Ситиьии, сан,а урдук таьым, карьера5а кэмэ - бу барыта бу сиртэн кэлэр. Пирамида мыраан. Былырыын икки сыл киллэрбэтэ5э - быйыл ын,ыран ылла.
     Кэлбиппит буоларын курдук -кир бэх бэ5этэ -дьон наада буолбат сири киттитэбит диэн. Ытык сир да диэн тургутунан кэрбэттэр. Бу сылдьыбыппытын кэннэ эссэ автобустаах, ус массыыналаах бараннар шашлыктаан абыранаары уот ыытан баран куотаан хаалбыттар. ааьан иьэн "киирэн кэрбут киьи -нуэмэрдэрин хаартыска5а туьэрбит киьи -дии санаабытым.Оттон -дьэ эн эрэ хомуйбут буолан,н,ын сири -дойдуну барытын эн эрэ баьылыы олороору гына5ын дуо!"-диэммин тохтоппутум бэйэбин. Дьин,инэн киирэн туьэрэн ааспытым буоллар -билигин уот ыыппыт дьон биллиэ эбиттэр! Бэйэни иьиллэммэт диэн ити баар!

     Бэхпутун хомуйдубут, "Ыттан тахсарбыт дуу, суо5а дуу" -дии олордохпуна -арай урдубутугэр кэлэн икки элиэ элиэтээ да элиэтээ буолла.Уонна тыа быыьыттан суордар дэлби ыксаппыт курдук сан.арсан бардылар. "Бардыбыт" -диэн суурэн тахсыбыппыт эрэ баар буолла. Атахпыт эрэ, сиспит -барытын умнан туран. Олох кырдьа5астарбыт, кыамматтарбыт - кыйа тааьыгар бардылар, Куннэй сирдээтэ.


Куннэй саамай урдук эттуттэн тахсан кэллэ, эмээхситтэрин тааска тириэрдэн баран.


    Оргууй сиэттиьэн тустубут. Хата суоппар уолаттарбыт кыьал5алаах со5устарга кэмэлэстулэр.


Улэбитин он,орон, чэйдээн баран "Орто Дойдуга" бардыбыт. 



Биьигини кэллилэр диэбит курдук бу павлин кэрэ кутуругун арыйда.

"Гадкий утенок" -сахалыы...


Быйыл ньургуьун сур эрдэ тылынна. Бу кун сып сылаас буолан кэрэн турдахха хамсыы -хамсыы арылыннылар.

     Ус Хатын.н,а Туэрт Халлаан мьын утары Санаа араарар мас баар - саьа со5ус турар буолан киьи мээнэ кэрбэт, биьиги да бу маьы Туэрт Халлаан маьын булан баран 2 сыл буолан баран булбуппут.


Иччитэ кэллэ



Егор бастакы долгутуулаах -хомуһуннаах хомуьунан алгыс кэтэ5уутэ


Куэх сирэмн,э уктэнэрбит чугаьаата

   
  Айыл5а дьиктитэ, кэрэтэ баар м анна Ус Хатын, сиригэр. Ус баара5ай хатын,ы кытта туэрт халлааны кытта ситимниир баара5ай аал Кудук. Туэрт Халлаан диэн -туэрт хайысха , Туэрт Халлаан диэн- туэрт хайысха Айыыхыттара. 


Бу маннык дьикти, бу маннык күүстээх маска дьон кэлэрэ санаатахха да угус буолуо, сорохтор анаан минээн кэлэллэр, сорохтор дьуьунун дьиктиргээг тохтууллар. Ус сыллаа5ыта силигилии уунэ туран -ким эрэ ыарыытын, кыьал5атын ыраастаан, эмтээн от ыйын угэнигэр бу мас хатаан хаалбыта... 


Силиьин мээнэ тэпсимээри икки сыл сылдьыбатыбыт, ыраа5ынан сылдьан кэрдэьэн, алгыс ал5аан былырыын маспыт ан.ара тиллибитэ, быйыл иккис ан,ара онон манан кэ5эрэн эрэр курдук кэрдум бэ5эьээ.

    Ааспыт эрэбулгэ Матвеевнаҕа баран эмтээх от туьунан кэпсээнин истэн баран, ба5арбычча Сото5о баран кэллибит. Соторутаа5ыта Суоттуга сылдьыбыппыт, Аанчыкпыт СМататтан кэлбитэ -барыта ситимнэниэхтээх курдук буолан биэрдэ. Такси ын,ырдыбыт да-бэьиэ буолан ун,уор кэтутэ турдубут.     Урукку Сото сиэдэрэй да этэ. Урукку тутуулартан алта кырыылаах ампаар хаалбыт-сылгыьыттар куруэлэрин муннуга буолан турар. 
      Хайдах эрэ уруккуну кэруэххэ ба5арыллар курдук этэ... санаабытыгар ол турар буолан -туохпут эрэ итэ5эс курдук. 
      Аара суолга саламанан хас да маьы бэлиэтээбиттэр -артык маьа -Бүотүр Афонскай маьа диэн.
     Тохтоон аартык иччилэрин аьаттыбыт, хаартыскаҕа түстүбүт.




      Тиийбиппит сылаас бо5ото -каток баар -ортотугар муустан он,оьуллубут Манчаары атынан котутэн иьэр.
     Убайбыт Бахылай улэ бо5ото ыыппыт -биир сыыр ихин барытын хастарбыт, булуус он,отторбут. Иьэ уот-дьэргэлгэн бо5о -киьи астныах.
     

О5олор кыьанан араас элбэх муус он,оьук он,орбуттар -кэрэлэрэ сурдээх.

    Сахабыт биир история5а киирбит ытык сирэ - Суотту сирэ -Сууллар мыраан. Бу манна сахалар барыбыт ытык мааны убайбыт _Суорун оҕонньор эйдэбунньук музей тутан тэрийэн хаалларбыт сирэ сааскы кун сыламын кытта эмиэ улэлээн эрэр. С6пк6 со5ус -наьаа эрдэлээбэккэ суолга туруммут буоламмыт -кун сылыйарын са5анаа тиийдибит. Ол иһин наһаа тонмотубут. музейдара оттуллубат эбиттэр -уорааннаах баҕайы. Урут хайдах эрэ тоорбун өйдөөбөппүн.

Баай ыал, туос ураьаларыгар мааны кыыстарын хаппахчыта.


Чочуобуна5а киирэн сурэхтэммиттиин, сурэхтэммэтэхтиин бары чумэчи туруордубут-чэ, учугэй буолар буоллубут диэн уэрдубут -кэттубут.


Абакаяда Сучу сатыылаабыт Сэмэнин кэтэспит сиригэр -биьиги эмиэ сатыылаатыбыт, Абакаяда курдук сананан баран... хаамса тустубут. хатыыскалааччылар хатыыскалаатылар, ким буранынан, ким пласмаас олбо5унан -дьиэбитигэр уэрэ -кэтэ тэннэрбут са5анаа куммут дьиэлэммит этэ.

Бу сир дьиктитэ диэн -бэлиэ кэрэ уэрэтэр. Хаьан эрэ сан.а чараас эйгэ5э улэлээн эрдэхпинэ -бу сиргэ эрэбул аайы суурэн  кэриэтэкэлэрим, биир да экскурсовода суох бэйэм да гидтыахпын сэп -уонна сууллар мыраан диэки хаамтаран бастаан кэлбит нууччалар сылдьыбыт сирдэрин кэрдэруэхпун син... Бу сир дойду -барыта кэрэ -истэ уэрэтэр.

