ўринбосарлар келдилар».
Мусулмонлар ўз шахсиятларини, муносиб ўринларини тикламоқчи бўлсалар, қазои қадарга бўлган иймонларини аввалги соф ҳолига келтиришлари ҳам ўта зарур ишлардан бири эканлигини унутмасликлари керак.

Имрон ибн Ҳусойн розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Музайнадан икки киши Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига келиб:
«Эй Аллоҳнинг Расули! Айтинг-чи, бугун одамлар нима учун амал қилмоқдалар ва чарчамоқдалар? Уларга қазо қилинган ва ўтган нарсагами ёки келажакда кутиб оладиган нарсаларигами?» дейишди.
«Йўқ! Балки уларга қазо қилинган нарсага. Бунинг тасдиғи Аллоҳнинг Китобида бор: «Ва нафс билан ва унинг бекам-кўст қилиб яратилиши билан қасам. Бас, унга (нафсга) фужурини ва тақвосини билдирди», дедилар».
Муслим ва Термизий ривоят қилишган.
Шарҳ: Бу ҳадиси шарифдаги савол ҳам ўтган ҳадиси шарифлардаги саволларнинг бошқача шаклда ифодаланган нусхасидир. Шунинг учун ҳам Пайғамбар алайҳиссалом жавобни ҳам ўзига яраша бермоқдалар ҳамда далил учун бошқа бир ояти каримани келтирмоқдалар:
«Ва нафс билан ва унинг бекам-кўст қилиб яратилиши билан қасам. Бас, унга (нафсга) фужурини ва тақвосини билдирди»
Аллоҳ таоло инсон нафсини мўътадил қилиб, яъни, тақвони ҳам, фужурни ҳам, яхшиликни ҳам, ёмонликни ҳам қабул қилишга лаёқатли қилиб яратган.
Аллоҳ таоло инсонга ҳақ билан ботилни ажратишга ярайдиган ақл берган.
Аллоҳ таоло динни юбориб, нима қилиш керагу нимани қилмаслик кераклигини ҳам баён қилган.
Аллоҳ таоло инсонга ҳақни қилиб, ноҳақдан четда бўлишга, яхшиликни қилиб, ёмонликдан четда бўлишга, ростни айтиб, ёлғондан четда бўлишга қудрат ҳам берган.
Инсон Аллоҳ таоло берган ақлни ишга солиб, Аллоҳ таоло юборган диндан ўрганиши ва Аллоҳ таоло берган қудратни ишга солган ҳолда ҳақни қилиб, ноҳақдан четда бўлиши, яхшиликни қилиб, ёмонликдан четда бўлиши, ростни айтиб, ёлғондан четда бўлиши лозимдир.
Ҳа, ҳар бир банда ўзи нима учун халқ қилинган бўлса, унга ўша нарса муяссар қилинади. Ҳар бир банда қилганига қараб, жаннат ёки дўзахга киритилади. Буларнинг ҳаммасини Аллоҳ таоло азалдан билиб туради.

Абдулвоҳид ибн Сулайм розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Маккага келиб, Ато ибн Абу Рабоҳга учрашдим ва:
«Эй Абу Муҳаммад! Аҳли Басра қадар ҳақида гапирмоқдалар», дедим.
«Эй ўғилчам! Қуръонни қироат қиласанми?» деди.
«Ҳа», дедим.
«Зухруф»ни қироат қил», деди.
«Ҳа-а. Мийм. Очиқ-ойдин китоб ила қасам. Албатта, Биз уни арабча Қуръон қилдик. Шоядки, ақл юритсангиз. Албатта, у ҳузуримиздаги она китобдадир, у олийдир, ҳикматлидир», деб қироат қилдим.
«Она китоб нималигини биласанми?» деди.
«Аллоҳ ва Унинг Расули аълам», дедим.
«У бир китобдир. Аллоҳ уни осмонлару ерни халқ қилишдан олдин ёзгандир. Унда «Фиръавн аҳли дўзахлардандир» бор. Унда «Таббат ядаа Аби Лаҳаб» бордир», деди.
Кейин Ато:
«Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобалари Валид ибн Убода ибн Сомитни кўриб қолиб:
«Ўлим олдидан отангнинг васияти нима бўлган эди?» деб сўрадим.
«Отам мени чақириб туриб: «Эй ўғлим! Аллоҳга тақво қил! Ва билки, Аллоҳга ва қадарнинг барчасига: яхшисига ҳам, ёмонига ҳам иймон келтирмагунингча зинҳор Аллоҳга тақво қила олмассан. Бундан бошқада ўлсанг, дўзахга кирасан.
Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг:
«Албатта, Аллоҳ биринчи халқ қилган нарса қаламдир. Бас, У Зот:
«Ёз!» деди.
«Нимани ёзай?» деди.
«Қадарни. Бўлганини ва абадий бўлувчисини ёз!» деди», деганларини эшитганман».
Термизий ва Абу Довуд ривоят қилишган.
Шарҳ: Абдулвоҳид ибн Сулайм розияллоҳу анҳу сиз билан бизга қазои қадар масаласида, уни тушуниб етишда бошларидан ўтган бир тажрибани ҳикоя қилиб бермоқдалар:
«Маккага келиб, Ато ибн Абу Рабоҳга учрашдим ва:
«Эй Абу Муҳаммад! Басра аҳли қадар ҳақида гапирмоқдалар», дедим».
Улкан тобеъинлардан бўлган Ато ибн Абу Рабоҳ розияллоҳу анҳу катта олим ҳам эдилар. У киши ўз вақтида аҳли Макканинг имоми бўлганлар. Ҳамма ўзига керак масалаларни шу кишидан сўрар эди. Ато ибн Абу Рабоҳ розияллоҳу анҳу бу сафарги саволга савол билан жавоб бера бошлаб:
«Эй ўғилчам! Қуръонни қироат қиласанми?» деди.
«Ҳа», дедим.
«Зухруф»ни қироат қил», деди.
«Ҳа-а. Мийм. Очиқ-ойдин китоб ила қасам. Албатта, Биз уни арабча Қуръон қилдик. Шоядки, ақл юритсангиз. Албатта, у ҳузуримиздаги она китобдадир, у олийдир, ҳикматлидир», деб қироат қилдим».
Келинг, ушбу ўқилган ояти карималарнинг маъносини билиб олайлик.
«Ҳа-а. Мийм. Очиқ-ойдин китоб ила қасам. Албатта, Биз уни арабча Қуръон қилдик. Шоядки, ақл юритсангиз».
Яъни, ақл юритасиз, деган мақсадда очиқ-ойдин китобни араб тилидаги Қуръон қилиб юбордик.
«Албатта, у ҳузуримиздаги она китобдадир, у олийдир, ҳикматлидир».
Ушбу оятда Қуръони Карим Аллоҳ таоло наздида қанчалик олий мақомга эга эканлиги кўриниб турибди.
«Албатта, у ҳузуримиздаги она китобдадир».
Уламоларимиз, «она китоб»дан мурод, Лавҳул Маҳфуз, деганлар. Демак, Қуръони Карим Аллоҳ таолонинг ҳузуридаги Лавҳул Маҳфузда сақланган. Бу эса, Аллоҳ таоло уни нақадар юксак қадрлаганини кўрсатади.
«У олийдир, ҳикматлидир».
Яъни, Қуръон олий мартабали ва серҳикмат китобдир.
Ато ибн Абу Рабоҳ розияллоҳу анҳу савол берувчига яна қўшимча маълумот бериш мақсадида:
«Она китоб нималигини биласанми?» деди.
«Аллоҳ ва Унинг Расули аълам», дедим.
«У бир китобдир. Аллоҳ уни осмонлару ерни халқ қилишдан олдин ёзгандир. Унда «Фиръавн аҳли дўзахлардандир» бор. Унда «Таббат ядаа Аби Лаҳаб» бордир», деди».
Ато ибн Абу Рабоҳ розияллоҳу анҳу мазкур она китобда Фиръавннинг дўзах аҳлидан эканлиги ва «Таббат ядаа Аби Лаҳаб» калимаси борлигини бўлиб ўтган ҳодисалардан кейингина билмоқдалар. Бу нарсалар Аллоҳ таолонинг қазосида — илми азалийсида бор эди. Кейин қадари ила воқеъликда содир бўлди. Бошқасини Аллоҳ таолодан ўзга ҳеч ким билмайди.
Қадар ҳақидаги маълумотларни улкан тобеъин Ато ибн Абу Рабоҳ розияллоҳу анҳу кимлардан ўрганганларини кейинги жумлаларда баён қилиб берадилар.
«Кейин Ато:
«Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобалари Валид ибн Убода ибн Сомитни кўриб қолиб:
«Ўлим олдидан отангнинг васияти нима бўлган эди?» деб сўрадим.
«Отам мени чақириб туриб: «Эй ўғлим! Аллоҳга тақво қил! Ва билки, Аллоҳга ва қадарнинг барчасига: яхшисига ҳам, ёмонига ҳам иймон келтирмагунингча зинҳор Аллоҳга тақво қила олмассан. Бундан бошқада ўлсанг, дўзахга кирасан.
Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг:
«Албатта, Аллоҳ биринчи халқ қилган нарса қаламдир. Бас, У Зот:
«Ёз!» деди.
«Нимани ёзай?» деди.
«Қадарни. Бўлганини ва абадий бўлувчисини ёз!» деди», деганларини эшитганман».
Демак, қадарга иймон келтирмаган одам тақводор бўла олмайди. Бошқачароқ қилиб айтадиган бўлсак, қадарга иймон келтирмаган одам мўмин-мусулмон бўла олмайди ва бу эътиқоддан бошқада ўлса, дўзахга киради.
Қазои қадар эса, Аллоҳ таоло Ўзи биринчи яратган нарса — қаламга амр қилиб, Ўзининг илми азалийсидаги нарсаларни қайд қилдирган нарсалардир. Ҳа, бу илмни қайд қилиш, холос. Аллоҳ таоло илмининг чексизлигини баён қилиш, холос. Бунда жабр ҳам йўқ, зулм ҳам йўқ.
Демак, Аллоҳ таоло халойиқни, борлиқни яратишдан олдин Ўзи ҳаммадан олдин яратган Қаламга айтиб, қиёмат қоимгача бу дунёда бўладиган ишларни ёздириб қўйган. Ана ўша нарсага ҳар бир мусулмон иймон келтириши керак. Ана шунда ўтган нарсага ноўрин муносабатда бўлиб, ўзини ҳам, ўзгаларни ҳам қийнамайди, қазои қадар ақийдасига шак келтирмайди.
Худди шу ақийдада яшаб, худди шу ақийдада ўлиш ҳар бир мусулмон учун ниҳоятда зарурдир. Чунки бу ақийдадан четга чиққан одам залолатга кетган бўлади.
Улуғ саҳобий Убода ибн Сомит розияллоҳу анҳу бошқа бир ривоятда мўминлик ва оталик бурчларини адо этиб, ўғилларига қазои қадарга иймон келтиришдан дарс берганлар. У киши ўғилларига мурожаат қилиб:
«Эй ўғлим! Сен то ўзингга етган нарса сени четлаб ўтиши мумкин эмаслигини ва ўзингни четлаб ўтган нарса сенга етиши мумкин эмаслигини билмагунингча, ҳеч қачон иймон ҳақиқати таъмини топа олмассан», деганлар.
Қаранг, иймон ҳақиқатининг таъми қазои қадарга ишонишда экан! Ўзига етган нарсани: «Бу мени четлаб ўтиши мумкин эмас эди, шу нарса албатта бўлиши керак эди», деб билишда экан! Ўзига етмай, ундан четлаб ўтиб кетган нарсани: «Бу шундоқ бўлиши керак эди, барибир менга етмас эди», деб билишда экан!
Агар бунга жиддийроқ эътибор берадиган бўлсак, гап бўлиб ўтган ишлар ҳақида кетмоқда: Ўзингга етган нарса сени четлаб ўтиши мумкин эмаслигини, яъни, сенга етган яхшилик сени четлаб ўтиши мумкин эмаслигини билмагунингча, иймон ҳақиқати таъмини топа олмассан! Бу яхшилик ўзимнинг усталигимдан, бошқалардан устунлигимдан ёки фалончининг ёрдамидан етди, деб ўзингдан кетма. Шу нарсага Аллоҳнинг хоҳиши бўлган экан, менга етди, деб Аллоҳга шукр айт!
Шунингдек, Сенга етган ёмонлик сени четлаб ўтиши мумкин эмаслигини билмагунингча, иймон ҳақиқати таъмини топа олмассан! Бу ёмонлик фалон нарса бўлгани учун ёки фалончининг қўли билан етди, агар ундоқ бўлмаганда, бундоқ бўлар эди, дейдиган бўлсанг, иймон ҳақиқати таъмини топишингга йўл бўлсин! Қачон «Шу нарса менга етиши керак эди, четлаб ўтиши мумкин эмас эди, мен қазои қадарга иймон келтирадиган одамман», десанггина иймон ҳақиқати таъмини топишдан умид қилсанг бўлади.
Ўтган ишга афсус-надомат чекиш, ўзини ҳам, ўзгаларни ҳам овора қилиб, ақл-заковатни, куч-имкониятни самарасиз уриниш ва вақтни беҳуда ўтказишга сарфлаш мусулмон одамга тўғри келмайди. Шунинг учун бўлиб ўтган ишни қазои қадардан кўриб, келажакни ўйлаш, келажак учун ҳаракат қилиш керак.
«Ўзингни четлаб ўтган нарса сенга етиши мумкин эмаслигини билмагунингча, ҳеч қачон иймон ҳақиқати таъмини топа олмассан».
Сени бир яхшилик четлаб ўтса, аттанг қилиб: «Ундоқ қилмай, бундоқ қилганимда, бу яхшилик мени четлаб ўтмасмиди» деб юрма! Ёки «Бу иш фалончининг айби билан бўлди, агар ўшанинг айби бўлмаганда, бу яхшилик мени четлаб ўтмас эди», деб юрма! Ундоқ қилсанг, ҳеч қачон иймон ҳақиқати таъмини топа олмассан. «Бу яхшилик мени четлаб ўтиши керак экан, шундай бўлди, менга етиши мумкин эмаслиги учун етмади», десанггина иймон ҳақиқати таъмини топа олурсан! Чунки, шундагина қазои қадарга чин иймон келтирган бўлурсан!
Агар сени бир ёмонлик четлаб ўтган бўлса, «Усталик қилиб, бу ёмонликни четлаб қолдим», деб қувонма! Фалончининг ёрдами бўлмаганида, ишим чатоқ эди, деб юрма. Бунда қазои қадарга шак келтирган бўласан! «Шу ёмонлик мени четлаб ўтиши керак эди, менга етиши керак эмас эди, шундай бўлди», дегин. Ана шунда иймон ҳақиқати таъмини топа оласан.
Бу маъноларнинг тасдиғини Қуръони Каримдан топамиз:
«Бирор мусибатни пайдо қилмасимиздан олдин у Китобда битилган бўлур, акс ҳолда ер юзида ва ўз шахсларингизда сизга бирор мусибат етмас. Албатта, бу иш Аллоҳ учун осондир» (Ҳадид, 22).
Ушбу оятда Аллоҳ таоло бизга етадиган ҳар бир мусибат, касаллиқ очлиқ камбағаллиқ ўлим ва бошқалар улар юзага чиқишидан аввал ҳам Лавҳул Маҳфузда, Аллоҳнинг илмида собит бўлишини таъкидламоқда. Шунинг учун мазкур мусибатларга ортиқча хафа бўлиб, ўзни қийнашнинг ҳожати йўқ. Ҳар бир мусибатни сабр-бардош билан қарши олиш фақат мусулмонларга хос эканлигини ҳамма билиши керак.
Худди мусибат каби ҳар бир хурсандчилиқ яхшилик ҳам авваддан Лавҳул Маҳфузда ёзилган бўлади. Шунинг учун бирон-бир неъмат, яъни, яхшилик етса, ортиқча хурсанд бўлиб, ўзини йўқотиб қўйиш ҳам мусулмонларга хос иш эмас. Ушбу ҳолатларни кейинги оят баён қилади:
«Токи, кетган нарсага қайғуриб, келган нарсадан хурсанд бўлмаслигингиз учун Аллоҳ барча димоғдор ва мақтанчокдарни суймас» (Ҳадид, 23).
Биз ўрганаётган ушбу ҳадиснинг ҳикмати қазои қадар ақийдасидан кўзланган ҳикматнинг асосини ташкил қилади десак, муболаға бўлмайди. Бу эса, инсоният учун жуда зарур нарсадир. Ўйлаб кўрадиган бўлсак, қазои қадар ақийдаси асосан бўлиб ўтган нарсага нисбатан ишлатилади. Бировга мусибат етади, бировнинг бошига оғир иш тушади, молида, жонида нуқсонга учрайди, яна биров кўзлаган яхшилигига эриша олмайди. Ана шунда афсус-надомат бошланади. Умидсизлик юзага чиқади. «Нима учун шундай бўлди?» деган савол пайдо бўлади. Бу мусибатларнинг сабабини ахтара бошлайди. Ўз фикрича, мусибатига сабабчи бўлганларга душманлик қилишни бошлайди. Ўзи руҳиймаънавий зарар кўргани етмагандек, бошқаларга зарар етказиш, ижтимоий алоқаларни бузиш бошланади. Қўйингки, ўтиб кетган иш учун, қайта тиклаб бўлмайдиган нарса учун беҳудадан-беҳуда зарар кўриш бошланади. Қазои қадарга ишонган одам эса, ушбу ҳадиси шарифга амал қилади-да: «Менга етган ушбу нарса мени четлаб ўтиб кетиши мумкин эмас эди, муқаррар иш бўлди. Қазои қадардаги бор нарсага беҳуда афсус-надомат чекиб ўтиришнинг ҳожати йўқ, энди ўзимга муяссар бўлган ишни қилишдан қолмай», дейди. Беҳудага асабини бузишдан, руҳиймаънавий эзилишдан, ақл-заковат, куч-қудрат сарфлашдан, ўзига ҳам, ўзгаларга ҳам зарар етказишдан тийилади. Куч ва имкониятларини келажаги учун сарфлашга ўтади.
Бу ҳолат фақат мусулмонларда бўлиши мумкин, холос. Франциялик олимлардан бири ўзининг мусулмон бўлишига сабаб бўлган ҳодиса ҳақидаги хотираларида жумладан, қуйидаги фикрларни айтади:
«Илмий гуруҳ билан узоқ Жазоир қишлоқларидан бирида эдик. Бир куни қаттиқ шамол турди. Бош кўтариб, кўз очишнинг имкони бўлмай қолди. Ерлик аҳоли бутун имкониятларини ишга солиб, ўзларини, мол-мулкларини қутқаришга ҳаракат қилар эди. Шамол эса, борган сари кучаяр, йўлда нима тўғри келса, учириб кетар эди. Бу ҳол бир неча кун давом этди. Зарар кўрмаган турар жой қолмади. Тирик ҳайвон қолганининг аломати ҳам йўқ эди. Дов-дарахт, экинтикин тўғрисида гапирмаса ҳам бўлаверади. Умуман, ҳаётдан асар қолмади. Биз ўзимизча «Энди ерлик аҳоли бошқа жойга кўчиб кетса керак», деб ўйлар эдик.
Шамол тўхтади. Аммо, биз кутган нарсаларнинг бирортаси бўлмади. Ҳеч ким «дод-вой» солмади. Ҳеч ким бўлиб ўтган фалокатдан шикоят қилмади. Ҳамма ўз жойидан чиқиб, ҳеч нарса бўлмагандек, қолган-қутган нарсаларни тартибга солишни бошлади. Биров кўрилган зарарга афсус-надомат чекмас, фақат қолган нарсалардан фойдаланиб, ҳаётни аввалгидай давом эттириш пайидан бўлар эди. Бу оддий, саҳровий одамларнинг ўзларини тутишлари менга қаттиқ таъсир қилди.
Сўраб-суриштириб, уларнинг қазои қадарга ишонишларини, ўша ақийдага биноан иш тутаётганларини англадим».
Ҳозирги кунда дунёнинг кўплаб жойларида қазои қадар ақийдасининг йўқлиги туфайли муаммолар тўлиб-тошиб ётибди. Турли-туман асабий касалликлар, тушкунлик ва умидсизликлар, ўз жонига қасд қилишлар ҳамда бошқа муаммолар шулар жумласидандир. Бунинг бирдан-бир сабаби, бўлиб ўтган нарсани қазои қадар ақийдасига биноан тушунмасликдир. Биз, мўмин-мусулмонлар бу ақийдани ўз ўрнида ишлатмоқни билишимиз зарур.

Абдулло ибн Файруз аддайламий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Убай ибн Каъбнинг ҳузурига бордим ва унга:
«Қадар ҳақида нафсимда бир нарса воқеъ бўлди. Менга бирор нарса айтиб бер. Шояд, Аллоҳ таоло ўшани қалбимдан кетказса», дедим.
«Агар Аллоҳ таоло осмонларининг аҳлини ва ерининг аҳлини азобласа, албатта, У Зот уларга золим бўлмас эди. Агар уларга раҳм қилса, албатта, У Зотнинг раҳмати улар учун ўзларининг амалларидан яхши бўлар эди. Токи, қадарга иймон келтирмагунингча ва сенга етган мусибат сени четлаб ўтиши мумкин эмаслигини ҳамда сени четлаб ўтгани сенга етиши мумкин эмаслигини билмагунингча, агар Аллоҳ таолонинг йўлида Уҳуд мислича тиллони нафақа қилсанг ҳам, Аллоҳ уни сендан қабул қилмас. Агар бундан бошқа (эътиқод)да ўлсанг, албатта, дўзахга кирасан», деди».
Кейин Абдуллоҳ ибн Масъудга бордим. У ҳам худди шуни айтди. Кейин Ҳузайфа ибн Ямонга бордим. У ҳам худди шуни айтди. Кейин Зайд ибн Собитга бордим. У ҳам менга Набий алайҳиссаломдан худди шу ҳадисни айтди».
Абу Довуд ривоят қилган
Шарҳ: Абдуллоҳ ибн Файруз аддайламий розияллоҳу анҳунинг қалбларига қазои қадар масаласида шубҳа тушиб, уни кетказишнинг осон йўли — бу масалани биладиган олим зот билан суҳбатлашиш, деган фикр ила катта ва олим саҳобалардан бўлмиш Убай ибн Каъб розияллоҳу анҳунинг ҳузурларига бориб, ўз дардларини тўкиб солибдилар. Шунда Убай ибн Каъб розияллоҳу анҳу ҳаммага ҳам яхши дарс бўладиган ажойиб гапларни айтдилар:
«Агар Аллоҳ таоло осмонларининг аҳлини ва ерининг аҳлини азобласа, албатта, У Зот уларга золим бўлмас эди».
Аллоҳ таоло нафақат одамлар, балки осмонлар аҳлининг барчасини ва ер аҳлининг барчасини йўкдан бор қилган ва уларга ҳаёт ҳамда турли керакли неъматларни ато қилган Зот. Бу ишларда У Зотга бирортаси ёрдам ҳам бермаган. Бас, шундоқ экан, Аллоҳ таоло уларни нима қилса ҳам, жумладан, ҳеч қандай сабабсиз энг ашаддий азоблар ила азобласа ҳам, ҳақлидир. Чунки нима қилса, Ўз мулкида қилган бўлади. Аллоҳ таоло заррача сабабсиз барча мавжудотни барча азоблар ила азоблаган чоғида ҳам, заррача зулм қилмаган бўлади.
Бас, шундоқ экан, баъзи бир қазои қадар масаласини тўғри тушунмаган бандаларнинг нотўғри эътирози ила Аллоҳ таолога зулм нисбатини бериш мумкинми?
«Агар уларга раҳм қилса, албатта, У Зотнинг раҳмати улар учун ўзларининг амалларидан яхши бўлар эди».
Агар бандаларнинг амалларига яраша ҳисоб-китоб қилинадиган бўлса, уларнинг амаллари ҳеч нарсага арзимай қолиши турган гап. Шунинг учун Аллоҳ таоло бандаларга раҳм қилса, Ўз фазли ила раҳмат қилади. Баъзи бир қазои қадар масаласини тўғри тушунмаган бандаларнинг амаллари яхшилаб ҳисоб-китоб қилинадиган бўлса, улар оғир аҳволда қолишлари турган гап. Гап адолат ёки адолатсизлик ҳақида кетаётгани йўқ. Гап Аллоҳ таолонинг мисли йўқ камолот сифатлари ҳақида, жумладан, дунёдаги бўлажак ҳар бир нарсани азаддан ипидан-игнасигача билиб туриши ҳақида кетмоқда.
«Токи, қадарга иймон келтирмагунингча ва сенга етган мусибат сени четлаб ўтиши мумкин эмаслигини ҳамда сени четлаб ўтгани сенга етиши мумкин эмаслигини билмагунингча, агар Аллоҳ таолонинг йўлида Уҳуд мислича тиллони нафақа қилсанг ҳам Аллоҳ уни сендан қабул қилмас».
Биров Аллоҳ таолонинг йўлида Уҳуд тоғича келадиган тиллони нафақа қилди. Аммо унинг қадарга иймони йўқ. Бас, ундан мазкур нафақа қабул бўлмайди.
Биров Аллоҳ таолонинг йўлида Уҳуд тоғича келадиган тиллони нафақа қилди. Аммо у ўзига етган мусибатни «Четлаб қолишим мумкин эди. Шуни вақтида ва керагича қилмадим», дея афсус-надомат қилади. Бас, ундан мазкур нафақа қабул бўлмайди.
Биров Аллоҳ таолонинг йўлида Уҳуд тоғича келадиган тиллони нафақа қилди. Аммо у ўзига етмаган мусибатни «Усталик билан четлаб қолдим. Агар усталик қилмаганимда, чатоқ бўлар эди», дея фахрланди. Бас, ундан ҳам мазкур нафақа қабул бўлмайди.
Чунки бу нарсаларга иймони йўқ одам мўмин бўла олмайди. Аллоҳ таоло эса, мўмин бўлмаган банданинг нафақасини қабул қилмайди. Шунинг учун ҳам:
«Агар бундан бошқа (эътиқод)да ўлсанг, албатта, дўзахга кирасан», деди».

Абдуллоҳ ибн Амр розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Албатта, Аллоҳ азза ва жалла Ўз махлуқотларини зулматда халқ қилди. Бас, уларга Уз нуридан илқо қилди. Кимга ўша нурдан етса, ҳидоятга киради. Кимга етмаса, залолатга кетади. Шунинг учун «Аллоҳ таолонинг илмидаги нарсада қалам қуриган» дейман-да», дедилар».
Термизий ривоят қилган.
Шарҳ: Бу ҳадиси шарифда кишиларнинг ҳидояти ҳақидаги масала кўтарилмоқда. Албатта, бу масала қадимдан кўпчиликнинг бошини қотириб келган. Киши ҳидоятни ўз ихтиёри ила топадими ёки бу ишга унинг дахли йўқми? Баъзилар, инсон ҳеч қандай ихтиёрга эга эмас, у пешонасига нима ёзилса, шунга юради, дейдилар. Бошқалар эса, инсоннинг ўз ихтиёри бор, у нимани хоҳласа, шуни қила олади, дейдилар.
Исломда бу масала ҳам ўзига хос услубда муолажа қилинган. Исломий таълимотларга кўра, инсон турли қувват, малака ва истеъдодлар билан яратилади. Инсон ана шу қувват, малака ва истеъдодларни яхши томонга ҳам, ёмон томонга ҳам йўллаши мумкин. Инсон фақат яхши ёки ёмон бўлмайди, балки Аллоҳ таоло ҳар бир инсонни соф табиат ила яратади. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадиси шарифда:
«Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Ҳар бир туғилган бола фақат фитрат (соф табиат) ила туғилади. Бас, ота-онаси уни яҳудий ва насроний ёки мажусий қилади. Бу худди ҳайвоннинг бут-бутун ҳайвон туғишига ўхшайди. Сиз унда қулоқ-бурни кесилганини ҳис қилганмисиз ?» дедилар.
Сўнгра Абу Ҳурайра: «Агар хоҳласангиз, «Аллоҳнинг одамларни яратган фитратидир. Аллоҳнинг яратишини ўзгартириш йўқ. Ана ўша энг тўғри диндир», деган оятни ўқинг», дер эди».
Тўртовлари ривоят қилишган.
Ушбу ҳадисда Аллоҳ таоло инсонларни соф табиат билан яратса ҳам, кейинчалик инсонларнинг, хусусан, ота-онанинг тарбияси сабабли бу софликка футур етиши, унинг бузилиши ҳақида сўз кетмоқда. «Фитрат» дегани, соф табиат, динни тўғри қабул қилишга бўлган истеъдод, деганидир.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам дунёда туғиладиган ҳар бир бола соф табиат билан, Аллоҳ таолонинг динини қабул қилиш истеъдоди билан туғилиши ҳақида хабар бермоқдалар.
Демак, Аллоҳ таоло ҳеч кимни аввалдан, сен яҳудий бўласан, сен насроний бўласан, сен мажусий бўласан, деб мажбур қилмайди. Одамларнинг турли динга мансуб бўлишига сабаб бор:
«Бас, ота-онаси уни яҳудий, насроний ва мажусий қилади».
Яъни, ота-оналар ўз болаларини ўз динларида тарбиялашлари оқибатида болаларнинг соф табиати бузилиб, яҳудий, насроний ва мажусий бўлиб қоладилар.
Шу жойда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ушбу маънони тўлиқроқ тушунтириш мақсадида саҳобаи киромларга ҳиссий бир мисол келтирмоқдалар.
«Бу худди ҳайвоннинг бут-бутун ҳайвон туғишига ўхшайди. Сиз унда қулоқ-бурни кесилганини ҳис қилганмисиз?» дедилар.
Яъни, ҳар бир ҳайвон боласи онасидан бут-бутун туғилади. Бирортасининг қулоғи ёки бурни кесилмаган бўлади. Аммо эгалари белги қўйиш мақсадида ва яна бошқа ниятда қулоқларини, бурунларини кесадилар ва ҳоказо. Шунга ўхшаб, инсон ҳам онадан соф табиат билан туғилади, у яҳудий, насроний ёки мажусий бўлиб туғилмайди. Ота-онасининг тарбияси туфайли яҳудий, насроний ёки мажусий бўлади. Ҳазрати Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳунинг ушбу ҳадисни ривоят қилгандан сўнг:
«Агар хоҳласангиз, «Аллоҳнинг одамларни яратган фитратидир. Аллоҳнинг яратишини ўзгартириш йўқ. Ана ўша энг тўғри диндир» деган оятни ўқинг», деб қўядиган одатлари бор эди. Яъни, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадисларида келган маънони Қуръони Карим ҳам тасдиқлашини билдириб қўймоқчи бўлар эдилар.
Аллоҳ таоло инсонга ҳақни ботилдан, яхшини ёмондан ва ростни ёлғондан ажратиш учун ақл берди. Шунингдек, Аллоҳ таоло инсонга ҳақни ўрнатиш ва ботилни йўқ қилиш, яхшиликни қилиш ва ёмонликни тарк қилиш ҳамда ростни гапириб, ёлғондан четланиш қобилиятини ҳам берган.
Аллоҳ таоло инсонга дин, пайғамбар ва китоб юбориб, бу дунёда тўғри яшаш йўлларини кўрсатиб берди.
Аллоҳ таоло инсонга тўғри йўлда юриш, ҳақни тутиш, рост гапириш, ҳалол-пок бўлишни амр қилди.
Аллоҳ таоло инсонни залолатдан, ёмонликдан, зулмдан, ёлғондан ва бошқа зарарли нарсалардан қайтарди.
Бинобарин, инсоннинг яхши йўлни танлаши ва ёмон йўддан четлаши матлубдир. Агар баъзи кишилар ўйлаганидек, ҳидоят йўлини танлашда ва унга ҳаракат қилишда инсоннинг ҳеч қандай ўрни бўлмаганида, яхши билан ёмон одамнинг орасида фарқ бўлмасди. Динлар, пайғамбарлар ва илоҳий китобларнинг мутлақо аҳамияти қолмас эди.
Мушриклар ўзларининг ширки Аллоҳ таолонинг хоҳиши билан бўлганлигини ва уларнинг айблари йўқлигини даъво қилишганда, Аллоҳ таоло Анъом сурасида уларга кучли раддия қилган:
«Ҳали ширк келтирганлар: «Агар Аллоҳ хоҳлаганда, биз ҳам, ота-боболаримиз ҳам ширк келтирмас эдик ва бирор нарсани ҳаром қилмас эдик», дерлар. Улардан олдингилари ҳам азобимизни татигунларига қадар шунга ўхшаш ёлғонга чиқариб турганлар. «Сизнинг ҳузурингизда бизга чиқариб кўрсатадиган бирон илм-ҳужжат борми? Сизлар фақат гумонга эргашмоқдасиз ва сизлар фақат ёлғон гапирмоқдасизлар», деб айт» (148-оят).
Бу ояти каримада Аллоҳ таоло ҳақиқий илмий тортишув, баҳс давомида енгилиб қолган мушрик ва кофирлар энг сўнггида айтадиган гапларни келтирмоқда:
«Ҳали ширк келтирганлар: «Агар Аллоҳ хоҳлаганда, биз ҳам, ота-боболаримиз ҳам ширк келтирмас эдик ва бирор нарсани ҳаром қилмас эдик», дерлар.
Хўш, уларнинг бу гаплари янги гапми? Йўқ, эски, сийқаси чиққан гап. Мантиқсиз гап.
«Улардан олдингилари ҳам азобимизни татигунларига қадар шунга ўхшаш ёлғонга чиқариб турганлар».
Шунингдек, улардан кейингилар ҳам шундай қиладилар. Улар ҳеч бир ишни Аллоҳнинг хоҳишидан ташқарида қилмаган эмишлар. Яъни, агар Аллоҳ хоҳлаганида, ширк келтирмас, кофир бўлмас, гуноҳ қилмас эканлар. Шу билан ўзларини оқламоқчи бўладилар.
Хўш, уларнинг бу гапига нима дейиш керак? Уларга ушбу гапларига яраша қуйидаги, Аллоҳ таоло Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга ўргатган саволни бериш керак:
«Сизнинг ҳузурингизда бизга чиқариб кўрсатадиган бирон илм-ҳужжат борми?»
Яъни, Аллоҳ сизларнинг ширк келтиришингизни, баъзи нарсаларни ҳаром, деб эълон қилишингизни хоҳлаганини исбот қиладиган ҳужжатингиз борми? Аллоҳ Ўз бандаларидан нимани хоҳласа, очиқ-ойдин айтиб қўйган. Бандаларнинг иймон келтиришларини хоҳлагани учун «Иймон келтиринглар», деган. Кофир-мушрик бўлишларини хоҳламагани учун, куфр келтирманглар, мушрик бўлманглар, деб қатъий ҳукм этган. Шунингдек, бандалари нимани қилишини хоҳласа, амр, нималарни қилмаслигини хоҳласа, наҳйи қилиб, қайтариб қўйган. Аллоҳнинг барча хоҳиш-истаги очиқ-ойдин, илмий собит нарсалардир. Аллоҳнинг хоҳиш-истаги ичида «Ширк келтиринг, баъзи нарсаларни ҳаром қилинг», деган буйруқ йўқ. Ёки, менинг ғойиб, ҳеч ким билмайдиган хоҳишларимни излаб топиб, ўшанга амал қилинг, дегани ҳам йўқ. Аммо:
«Сизлар фақат гумонга эргашмоқдасиз ва сизлар фақат ёлғон гапирмоқдасизлар», деб айт».
«Сен: «Етук ҳужжат Аллоҳнинг Узидадир. Агар хоҳласа, ҳаммангизни ҳидоятга солар эди», деб айт».
Мушрикларнинг «Агар Аллоҳ хоҳласа, ширк келтирмас эдик» деган гапларини тасдиқловчи ҳеч қандай далил-ҳужжатлари йўқ эканлиги аён бўлди. Аммо уларга қарши ва Аллоҳ таолонинг ҳақ эканлиги ҳақидаги
«Етук ҳужжат Аллоҳнинг Ўзидадир».
Бу очиқ-ойдин ҳужжат ва далиллардир.
«Агар хоҳласа, ҳаммангизни ҳидоятга солар эди».
Аллоҳ, шубҳасиз, бунга қодир. Мисол учун, фаришталарни шундай қилиб яратди. Улар доимо итоаткор, исёнсиз табиат соҳиблари қилиб яратилдилар. Лекин одамларни хоҳласа ҳам, хоҳламаса ҳам, ҳидоятга юрадиган қилиб яратишдан нима фойда бор? Аллоҳ таоло одамларга ҳидоят ва залолат йўлини кўрсатиб қўйди, ақл-идрок ато этди ва хоҳлаган йўлини танлаш ихтиёрини берди. Ана шу ихтиёрга қараб, жазо ёки мукофот олади. Мушрик ва кофирлар ана шу ёмон — залолат йўлини танлаганлардир. Улар ўша ихтиёрлари учун жазоларини оладилар.
Ҳидоят ёки залолат баъзи сабабларнинг натижасидир. Худди таом еса тўйганидек, сув ичса қонганидек, пичоқ кесиб, олов куйдирганидек, ҳидоят ёки залолатга ҳам сабаб бўладиган нарсалар бор.
Ҳидоят яхши ният ва солиҳ амал самарасидир.
Залолат ёмон ният ва ёмон амал самарасидир.
Ҳидоят ёки залолатни Аллоҳ таолога нисбат бериш эса, У Зотнинг сабабларни ва уларнинг таъсир қилиш низомини яратганидандир. Баъзилар ўйлаганидек, бандаларни ҳидоят ва залолатга мажбур қилганидан эмас. Бу маъно Қуръони Карим оятларида яққол намоён бўлган. Аллоҳ таоло Раъд сурасида:
«Албатта Аллоҳ кимни хоҳласа, залолатга кетказур ва Ўзига йўналганларни ҳидоят қилур», деган (27-оят).
Ушбу жумладаги «йўналган» деган сўз Қуръони Каримдаги «аноба» деган сўзнинг таржимасидир. Бу сўз аслида «яхшилик навбатига кириш», яъни, Аллоҳга таслим бўлиш, унинг оятларини кўриб, унга қайтиш ва тавба қилиш маъноларини англатади. Демак, бирор кишининг ҳидоятга муяссар бўлиши шарти, аввало унинг ўзида истақ Аллоҳга томон йўналиш бўлиши кераклиги экан. Ана шунда Аллоҳ уни ҳидоятга солар экан.
Аллоҳ таоло Иброҳим сурасида:
«Аллоҳ иймон келтирганларни бу дунё ҳаётида ҳам, охиратда ҳам собит сўз ила собитқадам қилур. Аллоҳ золимларни залолатга кетказур. Аллоҳ хоҳлаганини қилур», деган.
Аллоҳ таоло мўмин бандаларни иймонли бўлганлари, собит сўзни — иймон сўзини айтиб, унга амал қилганлари туфайли бу дунёю охиратда собитқадам қилади. Ҳа, «Аллоҳ иймон келтирганларни бу дунё ҳаётида ҳам, охиратда ҳам собит сўз ила собитқадам қилур».
Мўмин банда бу дунёда иймон соясида яшагани учун собитқадам бўлади. Ҳар бир қиладиган иши, айтадиган сўзи аниқ: Аллоҳ томонидан олдиндан кўрсатиб қўйилган, олдиндан нима қилиши ва оқибати нима бўлишини яхши билган, билганда ҳам, асосий масдар, яъни, Аллоҳ таоло томонидан билинган одам собитқадам бўлмай, ким бўлсин?! Шунингдек, Аллоҳ таоло мўмин бандаларни собит сўз, иймон ила охиратда ҳам собитқадам қилади. Охиратда мўмин собитқадам бўлмаса, ким собитқадам бўлади?!
«Аллоҳ золимларни залолатга кетказур».
Улар золим бўлганлари учун залолатга кетадилар. Шунинг учун улар икки дунёда ҳам собитқадам бўла олмайдилар.
«Аллоҳ хоҳлаганини қилур».
Унинг истаги, хоҳиши ва иродасининг чеки йўқ.
Аллоҳ таоло Бақара сурасида

HAYRAT

«Ey Odam farzandi! Kishi o‘limga iymon keltirib, yana qanday xursand bo‘layotganidan ajablandim. Hisob-kitob bo‘lishiga iymon keltirib, mol-dunyo to‘playotganiga ajablandim. Oxiratga iymon keltirib, nechuk rohatlanayotganiga ajablandim. Dunyo va uning zavoliga ishonib, nechuk unga xotirjam bo‘layotganiga ajablandim. Tilida olim, qalbda johil kishidan ajablandim. Suv bilan o‘zini poklasa ham, qalbi poklanmagan kishidan ajablandim. Odamlarning ayblari bilan mashg‘ul bo‘lib, o‘zining ayblaridan g‘ofil qolgan kishidan ajablandim. Alloh taolo kuzatib turganini bilgan holda yana qanday Unga osiylik qilayotgan kishiga ajablandim. O’zining yakka holda o‘lishini, yakka holda qabrga kirishini, yakka holda hisob-kitob qilinishini bilaturib, (nechuk Parvardigoridan o‘zgani do‘st tutgan kishidan ajablandim). Haqiqatan Mendan o‘zga iloh yo‘q. Albatta Muhammad (alayhissalom) Mening bandam va rasulimdir».
QAZOGA ROZILIK MO’MINNING SIFATI

«Guvohlik beramanki, yakka O’zimdan boshqa iloh yo‘q. Mening sherigim ham yo‘q. Muhammad Mening qulim va rasulimdir. Kim qazoi qadarimga rozi bo‘lmasa, balolarimga sabr, ne’matlarimga shukr qilmasa, berganlarimga qanoat etmasa, Mendan boshqa xudoga ibodat qilaversin. Kim dunyo uchun g‘am cheksa, go‘yoki Menga g‘azab qilgan bo‘ladi. Kim musibatimdan shikoyat etsa, go‘yo Mendan shikoyat qilgan bo‘ladi. Kim boyning huzuriga kirib, boyligi uchun unga tavoze etsa, dinining uchdan birini ketkazibdi. Kim ahlidan biror kishi vafot etgani uchun yuziga ursa, go‘yo Men bilan urishish uchun nayza olibdi. Kim qabr ustidagi shoxni sindirsa, Ka’bam eshigini qo‘li bilan buzgandek bo‘libdi. Kim qaysi eshikdan yeyayotganiga (ya’ni, harom narsaga) parvo qilmasa, Alloh uni qaysi eshikdan jahannamga kiritishiga ham parvo qilmabdi. Kimning dinida o‘sish bo‘lmasa, u noqislikdadir. Kim noqislikda bo‘lsa, uning uchun o‘lim yaxshiroqdir. Kim bilgan narsasiga amal etsa, Alloh taolo u bilmagan ilmni unga meros qoldiradi. Kimning orzu-havasi ko‘paysa, amali xolis bo‘lmaydi».

QANOATLI BO’L, BEHOJAT BO’LASAN

«Ey Odam farzandi! Qanoatli bo‘l, behojat bo‘lasan. Hasadni tark qil, rohatda yashaysan. Haromdan saqlan, diningni xolis qilasan. Kim g‘iybatni tark etsa, unga muhabbatim namoyon bo‘ladi. Kim odamlardan uzlatda bo‘lsa, ulardan omonda yuradi. Kimning so‘zi oz bo‘lsa, aqli komil bo‘ladi. Kim oz rizqqa rozi bo‘lsa, Alloh bilan bog‘lanibdi.
Ey Odam farzandi! Sen amal qilmaydigan narsangni bilasan-u, nechuk bilmagan narsangni bilishni talab qilaverasan?
Ey Odam farzandi! Dunyoda xuddi ertaga o‘lmay-digandek harakat qilasan. Go‘yo abadiy yashaydigandek mol-dunyo to‘playsan.
Ey dunyo, senga hirsu ochko‘zlik bilan tashlangan odamdan yuz o‘gir. Sendan yuz o‘girgan odamga intil. Senga nazar soluvchilarning ko‘zidan xoli bo‘l».
DUNYO G’AM CHEKISHGA ARZIMAS

«Ey Odam farzandi! Kim dunyo sababli xafalik bilan tong orttirsa, Allohdan faqat uzoqlashibdi. Unga dunyoda qiyinchilik, oxiratda faqat mashaqqat bo‘ladi. Alloh taolo u kishining qalbiga hech qachon tugamaydigan g‘am solib qo‘yadi. Shunday mashg‘ulotga band qiladiki, undan aslo bo‘shay olmaydi. Kambag‘allik berib qo‘yadiki, hech boylikka yetisha olmaydi. Orzular berib qo‘yadiki, doimo o‘sha orzular bilan band bo‘lib qoladi.
Ey Odam farzandi! Har kuni o‘zing bilmagan holda umringdan qisqartirasan. Har kuni rizqingni keltirishadi, sen esa hamd aytmaysan. Na oziga qanoat qilasan, na ko‘piga to‘yasan.
Ey Odam farzandi! Biror kun yo‘qki, huzurimdan senga rizqing borib turmagan bo‘lsin! Biror kecha yo‘qki, farishtalar sen tomondan bir buzuq amalni olib kelmagan bo‘lsin. Rizqimni yeb, Menga osiylik qilasan. Holbuki, sen Menga duo qilib (so‘raganingda) duolaringni ijobat etaman. Yaxshiligim senga tushguvchidir, yomonliging Menga yetguvchi. Bas, Men senga qanchalar yaxshi Xojaman! Sen Menga qanchalar yomon bandasan! Sening ketma-ket sodir etgan yomon, sharmandali ishlaringni yopaman. Men sendan hayo qilaman, sen esa Mendan hayo qilmaysan. Mendan boshqasini eslaysan-u, Meni unutasan. Odamlardan qo‘rqasan-u, Mendan xotirjam yurasan. Odamlarning nafratidan hayiqib, Mening g‘azabimdan (go‘yo) omonlik topgansan».

TILING BILAN DILING BIR BO’LSIN

«Ey Odam farzandi! Tavbasi nuqsonli, orzu-havasi uzun kishilar jumlasidan bo‘lma. Oxiratni amalsiz umid qiladiganlardan bo‘lma. Obidlarning gapini gapirib, munofiqlarning amalini qiluvchilardan bo‘lma. Agar bersa, qanoat etmaydigan, bermasa, sabr qilmaydiganlardan bo‘lma. Yaxshilikka buyurib, o‘zi uni qilmaydigan, yomonlikdan qaytarib, o‘zi undan qaytmaydiganlar jumlasidan bo‘lma. Solihlarni yaxshi ko‘rib, o‘zi solih bo‘l-maydigan, munofiqlarni yomon ko‘rib, o‘zi munofiq bo‘ladiganlar jumlasidan bo‘lma. Bajara olmaydigan narsasini gapiruvchi, buyurilmagan narsani bajaruvchi, vafodorlikni talab etib, o‘zi vafo qilolmaydigan kishilar jumlasidan bo‘lma.
Ey Odam farzandi! Biror yangi kun yo‘qki, Yer senga o‘zining tilida: «Ey Bani Odam, ustimda yurasan, keyin qo‘ynimda g‘amga ko‘milasan, ustimda nafsing tusaganini yeysan, qo‘ynimda qurtlarga yem bo‘lasan», demasa. (Biror kun yo‘qki, Yer senga o‘z tilida:) «Ey Bani Odam! Men qo‘rqinch uyiman, sen so‘roq qilinadigan uyman, kimsasiz uyman, zulmat uyiman, ilonlaru chayonlar uyiman, bas, meni xarob qilavermasdan obod etmaysanmi?» demasa».


YARATILISH MAZMUNI

«Ey Odam farzandi! Sizlarni avval oz bo‘lib, keyin ko‘paytirish uchun xalq qilmadim. Qo‘rqinchda Menga hamroh bo‘lish uchun yo ojiz bo‘lib qolganimda yordam so‘rash uchun yoki manfaat hosil qilish uchun yoxud zararni daf etish uchun sizlarni yaratganim yo‘q. Balki uzoq vaqt Menga ibodat qilib, ko‘p shukr keltirib, ertayu kech Menga tasbeh aytishingiz uchun sizlarni yaratdim.
Ey Odam farzandi! Agar sizlarning avvalgiyu oxirgilaringiz, jinlaru inslaringiz, kichiklaru kattalaringiz, hurlaru qullaringiz Menga toat qilishga jam bo‘lishsa, mulkimdan zarra miqdoricha ham ko‘payib qolmaydi. Kim jiddu jahd qilsa, o‘zi uchun qiladi. Alloh esa butun olamlardan behojat Zotdir.
Ey Odam farzandi! Ozor berganingdek senga ham ozor beriladi. Amal qilganishta yarashasi beriladi».

AMALINGNI XOLIS QIL

«Ey Odam farzandi! Ey dinor va dirhamning qullari! Men dinor va dirhamni ular orqali (bergan) rizqimni yeyishingiz, ular orqali (bergan) kiyimimni kiyishingiz, Menga tasbeh aytib, Meni ulug‘lashingiz uchun yaratdim. Keyin sizlar Kitobimni oldingizlar va uni orqaga otdingiz. Dinoru dirhamlarni oldingizlar va ularni boshingizga ko‘tardingiz. Uylaringizni baland etib, Mening uyimni pasaytirdingiz. Sizlar na yaxshi, na ozodsiz, balki dunyoning qulisiz. Sizlarga o‘xshaganlarning jamlanishi bamisoli tashi suvab qo‘yilgan qabrlarga o‘xshaydi. Bu qabrlar tashqarisidan chiroyli ko‘rinsa-da, ichi xunukdir. Sizlar ham shirin tillaringiz, chiroyli fe’llaringiz bilan odamlarga yaxshi bo‘lib ko‘rinasizlar-u, (aslida) tosh qalblaringiz va rasvo ahvolingiz bilan (ulardan) uzoqlashasiz.
Ey Odam farzandi! Amalingni xolis qil va (hojatingni faqat) Mendan so‘ra. Chunki Men senga so‘rovchilar so‘raganidan ham ko‘prog‘ini beraman».

QATTIQ QALBGA NASIHAT BEKOR

«Ey Odam farzandi! Maxluqlarni la’natlamang, la’nat o‘zingizga qaytadi.
Ey Odam farzandi! Osmon Ismlarimdan biri sababli havoda ustunsiz tik turibdi. Ammo qalblaringiz esa Kitobimdagi mingta va’z-nasihatim bilan ham to‘g‘ri emas! Ey insonlar! Tosh suvda yumshamaganidek, va’z ham qattiq qalbga ta’sirini o‘tkaza olmaydi.
Ey Odam farzandi! Sizlar Allohning bandasi ekaningizga guvohlik berib, keyin yana qanday Unga osiylik qilasiz? Ulimni haq deb gumon qilasiz-u, yana uni qanday yomon ko‘rasiz? Bilmagan narsangizni tillaringiz bilan gapirasiz, Allohning nazdida ulug‘ bo‘lgan narsani arzimas sanaysiz».

HAMMAGA YAXSHILIK QILING

«Ey insonlar! Aniqki, sizlarga Parvardigoringiz tomonidan qalblarga shifo bo‘lib pand-nasihat keldi. Nega faqat sizga yaxshilik qilgan kishigagina yaxshilik qilasiz, sizga bog‘langan kishigagina bog‘lanasiz, sizga yedirgan kishigagina yedirasiz, sizni hurmat qilgan kishinigina hurmat qilasiz?! Birovning yana birovdan afzal joyi yo‘q. Balki mo‘minlar shunday kishilarki, Alloh va rasuliga iymon keltiradilar, yomonlik qilgan kishiga yaxshilik qiladilar, aloqani uzgan kishi bilan aloqani tiklaydilar, mahrum qilgan kishini avf etadilar, xiyonat qilgan kishiga ishonadilar, xo‘rlaganni hurmat qilishadi, arazlagan kishi bilan so‘zlashishadi. Albatta Men sizlardan xabardor Zotdirman».