    Томороон тымныыларбыт ааьаннар сааскы ылаан,ы куннэри ахтан, ааспыт эрэбулгэ Хан,алас биир ытык сиригэр - Турук хайа5а бара сырыттыбыт.    Массыынабыт сарсыарда 8 чаастан хомуйан- 9 са5анаа айан.н, туруннубут. Айаннаабатах да ырааппыт, кыьыны быьа туэр истиэнэ иьигэр баппакка, ыгылыйан, ыараан Луутэн,э ыраас салгынын тыынаары массыынабыт кынаттаах курдук кэтэр. 
     Санаабар Коля массыыната кыара5ас ба5айы, эргэтэ да бэрт курдуга - дьэ бу кун куруэ5э хааллан турбут соно5ос курдук кэттэ. 
      "Кафе -граница" тохтоон сирбитин аһаттыбыт, ити сири эруу сэбулээбэппин, сугуруйэр сирин хайдах эрэ ар5аа диэки тутаннар, дьону сыыьа хамнаталлар... арай кыьын устата уларыйыыта (сугуруйэр сирдэриттэн ырааппакка) сан,а кибис киэн, туалет туппуттар. Тэьэ эрэ дьон абыранар. Былырыын сайыны быьа ыктарбыппыт.
     Тургэн улугэрдик Покровскайга тиийбиппит эрэ баар эбит, уолбут суолун билбэт буолан хайдах эрэ куораты эргийэ айанныыр дии санаатым, куорат ортотунан чугас дии сатыырбын истибэт. Оннук эргийэн эргийэн эбэ5э кэллибит. Элиэнэ эбэбит барахсан киэн, туоната муус ман,ан кулумнэс хаарынан кэрустэ - дьыбар этэн эрэр кэмэ буолан дьикти салгын унаарар. Эбэбитигэр кэьиибитин уунан, күндүлээн, суолбутун арынан баран Дьэппэн диэки анньа турдубут.
     Иккис Дьэппэн.н,э Уэьээ Бэстээ5инэн эбэни туораатын да дэриэбинэ5э кэтутэн киирэ5ин. Манна талахтар быыстарынан айаннаатыбыт а5ай, урэхтэр эбиттэрэ дуу, протокалар эбиттэрэ дуу, элбэх ба5айы урэхтэри туораатыбыт дии санаатым. Кэрдэххэ туох да кэстубэт, ырыых ыраах дьиэлэр буруоларын кэрэн суоппарбын кытта уэрдубут (ханна да кэлбиппит биллибэт, суолбутун иккиэн билбэппит). Бу Дьэппэн.н,э Петрова татьянаны дьуэгэтин кытта ылыахтаахпыт. Син дьоммутун буллубут уонна Турук диэки туруулаьан айанныы турдубут. Дьэппэнтэн эмиэ чугас эбит, син карьер баар буолан суола учугэй. Турукка туоруур суолга массыынабытын хаалларан баран кыратык сатыы хаамтыбыт. Наьаа курдьук хаарга суолбутун хаалларбатыбыт, буоларын курдук биьиги иннибитинээ сылдьыбыттар - хаарынан сабыллан эрэр массыына суола баар. Айаннаан кэлбит массыынабыт санитарка эбитэ буоллар, то5о солоон тиийиэ эбиппит.
     Бу сирбит туьунан кыратык кэпсээтэххэ Луутэн,э урэх урдугэр турар со5отох туруу таас. Невердыыр суолунан тиийдэххэ - оруобуна ол таас урдугэр тиийэ5ин. манна былыр былыргыттан ойууттар, уда5аттар мин,элэрин тутан кыырар сирдэрэ, мээнэ туруору эрэ буолбакка - дьон туругун уларытар Ытык Сир.
      Салгын сии кэлбит дьон сатыы хаамтахпыт дии. Гынан баран наьаа тугэххэ киирбэтибит - кыьын куруэттэн ким да ырааппат эбит.


    Куммут куэрэйэ кэтэн, халлааммыт арыллан биэрдэ. Алгыспытын са5алаабыппытыгар сып сылаас буолла, чуумпу - бары иһийэн истэн турдулар, куммут уота кулум чалым, алака чалака оонньоон кустук эн,унэн сандаарда а5ай. Бу кэрэтиэн, сырдыгыан, сылааьыан, наьаа да киьи ахтар бу дьикти тугэни, бу утуэ кэми... Хайдах сэбиэскэй кэмн,э маннык алгыс кэтэхпэккэ сылдьыбыппыт буолла.


    Алгыс кэнниттэн хаарга унту буккуллан, умса - тиэрэ тарайан. "Умсун - диибин,- хаар тугэ5ин булуохтааххыт, кыраьа хаарын " - диибин. бары кулэ -кулэ сирэйдэрин хаарга батары анньан баран сыталлар. Арай Сережа эрэ, куннэй о5ото -сэпкэ умсар, эмэьэтэ эрэ кэстэр. Ким да сатаабата. 


Өссө кыратык сылдьа, хаарытска5а туьэн баран 2 Дьэппэн.н,э "Самартай" -музейыгар айаннаатыбыт.

     Самартай музейыгар кууппуттэр, кэтэьэ сылдьаллар эбит -эрдэттэн кэпсэпиппит. Урут бу музейга сылдьыбытым, 4-5 сыллаа5ыта, син экспонаттара уларыйаллар эбит.
Үөрэ кэрбуппут- урун, кэмус ын,ыыр - былыргы баайдар сакаастаан анаан минээн ойуутун ыраах сирдэринэн атыылара -кутуулара тар5аннын диэн он,орбуттара эбитэ дуу, хайда5а эбитэ буолла -жираф уонна страус ойуулаах -уонна бигэргэтэн иннэ диэн суруйбуттар. Сэ5эрбэр - махтайарбар буолан хомойуох иьин хаартыска5а туьэрбэтэх эбиппин.
    Эссэ биир дьикти баар

Бу чороон да ымыйа да буолбатах -"чороонко" - диэн ааттыыр, 16 уйэ. Нууччалар кэлбиттэрин кэннэ он,оьуллубут да буолуон син курдук. Ойуута диэн - ата5ар диирим дуу, тиэрэ он,оьуллубут сурэхтэрдээх, иитинэн ситии ыыппыт курдук ойуулаах.


Өссө биир дьикти - арыы хоппото, диэн буолара дуу, дьааьыга диэнэ дуу. Табаар атастаьалларыгар былыр маннык хопполорго арыыны охсон баран симитэлиир эбиттэр. Хонпполоро ойуулаах буолла5ына - эссэ ойуута ойууланар - уонна 200гр арыы диэн буолар. Товарнай кэрун.нээх игин. Экскурсовод маннык эссэ туйах курдук хоппо Уулаах Аан музейыгар баар диэтэ.


бу маннык арыллар игин. Ойуута буолла5ына маннык кэрэ сибэкки


Музейы кэрэн баран Тан.ара дьиэтигэр та5ыстыбыт. Тан,ара дьиэтин улэьиттэрэ Дьокуускайтан тиийэн улэлэтээри освящайдаабыттар игин да, дэриэбинэ5э христианскай итэ5элгэ сыстыгас дьон суох буолан сатаан улэлэппэттэхтэр.
Иьигэр киирдэххэ -син сэдэх курдук гынан баран уэьээ дьону таьаарбаппыт диэтилэр - эргэрэн, эмэ5ирэн эрэр уьу. Аккустиката олус учугэй, хайдах итинник аккустикалаах гына он,ороллоро эбитэ буолла - син эмиэ туэрт муннуктаах дьиэ курдук ээ. Урдугэ суолталаа5а эбитэ дуу.


Хаьан мин саппаран,наан туьуэхпэр диэри Сережа фотоаппарааппын ылан туьэрэ охсубута - хаартыска5а тан,ара дьиэтэ учугэйдик киирбэтэх, чэ 5обут эссэ итинник туьэрбитигэр махтал.
      Бу кэннэ дьоммутун 1Дьэппэн.н,э илдьэн , чээйдээн баран дьиэлээтибит.

Бу музейга мин саамай улаханы билбитим - Улахан -ус киьи нэьиилэ кууьар маьа ханна баарын билэр киьи аатын биллим. Музей улэьиттэрэ Саха - турдары кытта улэлиир буоланнар Булууьу, Аквапарканы, Курулууру, Турук хайа зонатын барытын кэрэллэр -истэллэр. Ол гынан баран улахан маспытын була иликпит диэтилэр. бу мас Луутэн,э урдугэр баарын билэбин - 4-5 сыл аннараа эттугэр булуохтааххын диэбиттэрэ. Дьэ булар инибин!

    Чурапчы улууьун Хайахсыт нэьилиэгэр Курадыны уонна Туран,наах диэн эмтээх куэллэри олохтоох дьон туьаммыта ыраатта. Манна атын да сирдэртэн кэлэн эмтэнэн барааччылар.Хайахсыт оскуолата, биология учуутала В.В. Дьячковскай салайыытынан Курадынынан 1999 с. дьарыктанар. Ити кыьын СГУ БГФ куэлу уэрэтэр лабораториятын научнай салайааччыта тахсан пробалары ылан барбыта. Бу улэлэргэ оскуола о5олоро кэхтээхтук кыттыбыттара, сайынын куэл тугэ5ин рельебин, былыык саппааьын уэрэппиттэрэ.
2000 сыллаахха «Курадыны» эмтиир-чэбдигирдэр лаа5ыр бырайыагын суруйан (салайааччы В.В.Дьячковскай), Саха Республикатын Бырабыыталыстыбатын гранын ылбыттара. 2001 с. уэрэх министерствотыттан 50 тыьыынча солкуобай кэруллэн, эмтиир-чэбдигирдэр лаа5ыр үлэтин са5алаабыта. Айыл5а харыстабылын министерствотыттан 60 тыь. солк. анатан, куэлу уэрэтэр лаборатория5а бэриллибитэ.
2001 с. Курадыны күөлүн былыыга уонна уута эмтээҕин туһунан Курортология
 уонна чэлугэр түьэрэр медицина Россиятаа5ы научнай киинин (Российский
 научный центр восстановительной медицины и курортологии) тумугун ылбыппыт.
Бу түмүккэ этиллэринэн, маннык бадарааннаах куэл Читинскэй уобаласка Гужирнай куэлгэ эрэ баар эбит. Уутун састааба Дагестаҥҥа Рычал-Су диэн источникка майгынныыр дэнэр.
Уутунан тирии ыарыыларын (нейродермит, ымынах, кутургуйа, гиперкератоз, кыьыл модьуун, тирии кыһыйыыта) эмтиэххэ сөп, бадараанын араас ыарыылары (эчэйии, суьуруу кэнниттэн оьоруу, киин, периферическай уонна вегетативнай нервнай системалар ыарыылара, хроническай бронхит, пневмонияны оьоруу, ас буьарар уорганнар, буэр, ун,уох ыарыылара, гипертония, сурэх ишемията уо.д.а.) эмтээьин,н,э туттуохха сэп.
Бу куэл былыыгын саппааьа 72000 м3, сорох сиринэн 3 м халын,наах, оттон Абалаах былыыгын халыҥа 25 см. Куэл иэнэ 6 га. Манна өссө Туран,наах күөлэ эбилиннэҕинэ, бу кэрдэруу 2 тэгул улаатар кыахтанар. Илин эн,эр улуустарын дьоно, атын да сиртэн кэлэн эмтэниэхтэрин сөп.
Бэйэни салайыныыга киириинэн сибээстээн, биьиги, сиртэн хостонор баайа суох улууспут бу эмтээх куэллэрбит ресурсаларын саталлаахтык туьанарга, айыл5а биэрбит босхо эминэн дьону-сэргэни эмтээн, улэ миэстэлэрин аьарга дьулуьар. Эмтэнэр тэрилтэ Хайахсыт нэһилиэгэр сайдарыгар усулуобуйа да баар. Ол курдук, Хайахсытынан Элиэнэ - Туора-Куэл ууну тиэрдэр система ааьар, бары дэриэбинэлэргэ сайын,н,ы водопровод киирбитэ, сотору кэминэн Чурапчы улууьугар газ киириэхтээх, Чурапчы - Чакыр гравий суола ситэриллиэхтээх, онтон газопровод тутулларынан сибээстээн Хайахсыт – Бүтэйдээх суола тупсарыллыахтаах.

Вероника ПОИСЕЕВА

Бу хайаны билигин Короленко хайата диэн ааттыллар. Короленко Саха сиригэр ссыылка5а сырытта5ына бу хайаны сэбулээн сылдьара уьу,манна Кыыс Амманы кэрэн олорон хас да улуу айымньыларын суруйбута диэн кэпсиилэр олохтоохтор.




Короленко хайатын улуу ойуун харабыллаан, кэрэ истэ сытар. Бу кырдьа5ас аатынан хайаны эмиэ ааттыы
сылдьыбыттар уьу.



Манна алгыспытын ус сиринэн он,ордубут. Турбаза аттыгар баар маска, беседка аттынаа5ы сэргэ5э уонна
уэьээ турар маска. Маска улэлэнэ тустубут.



Ордук нигирбитин сиргэ ыыттыбыт. Сир сып сылаас. 
Бэс аттыгар олорон эмтэннибит. Ол кэннэ хайабыт аннынаан куулэйдээтибит.



Кырдьа5ас да мэссуэнун кэрдубут, сылгытын да буллубут, кыыс да сирэйин буллубут. Хаар ардах уута
туьэр буолан хайа сирэйэ уларыйа турар эбит.
Биир сиргэ уу суурэн сир хайдыытыгар сууругурэ турар ууну кэрэн уэрдубут







Куолубутунан таас кэрдубут. Альбина икки сата тааьын булла.




Кэрэх маска сугуруйэн этиттэрии ылан, уьус харах арыйар харах - силиьин булан
улэ ыытан,



аара Дорообо алааска суолбутун сабан дьонум куораттаабыттара. Мин
бэйэм Майанан, Бэкэнэн кэрийэн кэлэн олоробун.

Учуонайдар этэллэринэн ча5ылхан биир сиргэ туспэт дииллэрэ сымыйа буолбут. Омук да сирдэригэр, Арассыыйа5а да оннук сирдэр бааллара кэники кэмн,э элбээбит. Холобур Вологодскай уобуласка Медвецкая гряда диэн сир баара биллэр.






       Ча5ылхан сэбулээн туьэр сирин былыр былыргыттан идэлээхтэр булан улэлэнэр сирдэрэ эбит. Маннык 
сирдэргэ улахан таастар эргиччи кыстаммыт курдук сытар уьу. Биьи да сылдьыбыт сирбитигэр таастар ким
эрэ анаан тэгуруччу уурбутун курдук сыталлара.

      Биьиэхэ Бэтун олохтоо5о Иванов Афанасий этин, тааьын бэ5эну буллум диэн эрийбитин:"12 баар дуо - 
тэгуруччу уурунан баран улэлэнэн кэр эрэ диэбитим. "Баар бэ5э буолла5а диэбитэ". Биьиги ити сиргэ
кэлиэхпит диэн эрэннэрбиппит уонна бу баран кэллибит.

Оттон бу биьиги Амма Уорайыттан булбут таастарбыт.