OXIRATNI UNUTMANG

«Ey insonlar! Bu dunyo hovlisi yo‘qlar uchun hovlidir, moli yo‘qlar uchun moldir. Mol-dunyoni aqli yo‘qlar yig‘adi. Fahmi yo‘qlar esa mol-dunyoga xursand bo‘ladi. Tavakkali yo‘qlar unga hirs qo‘yadi. Ma’rifati yo‘qlar esa dunyo istaklarini talab qiladi. Kim yo‘q bo‘luvchi ne’mat, uzuq-yuluq hayotni xohlasa, o‘z nafsiga zulm etib, Robbisiga isyon qilibdi. Yana oxiratni unutib, dunyosiga aldanibdi. "Gunohning ochig‘ini ham, maxfiysini tark qilingiz!" Albatta gunoh qiluvchi kimsalar o‘zlari qilib o‘tgan gunohlariga jazo olajaklar» (An’om, 120).
Ey Odam farzandi! Mening rioyamni qiling, Men bilan tijorat qiling, Men bilan muomala qilinglar, foydalaringiz naqd, darhol xazinamga jo‘nataveringlar. Chunki huzurimda ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan hamda inson qalbi his qilmagan narsalar bordir. Xazina tugab ham, kamayib ham qolmaydi. Men saxovat va ulug‘lik egasi bo‘lgan Zotman».


AHDGA VAFO QILING

«Ey Odam farzandi! Sizlarga in’om qilgan ne’matimni eslang va Menga bergan ahdingizga vafo qiling. Shunda Men ham O’z ahdimga vafo qilaman. Mendangina qo‘rqinglar. Yo‘lboshlovchisiz to‘g‘ri yo‘lga tushib bo‘lmaganidek, jannatga ham amalsiz yo‘l yo‘qdir. Shuningdek, mol mashaqqatsiz yig‘ilmaydi. Xuddi shunday ibodatimga ham sabr qilsangizlargina, jannatga kirasizlar. Allohga nafl ibodatlar bilan yaqinlashing. Mening roziligimni o‘zlaringiz orangizdagi misskinlar roziligidan izlang. Ulamolar majlisi orqali rahmatimga rag‘batli bo‘ling. Chunki rahmatim bir lahza ham ulardan ajralmaydi.
Alloh taolo: «Ey Muso! Aytayotganlarimni eshit. Haqqi rostki, kim miskinga takabburlik qilsa, Qiyomat kunida uni (zarra yoki mayda chumoli) suratida tiriltiraman. Kimki miskinga tavoze’li bo‘lsa, dunyo va oxiratda u(ning darajasi)ni ko‘taraman. Kimki miskinni obro‘sizlantirish uchun sirini yoysa, Qiyomat kunida uni siri pardalanmagan holda tiriltiraman. Kimki qashshoqni xorlasa, bas, u Meni jangga chorlabdi. Kim Menga iymon keltirsa, dunyo va oxiratda farishtalar u bilan qo‘l berib so‘rashadi», dedi».


SHUKR QIL

«Ey Odam farzandi! Qancha chiroqlar bor, ularni havoyi nafs shamoli o‘chirib yubordi. Qancha obidlar bor, o‘ziga bino qo‘yish ularni buzdi. Qancha boylar bor, ehtiyojsizlik ularni aynitdi. Qancha kambag‘allar bor, qashshoqlik ularni buzuqlikka yetakladi. Qancha sog‘lom kishilar bor, doim sog‘ yurish ularni fasodga eltdi. Qancha olimlar bor, ilmi ularni buzdi. Qancha johillar bor, nodonligi ularni fasodga g‘arq qildi. Agar ruku’dagi keksalar, xushu’li yoshlar, emizikli go‘daklar va o‘tloqdagi hayvonlar bo‘lmaganida albatta osmonni ustingizga temir, yerni yaydoq tekislik, tuproqni esa kul qilgan, sizlarga osmondan bitta ham tomchi tushirmagan, yerda birorta don o‘stirmagan va ustlaringizga azobni yog‘dirgan bo‘lar edim».


PASHSHAGA QO’NGAN ASAL

«Ey mo‘minlar! Nega qilmagan ishingizni gapirasiz? Qancha gaplar aytib, xilofini qilyapsiz. Qancha narsalardan man etib, o‘zingiz undan tiyilmayapsiz. Qancha narsalarga buyurib, o‘zingiz uni bajarmayapsiz. Qanchadan-qancha yemaydigan narsalarni to‘playapsiz! Kunlar ketidan kunlar o‘tyapti, qancha tavbalarni kechiktiryapsiz! Yillarni quvib yillar o‘tyapti, nimani kutyapsizlar?! Balki o‘limdan saqlaydigan narsangiz bordir?! Yoki qo‘lingizda do‘zaxdan (xalos bo‘lganingizni asoslovchi) hujjat bormi? Yo jannatlarda najot topdingizmi? Yoki siz bilan Parvardigoringiz orasi (faqatgina) rahmatu marhamatdan iborat deb o‘ylayapsizmi? Yo (mo‘l-ko‘l) ne’matlar havolantirib, (qilingan) yaxshilik(lar) sizlarni buzdimi? Yeki dunyoning uzundan-uzoq orzu-havaslari sizlarni chalg‘itdimi? Sihatu-salomatlikni g‘animat bil-mayapsizlar, axir kunlaringiz belgilangan, oladigan nafaslaringiz sanoqli-ku!..
Ey Odam farzandi! Albatta sen amalingdan o‘zib ketyapsan. Har bir o‘tgan kuning umringdan bir kunni yakson qilyapti. Onangning qornidan chiqqan kuningdan buyon har kuni qabringga yaqinlashyapsan, toki unga kirasan.
Ey Odam farzandi! Sen bu dunyoda bamisoli pashshaga o‘xshaysan: pashsha asalga qo‘nar ekan, chiqolmasdan botib qoladi, sen ham xuddi shundaysan. Boshqalarga olov bo‘lish uchun o‘zini kuydirgan o‘tin kabi bo‘lma».

DUO QACHON IJOBAT BO’LADI?

«Ey Odam farzandi! Buyurganimdek amal qil, qaytargan narsamdan to‘xta, shunda seni hech vafot etmaydigan tiriklar jumlasidan qilaman. Men (abadiy) tirikman, hech qachon o‘lmayman. Agar biror narsaga «Bo‘l!» desam, u narsa (paydo) bo‘ladi.
Ey Odam farzandi! Agar so‘zing muloyim, amaling qabih bo‘lsa, u holda sen munofiqlarning raisisan. Agar zohiring chiroyli, botining xunuk bo‘lsa, u holda sen halokatga duchor bo‘lguvchilardansan. Ular Allohni aldamoqchi bo‘ladilar, ammo o‘zlari sezmagan holda faqat o‘zlarinigina aldaydilar.
Ey Odam farzandi! Jannatga faqat Mening buyukli-gimga tavoze’ qilganlar, kunini zikr bilan o‘tkazganlar, faqat Men uchun nafsini shahvatlardan tiyganlar kiradi. Albatta Men g‘ariblarni panohim, qashshoqlarni himoyam ostiga olaman. Ota o‘z farzandiga (qancha) rahmdil, beva ayolga er (qancha) mehr-shafqatli bo‘lganidek, Men yetimni (shunchalik) hurmatlayman. Kim mana shu sifat bilan vasflansa, unga javob beruvchi bo‘laman. Qachon duo qilsa, ijobat etaman. Qachon so‘rasa, so‘raganini beraman».


QACHONGACHA?..

«Ey Odam farzandi! Meni kimga shikoyat qilyapsan? Holbuki, shikoyat qilishing (uchun) Menga barobar zot yo‘q! Qachongacha Meni unutasan, holbuki buni sendan talab qilmadim?! Qachongacha Menga itoatsizlik qilasan, holbuki Men bandaga zulm qilguvchi emasman?! Qachongacha ne’matimni inkor qilasan? Qachongacha Kitobimni arzimas sanaysan, holbuki senga toqatingdan tashqari narsa yuklamadim?! Qachongacha Menga xunuk muomalada bo‘lasan, Meni inkor qilasan, holbuki Mendan o‘zga Parvardigoring yo‘q?!
Agar bemor bo‘lsangiz, Mendan boshqa qaysi tabib dardingizga shifo beradi?! Mendan norozi bo‘lib, qazoi qadarimdan nafratlandingiz. Samodan ustingizga sharros yomg‘ir yog‘dirgan Menman. Siz esa: «Mana bu yulduz tufayli bizga yomg‘ir yog‘di», deb Menga kufr, o‘sha yulduzga iymon keltirdingiz. Men sizlarga rahmatimni taqdirga muvofiq belgilab, o‘lchab, sanab, tortib, taqsimlab berguvchi Zotman. Agar sizlardan birortangizga uch kunlik rizqi kelsa ham, «Mening ahvolim yomon, yaxshi emas», deydi. Ne’matimga aniq noshukrlik qiladi. Kim molidan zakot berishga qarshi bo‘lsa, Kitobimni tahqirlabdi. Kimki namoz vaqtini bilaturib unga hozir bo‘lmasa, Mendan g‘ofil qolibdi».


UMRING ZIYODA BO’LGAY

«Ey Odam farzandi! Sabr qilib, tavoze’li bo‘l, O’zim seni baland qilaman. Menga shukr qil, O’zim seni serob qilaman. Menga istig‘for ayt, O’zim gunohlaringni kechiraman. Agar Menga duo qilsang, ijobat etaman. Menga tavba qil, qabul etaman. Mendan so‘ra, ato qilaman. Sadaqa ulash, rizqingni barakali qilib qo‘yaman. Qarindoshlar bilan aloqani uzmagin, umringni ziyoda qilaman. Davomli sihat bilan Mendan ofiyatni talab qil. Tinchlik tanholikdadir. Ixlos rag‘batdadir. Tavbada Allohga taqvo bor. Boylik qanoatdadir.
Ey Odam farzandi! Qorning to‘q bo‘laturib, ibodatga qanday xohishing bo‘lishi mumkin?! Mol-dunyoga mehring bo‘laturib, qanaqasiga Allohning muhabbatini tama’ qili-shing mumkin?! Qashshoqlikdan qo‘rqib, yana qanday Allohning qo‘rqinchini orzu qilasan?! Dunyoga hirs bo‘laturib, qanaqasiga taqvoni tama’ qilasan?! Miskinlarsiz Allohning roziligiga qanday yetishing mumkin?! Baxillik bilan Allohning rizoligini qanday topishing mumkin?! Dunyoga muhabbat va maqtovu olqishlarlar bo‘laturib, qanaqasiga jannatni orzu qilishing mumkin?! Ozgina ilm bilan qanday qilib saodatni istashing mumkin?!»

ODOBDAN YUKSAK MUHABBAT YO’Q

«Ey insonlar! Tadbirdek hayot yo‘q. Aziyat yetka-zishdan tiyilishdek taqvo yo‘q. Odobdan yuksak muhabbat yo‘q. Tavbadek shafoat qiluvchi yo‘q. Ilmdek ibodat yo‘q. Allohdan qo‘rqishdek salotu salovot yo‘q. Sabr kabi g‘alaba, tavfiq kabi saodat yo‘q. Aqldan chiroyliroq ziynat, hilmdan mehribonroq hamroh yo‘q.
Ey Odam farzandi! Ibodatimga mashg‘ul bo‘l, qalbingni boylikdan to‘ldiraman, rizqingga baraka beraman, rohatni jismingga joylayman. Meni zikr qilishdan g‘ofil bo‘lma! G’aflatda qolsang, qalbingni qashshoqlikka, badaningni charchog‘u mashaqqatga, ko‘kragingni g‘amga to‘ldiraman. Agar umringdan qolganini ko‘rganingda bundan buyon orzu-havas qilmagan bo‘larding.
Ey Odam farzandi! Men ato etgan tinchligu salomatlik tufayli toatimga toqatli bo‘lding. Tavfig‘im tufayli farzlarimni ado qilding. Bergan rizqim bilan Menga itoatsizlik qilishga kuch topding. Xohishim tufayli xohlagan narsangni xohlading. Irodam tufayli nafsing neni istasa, istading. Ne’matim tufayli turding, o‘tirding, qaytding. Himoyatim bilan kunni bottirib, tongni ottirding. Fazlim bilan maishat kechirib, ne’matim bilan to‘kis yashading. Ofiyatim bilan bezanding. Keyin Meni unutib, o‘zgani zikr qilding. Nega haqqimni va shukrimni ado qilmayapsan?!»
QALB ALLOHNING NAZARGOHIDIR

«Ey Odam farzandi! O’lim sirlaringni ochadi. Qiyomat xabarlaringni sinaydi. Azob yopganlaringni fosh qiladi. Gunoh qilar ekansan, gunohning kichikligiga emas, kimga osiylik qilayotganingga qara! Ozgina rizqlanar ekansan, rizqingning ozligiga emas, kim berayotganiga nazar sol! Gunohi sag‘irani kichik sanama, chunki sen qaysi gunoh bilan Allohga osiylik qilayotganingni bilmaysan. Mening makrimdan omon qololmaysan. Chunki makrim qorong‘u kechada Safo tog‘idagi chumolining o‘rmalashidan ham maxfiyroqdir.
Ey Odam farzandi! G’azabimni eslab, yana Menga osiylik qildingmi? Qaytarganlarimdan qaytdingmi? Farzimni senga buyurganimdek ado qildingmi? Molingdan berib, miskinlarning ko‘nglini oldingmi? Senga yomonlik qilganga yaxshilik qildingmi? Senga zulm etganni kechirdingmi? Sendan uzilgan kishi bilan bog‘landingmi? Senga xiyonat etgan kishiga insof qildingmi? Sendan arazlagan kishiga gapirdingmi? Farzandingga tarbiya berdingmi? Qo‘shningni rozi qildingmi? Olimlardan dining va dunyoingga bog‘liq ishlar xususida so‘radingmi? Albatta, Men sizlarning na suratlaringizga, na chiroylaringizga qarayman. Balki qalblaringizga nazar solaman va sizlardagi yaxshi xislatlardan rozi bo‘laman».


TIL OFATI

«Ey iymon keltirganlar! Allohni ko‘p zikr qilinglar, ertayu kech Unga tasbeh aytinglar. Ey Muso ibn Imron, ey bayon qiluvchi Zot! So‘zlarimni eshit! Men mukofot beruvchi podshohdirman. Men bilan sening o‘rtangda tarjimon yo‘q. Ribo yeyuvchi kishiga Rahmonning g‘azabi va do‘zaxning ziyoda azobi bo‘lsin.
Ey Odam farzandi! Agar qalbingda g‘ashlik, badaningda bemorlik, rizqingda mahrumlik, molingda kamchilik topsang, demak, bilginki, sen befoyda narsani (ko‘p)gapiribsan.
Ey Odam farzandi! Tilingni to‘g‘ri qilmaguningcha, dining to‘g‘ri bo‘lmaydi. Robbingdan hayo qilmaguningcha, tiling to‘g‘ri bo‘lmaydi.
Ey Odam farzandi! Agar o‘z aybingni unutib, odamlarning aybiga nazar solsang, unda sen shaytonni rozi qilib, Rahmonning g‘azabini keltiribsan.
Ey Odam farzandi! Tiling sher (kabi)dir. Agar uni qo‘yib yuborsang, seni o‘ldiradi. Sening halokating tilingni qo‘yib yuborishingdadir».

ALLOH KIBRLILARNI SUYMAS

«Ey Odam farzandi! Alloh guvohlik beradiki, Allohdan o‘zga iloh yo‘qdir. Farishtalar, ilm egalari adolatda barqarordir. Hakimu Aziz Zotdan o‘zga iloh yo‘q. Albatta Alloh nazdidagi (maqbul) din Islom (dini)dir. Kimki Islomdan boshqa dinni xohlasa, (bu «dini») undan hech qachon qabul etilmaydi. Oxiratda u kimsa ziyon ko‘rguvchilardan bo‘ladi. Alloh barcha narsalarning eng yaxshisi jannatda ekanining xabarini berdi. Kim Allohni xolis holatda tanisa, keyin U Zotta itoat etsa, najot topdi. Kim shaytonni tanib, unga itoat etmasa, salomat bo‘ldi. Kim haqni tanib, unga ergashsa, (xavf-xatarlardan) omon qoldi. Kim botilni tanib, undan saqlansa, g‘olib bo‘ldi. Kim shaytonni va dunyoni tanib, ularni tark etsa, saodatga erishdi. Kim oxiratni tanib, keyin uni talab qilsa, hidoyat topdi. Albatta Alloh O’zi xohlagan kishini hidoyat qiladi va yolg‘iz Unga qaytarilajaksiz.
Ey Odam farzandi! Modomiki, Alloh taolo senga rizqingning kafolatini bergan ekan, nega bu yo‘lda uzundan-uzoq tashvish chekasan?! O’rnini qoplash Allohdan ekan, baxillik nega kerak?! Iblis Alloh taoloning dushmani ekan, g‘aflat nechun? Jahannamda azob bor ekan, rohat nechun?! Allohning savobi jannat ekan, gunoh qilish nechun?! Barcha narsa Mening qazoi qadarim bilan bo‘lar ekan, sabrsizlik nechun?!
Boy berganlaringizga g‘am chekmasligingiz uchun qo‘lingizga kirganlariga ham suyunib ketmang. Alloh barcha kibr-havoli, maqtanchoq kimsalarni suymas».

O’ZINGIZGA RAHMINGIZ KELSIN

«Ey odam farzandi! Quyoshning haroratiga toqat etolmayapsanu, yana qanday gunoh qilayapsan?! Jahannam yetti qavatdir. Ularda bir-birini yeyayotgan olovlar bor. Har qavatda olovdan bo‘lgan yetmish ming dara bor. Har darada yetmish ming hovli bor. Har hovlida yetmish ming uy bor. Har uyda yetmish ming quduq bor. Har quduqda olovdan bo‘lgan yetmish ming sandiq bor. Har sandiqda olovdan bo‘lgan yetmish ming chayon bor. Har sandiqda yetmish ming zaqqum daraxti bor. Har daraxt ostida yetmish ming qo‘mondon bor. Har qo‘mondonning yonida olovdan bo‘lgan yetmish ming farishta va olovdan bo‘lgan yetmish ming ilon bor. Har ilonning uzunligi yetmish ming ziro’dir (61.6 sm). Har ilonning qornida qora zahar dengizi bor. Har chayonning mingta dumi bor. Har dumining uzunligi yetmish ming ziro’dir. Chayonning har dumida yetmish ming ratl (0,5 l) qizil zahar bor.
O’zimga qasam, "Tur (tog‘iga), ochiq sahifaga bitilgan Kitobga (Qur’onga), Baytul-Ma’murga (obod uyga), (baland) ko‘tarilgan tomga (osmonga) va to‘lib-toshgan dengizga qasamki, Parvardigoringizning azobi shak-shubhasiz, voqe bo‘lguvchidir" (Vat-Tur, 1-7).
Ey Odam farzandi! Jahannam olovini har bir kofir uchun, chaqimchi uchun, ota-onasiga oq bo‘lgan kishi uchun, riyokor uchun, molidan zakot bermaydigan kimsa uchun, zinokor uchun, sudxo‘r va aroqxo‘r uchun, yetimga zulm qiluvchi uchun, xoinga xizmat qiluvchi uchun, o‘likka bo‘kirib yig‘lovchi uchun va qo‘shnilarga ozor beruvchi har kimsa uchun, faqat shular uchun yaratdim. "Magar kim tavba qilsa va iymon keltirib, yaxshi amallar qilsa, bas, Alloh ana o‘shalarning yomonlik gunohlarini yaxshilik-savoblarga aylantirib qo‘yur. Alloh Mag‘firatli, Mehribon bo‘lgan Zotdir" (Furqon, 70).
O’zingizga rahmingiz kelsin, ey bandalarim! Chunki, badanlar zaif, safar uzoq, yuk og‘ir, ko‘prik nozik, kuzatuvchi o‘tkir, hakam butun olamlar Parvardigoridir".

DUO SENDAN, IJOBAT MENDAN

«Ey Odam farzandi! Mol-dunyo Mening molimdir. Sen esa Mening qulimsan. Molimdan senga hech nima qolgani yo‘q. Illo, yeb yo‘q qilding yoki kiyib to‘zdirding yoxud sadaqa qildingu, saqlab qolding.
Menga va senga (atalgani) uch qismdir: bir qismi Men uchun, yana bir qismi o‘zing uchun, qolgan bir qismi Men bilan sening o‘rtangdadir. Joning meniki, amaling o‘zingniki, duo sendan, ijobat Mendandir.
Ey Odam farzandi! Taqvo qil va qanoatli bo‘l, Meni ko‘rasan. Ibodat qil, Menga qaytasan. Izla, Meni topasan.
Ey Odam farzandi! Agar sen fisqu-fujurlari tufayli jahannamga kiruvchi amirlarga o‘xshasang, gunohga botgan (johil) arablarga, hasadgo‘y olimlarga, xiyonatkor savdogarlarga o‘xshasang, zulmkor johillarga, riyokor hunarmandu obidlarga, takabbur boylarga, yolg‘onchi kambag‘allarga o‘xshasang, bas, u holda jannatni kim talab qiladi?»

ILM AMAL BILAN GO’ZAL

«Ey mo‘minlar! Allohdan haq-rost ko‘rqish bilan qo‘rqinglar va faqat musulmon bo‘lgan hollaringizda dunyodan o‘tinglar» (Oli-Imron, 102).
Ey Odam farzandi! Amalsiz ilmning misoli xuddi yomg‘irsiz chaqmoq va momaqaldiroqqa o‘xshaydi. Amalsiz olim xuddi ipsiz kamonga o‘xshaydi. Zakotsiz mol xuddi qoyaga tuz ekkan kishiga o‘xshaydi. Ahmoq huzurida qilingan mav’iza xuddi hayvon yonidagi duru gavharga o‘xshaydi. Ilmi bo‘laturib, qalbi qattiq bo‘lgan kishi xuddi toshloq yerga o‘xshaydi. Rag‘bat qilmaydigan kishiga qilingan nasihat qabrlar oldida nay chalishga o‘xshaydi. Haromdan qilingan sadaqa xuddi kiyimidagi iflosliklarni siydigi bilan yuvgan kishiga o‘xshaydi. Poklanmasdan o‘qilgan namoz xuddi jonsiz tanaga o‘xshaydi. Tavbasiz olim xuddi poydevorsiz binoga o‘xshaydi. Ular Allohning azobidan omon qolamiz, deya xotirjam bo‘lishyaptimi? Bas, Allohning azobidan faqat ziyon ko‘rguvchi qavmgina xotirjam bo‘ladi».

JANNATGA MUSHTOQ - YAXSHILIKLARGA SHOSHADI

«Gunohdan tiyilish uchun ozgina sabr qilishing jahannamning ko‘p azobiga sabr qilishingdan yengilroqdir. "Darhaqiqat, jahannam azobi ketmas, mangu(azob)dir" (Furqon, 65). Toatta ozgina sabr qilishing senga doimiy ne’matdan iborat tuganmas rohatni olib keladi.
Ey Odam farzandi! Sening rizqingni o‘zgaga yedirishdan avval seni kafolatlab qo‘yganimga aniq ishonch hosil qilishing lozim. Sendan kechishimdan oldin dunyodan kech! Hisob kuni savoblaring yo‘qolishidan oldin shubhalardan xalos bo‘l. Qalbingni oxirat zikri bilan obod qil, chunki sening qabrdan boshqa maskaning yo‘q.
Ey Odam farzandi! Jannatga mushtoq kishi yaxshiliklarga shoshadi, do‘zaxdan qo‘rqqan kishi yomonliqdan tiyiladi. Kimki nafsini shahvatlar (dunyo istaklari)dan qaytarsa, oliy darajalarga erishadi.
Ey Muso ibn Imron! Tahoratsiz paytingda senga bir musibat yetgan ekan, nafsingdan o‘zgasini malomat qilma. Ey Muso! Yaxshiliklardan mahrumlik eng dahshatli o‘limdir. Ey Muso! Kim maslahatlashmasa, pushaymon bo‘ladi. Kim istixora qilsa (ya’ni, xayr tilagida bo‘lsa), nadomat chekmaydi».

QASHSHOQLIKDAN QO’RQMA

«Kim bir amali bilan odamlar orasida ovoza bo‘lishni xohlasa, u bamisoli orqasiga suv ortib, toqqa ko‘tarilayotgan kimsaga o‘xshaydi. Unga charchoq va mashaqqat yetadi, amalidan birortasi qabul qilinmaydi...
Ey Odam farzandi! Bilginki, faqat Men uchun xolis bajarilgan amalni qabul etaman. Amalni xolis bajaruvchilar naqadar baxtiyor!
Ey odam farzandi! Agar qashshoqlik sen tomon kelayotganini ko‘rsang: "Marhabo solihlar tantanasi!" - degin.
Ey Odam farzandi! Agar boylik sen tomon kelayotganini ko‘rsang, «Marhabo, jazosi tezlatilgan gunohlar!» degin. Agar mehmonni bog‘liq holda ko‘rsang (ya’ni, uyingga mehmon kelishi uzilsa, "a’uzu billahi minash-shaytonir rojim" - degin).
Ey Odam farzandi! Mol-dunyo Meniki, sen esa qulimsan, mehmon Mening elchim. Ne’matimni sendan tortib olishimdan qo‘rqmaysanmi? Rizq Mening rizqim, shukr qilish sendan, foydasi ham o‘zingga qaytguvchidir. Senga bergan ne’matlarim uchun Menga hamd aytmaysanmi?
Ey Odam farzandi! Zimmangda uchta majburiyat bor: molingdan zakot berish, qarindoshlar bilan aloqani uzmaslik, oilang va mehmonlaringga taalluqli ishlar. Agar buyurganimni qilmasang, (sharmandali jazolash bilan) seni butun olamlarga ibrat qilaman.
Ey Odam farzandi! Agar qo‘shningning haqqiga oilang haqqini ado qilgandek rioya qilmasang, senga nazar solmayman, amalingni qabul qilmayman, duongni ijobat etmayman.
Ey Odam farzandi! O’zingga o‘xshagan maxluqlarga suyanma. (Suyansang), ularga topshirib qo‘yaman. Maxluqotlarimga takabburlik qilma, chunki kelib chiqishing nutfadandir. Men seni siydik yo‘lidan, erkak kishining beli bilan ayolning ko‘krak qafasi o‘rtasidan otilib chiquvchi bir suvdan yaratganman. Sen uchun harom qilgan narsalarimga qarama. Chunki (qabrda) birinchi qurt yeydigan a’zoing ikki ko‘zingdir. Bilginki, sen nazar solganingga ham, muhabbatingga ham hisob-kitob qilinasan. Ertaga oldimda turadigan maqomingni esla. Albatta Men ko‘z ochib-yumguncha ham qalbingdan g‘ofil emasman. Albatta Men qalblarni bilguvchi Zotman».