Барыта 67 тааьы булан тэгуруччу турар таастар быыстарыгар эмиэ эргиччи ууран баран алгыс ал5аан
улэлэтибит, бу сир нигирин тэн,нээн эмтэннибит, ылар кууспутун ыллыбыт.
     Кыргыттарым аахпыттар 13 уьуйуллар дьонум сылдьыспыттар, 67=6+7=13. Саха киьитигэр 13 - диэн 
олох сан,а таьымыгар тахсыы диэн буолар. Онон бу сайын,н,ы улэбитин тумуктуур биир кэрдииспит буолла5а. 
Бу Амма кытылын кэрийэ кэрдэххэ олус интириэьинэй, кырасыабай сир.
     Былыты быыьынан устан ун,уор туораатыбыт.




Олох  ыраахтан рябина отоно кытаран турар.







Бу кэрэ кытылга араас элбэх этин,туспут тааьа баар. Елизавета сурэх формалаа5ы булла,




 Сардаана сымыыт курдуктары, миэнэ рожоктаах мороженай курдуга, Афанасий киэнэ киьи сирэйин курдук уонна араас элбэх
тэкунук таас. Кыыспыт Надя атын таастары хомуда уонна бэргэьэтин иьигэр укта




Бу быар курдук таас олус улахан нигирдээх.
 



Манна кэлэ ча5ылхан охсор быьыылаах. Бу дьикти ба5айы хайа5астардаах. Ол хайа5астарга таас уган
кэрбуппут оруобуна сэп тубэьэр. 




Бу быар курдук тааспыт маннык улахан. Урдугэр тахсан тилэхтэрбитинэн нигир бигии турабыт- Дырылатан
олус куускэ тоно5оспутунан таьаарар




Олороммут бэьис точкабытын эмиэ "дьигиьиттибит". Дьин,эр мин кинилэри хаартыска5а туьэрэр курдук
олоппутум. Онтуката баара тоно5осторо са5аланар сиригэр - бастакы ойбонноро баар.
Бу ойбон энергията - ата5ы, тэруур эти кууьурдэр. кутталы суох он,орор, киьини тирэхтиир.




куорат кыргыттара уэрэ- кэтэ "хаартыска5а туьэ олоробут" дии саныыллар...



Араас таастары кэрэн - истэн, уэрэтэн баран былыт быьынан тэттэру уьуннубут




Араас элбэх суруктах таастар бу сырыыга кэьуннулэр




Кыыс Амма кытылыттан барыгытыгар - ТАПТАЛ






Куораттаан иьэн СХТ-га туораан Кыыс Амма5а туруорбут памятниктарын кэрдубут.
Кунэ оруобуна кэнниттэн тыга тура буолан - хаартыскам харан,а ба5айы буола да,
киьи араас сиртэн син туьэриэн сэп эбит




Эмискэ чайнойга тохтооммут эссэ биир учугэйи кэрдубут. Сибиинньэлэр маннык сылдьалларын кэрбэтэх
ыраатта. Эссэ учугэйдик, элбэхтик туьэриэхпин о5олор кэлэн ургутэн - сибиинньэлэрим куотар аакка тустулэр...




Дорообо алааска сэргэлэр аттыларыгар мин,эбитин тохтоттубут, массыынаттан тахсыбытм 
оруобуна ата5ым анныгар уруучука анньыллан турар эбит... Тэьэ эр турбута эбитэ буолла?



 Суолбутун сабан баран уоллаах кыыспытыгар киирэ сырыттыбыт...




Мэкчиргэ аттыгар хаартыска5а тустубут









Чуяны ааьан баран Майа5а киирбиппит "Кросс наций" буола турар эбит. Майа саамай уьун уулуссатынан,
трасса устун Майа са5аланыа5ыттан бутуэ5эр диэри дьон суурэ сылдьар. Ким эрэ Чуя диэки суурэн иьэр,
ким эрэ Бэстээх диэки... Суруннээн ветераннар суурэллэр эбит, ол гынан баран эдэрдэр эмиэ бааллар...

     Хайдах эрэ санаабар таас эргэстэрдээх сиргэ киьи барда5ына эргэстэру кытта улэлиир диэн санаа баара. Ол гынан баран эргэстэр анныларыгар долгуннура долгуннура сууругурэ сытар эбэ баар буолла5ына - аьары ыыппат эбит. 
     Эбэлэри кытта улэлиир кэм кэлбит. Таас уот са5ар буолла5ына, уу информацияны биэрэр, уларытар, тан,ар, кууьурдэр суду улахан куустээх.
     Хотугу эбэлэр хаардаах очуостар уулара буолан олус ыраа, куустээх. Микроэлеменнара элбэх. Киьини сынньатар, кууьурдэр, утуэрдэр уохтаах буолар.
               Индигиир туьунан ырыа ыллаабытым ус сыл буолла. туох ааттаах бу "Ахтыл5ан" - диэн ырыаны ыллыыбын"- дии санаабытым Индигиир ын,ырар эбит.




Киэн, нэлэмэн тургэн сууруктээх, муус тымныы уулаах дьикти кэрэ эбэ.

     Кэлбит куммэр кэргэним табаарыьа эбэ5э киллэрэ сырытта. Киирэн дорооболостум.



Тэннэрбэр Индигиири ун,уордуур муоста5а тохтоон сиэл кэтуттум сылдьыбатах сирдэрбэр угуру  - сугуру диэн

Уонна Таас кыстаабыт анныгар баар уруйэни кытта киирэн устэ - хаста улэлээтим.









Бу Таас Кыстаабыт диэн Уус Ньара киьилээх эргэстэрэ. Очуостара бары биир кэлимсэ истиэнэ курдук туралларын иьин соро5ор - Со5уруу Истиэнэ диэн ааттыыллар. Бу Таастар анныларыгар хайыьардьыттар турбазалара баар.

Бу Ытык хайа анныгар сытар таастар эмиэ бары да хайдах эрэ кыстанан сытар курдуктар.



Бу дьикти ба5айы ньыгыл таас ын,ыран тардан ылбыта. Бэйэтэ туэрт муннук, тэгуруччу 
тэгурук таастар сыталлар. Куустээх ба5айы таас.




Индигииргэ киириигэ суруллан турар сурук




Олус сэбулээтим дьон бэйэлэрэ маннык эмиэ суруйаллар эбит.


Дьуруьуйэ дьуруьуйэ чурулуу турар уулаах плотина урдугэр тахсан улэлээн - кыратык экстримнаан ыллым.




Уопсайынан тэьэ кыалларынан толору сылдьа сатаатым.

Хайалар хапчааннарын сахалыы эссэ аартык диэн ааттыыллар эбит. Эймэкээн улууьугар Уолчаан урэх урдугэр Уолчаан аартыга ааьар(нууччалыы Ольчанский перевал диэн ааттыыллар). Бу Саха сирин биир суду аатырбыт сирэ - аартыга буолар. Суола кыара5аьа, аарыма урдук хайалар быыстарынан айаннаан иьэн киьи аллараа кэруэн куттанар диилэр.
Бу сир дьиктитэ диэн - айыл5а саьаран эрдэ5инэ, аартык саамай кыбытык сиригэр Ийэ Айыл5а бэйэтин кэрэ дьуьунунэн - Россия каартатын ойуулаан кэрдэрэр - тэьэлээх А5а дойдубут киэн, сирдэриттэн манна дьон кэлэн Инлагга, Гулакка сору кэрбутэй, суорума суолламмытай.


Бу кыьыл эн,у кэрун уонна тэн,нээн.

     Клаус Дж. Джоул "Самая постыдная тайна" - диэн кинигэтин булан аахтым. Интернекка босхо библиотека5а баар. Бу ааптар Аар Тапталынан улэлиир ньымаларын Крайон ситимигэр киирэр дьон бары тутталлар. Бу кинигэ5э  Клаус Дж. Джоул Ытык Сирдэргэ хайдах улэлиири кэпсиир. 
    Кини эрэ буолбатах, элбэх энергетиктар уонна эзотериктар : Ытык сирдэр - сир харахтара (чакралара) буолаллар - диэн суруйаллар. Бу сирдэргэ нигир холорук уэскуур (энергетическай воронка) уонна Куйаар торсионнай эйгэтин хамсатар буолан дьон ба5а санаата туолара биллэр.
        Клаус Дж. Джоул - холоруктары хайдах буларгар уэрэтэр уонна - бу эргийэ сылдьар нигиргэ Аар Тапталы ыытын диир. Тапталгытын ыытаргытыгар - сыал туруоруохтааххыт - Мин Тапталым бу сиргэ киирэн Аан Ийэ Дойду урдунэн Ытык Сирдэр бары нигир холоруктарын  уьугуннаран
Аар Тапталбын муллуйуэнунэн элбэх сирдэргэ тар5атан таьаарар уонна Кин,киниир Киэн, куйаарга тахсар - диэн этиниэхтээх эбиппит. Оччо5о Ийэ Сирбит Аар Тапталынан сыламнаан туох да куьа5аны бэйэтигэр чугаьатыа суо5а, Орто дойдуга баар куьа5ан барыта бэйэтэ уостан сутуэ.
Булун аа5ын,, дуоьуйун. 
    Биьиги биир сиргэ - бу сылдьар сирбитигэр Тапталбытын ыыттахпытына хайдах нигир  
улэлиирин сылдьыспыт, улэлэспит дьон бары билэ5ит. Онтон Сир урдугэр баар Ытык
сирдэртэн барытыттан Таптал та5ыстын ...... Боруобалаан, улэлээн, Тапталгытын ыытын.

     Ааспыт эрэбулгэ арда5ы быыьынан Уорайга бара сырыттым. Наьаа да учугэйдик сырыттыбыт. Арда5ы быыьынан сылдьыбата5ым 4 сыл буолла. Хаьан эрэ Уус Алдан Ымыйахтаа5ар биэс куну быьа курулаччы туьэ турар ардах быыьынан уьуэ буолан сылдьыбыппытын олус учугэйдик саныыбын. Бу сырыыга тэрдуэ буолан ус арыалдьыт ыттаах сырыттыбыт...      Сайан,н,ы супсургэн кэнниттэн Кыыс Амма сынньана долгуннура устар. Эбэни он,очонон туоруурбутугар ардах уурайан долгуннура турбута уу нуьаран, буолар - куутэ турбут курдук. Кууппутэ да буолуо - суолбун бэс ыйыгар астарбытым.
Туораат харахпыт ус улахан тааска хатанан онно бардыбыт - Таастарбыт сыстыьа хайдах эрэ хоспох курдук тураллар - сып сылааьынан илгийэллэр. Алгыспытын манна он,ордубут. Хайдах эрэ Хан,алас Тапталын хоспо5ор маарыннаттым. 
       Уорайга тиийиэм иннинээ иккитэ сылдьыбытым ол Таптал хоспо5ор - эьээбитин кытта кэпсэтэ. Хайа5ас баарыгар табах уматан аспытым- эмиэ о5онньор курдук соппойон - табахтаан кэбистэ. Манна киирэн хас биирдиибит дор5оон таьааран арчыланныбыт уонна кытыл устун хаамтыбыт. Хайдах да санаабыт хам буолбат, олох топпоппут - харахпыт син биир атахпыт анныгар сытар таастарга хатанар - Сардаана сотору сотору ууттээх таас булар. Биьиги  Евдокиялыын хас да5аны тэп - тэкунук ытыыр таастары буллубут. Бу таастары ытыллыбыттарын иьин ытыыр дииллэр. Этин, этэн ча5ылхан ууга о5уста5ына , уу анныгар сытар таас ытыллар уонна тэп тэкунук, эбэтэр сымыыт курдук буолаллаллар. Маннык таастарынан эмтэнэллэр диэн хаьан эрэ "Олуктарга" суруйбутум. Тэруур саастаах кыыс - дьахтар маннык тааьы илиилэригэр тутуо суохтаахтар - ыйдаа5ылара тохтуур, сатаан тэрээбэт буолаллар. Ол гынан баран ыарыыларгын эмтэнэргэ олус учугэй уонна туьалаах. 
     Афанасий кыра сылдьан манна ун,уор оттуур сирдэрэ уьу. Маннык таастары буллахтарына убайа: "мээчик - хап"- диэн маннык тэкунук тааьы быра5ан сар гынара уьу. Оттон хоспоххо "сурэ5элдьээтэхпинэ саьар сирим этэ"- диир.
     Киьилээххэ ырыттахпытына Афанасий туох диэн кэпсээнн миигин сурбун куппун бу сиргэ баайбыта: Биьиэхэ Уорайга муус тымныы уруйэ баар. Таьырдьа 40 да гыраадыс буолла5ына, ол уруйэ5э киирдэххэ киьи ата5а сапыкылаах да тон,ор " - диэн. Ол уруйэни кэрээру, уутун иьээри, тыбыс тымныы ууга сапыкылаах киирэн ата5ым хайдах тон,орун кэрээру. Хомойуох иьин быйыл сайын курааннаан - уруйэбит куураан хаалбыт. Ол гынан баран баарбын диэбиттии - Кэдэрги оннугар тиийбиппит тыбыс тымныы тыалынан урдэ, куустээх ба5айы ардах тустэ - кэлэргитин кууппуппут - эьиги кэлбэтэххит, манна уэьээ баарбын диэбиттии, куускэ ба5айы долгуннуран ыла ыла ибиирдэ. Алаадьыбытын ууран ал5анныбыт - ардах уутунан арчыланныбыт - тэннэн иьэн эмиэ  ча5ылхан таастарын буллубут.  Дьиктитэ ардахпыт тохтоон хаалла уонна эбэбит долгуннура турбута уу чуумпу буолла. Олох долгуна суох уунан туораатыбыт. Олох Айыыларбыт да5аны, дойдубут Иччилэрэ да,.. кэмэлэьэ сылдьаллар диэн бигэ эрэннибит. Ба5ар ити хайа быарыгар сытар Аата ааттаммат ытык кырдьа5ас буолуо дуу - санаабыт туолан, олус учугэйдик сылдьыбыппытыгар Бары кэмэлэспут Ытык куустэргэ бар5а махталбыт.