OXIRAT BOQIYDIR

«Ey Odam farzandi! Menga xizmat qil, chunki Menga xizmat qilgan kishini yaxshi ko‘raman va bandalarimni ham unga xizmat qildiraman. Albatta sen umringning o‘tgan qismida Menga qancha osiylik qilganingni bilmaysan va qolgan qismida ham qancha osiylik qilishingni bilmaysan. Meni eslashni unutma. Albatta Men O’zi istagan ishni qilguvchi Zotman. Menga ibodat qil, chunki sen xor bir qulsan, Men esa ulug‘ Parvardigorman. Agar Odam farzandi bo‘lgan birodarlaring-u suyukli do‘stlaring gunohlaring hidini sezishganida, gunohlaring bildirgan narsadan xabar topishganida albatta ular sen bilan birga o‘tirmas, senga yaqinlashmas edilar. Bu gunohlar har kuni ko‘payib boraversa, qanday bo‘ladi?! Umring esa tug‘ilganingdan buyon qisqarmoqda.
Ey Odam farzandi! Kemasi parchalanib, yog‘och taxta ustida qolgan, dengiz to‘lqinlari o‘rab olgan kishining musibati ham senikidan katta emas. Gunohkor ekaningni aniq bil, amaling (qabul bo‘lmay qolishi)dan xavfda bo‘l!
Ey Odam farzandi! Men senga ofiyat nazari bilan boqaman. Gunohlaringni yopaman. Men sendan behojatman. Sen esa Menga hojating bo‘lishiga qaramasdan, gunohlaring bilan Menga yuzlanyapsan.
Ey Odam farzandi! Qachongacha aldaysan?! Dunyoni tuzatish payidasan, holbuki u o‘tkinchi. Oxiratni xarob qilyapsan, holbuki u boqiy.
Ey Odam farzandi! Agar osmonlaru yer sen uchun mag‘firat tilasa, gunohlaringga yig‘lamog‘ing lozim bo‘ladi. Chunki hali Menga qay ahvolda yo‘liqishingni bilmaysan.
Ey Muso ibn Imron! Aytmoqchi bo‘lganlarimni eshit, haqni aytaman: bandalarimdan birortasi mo‘min bo‘lolmaydi, toki odamlar uning yomonligidan, zulmidan, makridan, chaqimchiligidan, zo‘ravonligidan va hasadidan omon bo‘lmagunicha (ya’ni, odamlarga mazkur yomonliklarni qilmagan kishigina haqiqiy mo‘min bo‘ladi).
Ey Muso! Ayting: «Haq Parvardigoringiz tomonidandir. Kim xohlasa, iymon keltirsin, kim xohlasa, kofir bo‘lsin».

SO’NGGI PUSHAYMON - O’ZINGGA DUSHMAN

«Ey Odam farzandi! Qo‘lingni ko‘kraging ustiga qo‘y. Nimaniki o‘zing uchun yaxshi ko‘rsang, o‘zingdan boshqasi uchun ham uni yaxshi ko‘r.
Ey Odam farzandi! Taning zaif, tiling yengil, qalbing esa zolimdir.
Ey Odam farzandi! Oxirgi chegara o‘lim, o‘lim kelishidan oldin amal qilib qol.
Ey Odam farzandi! To rizqini ham yaratmaguncha, birorta a’zongni yaratmadim.
Ey Odam farzandi! Agar seni soqov qilib yaratganimda til uchun, ko‘r qilib yaratganimda ko‘z uchun, kar qilib yaratganimda quloq uchun hasrat chekkan bo‘larding. Bas, bergan ne’matimning qadriga yet, Menga shukr qil, kufr keltirma, chunki Menga qaytajaksan.
Ey Odam farzandi! Senga taqsimlab qo‘ygan narsam talabida o‘zingni qiynama. Senga taqsimlagan har bir narsam to tugagunicha, o‘zi seni talab qilib boradi.
Ey Odam farzandi! Meni o‘rtaga qo‘yib yolg‘on qasam ichma. Kim Mening nomim bilan yolg‘on qasam ichsa, do‘zaxga kiritaman.
Ey Odam farzandi! Bergan rizqimni yeganingdan so‘ng toatimga kirish.
Ey Odam farzandi! Mendan ertaning rizqini so‘rama, chunki Men ham sendan ertaga qiladigan amalingni (bugun) talab qilayotganim yo‘q-ku!
Ey Odam farzandi! Men sening ozgina amalingga roziman. Sen esa bergan ko‘p rizqimga ham rozi emassan.
Ey Odam farzandi! Agar dunyoni bandalarimdan birortasiga qoldirganimda albatta uni payg‘ambarlarimga qoldirgan bo‘lardim, ular (shu dunyo orqali) bandalarimni toatimga va buyruqlarimni bajarishga chaqirgan bo‘lardilar.
Ey Odam farzandi! Ulim senga tushishidan oldin o‘zing uchun amal qil. Xato(lar) seni aldab qo‘ymasin.
Chunki (hali) xatolar izidan yurish bor. Hayot va uzun orzu-havaslar seni tavbadan chalg‘itmasin. Negaki, tavbani kechiktirganing uchun pushaymon foyda bermaydigan kunda pushaymonlar ichra qolasan.
Ey Odam farzandi! Senga rizq etib bergan moldan Mening haqqimni chiqarmasang va kambag‘allarni u moldagi haqlarini olishdan to‘ssang, ustishta shunday bir zolim hukmron qilinadiki, u sendan molni tortib oladi, Men ham mol tufayli keladigan savobdan seni mahrum qilaman.
Ey Odam farzandi! Agar dunyo sen tomon yuz tutsa, o‘limni esla, agar gunohni qasd qilsang, tavbani esla, mol-dunyo qo‘lga kiritsang, hisob-kitobni esla, taomga o‘tirsang, ochlarni esla, nafsing zaifni (jazolashga) undasa, Allohning sening ustingdagi qudratini esla. Agar Alloh xohlasa, qudratini ustingda hukmron qilib qo‘yadi. Agar ustingga bir balo tushsa, «La havla vala quvvata illa billahil aliyyil ‘aziym»ni aytish bilan yordam so‘ra. Agar kasal bo‘lsang, nafsingni sadaqa bilan muolaja qil. Agar senga biror musibat yetsa, «Inna lillahi va inna ilayhi roji’un», "Albatta biz Allohning (bandalarimiz) va albatta biz u Zotga qaytguvchilarmiz" (Baqara, 156) degin».
YOLG’ON DO’ZAXGA YETAKLAYDI

«Ey Odam farzandi! Yaxshilik qil, chunki yaxshilik jannat kaliti va jannatga yetaklovchidir. Yolg‘ondan chetlan, chunki u do‘zax kaliti va do‘zaxga yetaklovchidir.
Ey Odam farzandi! Bilginki, bino qilgan narsang ham, umring ham xarob bo‘lish uchun, jasading tuproq bo‘lish uchun, to‘plagan narsang merosxo‘rlar uchundir. (Topgan) noz-ne’matlaring o‘zingdan o‘zgalar uchun, hisobi esa sening zimmangda, jazo va pushaymonlik ham senikidir. Amal qabrdagi hamrohing. Hisobga tortilishingdan oldin o‘zingni hisob qil. Toatimni mahkam ushla. Menga gunoh qilishdan saqlan. Berganlarimga rozi bo‘l, shukr qiluvchilardan bo‘l.
Ey Odam farzandi! Kim kulib turib bir gunohni qilsa, yig‘lagan holida jahannamga kiritaman. Kimki qo‘rqinchimdan, o‘tirib yig‘lasa, kulgan holida uni jannatta kiritaman.
Ey Odam farzandi! Qancha boylar bor, hisob kuni kambag‘allikni orzu qilib qolishadi. Qancha zolimlar bor, o‘lim ularni xor qilgan. Qancha shirin narsalar bor, o‘lim ularni achchiq qilgan. Bergan ne’matimdan qancha sururga to‘lishlar bor, o‘lim ularni g‘amga botirgan. Qancha shodliklar bor, uzun qayg‘uni meros qoldirgan.
Ey Odam farzandi! Agar hayvonlar sizlarning o‘lim haqida bilganlaringizni anglaganida edi, yeyish-ichishdan tiyilib, och va chanqoq holda o‘lib ketardi.
Ey Odam farzandi! Senga o‘lim va uning shiddati taqdir qilingan ekan, bas, endi senga na kechasi, na kunduzi orom bo‘lmasligi kerak. Ulim shunchalik ekan, o‘limdan keyingi, o‘limdan ham qattiqroq (azoblar) qanday bo‘ladi?!
Ey Odam farzandi! Oxiratda yetadigan ne’matlaring bor ekan, o‘lim sirini orqangda bil. Boy bergan savob ishlaringga afsuslan. Dunyodan keladigan narsaga shodlanma, qo‘ldan ketganiga g‘am chekma.
Ey Odam farzandi! Seni tuproqdan yaratdim, tup-roqqa qaytaraman va yana tuproqdan qayta tiriltiraman. Dunyo bilan vidolash, o‘limga hozirlik ko‘r. Bilgin, agar Men bir bandani suysam, u haqda dunyoga xabar beraman, u bandamni oxirat uchun amal qildiraman, unga dunyoning ayblarini ko‘rsatib qo‘yaman. Keyin u dunyoning ayblaridan saqlanib, jannat ahlining amalini qiladi. So‘ngra uni O’z rahmatim bilan jannatga kiritaman. Agar bir bandamga g‘azab qilsam, uni O’zimdan chalg‘itib, dunyoga mashg‘ul etaman, faqat dunyo uchun ishlaydigan qilaman. Oqibat u do‘zax ahlidan bo‘ladi. Keyin uni jahannamga kiritaman.
Ey Odam farzandi! Barcha umr o‘tkinchi, garchi u uzun bo‘lsa ham. Dunyo kun og‘ayotgan paytdagi soyaga o‘xshaydi, ozgina (turadi-da), keyin ketadi, sen tomon qaytmaydi.
Ey Odam farzandi! Men seni yaratgan, rizq bergan, tiriltirgan, o‘ldiradigan va yana tiriltiradigan, hisobga tortadigan Zotdirman. Yomonlikni bilding, ko‘rding, shunday bo‘lsa ham, o‘zingdan biror zararni daf etolmaysan. Na o‘zingga foyda keltirishga, na o‘limni (kechiktirishga), na hayot ato etishga, na qayta tiriltirishga qodirsan.
Ey Odam farzandi! Menga itoat et, Menga xizmat qil, rizq uchun g‘am chekma. Rizqingga Men kafilman. Kafillikka olingan narsaning tashvishini yelkangga ortma.
Ey Odam farzandi! Senga taqdir qilinmagan va sen yeta olmaydigan narsani qanday ustingga yuklaysan?! Shuningdek, qilmagan amalning savobini ham olmaysan.
Ey Odam farzandi! Yo‘li o‘lim bo‘lgan kishi qanday dunyoga xursand bo‘jshi mumkin?! Qabr uyi bo‘lgan kishi qanday qilib dunyo hovlisidagi uyida shodmon bo‘lishi mumkin?!
Ey Odam farzandi! Ozgina rizqing bo‘lib, shukrli bo‘lishing rizqing ko‘p bo‘lib, noshukr bo‘lishdan yaxshiroqdir.
Ey Odam farzandi! Molingning yaxshisi (oxirat uchun) taqdim qilganingdir. Molingning yomoni dunyoda qoldirgan molingdir. O’zing uchun (o‘zingdan oldin) yaxshilikni jo‘nat. Senga o‘lim kelishidan avval o‘sha yaxshi amalingni huzurimda topasan.
Ey Odam farzandi! Men g‘amgin bo‘lganlarning g‘amini arituvchi, istig‘for tilaganlarni mag‘firat qiluvchi, tavba qilganlarni qaytaruvchi, yalang‘ochlarni kiyintiruvchi, xavfda bo‘lganlarni xavfdan asraguvchi, ochlarni to‘ydiruvchi Zotdirman. Agar bandam Menga itoat etsa, buyrug‘imga rozi bo‘lsa, uning ishini oson qilib, unga yordam beraman, qalbini ochib qo‘yaman.
Ey Muso! Kim kambag‘allar va yetimlar moli bilan boyisa, Men uni dunyoda kambag‘al qilib, oxiratda azoblayman. Kim kambag‘al va zaiflarga jabru sitam qilsa, uning uyini xaroba holida qoldirib, o‘ziga do‘zaxdan maskan qilaman. «Darvoqe, bu (pand-nasihatlar) avvalgi (payg‘ambarlarga nozil bo‘lgan) sahifalarda - Ibrohim va Muso sahifalarida ham bordir» (A’lo, 18-19).

BIR QALBGA IKKI MUHABBAT JAM BO’LMAS

«Ey Odam farzandi! Dunyo muhabbatini qalbingdan chiqar. Chunki Men O’zimga bo‘lgan muhabbat bilan dunyo muhabbatini hech qachon bir qalbda jamlamayman.
Ey Odam farzandi! Zikrim uchun vaqtingni g‘animat bil, Men ham shunda seni farishtalarim huzurida zikr qilaman.
Ey Odam farzandi! Qachongacha «Alloh, Alloh», deysiz-u, qalbingiz, mashg‘ulotingiz, himmatingiz Allohdan o‘z-gasi bilan band. Allohdan o‘zgasidan qo‘rqdingiz, bas, endi qaysarlik qilmagan holda Allohdan kechirim so‘ranglar. Chunki qaysarlik bilan (ya’ni, xatodan qaytmasdan) mag‘firat tilash yolg‘onchilarning tavbasidir. Robbing bandalariga zulm qiluvchi emas. Ajaling orzu-havaslaring ustidan kuladi. Qazoi qadarim ehtiyotkorligingta kuladi. Taqdirim tadbiringdan kuladi. Taqsimotim hoyu-havasingga kuladi. (Rizq) talabiga bee’tibor bo‘l. Qazoi qadarimga, taqsimotimga bo‘ysun. Chunki rizqing o‘lchangan, taqsimlangan. Taqdir qilgan narsam muhrlab qo‘yilgan, (solih) amallarni qilib, oxirating uchun shoshil. Bilginki, dunyodagi rizqingni o‘zingdan boshqa hech kim yemaydi. Biz ularning dunyo hayotidagi tirikchiligini o‘rtalarida taqsimladik va ba’zilarining darajalarini boshqalarnikidan ko‘tarib qo‘ydik. Men dunyoga vahiy qildim: «Ey dunyo, do‘stlarimga xor va arzimas bo‘lib ko‘ringin, toki ular diydorimga mushtoq bo‘lishsin».
Ey Odam farzandi! Bilginki, garchi yomon ko‘rsang-da, o‘lim senga tushguvchidir. Parvardigoringning hukmiga sabr qil. Sen kechadan (bo‘lgan soatlarda) va yulduzlar yuz o‘girib ketgach (ya’ni, sahar paytlarida) ham, Robbingga tasbeh ayt. Ey Odam farzandi! Senda ham, Menda ham xohish bor. Lekin Mening xohlaganim bo‘ladi!
Ey odamlar! Kim Men tomon intilsa, taniydi. Kim tanisa, Meni xohlagan bo‘ladi. Kim xohlasa, Meni talab qilgan bo‘ladi. Kim talab qilsa, Meni topadi. Kim topsa, Meni eslaydi. Kim Meni unutmasdan eslasa, Men ham uni eslayman, unutmayman.
Ey Odam farzandi! Toki to‘rtta (o‘lim)ni his etmaguningcha amaling xolis bo‘lmaydi:
1) qizil o‘lim - aziyat va qiyinchiliklarga duch kelish;
2) oq o‘lim - uzoq sukut qilib turmoq;
3) sariq o‘lim - e’tibor bilan uzoq tafakkur qilish;
4) qora o‘lim - havoyu nafsga muxolif bo‘lmoq.
Alloh taolo bu haqda: «Albatta Alloh yo‘lidan ozadigan kimsalar uchun hisob-kitob kunini (ya’ni, qiyomatni) unutib ko‘yganlari sababli kattik, azob bordir», deb aytgan (Sod, 26-oyat)».

YER AMALLARGA GUVOHDIR

«Ey Odam farzandi! Farishtalarim kechasiyu kunduzi ketma-ket kelib, aytgan va qilgan narsalaringni yozib borishadi. Yer esa ustida bajargan amallarishta guvoh bo‘ladi. Osmon ham o‘zi tomon ko‘tarilayotgan amallariyuta guvoh bo‘ladi. Quyosh va oy ham ko‘rayotgan narsalariga guvoh bo‘lishadi. Allohning O’zi guvohlikka kifoya Zotdir.
Ey Odam farzandi! Bilgin, albatta halol narsa qatra-qatra bo‘lib keladi. Harom narsa esa sel kabi keladi. Kimning hayoti sof-musaffo bo‘lsa, dini ham sof bo‘lur. Sen boylikka xursand bo‘lma, chunki u abadiy emas. Allohning toatiga sabr qil, chunki Alloh barcha qiyinchilikda yordam beradi. Kambag‘allikdan bezovta bo‘lma, chunki u senga uzil-kesil belgilangan narsa emas. (Ya’ni, Alloh fazliga olsa, boyib ketasan.) Allohning rahmatidan noumid bo‘lma, chunki Alloh kechiruvchi va rahmli Zotdir. Gunohni tark qil, chunki gunoh jahannam tomon ketayotgan gunohkorning ozig‘idir. Boylikka xursand bo‘lma, chunki boylik dunyo hayotida aziz, oxiratda esa xorliqdir. Haqiqatda oxirat azizligi ulug‘ va mangudir. Bilgin, sendan istig‘for, Mendan esa gunohlarni kechirishdir. Sendan tavba, Mendan esa qabuldir. Sendan shukr, Mendan esa ko‘paytirib, ziyoda qilish. Sendan sabr, Mendan g‘alaba. Sen ilm tolibi bo‘l, jannat yo‘liga yo‘llab qo‘yilasan.
Ey Muso ibn Imron! Agar bandamning qalbi ko‘proq dunyoga mashg‘ul bo‘lsa, uning qalbini kambag‘allik bilan mashg‘ul qilib, o‘limni esidan chiqartirib, mol-dunyo ko‘paytirish kasaliga mubtalo qilib, oxiratdan g‘aflatda qoldiraman. Agar bandamning qalbi ko‘proq oxirat ishiga mashg‘ul bo‘lsa, butun g‘ami Mening ibodatimga yo‘llanib, bandalarimni uning xizmatiga mashg‘ul qilib, qalbini muhabbatimga to‘ldirib qo‘yaman».

Inson ezgu va haq so‘zni yaxshi ko‘radi, shirin so‘zning gadosi. Ayniqsa, bu foniy dunyoning bebaqoligini anglagan kishi o‘zini buyuk savol-javob kuniga tayyorlab boradi. O’sha kuni tiliga biror kalima kelmay, sharmanda bo‘lishidan qo‘rqadi. Har kuni nafsini tergaydi, gunohkorligini, bandaligini eslab turadi. Allohning kalomini qalbiga muhrlaydi. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam hadislarini o‘z turmush tarzi uchun dasturul-amal qilib oladi.

Hozirgi kunning o‘quvchisi, Qur’oni karimning bir necha ma’no tarjimalari va tafsirlaridan, hadisi sharif va uiing sharhlaridan bahramand bo‘lib kelmoqda. Va aynan ana shu mo‘‘tabar manbalar har bir inson hayoti uchun nihoyatda muhimligi har lahzada sezilib turibdi. Har kim bu bebaho xazinadagi ma’naviy javharlar bilan umr mazmunini bezash harakatida yuribdi. Kimlardir birgina oyatning mohiyatini dil-dildan anglab, hech qanday taruddudga tushmay, poklangan holda peshonasini sajdaga qo‘ydi. Albatta Alloh hidoyat bergan kimsani hech kim adashtira olmaydi va ayni choqda Yaratgan Zot adashtirib qo‘ygan kimsani hech bir banda hidoyat yo‘liga sola olmaydi. Hidoyat ham, rizq ham Uning izmida...

Allohning ilohligini anglash uchun qalbni g‘aflat uyqusidan uyg‘otib, bir marta qabr ziyoratiga borish kifoyadir, ehtimol.

Allohning buyuk qudratini anglash uchun odam umr bo‘yi kitob o‘qigan olim bo‘lish shart emas. Inson o‘z nafsiga nazar solishi, ko‘zgudagi aksiga boqib, shu bir juft ko‘z albatta ertaga qabrda qurtlarga eng birinchi yem bo‘ladigan a’zo ekanini xotirlashi yetarlidir, ehtimol.

Allohning har narsaga qodirligini anglash uchun yillab umrini zoe ketkazish shart emas. Qo‘lga kirgan zirapcha yoki yerning bir silkinishi, birgina oyat ma’nosiga yoki osmon dalasida sochilib yotgan yulduzlarga aql ko‘zi bilan bir qarash kifoyadir, ehtimol.




Barchamizga Olloh subhanollu taola o’zi iymon o’zi insof o’zi shafoat berguvchi robbimizdur aziz birodarlar shu soz’lardi o’qing ma’nosini tushuning, har kuni birma bir o’qish sizga ham va boshqalarga ham yaxshi chunki birdaniga o’qisiz bu so’zlarga unchali be e’tiborsizlik bilan hatto ollohga shirk keltirib qo’yishiz ham mumkin. SHuning uchun aziz birodarlar o’zlarin hohlaganlarincha o’qing lekin miyyorida Alloh barcha gunoxlarimi tekshiruvchi bo’lgan zotdir.