     

     Сата5а баран кэллибит. Кэруулэммитим курдук Тэйитэр хайа анныгар тохтоотубут. Барыта лаппа кэрбутум курдук буолла. Суду КУУС диэн манна баар эбит. Петровтар дьоннорун манна таах а5ала эрэ сырытыннараллар - то5о улэлэппэттэрэ эбитэ буолла.      Айаммыт уьун синньигэс буолан дойдубутун киэьэ буллубут. Ону маны он,орбута буолан баран сылайаммыт утуйдубут. Буруолаах буолан, ньырбалыы эттэххэ "кырдаайылаах" - ба5айы. Хайдах тулуьарбыт буолла диэбиппит син тулуьан кэллибит. Хата кыргыттарбыт - иккис моторканан кэлэр буолан кэтэьэ сылдьан, балбаах хомуйан а5албыттара.
      Сарсыныгар туран уэьэ дабайыы буолла. Мээнэ5э Тэйитэр диэн ааттаабатах эбиттэр. Тахсан истэ5ин аайы син биир тэйэн барбытын эрэ баар буолар эбит. Уонна кумах хайа буоллан син,нэн туьэ турар. Син сэптук кэрбутум курдук тахса сырыттылар кыргыттар. Экстрим диэн манна баара кырдьыга. Хаьан да буолбатах айан буолла. Туруору ба5айы. Сорох сиригэр бары бииргэ тахсабыт, сорох сиринэн икки группа буолаан хаалабыт, сороххо олох да ус группа буолбуппут эрэ баар буолар. Ол да буоллар минньигиис минньигэс хапта5ас сиэтибит, малина амсайдыбыт. Сахалыы аатын умсуура туох эрэ диэн эппитэ да биир сиринэн киирэн баран, атын сиринэн та5ыста5а дии. кун аайы истибэт тылын хомойуох иьин. 
      Бээ сорох туруору ба5айы сирдэргэ кыргыттарбыт кэлэн тардан таьаардылар игин ээ... оннук туруору. Аны ханна эрэ кэннибитигэр кырдьа5ас бээ5унуурэ иьиллэр. Мээнэ дьон сылдьыбат сирэ буолла5а дии, ол аайы кэрдэьэн иьэбин "Бука диэн маннаа5ы хаьаайын биьиги сыппытыттан тэйиччи сырыттын дуу" -диэн. Кэлэьуммут дабайан иьэр дьон ынырык, харахпыт аьыйа, аьыйа уу аллабыт. 
      Чэ, онон син орто дьон дабайарын дабайдыбыт, мээнэ дьону чугаьаппат диэн
эппиттэрэ - онон хата чугаьатта диэн астынныбыт. 
     Туьэрбитигэр муох булан сирэйбитин сэруукэтиннибит уонна: "чэ утары бара буоллахпыт дии" - диэн испэр уэьээ тыынан баран "Улаханнык кэпсэтэбит, уэрэбит - кэтэбут" - диэтим. Кыргыттарым уэруу- кэтуу. Ыьыы - хаьыы, уруйдааьын - айхаллааьын бэ5э буоллулар - бэйэм да соьуйуохпар диэри. Дьэ уонна талахтартан тутуьа тутуьа сырылаан тустубут. Бастаан утаа эссэ кэмэлэьэр этибит бэйэ бэйэбитигэр - оттон олох да5аны бэйдиэ уэрэ - кэтэ сырылаатыбыт. Маны кэруулэнэрбэр харахпытын хара тан,аьынан баайан баран, быанан тутуьан туьэр эбиппит диэн кэрбутум, ол иьин кыргыттарбар быата ылаарын диэбитим. Бу сырылаабыт хайабыт Тэйитэр уонна Кыыс хайатын икки ардыгар пирамида курдук турар - Эдьиий хайата диэн ааттаах эбит. Дьон бары Тэйитэргэ уонна Кыыс хайатыгар кэлэн сугуруйэллэр, оттон маны кэрбэттэр да5аны эбит ол иьин ын,ырбыт. Петровтар таах аннынаан хаамтараллар, саас Тэйитэргэ хатыыскалаталлар, оттон дабайбыт паломниктар диэн суохтар, арай булчуттар уонна балыксыттар хонон ааьаллар. Онон итэ5эллээх дьон сылдьалларыгар ба5арар эбит.
       Уон икки диэки Кыыс хайа5а сугуруйэ бардыбыт. Ортотугар эрэ диэри киллэрдэ уонна границалаан кэбистэ. Чэ суох буолла5ына суох - Таас уруйэ5э тиийбэтибит. Сырытыннарар эрэ сирбитинэн сырыттыбыт. Бэлэхпитин о5уруо бэ5э ыстыбыт, кыргыттар аан бастаан маннык туомн,а кытынныбыт, кырдьык дьахтар буолар аналбытын дьэ суолталаатыбыт дэстилэр. 
       Киэьэ Айыл5а дьикти бэлэ5ин ыллыбыт. Халлаан сэруукээбитин кэннэ Тэйитэр хайа кыра сиэкилэтэ улэлээн киирэн барда. Сып сылаас салгынынан илгийэр. 
Эйдэнэн кэлбитим ата5ым ыалдьыбыт а5ай, сэьургэстээн олорор эбиппин, ботугураан туойа былаастаан ыллыыбын, тугу эрэ алгыыбын, хара5ым кырыытынан кэрбутум Рая умса туьэн баран кэрдэьэ а5ай олорор эбит - бу уруккута партиялаах далбарбыт маннык итэ5эйэн туран сугуруйэрэ олус долгутуулаах. Кыргыттарбын ол быыьыгар ын,ыра сатыыбын, кэннибин кэрбутум Майя сэьургэстээн эрэрин - алаадьы кэрдээтум уонна кыргыттары ын,ыр диэтим. Кэр эрэ бары сылаас салгын кэлэрин билбиттэр уонна сугуруйбут киьи дии дии таас хомуйа сылдьаллар. Бары кэлэн сэьургэстээтилэр. Салгын хамсаттым, эбэ диэки эргийдим, эбэ салгынын туттум, арай илиибин хайдах хамсатабын да эбэм долгуна оннук хамсаан киирэн барда. Хаьан эрэ маннык таьымн,а тиийэрим буолуо дуу дии саныырым тиийэн кэлбитигэр соьуйбатым да куттамматым да - оргууй уэруу кэлэр. Уонна салгыны куускэ хамсаппатах киьи диэн... Эбугэлэрбит барахсаттар биллэхтэрэ, ол иьин салгыны мээнэ хамсатыман, диэн уэрэттэхтэрэ...
     Бу сырыыга харандааьынан, тааьынан, кума5ынан, сабынан уруьуйдаатыбыт. Айыл5а биэрэрин туьанар туьугар харысхал он,ордубут.
      Бу дойду тааьа эриэккэс атын. Онон тааьынан интириэьиргэччилэр куннэтэ элбээн иьэллэр.
        