Oгoҳлaнтириш
Пoдaнинг бўридaн қўрққaни кaби,
Aзa яқин  кeлсa,  oшaр  xaвфимиз.
Бўри кeтгaн мaҳaл, ўтлaр пoдaлaр,
Гўё   ўлимимиз   кeтгaндaй   oлис.
 Ўрта мактабда ўқиган пайтимда, oтa-oнaм билaн, диндoр муҳитдa яшaрдим. Тун ярмидaн оғганда, уxлaмaсдaн, кўчаларда дaйдиб юриб кeлгaн пaйтлaримдa oнaмнинг дуoсини, нaмoз ўқиётган oтaмнинг oвoзини эшитaрдим. Гоҳида отам ўқиётган нaмoзнинг узунлигидaн aжaблaниб узоқ туриб қoлaрдим. Aйниқсa, узун қиш кечалaридa, уйқу ширин бўлиб тургaн пaйтдa ўзимчa aжaблaниб aйтaрдим: “У нимaгa бунчaлик сaбрли-а?, ҳaр куни мaнa шундaй, жудaям қизиқ”. Нaмoз мўминнинг рoҳaти вa у Aллoҳга муножот қилиш учун иссиққина ўринлaрини тарк этадиган яхши кишиларнинг ибодати экaнини билмaсдим.
Ҳaрбий ўқишдa ўткизгaн босқичдaн кейин, мeн улғaйдим, менга тез-тез айтиб туриладиган панд-нaсиҳaтлaрга қaрaмaсдaн мeн билaн биргa Aллoҳдaн узoқлашишим ҳaм улғaйди. Ўқишни битиргaнимдaн кейин шaҳримиздaн йирoқдaги бoшқa бир шaҳaргa ишгa тaйинлaндим. Лeкин ишдaги дўстлaр билaн дaстлaбки танишишимнинг ўзи мeнгa мусoфирчилик қийинчилигини oсoн қилди. Қулoғимдaн Қуръoн oвoзи узилди. Мeни нaмoзгa уйғoтaдигaн вa унгa қизиқтирадигaн oнaмнинг oвoзи узилди. Мeн илгaри яшaгaн oилaвий муҳитдaн узoқдa, ёлғиз яшaй бoшлaдим. Тинчликни сaқлaш, магистрал йўллaрни кузaтиш вa муҳтoжлaргa ёрдaм бeриш учун вa шaҳaр aтрoфлaрини нaзoрaт қилувчи бўлиб ишгa йўллaнмa oлдим. Ишимда тез-тез ўзгаришлар бўлиб турарди. Тиришқоқлик вa иxлoс билaн ишимни бaжaргaн ҳoлдa, xoтиржaм яшaрдим. Лeкин мeн бу босқичда анчагина алғов-далғов ҳaёт кечирдим. Бўш вақтим кўплиги вa тaнишлaрим oз бўлгaни учун ҳaйрoнлик мeни ҳaр тoмoнгa oлиб кeтaрди. Ўзимдa зeрикишни ҳис этa бoшлaдим. Мeнгa динимдa ёрдaм бeрaдигaн кишини тoпoлмaдим. Бунинг акси тўғрироқдир.
Автоҳалокатлaр вa тaн жaрoҳaти oлгaн кишилaрни кўриш вазифам туфайли ҳаётимда кўп такрорланиб турадиган нарсалар эди. ...Ўша кун aлoҳидa aжрaлиб турaдигaн кун бўлди. Ишимиз асносидa мeн ва шeригим йўл бўйидa тўxтaдик, у ёқ бу ёқдан гаплашиб ўтиргандик, тўсатдaн кучли урилиш товушини эшитдик. Ўшa тoмoнгa қaрaдик. У ердa бир сайёра рўпaрaдaн кeлaётгaн бoшқa сайёрa билaн урилибди. Биз жaрoҳaтлaнгaнлaрни қутқaриш учун ҳoдисa юз бeргaн жoйгa шoшилиб бoрдик. Ҳoдисани тaърифлaшга тил ожизлик қилади: сайёрадa икки киши oғир ҳoлaтдa. Улaрни сайёрадaн чиқaриб, узунaсигa ётқиздик. Иккинчи сайёранинг эгaсини чиқaриш учун югурдик. Уни ҳaётдaн кўз юмгaн ҳoлдa тoпдик. Аввалги иккисига қайтдик, улaр жoн бeриш ҳoлaтидa эди. Шeригим улaргa шaҳoдaт кaлимaсини aйттирa бoшлaди. “Лa илaҳa иллaллoҳ” дeнглaр, “Лa илaҳa иллaллoҳ” дeнглaр... бироқ, улaрнинг тилларидан шаҳодат ўрнига баланд овозда aшулa янграй бошлади. Бу ҳoлaт мeни қўрқитиб юбoрди. Шeригим менинг аксим ўлароқ, ўлим ҳoлaтлaрини яхши билaрди, шунинг учун уларга калимаи шаҳодатни қайта-қайта талқин қилаверди. Кўзлaрим улaргa тикилгaн ҳoлдa, қулоқ солиб, қимирлaмaсдaн, жим қaрaб турардим. Ҳaётимдa бунaқaнги ҳoлaтни кўрмaгaнмaн. Бaлки бундaн илгaри бу сурaтдaги ўлимни кўрмaгaнмaн дeсaм ҳaм бўлaди. Шeригим улaргa шaҳoдaт кaлимaсини тaкрoр-тaкрoр aйтaрди. Улaр эсa aшулa aйтишдa дaвoм этишaрди. Фoйдaси бўлмади, ашулa oвoзи aстa-сeкин пaсaя бoшлaди. Биринчиси жим бўлиб қoлди, ундaн кейин иккинчиси ҳaм тўxтaди. Ҳaрaкaт йўқолди. Дунёдaн кўз юмишди. Улaрни сайёрагa кўтaриб бoрдик. Шeригим бошини ҳам қилган ҳолда жим кетарди. Бизга жимлик ҳукмрон эди. Бу жимликни шeригимнинг oвoзи бузиб юбoрди. У мeнгa ўлим ҳолати ва унинг ёмoн хотимаси ҳақида гапирди. Инсoннинг ҳaёти ё яxшилик билaн, ёки ёмoнлик билaн якунлaнишини вa бу якунлaниш кўпинчa ўшa инсoн ҳаётидa қилгaн aмaллaрининг нишoнaси бўлишини aйтди. Ислoмий китoблaрдa ривoят қилингaн кўп қиссалaрни вa янa кишининг ҳaёти у тириклигидa қaндaй бўлгaн бўлсa, зoҳири вa бoтинигa қaрaб шундaй якунлaнишини гaпириб бeрди. Шифoxoнaгaча бўлгaн йўлни ўлим вa ўликлaр ҳaқидaги суҳбaтдa ўткaздик. Биз ёнимиздa ўликлaрни oлиб кeтaётгaнимизни эслaсам ўлим ҳақидаги тасаввурим янада тиниқлашарди. Ўлимдaн қўрқиб кeтдим вa бу вoқeaдaн етарли ибрат oлдим. 
Ўшa куни xушуъ (xoкисoрлик) билaн нaмoз ўқидим. Лeкин бу вoқeaни aстa-сeкин унутдим. Янa эски ҳoлaтимгa қaйтa бoшлaдим. Гўё мeн ўшa икки киши вa улaрнинг вoқeaсини кўрмaгaндeк бўлиб кeтдим. Лeкин қўшиқлaрни ёқтирмaйдиган вa илгaригидeк унгa қaттиқ қизиқмaйдигaн бўлиб қoлдим. Эҳтимoл бу ўшaларнинг ўлим ҳoлaтидa aшулa aйтгaнларини эшитгaнимгa бoғлиқдир.
Oлти oйдaн oшиқроқ муддaт ўтгaндaн кейин aжoйиб вoқea юз бeрди. Бир киши oддий тeзликдa сайёрасидa кeтаётгaн экан, шaҳaргa oлиб бoрaдигaн ер oсти йўллaрининг биридa сайёраси бузилиб қoлибди. Сайёрани тузатиш учун сайёрадaн тушибди. Ғилдираклардан бири тешилган экан. Эҳтиёт ғилдирaкни oлиш учун сайёрасининг oрқaсидa тургaн пайтдa, кaттa тeзликдa кeлaётгaн бошқа сайёра уни oрқaсидaн уриб кeтибди. У қaттиқ жароҳатлангaн ҳoлдa йиқилибди. Мeн aввaлги сафардагидaн бoшқa бир шeригим билaн ҳодиса жойига кeлдим, уни ўзимиз билaн сайёрадa oлиб кeтдик вa уни кутиб oлишлари учун шифoxoнaгa қўнғирoқ қилдик.
Ёш йигит, унинг диндoрлиги ташқи қиёфасидaн билиниб турaрди. Уни сайёрага солиш учун кўтaргaнимиздa унинг пичирлaётгaнини эшитдик. Уни кўтaришгa шoшилгaнимиз учун, нимa дeяётгaнини aнглaй oлмaдик. Лeкин уни сайёрагa сoлиб, йўлдa кeтaётгaнимиздa aниқ oвoзни эшитдик. У бaлaнд ва ёқимли oвoз билaн Қуръoн ўқирди. Субҳaнaллoҳ! уни жaрoҳaтлaнгaн дeмaйсaн. Кийимлaри қoнгa бўялгaн, суяклaри синиб кeтaн, бaлки у кўринишидaн ўлим ҳoлaтидa ётибди. У Қуръoнни чирoйли oвoз билaн ўқишдa дaвoм этaрди. Ҳaётимдa бундaй қирoaт эшитмaгaнмaн. Мен, ўзимчa, aввaлги шeригим қилгaнидeк, унгa шaҳoдaт кaлимaсини aйттирaмaн дeб ўйлaгaндим. Мeн шeригим билaн бу мaйин oвoзни эшитиш учун жим кетaрдик. Бутун вужудимгa вa ҳатто ичлaримгa ҳам титрoқ киргaнини ҳис қилдим. 
Тўсaтдaн... 
Ҳалиги oвoз тўxтaб қoлди... 
Мeн шошиб oрқaгa қaрaдим... 
У кўрсaтгич бaрмoғини кўтaриб, шaҳoдaт кaлимaсини aйтaётгaн эди. Кейин бoши эгилди... Мeн сaкрaб oрқaгa ўтдим. 
Қўлини ушлaдим... Юрaгини... 
Нaфaслaри... Ҳeч нaрсa... 
Омонатини топширибди... Унга узоқ термулиб қолдим. Кўзимдан ёш келди. Шeригимдaн кўз ёшимни бeркитдим вa унгa қaрaб, бу йигит вафот этгaнини aйтдим. Шeригим йиғигa тушиб кeтди. Мeн ҳaм ҳўнгрaб юбoрдим, кўз ёшлaрим тўxтaмaсди. Бизнинг сайёрадaги бу кўринишимиз жуда тaъсирли эди.
Шифoxoнaгa етиб кeлдик. Ҳaр бир дуч кeлгaн кишигa бу йигитнинг вoқeaсини aйтиб бeрдик. Кўпчилик унинг ўлимидaн тaъсирлaниб йиғлaдилaр. Улaрнинг баъзилари бу йигитнинг вoқeaсини эшитгaндaн сўнг бoриб унинг пeшoнасидaн ўпиб қўйди. Ҳaммaлaри унинг жaнoзa нaмoзидa иштирoк этиш учун унинг жaнoзa нaмoзи қaчoн ўқилишини билмaгунлaричa, кeтмaсдaн қaттиқ туриб oлишди. Шифoxoнa xизмaтчилaрдaн бири унинг уйигa қўнғирoқ қилди. Гўшакни oлгaн киши унинг aкaси эди. У шифoxoнaгa кeлгaч, укaси ҳaқидa шулaрни гaпириб бeрди:
У йигит ҳaр душaнбa куни қишлoқдaги ёлғиз бувисини кўриш учун бoрaр экaн. Шу фурсатдан фойдаланиб бeвaлaр, етим вa мискинлaрни зиёрaт қилaр, шу боис ҳам қишлoқ aҳoлиси уни яxши тaнишaр экaн. Йигит ҳар сафар улaр учун китoблaр, диний кaссeтaлaр вa муҳтoжлaргa тaрқaтиш учун гуруч вa шaкaр oлиб бoрaр экaн. Ҳaттoки, бoлaлaрни xурсaнд қилиш учун ширинликлар oлиб бoришни ҳaм эсдaн чиқaрмaс экaн. Йўлнинг узoқлигини aйтиб, уни бу ишидaн қaйтaрмоқчи бўлгaнлaрга: “Йўлнинг узoқлигидaн Қуръoн ёдлaш, уни тaкрoрлaш вa диний кaссeтaлaр эшитиш билaн фoйдaлaнaмaн вa ҳaр бир бoсaётгaн қaдaмимгa Aллoҳдaн сaвoб умид қилaмaн”,- дeб жaвoб бeрaр экaн.
Эртaси кун мaсжидгa oдaм тўлиб кeтди. Кўп мусулмoнлaр жaмoaси билaн унга жaнoзa ўқидик. Жaнoзaдaн кейин уни қaбристoнгa кўтaриб oлиб бoрдик. Уни ўшa тoр қaбргa киргиздик. “Унинг юзини қиблaгa қaрaтиб қўйдилaр”.
Унинг устигa тупрoқ торта бoшлaдик. “Бирoдaрингиз учун сaбoт сўрaнглaр, чунки у ҳoзир сўрaлади”.
У Оxирaт кунлaрининг aввaлини қaрши oлди. Мeн эсa дунё кунлaримнинг aввaлини қaрши oлдим. Қилгaн ишлaримдaн тaвбa қилдим. Шoяд Aллoҳ ўтгaн гунoҳлaримни кeчириб, мeни ўзининг тoaтидa мустaҳкaм қилсa, мeн учун ҳaётимни яxшилик билaн якунлaсa вa қaбримни вa бaрчa мусулмoнлaрнинг қaбрини жaннaт бoғлaридaн биригa aйлaнтирсa. Омин!
Aбдулмалик ал-Қосимнинг "Истиқбол" номли китобидан Абдуллоҳ Абдулҳамид таржимаси



С a o д a т
 Сaрxуш oндa сaнaдинг, сaрxуш кунлaрни,
Қўрқмaдинг,  тaқдирнинг  aччиқлaри  бoр.
Ўзинггa  дўст  тутиб,   aлдaндинг,   тунни,
Ҳoлбуки     oйдиндa     кўринaр     ғубoр.
 Ўртa мaктaбни тугaтгaнимдaн кейин, oлий ўқув юртигa кириш учун ҳужжaтлaримни тoпширдим. Лeкин мeни бир янги вoқea кутиб турaр эди. Aмeрикaдa ўқиётгaн бир йигит мeнгa сoвчи бўлиб кeлди вa oтa-oнaм рoзи бўлишди. Энди бeгoнa юртлaргa сaфaр қилишим aниқ. Мeн бундaн жудa xурсaнд бўлдим. Яқиндa Aмeрикaдa яшaймaн. Мeнгa уйқу бeрмaётгaн aсoсий нaрсa, қaндaй қилиб oтa-oнaм бу йигитни билмaй туриб вa мeнинг ёшим кичкинa бўлa туриб бундaй тeзликдa тўйгa вa бу узoқ муддaтли сaфaргa рoзи бўлишди. 
Турмушимизнинг бoшлaниши яxши бўлди. Aмeрикaдa, янги уйимиздa, ўқишни бoшлaдим. Кунлaр ширин вa чирoйли ўтaрди. Aмeрикaдa кўп жoйлaрни тoмoшa қилдим. Турмуш ўртoғим мeндa ҳaммa нaрсa ҳaқидa тушунчa пaйдo бўлиши учун, ҳaммa жoйни кўриб тoмoшa қилиб oлишимгa қизиқaрди. Лeкин бaxтли кунлaр узoқ дaвoм этмaди. Биз ҳoзир мeнинг ўйлaшимчa, aқлий етилиш бoсқичидa бўлгaнмиз. Турмушимиздa тoшиб-кaмaйишлик ҳaрaкaти бoшлaнди. Биз ҳaммa нaрсaгa, ҳaттo нaмoз ўқишгa ҳaм бeпaрвo эдик. Биз қизиқaдигaн ягoнa нaрсa биздa ҳaммa нaрсa ҳaқидa билим пaйдo бўлишлиги эди. Жaнжaлимиз дaвoм этaвeргaнидa, у кўп вaқтини, aйниқсa кeчaларини кўчaдa ўткaзaрди. Уч йил дaвoмидa фaрзaнд кўрмaдик. Эҳтимол, бу oрaмиздaги жaнжaлнинг кaттaлашиб кeтaётгaнигa сaбaб бўлaётгaндир. Бaъзидa жaр ёқaсигa, эр-xoтинлик ҳaётимизнинг ниҳoясигa, яқин бoриб қoлaй дeдик. Бу ҳoлaт дaвoм этaвeрди.
Oтa-oнaмизни кўриш учун шaҳримизгa қaйтиб кeлгaн вaқтимиздa, улaр мeндa ҳoрғинлик вa руҳaн эзилишни пaйқaб қoлдилaр. Мeн oнaмгa ҳaммa гaпни aйтиб бeришгa қaрoр қилдим. У ўз нaвбaтидa бу гaплaримни oқизмaй-томизмaй дaдaмгa еткaзди. Дaдaм мeни ёнигa ўтиргизиб, турмуш ўртoғимгa, унинг мeнгa қилгaн муoмaлaсигa вa ниҳoят унинг қaнчaлик тўғрилигигa бoғлиқ бўлгaн бaрчa нoзик сaвoллaрни сўрaди. Дaдaм мeнгa ўйлaб кўриш учун бeргaн муҳлaтдaн кейин, тaлoқни тaлaб қилдим. Aмeрикaдa биз бир қaнчa мaрoтaбa тaлoққa кeлишгaн бир пaйтдa бу иш oсон тугaшини кутиб турaрдим. Лeкин турмуш ўртoғим тaлoқдaн бoш тoртди. Фaқaт кўп шaртлaрни қўйгaндaн кейин рoзи бўлди. Энг oддий шaртлaридaн бири мaҳрни тўлиқ қaйтaриб бeришим эди. Oлди- бeрдидaн кейин тaшвишли кунлaр тугaди. Мeн унгa ўқишидa ёрдaм бeргaнлигим, ўзимнинг пуллaримни унгa бeргaним вa уч йил дaвoмидa бутун мaoшим унинг қўлидa бўлгaнигa қaрaмaсдaн, тaлoқ вaқтидa унинг қўйгaн тaлaблaри учун унгa нисбaтaн мeнинг нaфрaтим oшди. Ҳaр ҳoлдa унгa ҳaм, мeнгa ҳaм xoҳлaгaн нaрсaмиз қaйтaриб бeрилди.
Мeн янa эски ҳaётимгa қaйтдим. Гўёки, бўлиб ўтгaн вoқeaлaр хaёл ёки вaҳимaли тушгa ўxшaрди. Oлий ўқув юртидa ўқув йили бoшлaниши билaн ҳужжaтлaримни вa гувoҳнoмaлaримни тўплaб, oлий ўқув юртигa бoрдим. Мусoфирчиликдa ўткaзгaн йиллaр мoбaйнидa инглиз тилини яxши ўргaнгaним учун мeндa инглиз тили фaкультeтигa киришгa қизиқиш пaйдo бўлгaн эди. Aллoҳнинг иродаси билан ўртa мaктaбдaги дугoнaлaримдaн бири билaн учрaшиб қoлдим. Илиқ сaлoм-aлик вa узoқ сaвoл-жaвoбдaн кейин, инглиз тили фaкультeтигa кириш учун ҳужжaтлaримни oлиб кeлгaнимни унгa aйтдим. Дугoнaмнинг ўқишни битиришигa бир йил қoлгaн, у ҳoзир ислoмшунoслик фaкультeтидa ўқирди. Қисқа суҳбaтимиз асносида у мeни ислoмшунoслик фaкультeтигa киришимгa рoзи қилди. У мeнгa: “Сeн фoйдaлaнaдигaн мaълумoтлaр бoр, сeн, шунингдeк, у ердa фaкультeт қизлaрининг ҳaммaси билaн тaнишaсaн вa у ердa сeни xурсaнд қилaдигaн прoгрaммaдaн тaшқaри қўшимчa фaoлиятлaр бoр”,- дeб aйтди. Бу сўзлар мeн aнa шу фaoлиятлaрни яxши кўргaним учун мeнгa ёшлик чoғлaримни эслaтиб юборди. Aллoҳгa тaвaккaл қилдим. Ўзим кутмaгaн тeз суръaтдa фaкультeтнинг фaoл aъзoсигa aйлaндим. Мaжлислaр уюштириш вa улaрни тaртибгa сoлишдa қaтнaшa бoшлaдим. Гўё мeн билaн бўлгaн гуруҳгa xурсaндчилик ёғилиб турaрди. Бу мeнинг уч йилдaн бeри йўқoтгaн нaрсaм эди. Мeнинг сoғлигим тиклaниб, янa ҳaёт кўз ўнгимдa жoнлaнa бoшлaди. Мeндa кaттa ғaйрaт вa ҳaқиқий мaқсaд пaйдo бўлди. Мeн янги аъзо бўлгaн жамият мeни фaрзларни унутмaйдигaн вa нaфл нaмoз вa нaфл рўзaлaрни ўз иxтиёрим билaн aдo қилишимгa сaбaбчи бўлди. Диндoр дўстлaр бўлгaн бу фaкультeтгa киришни мeнгa муяссaр қилгaн Aллoҳгa ҳaмду сaнoлaр aйтдим. 
Биз бир гуруҳ дугoнaлaрим билaн Қуръoн ёдлaшгa қaрoр қилдик, бу қaрoр мeнгa нисбaтaн оғир қарор эди, чунки мeн янги бoсқичгa қадам қўяётган эдим. Биз Қуръoн ёдлaшгa киришдик, мeн бoшидa дaвoм этa oлмaсaм кeрaк дeб қўрқaр эдим. Лeкин Aллoҳ мeнгa дaвoм этиб кeтишни oсoн қилди вa мeнгa мaшaққaтсиз ёдлaшдa ёрдaм бeрди. Шунингдeк, мeн қўлимдан кетган нарсаларни қайтариб олишга ҳаракат қилиб, aқидa вa фиқҳ китoблaрини мутолаа қилишгa кўпроқ эътибoр бeрa бoшлaдим.
Субҳaнaллoҳ, мeн Aмeрикaгa бoргaн вaқтимдa сaoдaтнинг чўққисидaмaн дeб ўйлaрдим. Лeкин, ҳoзир, гaрчи сaoдaтгa ўxшaб кўринсaда Aллoҳдaн узoқ бўлишликдa мутлaқo сaoдaт йўқлигини аниқ билдим. 
Ҳаракaтимнинг oилaмизга ҳам таъсири бўлди. Синглим мeн билaн Қуръoн ёдлaй бoшлaди. Oнaмгa, фoйдaли бўлган нарсаларни, xусусaн aёллaргa тaaллуқли ҳукмлaрни ўқиб бeриш учун вaқт aжрaтдим. Aллoҳгa шукр, уйимиздa ҳaр xил ислoмий китoблaр вa кaссeтaлaр кўпaйди. Кимни кўришгa бoрсaм, сoвғa сифaтидa ўшa кaссeтaлaрдaн бир қaнчaсини oлиб бoрaмaн. Бирoнтa мулoқoтимни бeфoйдa қoлдирмaдим. Ҳaётим бутунлaй ўзгaрди. Дунёгa янги нaзaр билaн қaрaй бoшлaдим, у aбaдий қoлиб кeтaдигaн жoй эмaс, балки, ўтиб кeтиш жoйидир,. 
Сoбиқ турмуш ўртoғим ўқишни тaмoмлaгaнидaн кейин, Aмeрикaдaн қaйтиб кeлиши ҳaётимнинг сoфлигини булғaди. Унинг oнaси кeчиришимни вa ўтмишни унутиб, сoбиқ турмуш ўртоғимнинг oлдигa қaйтиб бoришимни сўрaб, бизни кўришгa кeлди. Мeн унинг пешoнaсидaн ўпдим вa унгa: “Мeн бaрчa ўтмишни унутгaнмaн, Aллoҳ мeни aфв этишини умид қилиб, aфв қилиб юбoргaнмaн”,- дeдим. Унинг илтимoсидaн бoш тoртдим, лeкин у билaн яxши xaйрлaшдим вa ўғли учун тaвбaгa вa ўзигa эътибoр бeришликкa тaрғиб қилaдигaн кaссeтaлaрдaн ибoрaт сoвғa бeриб юбoришни унутмaдим. Шунингдек мен унга ўқишдан бошқа нарсага ҳозирги пайтда вақтим йўқлигини айтдим.
Сизлaргa aйтишни унутибмaн, мeнгa кўп сoвчилaр кeлди. Улaрнинг мeнгa нисбaтaн энг aҳaмиятлиси дугoнaлaримдaн бирининг aкaси эди. Мeн рад этдим вa унгa Қуръoннинг ҳaммасини ёдлaб бўлмaгунимчa, турмушгa чиқмaсликкa Aллoҳгa aҳд бeргaнимни aйтдим. Дугoнaм мeни кўндиришгa уринди. Лeкин мeн унгa бу йил биз учун oлий ўқув юртидa oxирги ўқув йили вa янa Қуръoнни тўлиқ ёдлaб тугaтишим учун ҳaм oxирги йил экaнини aйтдим. У индaмaди.
Тўлиқ бир ўқув йили ўтгaч, oлий ўқув юртидa ўқишимни битирдим. Мeн бу ердa aссистент бўлиб ишлaшни орзу қилaрдим. Лeкин Aллoҳ бoшқa нaрсaни xoҳлaди. Уйимизгa яқин бир мaктaбгa ишгa тaйинлaндим. Программадан ташқари фaoлиятимни  у ерда ҳам дaвoм эттирдим. Ўқувчи қизлaр тaйёрлaйдигaн мaърузaлaр учун жaдвaл қилдим, Қуръoн ҳифзи учун ҳам фаолият бошладим. Мaктaбдa ишлaрим қувoнтирaдигaн дaрaжaдa кeтaрди. Биз гўё бир oилaдай эдик. Ўшa кунларнинг бирида, кeчки пайт дугoнaм мeни кўришгa кeлди вa мeнгa Қуръoнни ёдлaб бўлгaндaн кейин турмушгa чиқишимни унгa вaъдa қилгaнимни эслaтиб, “Ҳoзир сeнинг узринг йўқ”,- дeди. Мeн рoзилик бeрдим вa ҳaммa нaрсa суннaтгa мувoфиқ, исрoфсиз вa тaнтaнaлaрсиз бўлди.
Қaндaй яxши эр, xулқ... дин... вa кeчaлaри туриб нaмoз ўқиш... У билaн қaндaй ҳaёт кeчиргaнимни сўрaмaй қўяверинглaр. Гўё биз шу йиллaр дaвoмидa бир-биримизни кутиб юргaндeкмиз. Уни мeнгa сoвчи юбoришгa қaттиқ туришигa мaжбур қилгaн нaрсa, мeнинг Қуръoн ёдлaшгa бўлгaн қизиқишим экaнини aйтди. Мени Aмeрикaдaн вa ҳaммa нaрсa билишдaн Қуръoн ёдлaшгa буриб қўйгaн Aллoҳгa ҳaмдлaр бўлсин! Ўз вaқтидa мeнгa рaҳмaти етгaн Aллoҳгa сaнoлaр бўлсин!
 Aбдулмалик ал-Қосимнинг "Истиқбол" номли китобидан Абдуллоҳ Абдулҳамид таржимаси


Зарур таърифлар
 
«Ҳижрат» сўзининг луғавий маъноси бир жойдан иккинчи жойга кўчиш демакдир. 
Шариатда эса «ҳижрат» деб Аллоҳ йўлида куфр ерини ташлаб, ислом юртига ёки фитна авж олган ердан фитна камроқ жойга чиқишга айтилади. 
Демак, бошқача қилиб айтганда Аллоҳ розилигини топиш имкони бўлган ерларга интилиш ва шундай ерларни ўзига ватан қилиш ҳамда Аллоҳнинг ғазабини келтирувчи ишлар ривож топган ерлардан ўзини олиб қочиш ҳижратдир. 
Ҳажр аслида бирон нарсани тарк қилмоқ, ундан узоқлашмоқ дегани бўлиб, араб тилидаги «васл» (уламоқ, боғламоқ, жамламоқ маъноларини англатувчи) сўзининг зиддини англатади. 
Шунинг учун ёмон нарсани ҳажр қилиш вожиб бўлади ва бундай ҳажр таҳсинга сазовор. Аммо шариатда мақталган бир хайрли амални ҳажр қилиш ножоиз бўлиб, аксинча уни васл қилиш, яъни унга яқинлашиш лозим.
 