      Таксибытын сарсыарда 4 чаастан ыла кэтэьэн- кэтэьэн, сэттэ ан,арга массыынабыт дьэ хомуйан барда. Биэрэккэ кэлээппитин кытта тута массыына5а киирдибит.        Суоппарбыт барахсан чугуйа сылдьар "мэ5уэхтэрэ№ - дии саныыр быьыылаах, ону хата чуэчэлэрим бэйэтин уоскуталлар... Туун бииргэ Амматтан кэлэн баран биир баабысканы аадырыьын кыайан булларбакка ыксаан бэйэтин хаччытынан такси ын,ыран ыыппыт уьу...
      Ол да буоллар массыынабыт алдьана алдьана айаннаатыбыт... Биэс диэки ГАИ аттыгар Аммалары кытта кэрустубут, уонна ыыллыы туойа, эрэмуэннэнэнэ эрэмуэннэнэ то5ус са5ана Энньуэскэ тиийдибит.
     Биьиги кэлиэхпит иннинээ кун тыал бэ5э туспут - дэриэбинэ5э 15 остуолба сууллубут, дьиэ кырыыьата бэ5э кэппут, дэриэбинэ аттыгар мас бэ5э сууллубут, уот да суох, сибээс да суох - ол да иьин эбэ долгуннаа5а буолуо диэн биьигини ыксаппатахтар эбит.
     Моторкаларбытыгар олорон айаннаатыбыт. Хаьыс сырыым эбитэ буолла - ахсаанын да умуннум, ол да буоллар бу Ытык Очуостар эбэ урдугэр хоройон туралларын кэрдум да сурум - кутум син биир долгуйар, дьикти ба5айы сылаас, таптал тыыннаах иэйиитинэн туолабын. Атыттар хайдах эбиттэрэ буолла билбэтим...
    Биьиги моторбут куустээх буолан бастакы кэллибит. Соьуйа кэрдум - манна саас сылдьыбытым кулун тутарга туох да суо5а, мас эрэ сытара. Билигин икки киирэр ааннаах дьиэ турар. Мас сыта учугэйиэн - бастаан таьырдьа утуйуом дии санаабытым да, мас алыптаах сытыгар ылларан дьиэ5э утуйар буоллум. Улэьит уолаттар кулуьун уматан ас астаан бардылар. Куну быьа айаннаан куу - хаа буолбут чуэчэлэр дэйэн баран Эбэ кэрэ сиэкилэтин, Энтэ хайаларын кэрэ олордубут...
     Добуочча со5ус буолан баран дьоммут кэллилэр, аьаан баран дискэтиэкэлиэхпит диэн кулсубуппут- кырдьык дискотека буолла. Сун Дьааьын Тойоммут Уэьэ Мэн,э халлаантан ча5ылханынан оонньотон кэллэ ээ. Былырыын манныкка Харама5а тубэспитим - наьаа сылайбыт буоламмын - эмтэнэр ардах диэн баран киирэн утуйбутум... уонна сылы быьа кэмсиммитим айыылар бу улугэрдээх арчыны ыыппыттарын арчыламмаккабын диэн. Ол онно ча5ылхан биэрэк устун ча5ылыйа ча5ылыйа куьуура турбута. Бу сырыыга - биьиги урдубутунэн тэгуруччу эргийдэ. Бу курдук бэлиэтээбиттэрин хайдах иккистээн куоттарыахпыный!!! сылбалана охсон баран бары тахсан Этин, дун,урун тыаьыгар уйдаран ун,кулээн бардыбыт - светомузыкабыт - Ча5ылхан уота. Уэруу - кэтуу бэ5эбут. Ардахпыт сып сылаас.
      Сорохтор уэруулэриттэн соттордорун , халааттарын окко быра5ан баран - ки ирэллэригэр тан,астара инчэ5эй буолаан хаалла. Дьэ бу курдук куорат быылыын, тыынын илдьэ кэлбит далбардары Айыы Тан,ара бэйэтинэн кэлэн арчылаан ааста.
      Сарсыныгар эрдэ турбуттар костер тула олорон кофе истибит, ону маны сэлэстибит. Кэхсубутун кэннэрэ таарыйа икки точка5а сыттыбыт. Кыргыттарбыт туран аьаабыттарын кэннэ моторкалаах уолаттары куутэ таарыйа арт-терапиянан дьарыктанныбыт, кэрэ уэрэннибит. Ардах тохтуу тохтуу кэлэн туьэр. Люда учугэй ба5айытык- "Аа, 2 кэнниттэн ардах тохтуо" - диэбитэ, кырдьык тохтоото. Уолаттар кэлэн биьигини ун,уор туораттылар. 
     Дьэ, до5оор баьаар бэ5э буолбут эбит. Энтэ урдэ олус улаханнык умайбыт - ону ал5аан арчылаатыбыт, эчэйбит тыынын у5арыттыбыт, чэпчэттибит. Дэлби хаартыска5а туьэн баран аллараа тустубут. Туоруохпутугар диэри хаьаайын кэлэн дьиэбит ан,арыгар олорор туристары араас ууга устар тэриллэринэн хатааьылата сылдьар эбит. Биьиги хатааьылаары ыксаабыппыт- дьоммут кэн,эстулэр. Ол иьин олус улахан ба5алаахтар эрэ хааллылар - биьиги дьиэлээтибит.
      Кэлэн чэйдээн баран визаж- терапиялаатыбыт, уонна ону ырыттыбыт. Киэьэ тааска ойуу туьэрдибит, быабытынан оонньоотубут- салгын тута, тиэрэ туспуттэригэр - тоно5осторун ун,уохтары учугэйдик лаьыгыраабатылар дуо - эчи хаарыаны, мин эмиэ турсубаккабын диэтим (ун,уохтара барыта оннуларын буллахтара).
      Харахпытын хайа тардан утуйуохпутугар диэри бары кэриэтэ ууттээх таас кэрдээтубут - харахтара арыллан хаалан уонтан тахсалыыны игин буллулар. Олох кэлэр диэни билбэттэр - сорох сорохтор аьыылларын да умнан туран сырыттылар. Халлаан харан,арбата эбитэ буоллар - тууннэри сылдьыахтарын син эбит.
    Иккис куммутугэр соседтарбыт куораттыыр буолан уолаттарбыт эрдэ бардахтара дии. Халлаан харан,арарын са5ана харбыалаьан дизель холбооьуна буолла - туохпут барыта хайдах он,оьулларын Сарданабыт билэр, гынан баран кууьэ тиийбэтэ, уьус сырыыга ыксаан Бэкэ Танятын ын,ырбыппар , кыргыттарым кулэллэр: "Куустээх киьитэ бэтэн,нии бээтэн,нии хаамар" - диэннэ. Бээ- кыыспыт дизельбытын холбоото. Уот кэлбитин кэннэ эмиэ аьаатыбыт уонна хоьуйуунан дьарыктанныбыт. Хоьуйуубут барыта - махтал буолла. 
     Кырдьык да5аны Кыыс Амма кэллэхпит аайы бэйэтин дьиктилэрин барытын кэрдэрэр, маанылыыр. Атаах кыргыттарын ытыьын икки ардыгар илдьэ сылдьан буэбэйдиир... Махтал бары кэмэлэспут Куустэргэ. Аны да кэлиэхпит буо...

      Амма Булунугар бараары гынан буруота бэрт буолан Покровка Ус Хатын,ар хааллыбыт. Онон тэлэбурбут да кыччаата.        Паромн,а тураммыт хойутуу, ытыс таьыйар харан,а5а айаннаан тиийэн кэллибит. Пост ГАИ Сардаанабытын куутэн ыллыбыт, Чакыры ааьаат Дьэппэннэрбутун буллубут.
    Сэхпуппут диэн суолга быыстала суох массыына бэ5э суурэр. Быыл бэ5э - киьи иннигэр баран иьэр массыыната кэстубэт улугэрэ. 
     Миэстэбитигэр тиийээт массына уотугар харбыалаьан тургэн улугэрдик палаткаларбытын туруортуохпут икки ардыгар Сардаанабыт кулуьун отто охсон уу оргута туруорда. Онон палаткаларбыт кэчигирэьэллэрин са5ана уу оргуйан итии чэй иьэн баран бары оннубутун буллубут.
      Салгына бу сылааьын, туун эссэ бустубут. Перевалга тон,муппутун курдук тон,мокко - сарсыарда уубутун ханан а5ай уэрэн- кэтэн турдубут. Буруо бэ5этэ да буоллар куммут кэстэр, олох бырда5а да кумаара да суох, сэруун тыал илгийэр. Кыыс Амма сып сылаас - сарсыада туран бары сууннубут. Уута уут курдук - хойуу курдук хайдах эрэ. 
      Покровкалар ыьыахтыыр сирдэрин аттыгар тохтообут буоламмыт - туалета игин барыта баар - суолбут дьэдьэн уга - отоно онно манна кытарар - ба5алаахтар чэйдээн баран дьэдьэннии суурдулэр.