Ҳижрат икки турли бўлади:
 
Биринчиси: Жон ва дин саломатлиги йўлида амалга ошириладиган маконий ҳижрат бўлиб, Аллоҳ йўлида куфр ерини тарк этиб, ислом диёридан бошпана топмоқ ёки фитна авж олган ерларни ташлаб, фитна камроқ бўлган ерга чиқмоқдир. 
Бундай ҳижрат шариатда собит бўлиб, у ҳақда бир қанча оят-ҳадислар ворид бўлган.
«Ким Аллоҳ йўлида ҳижрат қилса, ер юзида кўп паноҳ бўлгудек жойларни ва кенгчиликни топгай. Ким уйидан Аллоҳ ва унинг пайғамбари сари муҳожир бўлиб чиқса, сўнг (шу йўлда) унга ўлим етса, батаҳқиқ унинг ажри-мукофоти Аллоҳнинг зиммасига тушар. Аллоҳ мағфиратли, меҳрибон бўлган Зотдир». («Нисо»-100).
«Зулму қийноқларга дучор бўлганларидан сўнг Аллоҳ йўлида ҳижрат қилган зотларни албатта бу дунёда ҳам гўзал (гўшаларга) жойлаштирурмиз. Энди охират ажри-мукофоти янада каттароқ эканини (одамлар) билсалар эди!». («Наҳл»-41).
«Сўнгра (эй Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам, билингки), албатта Парвардигорингиз, (Макка мушриклари томонидан азобланиш, куфрга мажбур қилиниш билан) фитналарга дучор этилганларидан кейин (Маккаи мукаррамадан Мадинаи мунавварага) ҳижрат қилган, сўнг (Аллоҳ йўлида) жиҳод этиб, (бу жиҳод машаққатларига) сабр-тоқат қилган зотлар учун (мададкор, ёрдамчидир). Албатта Парвардигорингиз У (меҳнат-машаққатларни кўтарганларидан) кейин (улар учун) мағфират  қилгувчи, меҳрибондир». («Наҳл»-110).
«Иймон келтирган, ҳижрат қилган ва Аллоҳ йўлида курашган зотлар ва (муҳожирларга) уй-жой бериб, ёрдам қилган зотлар - ана ўшалар ҳақиқий мўминлар бўлиб, улар учун мағфират ва улуғ ризқ бордир». («Анфол»-74).
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар:
«Мушриклар билан уларнинг диёрида бирга яшаган кишидан (мусулмонлар) зиммаси пок».  (Табароний ривояти).
«Мушриклар орасида яшаётган барча мусулмондан мен покман,- дедилар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам. - Ё Расулуллоҳ, нега?- деб сўрадилар. - Уларнинг (яъни мушрик билан мўмин) ёққан гулҳанлари (бир-бирига) кўринмаслиги лозим,- дедилар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам». (Термизий ривояти).
«Менга Аллоҳ буюрган беш калимани сизларга (ҳам) буюраман: қулоқ солиш, итоат, жамоат, ҳижрат ва жиҳод».(Термизий ривояти).
«Абу Фотима розияллоҳу анҳу Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламга дедилар:
- Ё Расулаллоҳ, менга шундай бир амални ўргатингки, уни мудом тўлиқ адо этай.
- Ҳижратни маҳкам тутгин, зеро унинг мисли йўқ!- дедилар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам». (Насоий ривояти).
Яъни ҳижрат муҳожирга дунёю охиратда кўп яхшиликлар келтиргани боис, унга тенг келадиган бошқа нарса йўқдир.
«Жарир розияллоҳу анҳудан: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам байъат олаётганларида ёнларига бордим ва:
- Ё Расулуллоҳ, қўлингизни беринг, сизга байъат бераман. Менга шартларингизни айтинг, сиз яхшироқ биласиз!- дедим.
- Аллоҳга ибодат қиласиз, намозни қоим этасиз, закот берасиз, мусулмонларга насиҳатгўй бўласиз ва мушриклардан йироқ юрасиз. (Ана шу шартларга биноан) байъатингизни қабул қиламан!- дедилар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам». (Насоий ривояти).
«Ким мушрик билан бирлашиб, у билан бирга яшаса, ўша (мушрик) билан баробардир». (Силсилаи саҳиҳа).
«Кимга Аллоҳ йўлида (жиҳодга чиққан чоғида) бирон шиш (чипқон) чиқса, бу ундаги шаҳидлар аломати-белгисидир». (Абу Довуд ривояти)
«Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос розияллоҳу анҳудан: Мадинада туғилиб ўсган бир киши Мадинада вафот этди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам унга жаноза ўқигач дедилар:
- Қанийди у ўзга юртда вафот қилганида.
- Нима учун, ё Расулуллоҳ?- дейишди саҳобалар.
- Агар киши туғилиб ўсган еридан бошқа юртда вафот этса, унинг учун жаннатда туғилган еридан то қадами узилган жойга қадар ўлчаб берилади». (Насоий ривояти).
Булардан ташқари Аллоҳ йўлида ҳижрат қилишга чақирувчи ҳамда ҳижратдан қолишни қораловчи яна бир қанча ҳадислар мавжуд.
 
Иккинчиси: Гуноҳ-маъсиятларни ва Аллоҳ қайтарган ҳар қандай нарсани ҳажр қилиш, яъни тарк этиш.
«Тили ва қўлидан мусулмонлар саломат қолган киши мусулмондир. Аллоҳ таъоло қайтарган нарсадан ҳижрат қилган киши муҳожирдир». (Бухорий ривояти).
Юқорида ўтган ҳадислардан маълумки Аллоҳ таъоло мўминни мушриклар орасида яшашдан ҳам қайтарган. Демак, мазкур ҳадис ҳижратнинг ҳар иккала турини ўзида жамлаган.
«Одамлар моллари ва жонларига (унинг тажовузидан) омонда бўлган киши мўминдир, хато ва гуноҳларни тарк қилган киши муҳожирдир». (Ибн Можа ривояти).
«Ҳижратнинг энг афзали - Парвардигоринг ёмон кўрган нарсани тарк этмоғингдир». (Аҳмад ривояти).
 «Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламдан энг афзал ҳижрат ҳақида сўрашганида: - Аллоҳ ҳаром қилган нарсани тарк этган киши!- деб, жавоб бердилар». (Абу Довуд ва Насоий ривояти).
Ибн Ҳажар ёзади:
- Ҳижрат зоҳирий ва ботиний бўлади. Ёмонликка буюрувчи нафс ва шайтон чақириғига жавоб бермаслик - ботиний ҳижрат. Динини фитналардан олиб қочиш - зоҳирий ҳижрат.
 
Ҳижрат сабаблари ва мақсадлари
 
Ҳар бир ҳижратнинг шаръий ҳукм доирасига кирмоғи учун маълум сабаб ва мақсадлар топилиши лозим. Акс ҳолда бу ҳижрат саналмайди. Қуйида ана шу сабаб ва мақсадларнинг энг муҳимлари хусусида сўз юритамиз.
 
1. Ибодат ва дин саломатлиги
Агар мўминнинг дину ибодатига тазйиқ ўтказилса ва Аллоҳ унга вожиб қилган диний амалларни у ўз юртида адо этолмаса, унинг учун ибодатини эркин адо этадиган, динига тўла амал қила оладиган бошқа жойга ҳижрат қилиш фарз бўлади. Чунки инсон Аллоҳ таъолога ибодат қилмоқ учун яратилган. Яъни, унинг тириклигининг мазмуни, ҳаётининг бош мақсади - Аллоҳ азза ва жалла ибодати бўлмоғи керак. Шундай экан мўмин киши ана шу йўлда ҳар қандай нарсасидан воз кеча олиши лозим. 
«Мен жин ва инсни фақат Ўзимга ибодат қилишлари учунгина яратдим». («Ваз-Зариёт»-56).
«Ҳолбуки улар фақат ягона Аллоҳга, У Зот учун динни холис қилган, тўғри йўлдан оғмаган ҳолларида ибодат қилишга ва намозни тўкис адо этишга ҳамда закотни (ҳақдорларга) адо этишга буюрилган эдилар. Мана шу тўғри (йўлдаги миллатнинг) динидир». («Баййина»-5).
Ушбу оятлардаги ибодат калимаси умумий маънода келган бўлиб, у Аллоҳ таъолога суюкли бўлган зоҳирий ва ботиний барча амалларни, сўз ва ҳатти-ҳаракатларни ўз ичига олади. 
Инсон ҳаётининг моҳияти саналмиш Аллоҳ таъоло ибодати тинчликда ҳам, уруш ҳолатида ҳам, сафарда ҳам, муқимликда ҳам ҳамиша асосий ғоя-мақсадлигича қолаверди.
Шу боисдан қаерда Аллоҳ таъолога тўлиқ ибодат қила олса, мўмин ўша ерни ватан тутади. Қаерда ибодат қилиш эркинлиги йўқолса, у ерни тарк этади. 
«Эй иймон келтирган бандаларим, шак-шубҳа йўқки, менинг ерим кенг, каттадир. Бас, сизлар менгагина ибодат қилинглар!». («Анкабут»-56).
Инсон ибодатини комил суратда адо этмоғи учун Аллоҳ таъоло ерни кенг қилиб қўйгандир. Яъни бирон ерда ибодатга тўсқинлик қилинса, инсон албатта ибодат эркинлиги мавжуд бўлган бошқа ерни топиши ва у ерга ҳижрат қилиши мумкин. Демак, ибодатдаги ноқислик учун яшаётган жойни баҳона қилиб бўлмайди. 
Юқоридаги ояти каримани олимлар қуйидагича шарҳлаганлар:
Мужоҳид айтади: - Менинг ерим кенгдир. Унда ҳижрат қилиб, жиҳод қилинглар.
Саъид ибн Жубайр айтади: - Бирон ерда гуноҳ-маъсиятлар қилинаётган бўлса, уни тарк этинглар. Зеро, Менинг ерим кенгдир.
Ато айтади: - Маъсиятга буюрилсангиз, у ердан қочиб чиқинг. Чунки Менинг ерим - кенг. Шунингдек, яшаётган жойида содир этилаётган маъсиятларни ўзгартиришга қурби етмаган ҳар бир мўмин ибодат қилиш имкони бор ерларга ҳижрат қилмғи лозим.
Мутарриф ибн Абдуллоҳ айтади: - Менинг ерим, яъни сизларга беражак ризқим кенгдир. Бас ҳижрат қилинглар.
Ибн Касир ўз тафсирида ёзади: - Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Шаҳарлар Аллоҳнинг шаҳарларидир. Бандалар Аллоҳнинг қулларидир. Қаерда яхшиликни топсангиз, ўша ерни ватан тутингиз», деганлар. Шу боис Маккада аҳвол оғирлашгач, саҳобалар Ҳабашистонга ҳижрат қилдилар. Динларини фитнадан олиб қочган зотлар Ҳабаш ерларида ибодат эркинлиги ва бошпана топдилар. Нажоший (Аллоҳ уни раҳматига олсин) саҳобаларга ҳурмат кўрсатиб, уларни ўз ҳимоясига олди ва уларни озод-эркин инсонлар қилиб қўйди.
«(Эй Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам), Менинг иймон келтирган бандаларимга айтинг: «Парвардигорингиздан қўрқингиз! Бу дунёда чиройли амал қилган зотлар учун (охиратда) чиройли (оқибат-жаннат) бордир. Аллоҳнинг ери кенгдир. Ҳеч шубҳа йўқки, сабр-тоқат қилгувчиларга ажр-мукофотлари беҳисоб равишда тўла-тўкис қилиб берилур»». («Зумар»-10).
Мазкур ояти каримада Аллоҳ таъоло тақвога буюриш билан Аллоҳнинг ери кенг эканлигини бир-бирига боғлиқ суратда зикр қилди. Гўёки шундай хитоб бўлмоқда: Эй, Аллоҳнинг бандаси, ҳеч нарса сизни тақводан тўсмасин. Агар юртингизда сизни тақводан тўсмоқчи бўлсалар, билингки - Аллоҳнинг ери кенгдир. Бундай ерни тарк этиб, ҳақиқий тақво ва ибодатга имкон бўлган юртни ватан тутинг. 
«Албатта (мусулмонлар билан бирга ҳижрат қилмасдан кофирлар қўл остида яшашга рози бўлиш билан) ўз жонларига жабр қилган кимсаларнинг жонларини олиш чоғида фаришталар уларга: «Қандай ҳолда яшадингиз?», деганларида: «Биз бу ерда чорасиз-бечоралар эдик», дедилар. (Шунда фаришталар): «Ҳижрат қилсанглар Аллоҳнинг ери кенг эмасмиди? (Нега дину иймонларингиз йўлида бу юртдан ҳижрат қилмадинглар?)», дейишади. Бундайларнинг жойлари жаҳаннамдир. Қандаям ёмон жойдир у». («Нисо»-97).
Ўз ватанлари ва ҳовли-жойларини қизғанганлари ҳамда кофирлар сонини кўпайтиришга хисса қўшганлари учун Аллоҳ таъоло ҳижрат қилишга қодир бўла туриб, ундан қолган кимсаларни ўз жонига зулм қилганлар деб атади ва ҳижрат қилишлари мумкин бўлган ер мавжуд бўла туриб, улар келтираётган арзимас важ-баҳоналарни эътиборга олмади.
Ҳижратнинг аҳамиятини таъкидловчи омиллардан яна бири шуки, золимлар орасида - уларнинг мункар ишларини инкор этмасдан - ҳаёт кечириш кишининг динига, хулқига ва турмуш тарзига ёмон таъсир қилади. Шунинг учун Аллоҳ таъоло зулм эгалари билан ўтирмасликни буюрди. 
«Энди агар шайтон ёдингиздан чиқарса, эслаганингиздан сўнг бу золим қавм билан бирга ўтирманг!» («Анъом»-68).
«Ахир (Аллоҳ) сизларга Китобда: «Қачонки Аллоҳнинг оятлари инкор қилинаётганини ва масхара қилинаётганини эшитсангизлар, то бошқа гапга ўтмагунларича ундай кимсалар билан бирга ўтирманглар», деган сўзларни нозил қилган эди-ку?! (Модомики улар билан ўтирган экансизлар), демак сизлар ҳам шак-шубҳасиз уларнинг худди ўзисиз. Албатта Аллоҳ барча мунофиқ ва кофирларни жаҳаннамга жамлагувчидир». («Нисо»-140).
Яъни, амри маъруф ва наҳйи мункар қилмасдан, ўз ихтиёри билан ана шу даврада ўтирган киши ҳукмини Аллоҳ таъоло шу мажлис эгалари ҳукми билан баробар қилди. Демак, улар куфр устида ўтирган бўлсалар, у ҳам кофир бўлади, агар улар фосиқлик ёки зулм устида бўлсалар, у ҳам золим ёки фосиқ бўлади.
Умар ибн Абдулазиз шароб ичиб ўтирган бир неча кимсани тутиб келтирилганда уларга дарра уришни буюрди. Улар орасида бир рўзадор ҳам бор эди. Табиийки, у ичмаганди. «Бу рўзадор»,- дейилганда, Умар ибн Абдулазиз: «(Модомики, улар билан ўтирган экансизлар), демак, сизлар ҳам шак-шубҳасиз, уларнинг худди ўзисиз», деган оятни ўқиди ва ҳалиги рўзадорни ҳам дарралатди.
«Бани Исроил орасидан кофир бўлган кимсалар Довуд ва Исо бин Марям тилида лаънатлангандирлар. Бунга сабаб уларнинг осий бўлганлари ва ҳаддан ошганларидир. Улар бир-бирларини қилган нолойиқ ишларидан қайтармас эдилар. Бу қилмишлари нақадар ёмон иш!». («Моида»-78,79).
Тафсирларда келадики, Бани Исроил маъсият ишларга қўл урганида, уламолари уларни қайтардилар. Бироқ улар ҳаромдан тийилмадилар. Бора-бора уламолари ҳам аста-секин ўз қавми билан гуноҳ-маъсиятларда иштирок этадиган ва ҳаромдан тийилмайдиган бўлишди. Шунда Аллоҳ таъоло уларни бир-бирларига ўхшатиб қўйди. Улар Довуд, Сулаймон ва Исо бин Марям тилида лаънатландилар.
Аввал қавмини мункардан қайтарган ва шундан сўнггина уларга ўхшаб қолганлар ҳоли шу бўлса, мункар қилинаётган ўринда ҳеч бир эътирозсиз қатнашиб ўтирганларнинг жазоси нима бўларкин-а?! Шубҳасиз, улар аввалгилардан кўра жазоланишга, Аллоҳнинг раҳматидан йироқ этилишга кўпроқ сазовордир. 
Ҳадиси шарифда келадики:
«Яхши суҳбатдош билан ёмон суҳбатдошнинг мисоли гўё мушк-анбар эгаси билан босқон босувчига ўхшайди. Мушк-анбар эгаси ё сенга мушк ҳадя қилади, ё ундан ўзинг сотиб оласан, лоақал ундан мушкнинг ҳушбўй ҳидини туясан. Босқон босувчи эса ё кийимингни куйдириб қўяди ёки ундан бадбўй ҳид топасан».  (Муттафақун алайҳ).  
Демак, золимларни ҳажр қилиш, ёмонлар даврасидан йироқ бўлиш ислом шариати талабларидандир. Ушбу талабга шариат буйруқларига мувофиқ равишда риоя қилмоқ лозим.
 
2. Жон омонлиги
Агар мўмин киши золимлар уни қатл қилмоқчи бўлаётганларини сезса ёки улар тарафидан жонига шу каби жиддий бир таҳдидни ҳис этса ва ўзини бу тажовуздан ҳимоялашга қодир бўлмаса, ўз ҳаётини ва аҳли-оиласини омон сақлаш учун бехавотир ерларга ҳижрат қилади.
Зеро, Ислом шариатининг асосий мақсадларидан бири ҳам инсон ҳаётининг ҳар қандай хатардан омонлигини таъминлашдир. Шунинг учун шариатда ўлим хавфи таҳдид солганида бир қанча рухсатлар кучга киради. 
Мўмин хаётини сақлаб қолиш учун зарурат туғилганда айрим ҳаром нарсаларни ейиши мумкин. Масалан, саҳрода ташналикдан ўлар ҳолатига келган инсон маст қилувчи ичимликдан бошқа нарса топмаса, сувли жойга етиб олгунга қадар унга кифоя қиладиган миқдорда ҳаром ичимликдан ичиши мумкин.
Очликдан силласи қуриган киши ҳалол егуликка етиб олгунига қадар, очликдан ўлмайдиган миқдорда ўлимтик ёки чўчқа гўштидан ейиши мумкин. 
«Ахир У сизларга ҳаром қилган нарсаларни муфассал баён қилиб қўйгандир. Магар чорасиз қолган ҳолларингиздагина (у ҳаром қилинган нарсалардан ейишларингиз мумкин). Шубҳасиз, кўп (кишилар) билмаган ҳолларида ўз ҳаво-хоҳишлари билан (ўзларини ҳам ўзгаларни ҳам) йўлдан оздирурлар. Албатта Парвардигорингиз бундай тажовузкор кимсаларни жуда яхши билгувчидир». («Анъом»-119).
«Албатта У сизларга фақат ўлаксани, қонни, тўнғиз гўштини ва Аллоҳдан ўзгага атаб сўйилган нарсаларнигина ҳаром қилди. Энди кимки золим бўлмаган ва ҳаддан ошмаган ҳолида ночор вазиятда қолса, гуноҳкор бўлмайди. Албатта Аллоҳ мағфират қилгувчи, раҳмлидир». («Бақара»-173).
Мазкур ва бошқа далилларга таяниб уламолар: «Заруратлар маҳзуротларга (мумкин бўлмаган ишларга) рухсат очади» деган  фиқҳий қоидани ишлаб чиққанлар: 
Мусулмон жонини сақлаб қолиши учун тилида куфр калимасини айтиши ҳам мумкин. 
«Ким Аллоҳга иймон келтирганидан кейин (яна қайтиб) кофир бўлса, (Аллоҳнинг ғазабига дучор бўлур). Лекин ким қалби иймон билан ором олгани ҳолда (куфр калимасини айтишга) мажбур қилинса, (унинг иймонига зиён етмас). Аммо кимнинг кўнгли куфр билан (яъни Диндан чиқиб, кофир бўлиш билан) ёзиладиган бўлса, бас, ундай кимсаларга Аллоҳ томонидан ғазаб ва улар учун улуғ азоб бордир». («Наҳл»-106).
Мушриклар Аммор розияллоҳу анҳуни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламни ҳақорат қилишга ва ўз олиҳаларни мақтаб гапиришга мажбур қилишди. Аммор розияллоҳу анҳу бўлиб ўтган барча ишни Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламга айтди. 
-        Қалбинг нима дейди?- сўрадилар ундан Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам.
-        Қалбим фақат иймон билан ором топади,- жавоб берди Аммор розияллоҳу анҳу.
-        Агар улар ўз қилмишларини қайтаришса, сен ҳам шу қилган ишингни такрорлашинг мумкин,- деб йўл кўрсатдилар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам.
Агар киши шундан бошқа имкон топмаса, ўзи ва аҳли-оиласини ҳалокатдан қутқариш учун куфр диёрига ҳам ҳижрат қилиши мумкин. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айрим асҳобларини Ҳабашистон ерига ҳижрат қилишга буюрдилар. Ҳабашистон куфр мамлакати бўлсада, адолатпарвар шоҳи билан танилган юрт эди. Ҳимоячисиз қолган мўминлар Макка мушриклари зулмидан фақат Ҳабашистонга ҳижрат қилиб қутилдилар. 
Ибн Ҳазм айтади: - Зулмдан қутулиш учун мусулмонлар орасида ҳимоячи тополмай дорул ҳарбга (мусулмонлар билан уруш ҳолатидаги давлатга) қочишга мажбур бўлган киши - башарти у ерда мусулмонларга қарши курашмаса ва мўминлар зарарига кофирларга ёрдам бермаса - гуноҳкор бўлмайди. Чунки у шундан бошқа чораси йўқ бўлган музтар ҳисобланади. 
Шунинг учун имом Зуҳрий Муҳаммад ибн Муслим ибн Шиҳоб «Агар Ҳишом ибн Абдулмалик вафот этса, Рум ерларига кетаман», деб қарор қилганди. Чунки Ҳишомнинг ўрнига ўтириши кутилаётган Валид ибн Язид Зуҳрийни ўлдиришга назр қилганди. Шундай ҳолатга тушган ҳар қандай инсоннинг ҳолати узрли ҳисобланади. (Давоми бор)
3. Мусулмонлар сафини кўпайтириш, мушрикларни заифлаштириш.
 
Маълумки, ҳижратнинг асосий ғояларидан бири жиҳод фаризасига ҳаёт бағишламоқ, мўминлар сафини зиёда этиб, мушриклар кучини кесмоқдир. Ҳижрат билан жиҳод бир-биридан ажралмайдиган ва бир-бирини тақозо қиладиган муталозим нарсалардир. Сўзимиз далили сифатида бир неча оят-ҳадисларни келтириб ўтамиз:
«Албатта иймон келтирган, ҳижрат қилган ва моли-жонлари билан Аллоҳ йўлида курашган зотлар ва (Маккадан ҳижрат қилиб келган муҳожирларга) уй жой бериб, ёрдам қилган зотлар - ана ўшалар бир-бирларига дўстдирлар». («Анфол»-72).
«Албатта иймон келтирган, (ватанларидан) ҳижрат қилган, Аллоҳ йўлида курашган зотлар ана ўшалар Аллоҳнинг раҳматидан умидвордирлар. Аллоҳ мағфиратли, раҳмлидир». («Бақара»-218).
«Иймон келтирган, ҳижрат қилган ва Аллоҳ йўлида курашган зотлар ва (муҳожирларга) уй-жой бериб, ёрдам қилган зотлар - ана ўшалар ҳақиқий мўминлар бўлиб, улар учун мағфират ва улуғ ризқ бордир». («Анфол»-74).
Эътибор беринг, юқоридаги оятларда ҳижрат калимаси ҳамма жойда жиҳод калимасидан олдин зикр қилинган. 
«Модомики жиҳод бор экан, ҳижрат тўхтамайди». (Аҳмад ривояти).
Яъни бирон жиҳод қилинадиган ер бор экан, албатта ҳижрат ҳам мавжуддир. Зеро Аллоҳ йўлида жиҳод қилмоқ учун мўминлар бирлашмоқлари, жиҳод ерида тўпланмоқлари керак. Бу эса улардан ўша ерга ўз юртларидан ҳижрат қилишларини тақозо этади.
«То тавба узилмагунга қадар (яъни тавба қабул этилмай қоладиган кун келгунга қадар) ҳижрат тўхтамайди. Тавба эса қуёш мағрибидан бош кўтаргунга қадар узилмайди». (Аҳмад, Абу Довуд ривояти).
Маълумки жиҳод қиёматга қадар давом этади:
«Отлар пешонасига қиёматга қадар яхшилик - ажр ва ўлжа битилгандир». (Муслим ривояти).
Демак, жиҳод учун лозим муқаддима бўлган ҳижрат ҳам қиёматга қадар тўхтамайди. 
Дорул ҳарбдан ҳижрат қилмаган мусулмонлар куфр аҳли учун жонли қалқон вазифасини ўташга мажбур бўлиб қолишлари мумкин. Чунки айрим ҳолатларда кофирлар ўз юртида истиқомат қилаётган мусулмонларни биродарларига қарши жанг қилишга мажбурлайдилар. Ана шундай хатарли эҳтимолга шаръий далилларда кўп бора ишора қилиб ўтилади.
«Албатта (мусулмонлар билан бирга ҳижрат қилмасдан кофирлар қўл остида яшашга рози бўлиш сабабли) ўз жонларига жабр қилган кимсаларнинг жонларини олиш чоғида фаришталар уларга: «Қандай ҳолда яшадингиз?» деганларида: «Биз бу ерда чорасиз бечоралар эдик», дедилар. (Шунда фаришталар): «Ҳижрат қилсанглар Аллоҳнинг ери кенг эмасмиди?! (Нега дину иймонларингиз йўлида бу юртдан ҳижрат қилмадинглар?)», дейишди. Бундайларнинг жойлари жаҳаннамдир. Қандаям ёмон жойдир у». («Нисо»-97).
Ушбу оятда зикр этилган мусулмонлар ҳижрат қилишга ва мусулмонлар сафига қўшилишга қодир бўла туриб, бундай қилмадилар. Шу билан улар ўз жонларига жабр қилдилар. Чунки кўп ўтмай – Бадр жангида - мушриклар Мадинага ҳижрат қилмай Маккада қолиб кетган мусулмонларни ўз биродарларига қарши жангга чиқишга мажбур этдилар.
Уларнинг баъзилари шу жангда мўминлар ўқидан ҳалок бўлишди. Шунда мўминлар қўлидан вафот топганлар Аллоҳ ҳузурида чорасиз қолганлари ва мажбурланганларини узр келтирмоқчи бўлишди. Бироқ Аллоҳ уларнинг узрларини қабул қилмади...
Абдуллоҳ ибн Аббос айтади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам замонларида Маккада қолган мусулмонлар мушриклар сафини кўпайтириб (мажбуран) жангга чиқишди. Айримларига ўқ тегиб, баъзилари эса қилич зарбидан ҳалок бўлди. Кейин Аллоҳ таъоло ушбу оятни нозил қилди:
«Албатта (мусулмонлар билан бирга ҳижрат қилмасдан кофирлар қўл остида яшашга рози бўлиш сабабли) ўз жонларига жабр қилган кимсаларнинг жонларини олиш чоғида фаришталар уларга: «Қандай ҳолда яшадингиз?» деганларида: «Биз бу ерда чорасиз бечоралар эдик», дедилар. (Шунда фаришталар): «Ҳижрат қилсанглар Аллоҳнинг ери кенг эмасмиди?! (Нега дину иймонларингиз йўлида бу юртдан ҳижрат қилмадинглар?)», дейишди. Бундайларнинг жойлари жаҳаннамдир. Қандаям ёмон жойдир у». («Нисо»-97)».  (Бухорий ривояти).
Заҳҳок айтади: «Мазкур оят ҳижрат қилишга қодир бўла туриб, дини хорлансада, мушриклар орасида яшайверган барча-барчага тегишли. Ўзларига зулм қилган бундай кимсалар юқоридаги оят ҳукми билан билиттифоқ ҳаромга қўл урган ҳисобланадилар!!!»
Эътибор қилинг, уларнинг ҳижратни тарк қилишлари охир оқибат мусулмонларга - ўз биродарларига қарши қурол кўтаришга мажбур этди-я! Ҳижрат хусусида гап кетанда албатта уни тарк қилишнинг шу каби оқибатларини ҳам эътибордан четда қолдирмаслик лозим. Аббос, Уқайл ва Навфал каби саҳобалар ҳам Бадр жангига мажбуран мушриклар сафида чиқишганди. Улар мусулмонлар томонидан асир олиндилар. 
Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам:
- Эй Аббос, ўзингизни ва жиянингизни тўлов тўлаб асирликдан озод қилинг!- дедилар.
- Ё Расулуллоҳ, ахир биз сизнинг қиблангизга қараб намоз ўқиймиз-ку, сизнинг шаҳодатингизни айтамиз-ку?!- деб ҳайрон қолди Аббос.
- Эй Аббос, сиз жангга киришдингиз ва мағлуб бўлдингиз!- дедилар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам, сўнг қуйидаги оятни тиловат қилдилар:
«Ҳижрат қилсанглар, Аллоҳнинг ери кенг эди-ку?!».
Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳу айтади: «Ким бир қавмнинг сонини кўпайтирса (яъни улар билан бирга бўлса), у ўшалардандир. Ким бир қавмнинг қилаётган ишига рози бўлса, ўзи ҳам ўша ишга шерикдир».
Ибн Ҳажар ёзади: «Маъсият аҳли орасида - уларни мункардан қайтариш ёки бир мусулмонни қутқариш мақсадида эмас - балки ўз ихтиёри билан ҳижрат қилмай қолган мусулмонлар хатокорлардир. Қодир бўла туриб ҳижрат қилмаган киши узрли саналмайди. Мушрик қариндошларининг қистови билан ҳижратдан қолган мусулмонлар биродарларига қарши жангга чиқишга мажбур бўлдилар. Уларнинг мақсади биродарларига қарши урушиш бўлмаса-да, барибир зоҳирда мушриклар сонини кўп кўрсатиб туришарди. Ана шунинг учун ҳам улар қораландилар». 
Шайҳ Абдуллатиф айтади: «Аллоҳга ибодат қилиб, сиғиниб, Унинг йўлида жиҳод қилиб, душманларини хорлаб, Аллоҳга ўзини бағишламоқ ҳамда пайғамбарга итоат этиб, уни қўллаб-қувватлаб ва мусулмонлар жамоатига қўшилиб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга бўйсунмоқ ҳижратнинг асосий мақсадларидандир. Шу боис Қуръоннинг бир неча жойида ҳижрат иймон билан бирга зикр қилинди».
 
4. Аллоҳга даъват қилмоқ
Аллоҳ йўлига даъват қилмоқ, тавҳид ақидасини халқларга етказмоқ ва одамларни ҳақ дин устида собит этмоқ учун ҳам ҳижрат қилинади. 
«Аллоҳ(нинг дини)га даъват қилган ва (ўзи ҳам) яхши амал қилиб, «Шак-шубҳасиз мен мусулмонларданман», деган кишидан ҳам чиройлироқ сўзлагувчи ким бор?!». («Фуссилат»-33).
Ислом бутун оламга юборилган дин. Пайғамбарлар Хотами Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам бутун оламларга пайғамбар қилиб юборилганлар. Демак, у зот олиб келган динни бутун оламга кўтариб чиқмоқ лозим.
Бироқ Аллоҳ йўлидаги даъват одамларга Исломни ҳикмат ва чиройли мавъиза билан етказиб бера оладиган илм эгалари томонидан амалга оширилмоғи лозим. Йўқса, ўзи ҳеч нарсани билмаган киши бировларга нимани ҳам ўргата оларди?!
Эслатма: Ҳижратнинг ҳукми баёнига киришишдан олдин бир нуқтага эътиборингизни қаратмоқчи эдим: Ҳижрат масаласи кўтарилганда юқорида санаб ўтилган барча сабаблар кўздан кечирилмоғи лозим. Вазият тақозоси билан турли кутилмаган масалалар ҳам чиқиши мумкин. Яъни ҳар томонлама пухта ўйлаб ва барча сабаблар ҳисобга олиниб, қарор чиқарилиши мақсадга мувофиқ. Фақат бир тарафни ушлаб олиб, қолган жиҳатларни мутлақо эътиборсиз қолдирмоқ - ақлдан эмас, албатта. Зеро ҳар бир иш қилинишдан олдин ундан келадиган фойда-зарар ҳисоблаб кўрилади...
 
Ҳижратнинг ҳукми
 
Ҳижратнинг турлари, сабаблари ҳақида бафуржа гаплашганимиздан сўнг, энди унинг аҳкомлари борасида сўз юритамиз. Ҳижратнинг ҳукмлари тўрт қисмга бўлинади:
1.     Фарз.
2.     Мустаҳаб.
3.     На фарз ва на мустаҳаб ҳижрат.
4.     Ҳаром.
 
1. Фарз ҳижрат.
Агар мўмин бир ерда дини ва жонига етадиган фитна-балолардан қўрқиб яшаса, динини, унинг фаризаларини адо қила олмаса ва кофирларнинг тазйиқи остида улар сафига қўшилиб, биродарларига қарши урушга чиқишдан ўзини олиб қочолмаса...
Бундай ҳолатдаги киши ўзини бало-уқубатлардан қутқариш учун динини зоҳир қилиш имкони бор ерга ҳижрат қилмоғи шарт. Акс ҳолда диний фарзларнинг бирини эътиборсиз қолдирган, қаттиқ гуноҳкор бўлади. 
Юқоридагидек вазиятда ҳижратнинг фарз бўлишига далолат қилувчи оят-ҳадислар ўтган бобда ўрганиб чиқилди. 
Ибн Қудома ёзади: «Мушриклар орасида динини зоҳир қила олмаётган, фарзларни адо этишдан ожиз қолган ва айни пайтда ҳижрат қилишга қодир бўлган киши учун ҳижрат фарздир. Чунки оятда айтилдики:
«Албатта (мусулмонлар билан бирга ҳижрат қилмасдан кофирлар қўл остида яшашга рози бўлиш сабабли) ўз жонларига жабр қилган кимсаларнинг жонларини олиш чоғида фаришталар уларга: «Қандай ҳолда яшадингиз?» деганларида: «Биз бу ерда чорасиз бечоралар эдик», дедилар. (Шунда фаришталар): «Ҳижрат қилсанглар Аллоҳнинг ери кенг эмасмиди?! (Нега дину иймонларингиз йўлида бу юртдан ҳижрат қилмадинглар?)», дейишди. Бундайларнинг жойлари жаҳаннамдир. Қандаям ёмон жойдир у». («Нисо»-97)». 
Мазкур даҳшатли ваъид-таҳдид ҳижратнинг фарзлигига далолат қилади. Чунки қодир бўлган киши фарзни адо этмоғи шарт. Ҳижрат эса фарз адо этилиши учун зарурдир. Хуллас, вожибнинг адоси учун шарт бўлган нарса ҳам вожибдир».
Хусусан ислом диёри ҳижрат қиладиган мусулмонларга муҳтож бўлиб турса, ҳижрат янада таъкидлироқ тус олади. Масалан Исломнинг аввалида ҳижрат юрти - Мадинаи Мунаввара чор-атрофни ўраб турган мушриклар қаршисида куч-қудрат касб қилмоқ учун муҳожирларга ниҳоятда муҳтож эди. 
Ҳижрат шу қадар катта аҳамиятга эга бўлганидан дўст-биродарлик ва нусрат айнан ҳижратга боғлиқ этиб қўйилди.
«Албатта иймон келтирган, ҳижрат қилган ва молу жонлари билан Аллоҳ йўлида курашган зотлар ва (Маккадан ҳижрат қилиб келган муҳожирларга) уй-жой бериб, ёрдам қилган зотлар - ана ўшалар, бир-бирларига дўстлардир. Иймон келтирган, аммо ҳижрат қилмаган (яъни, ҳали-ҳануз Маккада яшаб турган) кишилар эса то ҳижрат қилмагунларича сизлар уларга дўстлик қила олмайсизлар (яъни, бир-бирларингизга ҳамкор, меросхўр бўла олмайсизлар). Агар улар дин йўлида сизлардан ёрдам сўрасалар, ёрдам қилиш зиммангиздадир. Магар уларга, ўрталарингизда (урушмаслик ҳақида) аҳду-паймон бўлган қавмга (зарар етказиш билан ёрдам қилмайсизлар). Аллоҳ қилаётган амалларингизни кўрувчидир». («Анфол»-72).
Дорул ислом билан дорул куфр ўртасида уруш бораётган пайтда ҳам куфр юртидан тезроқ ҳижрат қилмоқ лозим. Чунки мажбуран мушриклар сафига қўшилган мўминлар биродарлари ўқидан ҳалок бўлишлари ва душман учун тирик қалқон вазифасини ўтаб қолишлари мумкин.
Умуман ҳар бир давлат бирон юртга уруш қилмоқчи бўлса, аввал у ердаги ўз фуқароларини олиб чиқишга ҳаракат қилади. 
Юқоридагидек ҳолатларда қодир бўла туриб ҳижрат қилмаслик гуноҳ. Ушбу гуноҳнинг даражаси ҳижратдан қолишлик қай натижага олиб боришига қараб турлича бўлади. Агар ҳижратдан қолиш билан киши фисқ-фужур ва зулмга мажбурланса, ҳижратдан қолган кимса гуноҳкор саналади. Агар ҳижратни тарк қилиш туфайли куфрга ва душманга сотилишга мажбур бўлса, ундай кимса муртад-кофир бўлади. 
«Нисо» сурасининг 97-ояти ва қуйидаги ояти карима бунга ҳужжатдир:
«Улар (куфр йўлини танлашлари сабабли) ўз жонларига жабр қилган ҳолларида (ўлим) фаришталари уларнинг жонларини олурлар. Шунда улар (тақдирга) тан бериб: «Бизлар бирон ёмонлик-гуноҳ қилган эмасмиз» (дерлар). Йўқ, шак-шубҳасиз Аллоҳ қилган амалларингизни Билгувчидир. Энди ўзларингиз мангу қоладиган жаҳаннам дарвозаларидан кирингиз! Мутакаббир кимсаларнинг борар жойлари нақадар ёмон!» («Наҳл»-28,29).
Мазкур оятлар ҳижратни тарк қилиб, мушриклар билан қолишни маъқул кўрган ва охир-оқибат мушрикларга ёрдам бериб, мўминларга қарши курашишга мажбур бўлган кимсалар хусусида нозил бўлган.
Оятда: «Энди ўзларингиз мангу қоладиган жаҳаннам дарвозаларидан кирингиз!» дейилиши уларнинг ҳижратни тарк қилиб, мушрикларга ёрдам берганлари сабабли кофир ҳолларида ҳаётдан кўз юмганларини англатади. Чунки фақат кофир ҳолда ўлим топган кимсаларгина дўзахда мангу қолурлар.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар:
«Ширк келтириб юрган мушрик исломни қабул қилгач, то мушрикларни ташлаб мусулмонларга қўшилмас экан, Аллоҳ таъоло унинг амалини қабул қилмайди». (Ибн Можа ривояти).
Амални қабул этилишидан мутлақо тўсадиган нарса фақат ширкдир. Аниқки, юқоридаги ҳадисда ҳижратнинг тарк этилиши оқибатида куфрга қайтиш келиб чиқадиган ҳолатлар назарда тутилган. 
Шайх Абдуллатиф ёзади: «Аллоҳ душманларига ёрдам бериш, уларнинг дини, мафкураси ва бошқа ботилларини қўллаб-қувватлаш, шунингдек кофирларни яхши кўриш, уларга итоат этиш ва уларнинг йўлини тутганларни мақташ, кофирларга қарши жиҳодни тарк этиб, уларга худди ака-укадек, дўстдек муомала кўрсатиш - исломга мутлақо ёт бўлган энг улкан ва энг оғир гуноҳлардандир».
Шайхул Ислом Ибн Таймийя ёзади: «Мўғил татарлар қўшини таъминотига ёрдам берган ва уларга қўшилган кимсалар муртаддир. Бундай муртадларнинг қони ва моли ҳалол!»
Бугун баъзи юртларда босқинчилар ва бошқа кофирлар таъминотига ёрдам бераётган, дини ва юрти ҳимояси учун курашаётганларга қарши курашда кофир ёнини олаётган, унинг сафларини тўлдираётган мусулмонлар ҳам муртаддирлар! Бундай кимсаларнинг ҳам қони ва моли ҳалол бўлади. 
Ибн Ҳазм ёзади: «Ислом юртини ташлаб куфр ерига қочган кимсалар Аллоҳдан, мусулмонлар имоми ва жамоатидан қочган ҳисобланади. Чунки набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам мушрик орасида қўним топган барча мусулмондан ўзларининг покликларини айтганлар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам фақат кофирдангина ўзларини пок деб эълон қилардилар!. Зеро Аллоҳ таъоло марҳамат қилади: «Мўминлар ва мўминалар бир-бирларига дўстдирлар». 
Аллоҳ ва расули сари ҳижрат қилишдан кўра ўткинчи дунё ва унинг зийнатларини афзал билган кимсалар Аллоҳ таъолонинг ушбу ваъийдига ҳақли бўладилар:
«(Эй Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам), айтинг: «Агар ота-оналарингиз, болаларингиз, ака-укаларингиз, жуфтларингиз, қариндош-уруғларингиз ва касб қилиб топган мол-дунёларингиз, касод бўлиб қолишидан қўрқадиган тижоратларингиз ҳамда яхши кўрадиган уй-жойларингиз сизларга Аллоҳдан, Унинг пайғамбаридан ва Унинг йўлида жиҳод қилишдан суюклироқ бўлса, у ҳолда то Аллоҳ Ўз амрини (яъни, азобини) келтиргунича кутиб тураверинглар».» («Тавба»-24).
«Одамлар орасида шундай кимсалар борки, улар ўзларини Аллоҳга тенг билиб, уларни Аллоҳни севгандек севадилар. Иймонли кишиларнинг Аллоҳга бўлган муҳаббатлари қаттиқроқдир». («Бақара»-165).
 
2. Мандуб ҳижрат.
Агар мўмин ўз юртида динини изҳор қила олса, фарзларни тўла адо этса ва мусулмонларга қарши мушриклар сафида жанг қилмаслиги кафолатланган бўлса, ушбу ҳолатда ҳижрат мандуб-мустаҳаб саналади. Ҳижратга тарғиб этувчи бир қанча оят-ҳадисларга амал қилган ҳолда мазкур ҳижратни мустаҳаб дея оламиз. Юқорида зикр қилинган сифатлар топилган кишидан ҳижратнинг фарзлиги муайян далилларга асосан соқит бўлади. Масалан:
Абдуллоҳ ибн Амр розияллоҳу анҳудан:
«Бир киши Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳузурларига келиб деди:
- Мен сизга ҳижрат учун байъат бергани келдим. Ортимдан ота-онам йиғлаб қолди.
- Орқангга қайтиб, ота-онангни қандай йиғлатган бўлсанг, шундай кулдиргин,- дедилар Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам».  (Насоий ривояти).
Ушбу ҳадис ҳалиги байъат бермоқчи бўлган киши хусусида ҳижратнинг мустаҳаб эканлигига далолат қилади. Демак, у яшаётган ерида динини изҳор қилишга қодир бўлган мўминлардан бўлган, валлоҳу аълам.
Абу Саъид Худрийдан:
«Бир аъробий Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ҳижрат ҳақида сўради. Шунда Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам унга:
- Қўйгин, (яъни ҳижратни қўя тур) ундан кўра айтгинчи, туяларинг борми?
- Ҳа бор.
- Уларнинг закотини берасанми?
- Ҳа, бераман.
- Демак, денгизлар ортида бўлсанг ҳам (яъни ҳижрат юртида эмас, ундан узоқда яшаётган бўлсанг ҳам) амалда давом этавер. Зеро Аллоҳ бирон амалингни зое этмас». (Муттафақун алайҳ).
Изоҳ: Уламолар бу ҳадис шарҳида айтишади-ки, бу аъробий Макка фатҳидан сўнг ҳижрат қилиш ҳақида сўраган, аммо ортида оиласи, бола-чақалари қолиб кетиши эҳтимоли бўлган. Шунинг учун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам унга агар қилаётган амаллари шариатга мувофиқ бўлса, Аллоҳ таъоло уларни ҳижратсиз ҳам чиройли қабул этишини баён қилиб йўл кўрсатганлар.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар:
«Ким Аллоҳ ва расулига иймон келтирса, намозни тўкис адо этса, закотни берса ва Рамазон рўзасини тутса - Аллоҳ йўлида ҳижрат қилиши ёки туғилган юртида қолишидан қатъий назар - уни жаннатга киритмоқ Аллоҳ таъолога ҳақдир». (Бухорий ривояти).
Демак, Аллоҳ таъоло фарзларини ўз юртида тўлиқ адо этишга қодир инсон учун ҳижрат фарз бўлмайди.
Ибн Қудома ёзади: «Куфр юртида динини зоҳир, фарзларини қойим қилиш имкониятига эга ва айни пайтда ҳижрат қилишга ҳам қодир бўлган киши учун ҳижрат мустаҳабдир. У бир тарафдан кофирларга қарши курашиш, биродарлари сафини тўлдириш, уларга ёрдам бериш учун бошқа тарафдан золимлар билан аралашиб юриб, уларнинг сонини кўпайтирмаслик ва улар қилаётган мункарларга гувоҳ бўлмаслик учун ҳам ҳижрат қилиши мустаҳаб. Фақат ўз юртида ҳам динини зоҳир қила олгани учун унга ҳижрат вожиб дейилмайди».
Абу Нуъайм Наҳҳом ҳижрат қилмоқчи бўлганида қавми - Бану Адий уни тўхтатиб қолди. 
- Дининга амал қилган ҳолда шу ерда яшайвер. Биз сени ҳар қандай озордан ўзимиз ҳимоя этамиз. Сен ҳам бизга қилаётган яхшилигингни тўхтатмасдинг,- дейишди улар. 
Гап шундаки, Бану Адий етим-есирлари ва бевалари Абу Нуъайм қарамоғида эди. Шундай қилиб у ҳижратни бироз кейинга қолдирди, сўнг ҳижрат қилди.
«Менинг қавмим менга кўрсатган муомаладан кўра сизнинг қавмингиз сизга яхшироқ муносабатда бўлди. Қавмим  мени (ўз шаҳримдан ҳайдаб) чиқарди, мени ўлдирмоқчи бўлишди. Қавмингиз эса сизни ҳифзу ҳимоясига олди,- дедилар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам».
 
3. На фарз ва на мандуб бўлмаган ҳижрат.
Агар муслим ҳижрат қилишдан мутлақо ожиз бўлса, унинг учун ҳижрат фарз ҳам, мустаҳаб ҳам саналмайди. Ҳижрат қилишни исташи ва ҳаракат қилишига қарамасдан бунга ҳеч қандай чора, имконият ва йўл топа олмаётган ночор мусулмонлар зиммасидан - то ҳижратга қодир бўлгунларига қадар ҳижрат соқит бўлади. Чунки мутлақо чорасиз қолган киши елкасидан мукаллафлик соқит бўлади. 
«Бас, кучларингиз етганича Аллоҳдан қўрқинглар!». («Тағобун»-16).
«Ҳеч кимга тоқатидан ташқари нарсани юклатилмайди». («Бақара»-233).
«Аллоҳ ҳеч бир жонга тоқатидан ортиқ нарсани юкламайди». («Бақара»-286).
Киши бир амалга мукаллаф бўлиши учун аввало ўша амалга қодир бўлмоғи шарт қилинади. Модомики қудрати етмас экан, то қодирлик топмагунча унинг зиммасидан ушбу амал соқит бўлади.
«Фақат бирон чора топишга қодир бўлмай, (ҳижрат) йўлини истаб топа олмаган чорасиз (кекса ёки ногирон) кишилар, аёллар ва болалар бор-ки, бундайларни шояд Аллоҳ афв этса. Зотан, Аллоҳ афв этгувчи, мағфират қилгувчи бўлган зотдир». («Нисо»-98-99).
На бир омон йўл топа олмагани ва на бирон чора қўллай олмагани боис ҳижрат қилиш имкониятидан маҳрум бўлган аёллар, болалар, кекса ва бемор кишилар узрли саналади. 
Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳу айтади: «Мен ва онам Аллоҳ таъоло узрли санаган ночорлардан эдик».
Ибн Қудома ҳам «Муғний»да юқоридаги оятни далил келтириб: «Хасталик туфайли ёки куфр юртида яшашга мажбурлангани боис ёҳуд заифлиги жиҳатидан ҳижрат қилишга кучи етмаган кишилар, аёллар ва болаларга ҳижрат вожиб бўлмайди. Қодирлик топилмагани боис улар учун ҳижратни мустаҳаб ҳам дейилмайди», деб таъкидлаган.
 
4. Ҳижрат қилиш ҳаром бўлган ҳолат.
Ҳижрат сабабли муҳим масолиҳ-манфаъатларга путур етса ва уларни ҳижрат диёрида амалга ошириб бўлмаса, бундай ҳолатда ҳижрат қилиш мумкин эмас. Масалан, дин-диёнатини зоҳир қилишга қодир, фитна-балолардан омонда бўлган киши ўз эътибори ва мавқеидан фойдаланиб кофирларни даъват этиш, заиф биродарларини исломда бардам бўлишга чорлаш ва уларни ҳимоя қилиш каби хайрли ишларни бажара олса, унга ҳижрат қилиш ножоиздир. Агар бундай шахслар ҳижрат қилсалар, бало-офатларга йўл очиб, хайрли ишларга путур етказганлари боис гуноҳкор бўладилар.
Айнан шунинг учун ҳам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам куфр юртида яшаётган Нажошийни Мадинага ҳижрат қилишини буюрмадилар. Бунга сабаб Нажошийнинг ўз юртида қолиши унинг ҳижрат қилишидан кўра мусулмонлар учун фойдалироқ эди. Чунки у Маккадан Ҳабаш юртига бошпана истаб келган саҳобаларни ҳимоясига оларди. Ҳатто у вафот этганида юртида унга жаноза ўқийдиган одам топилмади. 
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам саҳобаларига буюрдилар: 
- Ўзга юртда вафот этган биродарингизга жаноза ўқинглар! 
- Ким у?- сўрашди саҳобалар.
- Нажоший!- дедилар Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам». (Ибн Можа ривояти)
Яна бир ривоятда: 
«Биродарингиз Нажоший вафот этди. Унга жаноза ўқинглар!» (Муслим ривояти)
Имом Шавконий ёзади: «Агар бир кишининг ҳижратдан қолиши кўпчилик мусулмонлар учун фойдали эканлиги аниқ бўлса, масалан унинг амри маъруф ва наҳйи мункар қилишга ёки дин таълимини беришга имкони бўлса, бундай шахснинг динини фитналардан олиб қочиб ҳижрат қилишига қараганда юртида қолиши фойдалироқ бўлади ва ушбу улкан манфаат учун у ҳижрат қилмай туриши лозим. Чунки ҳижрат сабабли бу киши эришадиган шахсий манфаат – агар у ҳижрат қилмаганида мусулмонларга келтириши мумкин бўлган фойда олдида манфаат бўлишдан чиқиб ёмонликка айланади».
Имом Шавконий ифодалаган ҳукм қуйидаги ҳадис доирасига кирса ажаб эмас.
«Одамлар билан аралашиб юриб, улардан етувчи озорларга сабр қилган мўмин одамларга қўшилмайдиган, уларнинг озорларига сабр қилмайдиган мўминдан яхшироқдир». (Ибн Можа ривояти)
Шайхул ислом Ибн Таймийя ёзади: «Мазкур масала қуйидаги умумий қоида таркибига киради: Фойда-зарар, яхшиликлар ва ёмонликлар бир вақтда рўбарў келганда рожеҳ яъни, зарари камроқ, фойдаси кўпроқ жиҳат эътиборга олинади. Агар бир хайрли амал ортидан келадиган зарар кўпроқ бўлса, унга буюрилмайди. Ҳатто фойдасидан кўра кўпроқ зарар келтириши мумкин бўлган хайрли амални қилмоқлик ҳаром ҳисобланади. Албатта бунда фойда ва зарар шариат мезони билан ўлчанмоғи шарт...».
Ҳижратга тегишли масалар
 
Китобимиз янада фойдалироқ бўлиши ва айни мавзуни атрофлича кўриб чиқиш мақсадида келинг, ҳижрат мавзусига доир бир неча масалаларга жавоб бериб ўтайлик.
 
Биринчи масала: Ўтган фаслларда ҳижратнинг қиёматга қадар давом этиши ҳақидаги ҳадисларни кўриб чиқдик. Ўша ҳадислар билан қуйидаги ҳадис ўртасида қандай боғланиш бор деб ўйлайсиз:
«Фатҳдан кейин ҳижрат йўқ. Лекин жиҳод ва ният (қолади). Агар жиҳодга чорлансангиз, (албатта) отланинг!». (Муттафақун алайҳ).
 
Бир қарашда ушбу ҳадис юқоридаги далилларга зиддек кўринади. Бироқ бу ерда алҳамду лиллаҳ ҳеч қандай қарама-қаршилик йўқ. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг «Фатҳдан кейин ҳижрат йўқ» сўзлари олимлар томонидан қуйидагича шарҳланган:
-        Биринчи маъно: Фатҳдан кейин Макка ислом ва омонлик шаҳрига айланди. Энди аввал бўлганидек, бу ердан бошқа юртларга ҳижрат қилишни тақозо этувчи сабаб қолмади. 
-        Иккинчи маъно: Бошқа ҳижратлардан ажралиб турадиган Маккаи Мукаррамадан Мадинаи Мунавварага қилинадиган хос ва муфаззал ҳижрат тугади. Бу мартабага фақат Макка фатҳига қадар ҳижрат қилган муҳожирларгина ноил бўлдилар. 
Қуйида келтирилган ҳадислар ҳам уламоларнинг мазкур шарҳини қувватлайди. 
Мужошеъ ибн Масъуд розияллоҳу анҳу айтади. 
«Мен биродарим Абу Маъбад билан Макка фатҳидан сўнг Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳузурларига келдим.
- Ё Расулуллоҳ, биродаримдан ҳижрат қилишини шарт қилиб байъат олинг,- дедим. 
- (Сен айтаётган) ҳижрат аҳли ўтиб бўлди,- дедилар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам.
- Унда нимани шарт қилиб байъат оласиз?
- Ислом, жиҳод ва яхшилик шартини қўйиб,- дедилар Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам». (Ибн Можа ва бошқалар ривояти).
Ушбу ҳадисдаги "ҳижрат аҳли ўтиб бўлди" деган сўз - "Маккадан Мадинага қилинадиган хос ҳижрат вақти ўтди. Бу мартабага Макка фатҳигача ҳижрат қилганлар эришди. Макканинг фатҳ этилиб ислом ва омонлик юртига айланиши билан бу яхшилик эшиги беркитилди", деган маънони англатади.
"Фатҳдан кейин ҳижрат йўқ", жумласини Нававий қуйидагича шарҳ қилган:
«Аслида, дорул-ҳарбдан дорул-исломга ҳижрат қиёматга қадар мавжуд бўлади. Аммо бу ҳадисни уламолар икки хил тушунтирадилар: 1) – Фатҳдан сўнг Макка ҳам ислом ерига айлангани боис энди у ердан ҳижрат қилинмайди. 2) – Афзал, муҳим ва фарз бўлган ҳижрат муддати Макка фатҳ қилиниши билан тугади, бу ҳижратни ўз вақтида бажарган аввалги муҳожирлар бошқалардан тамомила фарқ қиладилар (яъни ана шу афзал ҳижратни қилган муҳожирларга фазлда ҳеч бир муҳожир баробар бўлолмайди)».
Ибн Ҳажар шарҳи: «Маккада яшаган мусулмонларга фарзи айн саналган – уй-жойларини тарк этиб, Мадинага йўл олиш шарт қилинган ҳижрат - тугади. Бироқ жиҳод учун ватанни тарк этиш ҳечам йўқ бўлмайди. Шунингдек, куфр еридан қочиш, илм қидириш ёҳуд динини фитналардан сақлаш каби солиҳ мақсадларда ҳижрат қилиш ҳамда шу нарсаларни ният қилиш қиёматгача боқийдир».
Ибн Арабий ёзади: «Ҳижрат дорул ҳарбдан дорул исломга қочиш демакдир. У Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам замонида фарз эди. Пайғамбаримиздан кейин хавф-хатар домида қолганлар учун давом этди. Фақат Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга етишиш мақсадида қилинган ҳижрат тугади».
Ибн Таймийя ушбу ҳадислар тўғрисида шундай дейди: 
«Фатҳдан кейин ҳижрат йўқ. Лекин жиҳод ва ният (қолади). Агар жиҳодга чорлансангиз, (албатта) отланинг!» ва «Модомики жиҳод бор экан, ҳижрат тўхтамайди» ҳадисларнинг иккиси ҳам - ҳақ. Биринчи ҳадисдан мурод – Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам даврларидаги маълум ҳижрат, яъни Макка ва бошқа шаҳарлардан Мадинага сари ҳижратдир. Ушбу ҳижрат Макка ва бошқа ерлар куфр ерлари бўлган, иймон эса Мадинада тўпланган бир вақтда машруъ эди. Ўшанда куфр диёридан ислом диёрига ҳижрат қилиш бунга қодир ҳар бир мусулмонга вожиб эди. Кейин Макка фатҳ этилиб ислом ерига айланди, қолган араблар ҳам исломга кириб уларнинг ҳам ерлари ислом ватани бўлди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: "Фатҳдан кейин ҳижрат йўқ", деб айтдилар. 
Аммо мўминнинг куфр ва маъсият еридан ислом ва тоат-ибодат юртига ҳижрат қилиши- худди унинг куфру маъсиятдан тавба қилиб иймон ва ибодатга қайтиши сингари - Қиёматга қадар давом этаверади. Зеро Аллоҳ таъоло айтади:
«(Муҳожир ва ансорлардан) сўнг ҳижрат қилган ва сизлар билан бирга жиҳод қилган зотлар - ана ўшалар сизлардандир». 
Бир гуруҳ салаф уламолари ушбу оятда зикр қилинганлар қаторига қиёматга қадар иймон келтирган, ҳижрат қилган ва жиҳод қилган барча мўминлар кириб кетади, дейишган».
 
Иккинчи масала: Юқорида дорул куфр ёки дорул ҳарб ва дорул ислом деган иборалар ўтди. Хўш биз нимага асосланиб бир юртнинг дорул ислом ёки дорул куфр эканини аниқлаймиз?
 
Дорул ислом деб - ислом аҳкомлари билан ҳукм юритиладиган ва ислом шариати устун бўлган ерни айтилади. Агарчи, аксарият аҳолиси мусулмонлардан бўлмаса ҳам.
Дорул куфр ёки дорул ҳарб эса - куфр ҳокимияти ғолиб бўлган ва куфр ҳукми устун бўлган ердир. Агарчи аҳолисининг аксарият қисми мусулмонлардан бўлса ҳам.
Ибн Қаййим ёзади: «Жумҳур сўзига биноан мусулмонлар қўним топган ва ислом аҳкоми жорий бўлган юрт дорул исломдир. Ислом диёрининг ёнида бўлса-да, ислом ҳукмлари жорий этилмаган юрт дорул ислом ҳисобланмайди. Маккага анча яқин бўлган Тоиф ҳам, шунингдек соҳил бўйи ерлари ҳам Макка фатҳи билан дорул исломга айланиб қолгани йўқ».
Шавконий ёзади: «Қаерда, кимнинг сўзи олий бўлса, шунга қараб ҳукм чиқарилади. Агар бир юртда буйруқ ва таъқиқ ҳуқуқи мусулмонлар қўлида бўлса, яъни, у ердаги кофирлар ислом аҳлидан берухсат ўз куфрларини зоҳир эта олмасалар, бу юрт дорул исломдир. Бундай юртда айрим куфр хислатларининг кўриниши уни дорул ислом ҳукмидан чиқаролмайди. Чунки бунга сабаб кофирларнинг шон-шавкати эмаслиги аниқ. Ахир ислом ўлкаларидаги яҳудий, насоро ва бошқа зиммийлар ҳолати шундай эмасмиди?! Қайси ерда бунинг акси бўлиб, куч-салтанат кофирлар қўлида бўлса, ундай юртнинг ҳукми - дорул куфр бўлади».
Ибн Қудома ёзади: «Қайси ўлка аҳолиси диндан қайтиб, ўзларига исломдан бошқа ҳукмни қабул этса, бу ўлка дорул ҳарб ҳисобланади. Уларнинг муртадликдан кейин дунёга келган фарзандлари асир олиниб, мол-мулклари ўлжа қилинади. Ислом амири уларга қарши уруш очиши лозим бўлади. Шунинг учун Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳу саҳобалар билан бирга аҳли риддага қарши уруш қилди. "Биз учун у ер куфр аҳкомларини жорий этилган кофирлар юртидир"- деди Абу Бакр розияллоҳу анҳу. Шу билан муртадлар яшаган ерлар дорул ҳарб деб эътибор қилинди».
Саййид Қутб «Зилол»да ёзади: «Ислом назарида ва мўмин эътиқодида бутун дунё фақат иккига бўлинади: дорул ислом ёки дорул ҳарб. Бундан бошқа учинчи бир тараф бўлиши мумкин эмас. Мусулмон ҳокимлар қўл остида яшаётган ва ислом шариати жорий бўлган юрт - дорул исломдир. Дорул ислом аҳолисининг ҳаммаси мусулмон бўлиши ҳам, ярми мусулмон, ярми эса зиммийлардан ташкил топиши ҳам ёҳуд бутун аҳолиси зиммий бўлиши ҳам мумкин. Муҳими  -  юрт дорул ислом деб аталмоғи учун у ерда ислом ҳукмлари ва ислом шариати татбиқ этилмоғи шарт. 
Ислом аҳкомлари татбиқ этилмаган, ислом шариати ҳукм қилмайдиган юрт – дорул ҳарбдир. Дорул ҳарб аҳолисининг ҳам кимлардан ташкил топган бўлиши аҳамиятсиздир. Дорул ҳарб аҳолиси ўзини мусулмон деб санаши мумкин ёки фақат аҳли китоб ё бошқа кофирлардан бўлиши ҳам мумкин. Бу ерда ҳам юртнинг куфр ё ислом диёри саналишидаги асосий мезон - ислом аҳкомлари ва шариат татбиқининг йўқлигидир. Яъни, ушбу асосга биноан мусулмон жамоа учун бундай юрт дорул ҳарб деб ҳисобланади».
Шайх Ҳасан Банно ёзади: «Ислом ҳеч шубҳасиз дин ва давлатдир. Соддароқ қилиб айтадиган бўлсак, ислом инсоният таълими ва ижтимоий аҳкомлар таълимини ўзида жамлаган бир раббоний шариатдирки, унинг ҳимояси, ёйилиши, мўминлар орасида татбиқ этилиши ва иймон келтирмаган одамларга етказилиши давлат устига яъни, мусулмон жамоасининг раҳбари зиммасига юкланган. Айни аҳкомлар ҳимоясини таъминлай олмаган ҳоким исломий ҳоким эмас. Ислом шариатини беэътибор ташлаб қўйган давлат ислом давлати эмас. Агар исломий жамоа ёки уммат исломнинг оёқости қилинишига рози бўлса, бундай жамоанинг исломийлиги фақат тилидагина қолади, у ислом жамоати эмас».
Муҳаммад Қутб ёзади: «Жумҳур уламо сўзига биноан қаерда қайси қайси ҳукм юритилишига қараб юртнинг ислом ёки куфр юрти эканлиги аниқланади.
Аксарият аҳолиси ғайридин бўлса-да, шариат ҳукми юритилган жой дорул ислом ҳисобланади. Шунинг учун аҳолиси асосан мажусийлардан ташкил топган Ҳиндистон ҳам бир пайтлар шариат ҳукми юритилгани учун дорул ислом саналган. Аҳолисининг асосий қисмини мусулмонлар ташкил қиладиган юртда Аллоҳ шариати ҳукм юритмас экан, бу юрт дорул ҳарбдир. Агар у ердаги мусулмонлар динларидан қайтган бўлсалар, улар юрти муртадлар ери дейилади».
Бироқ, мазкур диёрларнинг дорул ҳарб ва дорул куфр деб аталиши у ердаги жами аҳолининг кофир ва муртадлигини англатмайди. Бинобарин уларга кофир ёки муртадга қилингандек муомала қилинмайди. Уларнинг орасида мўмини ҳам, кофири ҳам бор. Ҳар бирига ўзига хос муносабатда бўлмоқ лозим. 
Мардин шаҳрида ҳокимият ва куч-қудрат кофирлар қўлида эди. Айни пайтда унинг аҳолиси мусулмонлардан ташкил топган эди. Шайхул ислом Ибн Таймийядан ана шу шаҳар хусусида сўрашди:
- У ер дорул куфр ва дорул ҳарб саналиб, аҳолисига куфрга қилинган муомала кўрсатиладими ёки аҳолисининг аксарияти мусулмонлиги назарда тутилиб у ерни дорул ислом дейиладими?
Шайхул исломнинг жавоби қуйидагича бўлди:
«Мусулмонларнинг Мардин ёки бошқа ерда яшашларидан қатъий назар қонлари ва моллари ҳаромдир. Агар Мардин аҳли у ерда ўз динларини зоҳир қилишдан ожиз бўлсалар, уларга ҳижрат қилиш вожиб бўлади, мабодо динларини зоҳир қилишга қурбилари етса, у ҳолда улар учун ҳижрат мустаҳаб. 
У ерда яшовчи мусулмонлар дин душманларига моллари ё жонлари билан ёрдам бермоқлари ҳаромдир. Улар ўзларини панага олибми, бирон баҳона топибми - қандай қилиб бўлмасин - бу ҳаром ишдан тийилмоқлари шарт. Агар кофирга ёрдамчи бўлиб қолмаслик учун ҳижратдан ўзга чора тополмасалар, уларга ҳижрат қилиш фарзи айн бўлади. 
Мардинликларнинг ҳаммасини мунофиққа чиқариш, уларни ҳақорат қилиш мумкин эмас. Зеро мунофиқларнинг сифатлари қуръону суннатда аниқ баён қилинган ва Мардин аҳлининг фақат бир қисмигина ушбу сифат остига кириши мумкин. 
Бу шаҳарни дорул ислом ҳам, дорул ҳарб ҳам деб бўлмайди. Бу учинчи тоифага мансуб бир шаҳар бўлиб, мусулмонларига алоҳида, шариатдан бош тортганларига алоҳида муомала қилиниши керак. Чунки бу ер ислом ҳукмлари жорий бўлган дорул ислом мақомида ҳам, аҳолиси кофирлардан ташкил топган дорул ҳарб мақомида ҳам турмайди».
Аксарият ислом шаҳарларидаги аҳвол юқоридаги зикр қилинган Мардин шаҳридаги ҳолат билан бир хил бўлгани боис, Ибн Таймийя фатвосини уларга нисбатан ҳам қўллаш мумкин.
Шаҳарлар ҳамиша ҳам бир хил сифатда ва ҳолатда туравермайди. Худди инсон баъзан кофир ё фосиқ бўлиб, сўнг мўминга айлангани ёки аксинча бўлганидек, шаҳарлар ҳам баъзан дорул ислом, базан дорул куфр номини олади. 
Шайхул ислом Ибн Таймийя ёзади:
-        Дорул ислом, дорул куфр ва дорул фисқ сифатлари ҳеч қачон ўзгармайдиган таъриф эмас. Шаҳар аҳолисининг ҳолатига қараб мазкур сифатлар ҳам ўзгариб - ўрин алмашиб туради. Тақводор мўминлар ватан тутган ер - дорул ислом, кофирлар маконига айланган жой эса - дорул куфрдир. Фосиқлар яшаётган ер фосиқлар юрти деб аталади. Бир ер аҳолисининг сифатлари ўзгариши билан ер номи (яъни, мўминлар юрти, кофирлар ери каби номлар) ҳам ўзгаради. Аллоҳ таъоло айтади:
«Аллоҳ (бир) қишлоқни зарбулмасал қилди: (У қишлоқ) тинч-омон, хотиржам эди».
Ушбу оят дорул куфр бўлган Макка хусусида нозил қилинган. Макка Аллоҳ таъолога ер юзидаги энг суюкли шаҳар. Оятда шаҳарни «тинч-хотиржам» дейилганда - табиийки шаҳарнинг ўзи эмас, унинг аҳолиси назарда тутилган, демак шаҳарлар бамисоли одамлар кабидир. Инсон баъзан кофир, баъзан мўмин, баъзан фосиқ ва баъзан тақводор бўлганидек, жойлар ҳам аҳолиси эътибори билан турланиб туради. 
 
Учинчи масала: Ҳижрат фақат дорул куфрдан дорул исломга қилинадими ёки унинг бошқа кўринишлари мавжудми?
 
Ҳижратнинг ўз сабаблари, ғоялари бор. Қачон ушбу сабаблар ва ғоялар вужудга келса, ҳижрат муаммоси ҳам вужудга келади. Бинобарин, ҳижрат фақат дорул куфрдан дорул исломга қилинадиган сафар эмас. Ҳижрат дорул куфрдан дорул исломга, мураккаб куфр еридан соддароқ куфр юртига, зулм ва фосиқлик авж олган макондан зулм камроқ ерга, хавф-хатар бор жойдан тинч-хотиржамлик диёрига - шариат қоидасига биноан енгилроқ зарарга рози бўлиб, кичик зарар билан улкан зарарни дафъ этиб - ҳижрат қилиш мумкин. 
Имом Шавконий ёзади: «Ҳижрат ёлғиз куфр еридан бўлиши шарт этилмаган. Қаерда мункар тантана қилса ва амри маъруф, наҳйи мункар қилиш имкони бўлмаса, ҳаромхўрларнинг таъзирини берадиганлар топилмаса, мўмин бандага бундай ердан жони ва динини қутқариб қочмоқ вожиб бўлади. У қурби етса, маъсият авж олмасдан бошқа бир ерни ватан тутади». 
Демак, бир ўлкада жойлашган икки шаҳарнинг биридан иккинчисига, бир қишлоқдан бошқасига ва ҳатто бир маҳалладан қўшни

kongil qoysa sigmaydi dartlar oyni uzib olib beraolmayman dil ezilar qiynalar dardlar bir yarimta gapira olmayman shu damda boynimda gunoh gunohimni yashira olmayman chechan zodlar qilgan soroq bir yarimta gapira olmayman bir boshimda min bir muddao dadam ruhin chaqira olmayman begonaga ishonib aslo bir yarimta gapira olmayman.
mehir oqibat haqida jim jimador sozlarbilan saotlab gapirishni hammamizham eplaymizu ammo dunyodagi bittayu bitta samimi dostimiz bolgan onamizgayam oqibat qila olmaskanmiz onalar farzandini mendan keyin qolib bahtli saodatli  yashasin birovdan kam bolmasin deb mehribonlikqilsa bizchi onamizga kel endi shu kampirni tort beshkinligi qoldimi yoqmi kocha koyda
meni mahtab gapirsin deb oz obroyimizni oylab oqibat qilarkanmiz sozlarim sizlarga ogir botib dilingizga ozor yetgazgan bolsam gaplarimning isbotini qabristondan borib koring qabristondan,bahor devorlarning oppoqlaridan emas yoki sizu biz yashayotgan koshonalardan emas,bahor qabristondan boshlanadi osha qabristondagi qimmat baho mar mar toshlardagi bitilgan
sozlarga etibor bering,(onajon doimo qalbimdasiz onajon konglingiz bizga jon fido e"voh"taqdir sizdan ayladi judo)lekin har gal shu sozlarni oqiganimda yurak bagrimni bir savol ezadida marhumalar tirikligida onajon degan sozni bir martagina oz qulogi bilan eshitganmikin lekin baribir onalarga qaytadan jon ato etilganida birorta ona farzandini yomonlab gapirmasdi aksincha
ularni maqtab gapirgan bolardi.
bir kuni  payganbarimiz muhammad s.a.v.marhumlarni ziyorat qilmoq uchun qabristonga boribdilar bir qabir yonidan otib ketayotganipayitlarida bir qabir ichidan nolali bir faryod eshtilibdi,(alovda yonyabman alovda dardimmi eshitmas parvardigorim) ortiga qaytida  payganbar shu dam buyurdi makkani ahli jonga (qabristonga borib har bitta odam otirsin oziga tegishli qabir yoniga)
qarasa nolali qabir yoniga choq tushib otirmush mushti par kampir onadan soradi sarvari oqil (bu qabirda kiming bor ey muhtaram zod) oglim oglim dedi ona lekin bunday farzandan be zorman noroziman  yo rosululloh,rosululloh ham sordi yaratgandan(pardani kotargin yo qodir alloh)parda kotarildi ona qarasa alov bilan tolganmish oglini qabri onaning kozidan yosh emas oqizb qona
yaratganga uchdi onaning zori bor hudyo karami keng hudoyo shuncha azoblarda qolmushmu bolam mehring darih tutma boqqin qiyoyo roziman men undan rozi bol senham,alov tindi shu dam oglon qabrida dozoh alovi bor ona qahrida unutmang mehrida jannat malhami eeh birodar bu dunyoning eng songi bir savoli bor,seni qabirga qoygandan song kimdir savol beradi (haloyiq
marhum qanday odam edi)shu dam yahshiligin eslaguchi zod bolsizn yahshi odam edi deyishlari nasib roz aylasin.

Bismillahir Rohmanir Rohiym! 
 
8 mart hammamizning qon-qonimizga singishga ulgurgan "ajoyib" kun. 
 
Nega? 

Bu bayram 1911 yildan e'tiboran, Germaniyalik feministlar rahbari yahudiy ayol Klara Tsetkin tashabbusi bilan "Xalqaro xotin-qizlar kuni" kuni deb e'tirof etilgan. Feministlar - Evropada ayollarning haq-huquqlari uchun kurashuvchi harakat bo'lib, uning a'zolari asosan fohishalardan(!) iborat edi. Ular fohishaxonalardagi ayollarning xo'rlanishi, kaltaklanishi va ayanchli ahvolidan norozilik bildirib, o'z muammolariga mutasaddilarning e'tibor berishini talab qilib namoyishga chiqqanlar. 

Ularning erishgan yutuqlari bizlarga muslimalarga nimalar berdi? 
Aslida ular talab qilib chiqgan ayollar haq-huquqlari ularga ko'rsatilajak izzat Islomda 14 asr ilgari tayinlangan edi: 

“Biz insonga ota-onasini (ya'ni ularga yaxshilik qilishni) amr etdik. Onasi unga ojizlik ustiga ojizlik bilan homilador bo'ldi (ya'ni qornidagi homila kattargan sari onaning holi qurib, zaiflasha borur) uni (ko'krakdan) ajratish (muddati) ikki yilda (kelur). (Biz insonga buyurdikki), «Sen Menga va ota-onangga shukur qilgin! Yolg'iz O'zimga qaytajaksan!” (Luqmon:14) 

“Homilador ayolga kunduzi ro'za tutib, kechasi namoz o'qiydigan va Alloh yo'lida jang qiluvchi mujohid savobi yoziladi”. 
“Jannat – onalar oyog'i ostidadir” 

“Ey Allohning elchisi! Mening eng ko'rkam suhbatimga haqli kishi kim?” “Volidang” degan javob bo'ldi. Savol uch bora takrorlaganida ham “Volidang” degan javob bo'ldi. 

- «Mo’minlarning eng to’la ishonchlisi xushxulqlisidir. Sizlarning yaxshilaringiz ayollarga, zavjalariga yaxshi muomalada bo’lganlaringizdir». 

- Payg’ambarimiz (s.a.v.): «Ayollar xususida Allohdan qo’rqingiz. Zero, siz ularni Allohdan omonat o’laroq olgansiz», deganlar. 
- Xotinlarning itoatsizligidan qo’rqsangiz, avvalo ularga nasihat qilingiz, so’ng (bu ta’sir qilmasa,) ularni yotoqlarida tark etingiz, so’ngra (bu ham kor qilmasa,) ularni uringiz. Ammo sizlarga itoat qilsalar, ularga qarshi (boshqa) yo’l axtarmangizlar(Niso 34).
Izoh: (Alloh taolo hech bir ishni behikmat qilmaydi. Jumladan, erkak kishi oila rahbari bo'lsa va u o'z rahbarligini shariatda ko'rsatilgandek ado etsa, bunday oilalar baht-saodatga sohib bo'lmoqda. Bu ko'rsatmaga yurmagan oilalar esa, bahtsizlikka uchramoqda, shundaylardan tashkil topgan jamiyatlar ham bahtsizlikka duchor bo'lmoqda. Bu yerda gapni cho'zib o'tirishning hojati bo'lmasa kerak. Mo'mina, soliha ayollarning tabiatida eriga itoatkorlik bordir. Biz «itoatkorlik» deb tarjima qilayotgan so'z oyati karimada «qonitatun» lafzi ila kelgan. Bu so'z o'z irodasi, rag'bati va muhabbati ila itoat qilish ma'nosini anglatadi. Demak, mo'mina, soliha ayollarning erlariga itoati o'z masuliyatini tushungan holdan kelib chiqqan bo'ladi. Qo'rqqanidan, majburlashdan yoki boshqa biror bosqindan emas. Bu itoat o'zini tushungan, hayotdagi o'rnini, vazifasi va mas'uliyatini his etgan go'zal insonning itoatidir)


- Shuningdek, ayollarga ham erlariga ozor bermaslik amr etilgan. 

- Islomda ayol va bolalarni o’ldirish ma’n etilgan. Qur’oni karimda shunday marhamat qilinadi: “(Ey insonlar), bolalaringizni qashshoqlikdan qo’rqib o’ldirmangiz, ularga ham, sizlarga ham Biz rizq berurmiz. Ularni o’ldirish, shubhasiz, katta xatodir” («Al-Isro», 31). 

- Ayollarning ilm olishlari. 
Rasululloh (s.a.v.): “Ilm talab etmoq har musulmon erkak va ayol uchun farzdir”, deb buyurganlar. 
Payg’ambarimiz (s.a.v.)ning yana bir ayollari hazrati Zaynab (r.a.) ham o’sha zamonaning buyuk faqihi (huquqshunosi) edi. Madinada esa Binti Abi Salama (r.a.) fiqh sohasining bilimdoni edi. 

- Ayollarning haqlari. Hazrat Payg’ambar (s.a.v.) aytganlar: “Ayollarning erkaklar zimmasidagi haqqi yaxshi taom va kiyim berishlaridir”. 

- “Rasululloh (s.a.v.) bunday deb aytdilar: “Kimki Alloh taologa va qiyomat kuniga iymon keltirgan bo’lsa, qo’shnisiga ozor bermasin! Shuningdek, ayollar bilan doimo yaxshilikcha maslahatlashingizlar”. 
8-mart musulmonlar bayrami emas!