    Хаалбыттар сэтуэлээтибит, ону маны гыммыта буоллубут., ол икки ардыгар Аммаларбыт кэллилэр. 11-12 са5ана Чакырдар ун,уоргу биэрэктэн туораатылар. 
     Онон биирдэ элбии тустубут - уэруу - кэтуу элбээтэ.
      Чакырдар кэлбиттэрин кытта кырыйыыга - бастакы холонуу буолла - хаар кыырпа5ын кырыттаран кэрэн - билгэлээтим. Эбиэт кэннэ кэ5уэр кырыйа уэрэннилэр - ханнык ойуу тугу бэлиэтиирин иьиттилэр, бэйэлэрин кэ5уэрдэрин  кырыйдылар.
Тыа5а хаамсан мастарга улэлээтибит, аарыма улахан тииттэр бааллар, дьикти суон хатын,нар уонна мээнэ кэстубэт суон тэтин,нэр. Хаама сылдьан эйдээбутум "ардах туьэн курулаата " - дии дии ыллыы сылдьар эбиппин... Кырдьык ардахха холонуохха баар этэ дии санаатым да туохха эрэ аралдьыйан умнаан кэбистим.
     Киэьэ утуйуох иннинээ билгэлиир ойууга уэрэннилэр. Уонна сарсыныгар буолар тойук курэ5эр хоьуйууларын суруйдулар. Темата "Сайын" - диэтим. 
     Сарсыада уьуктаммын дьиэбэр утуйа сытабын дии санаабытым, харахпын аспытым -
палатка иьигэр сытар эбиппин - оннук учугэйдик утуйбуппун. Палаткаттан тахсыбытым буруо суох, былыт кэлбит." Эчи учугэйиин дии санаатым - баьаалыста биьиги суолга туруннахпытына курулаччы туьээр дуу" - диэн мучук гынным.
    Кэрбутум арай холумтан аттыгар мэьээччук сытар эбит, туохтаа5ый диэн хамсатан кэрбутум бытыыккалаах эбит. "Ьа" - диэтим- "тубэстэххит буолуо ээ бэйэ5ит" - диэн мучук мучук гынан баран уэьээ тахсан эбии бытыыкка булан а5аламмын - сарсыардаан,н,ы аьылык кэнниттэн дьоммун тааьынан хаамтардым. 
     Дьэ онно билиннэ - ааспыт сырыыга дьон элбэ5эр муннаран тааьынан хаампатах кырасаабыссалар, эстуэкулэттэн куттанан палаатка5а саспыт дьуэгэлэр - араастаан тыына тыына кэлэн бары аастылар, астыннылар.
Ол кэннэ эмиэ сэтуэ - дьэдьэнньиттэр тыаны харбыаластылар - барыах иннинээ тойук курэ5э. Урут туойа сылдьыбыттар 2 киьи баар эбит. Бары холоннулар - 2 киьи хоьоонунан аа5ан биэрдэ. Бастакы сырыыга ол да учугэй. Арба Чакырдарбыт сэмэй ба5айытык аккаастаннылар. Аан бастаан кыттыспыт дьон буоланнар кууьулээбэтибит. Ол оннугар бэйэм кыргыттарбын - барыларын холоно5ут диэтим. 
     Аанчык барахсан хара5ын саба саба, долгуйан ытыы сыыьа, сыыьа наьаа учугэйдик тылын таьаарда. Унна бутэьигэр: "Суруйбуппун ону баара ыллабатым, барыта бэйэтэ атын ба5айытык кэлэ" - диэтэ. Бэкэ Танята "впервые в жизни" - диир да туойбутунан тэрээбут курдук, Дьэппэн Танята "сатыыр эбиппин" - диэтэ да , эруу тойугунан кэпсэтэр киьи курдук туойда. Туйгун кыыс Туйгууна туьунан этэ да барыллыбат - барытын туйгуннук он,оро уэрэннэ5э дии... 
     Дор5ооммутугар уэрэниэхпитин наада эбит дии санаатым, уонна тугу туойарбытын санаа хоту билэн туойуо эбиппит диэтим. Тойукпутунан ардах ын,ыттарбакка дии санаа кэллэ ымсыыран туран туойдум - арда5ы ын,ырдым. 
      Бэстээххэ тиийбиппит бэ5эьээ куоракка ардах бэ5э диэтилэр. Сарсыныгар эрийэн Энньэстэн Бырама5а диэри туун ча5ылханнаах ардах тустэ диэтилэр. Уэрдубут ба5а санаа туолуутуттан утуэ учугэй туох баара буолуой... Оннук учугэй ба5айытык сылдьан кэллибит. Эьиги эмиэ бассыбыккыт буоллар тугу эмэ эбэн суруйуо этигит. Сылдьыспыттар суруйаллар ини диэн эрэх турах сананабын.  
    

       Хайа - диэн сахалыы булгунньахтартан урдук урдэллэри барытын ааттыыллар ааттыыллар. Буор хайа, таас хайа. хаар хайа, сыгынньах хайа -(голец), хаптал хайа - плоскогорье. Ол быыьыгар хайа хапчаана диэн баар эбит. Нууччалыы тылбаастаатахха - перевал.         Бу эрэбуллэргэ биьиги Киьилээх хайатын, Чочур мырааны, Сатаны кытта Бэтун хайаларын ситимнии бара сырыттыбыт. Уорайга уонна Перевалга сылдьыахтаахпытын массыынабыт табыллыбакка Амма - таксинан бараммыт Перевалга эрэ сырыттыбыт. 
        Миэхэ 3-4 сыллаа5ыта аан бастаан кэпсээбиттэрэ Перевал туьунан- онно хайа сирэйигэр "Амма"- диэн суруллан турар диэбиттэрэ.  Аан бастаан былырыын бара сылдьыбытым, суругун "Амма" - диэн тылга маарыннаппытым да - "Аламай" - диэн буола турар. Кырдьык да5аны бу хайа аламайдык сыьыаннастаххына олус кэссуэ, кэрэ салгыннаах. Киьи хара5ын олус арыйар... хара5ын эрэ буолбата5а буолуо диэн эрэнэ саныыбын.
         6 чыыьыла5а икки ан,ыы хайдыьан икки массыынанан айаннаатыбыт. Улэлиир дьоммут таксига хааллылар, биьиги атын улэ5э наадыйааччылар, уоппускалаахтар игин Куннэй массыынатынан бардыбыт. Бэстээххэ тиийэн аьыыр аспытын ылан, тиэнэн ыллыы ыллыы суолу билбэккэ хааллыбыт. Аммалар туун 1 ан,арга Бэтун кирбиитигэр куутэн тураллара. Биьиги кэлиэхпит иннинээ кун манна биир кыыс суорума суолламмыт буолан суолу ыраастаатыбыт, тардыытын саптыбыт уонна хапчаан диэки ыллыы ыллыы анньа турдубут. Тиийэн уоппутун , куэспутун туруоруохпутугар диэри иккис массыынабыт кэллэ, аьаан сиэн , сан,а дьону кытта билсэн баран палааткаларбытын туруоран утуйдубут. Барарбыт са5анаа палаткаларбыт тиийбэт курдук этилэр - кэлбиппит бары кэриэтэ палааттакалаахпыт- эмиэ да уэрдум, эмиэ да биирдии икилии сыттахпытына тон,орбут буолуо дии санаатым - тун этэн,н,э бары тон,нубут. Сарсыныгар устуу - туэттуу утуйуохпут диэн буоллубут.
       Сарсыарда утуу субуу олохтоохтор Бэтуннэр кэллилэр ус массыынанан. Эдэр о5олор кэлбиттэрэ олус уэрдэр. Дьиэ кэргэннэр бааллара киьи санаатын манньытар.
Эбиэт иннинээ ун,уор туораан ситим алгыьын он,ордубут. Айар тутар тааьы буллубут. Эр дьоммут манна куус ыллылар. Чуэчэлэр то5о эрэ чугаьаабатылар. Дьин,инэн кинилэр ан,ардарын туьугар уонна айар айымнньыларын туьугар эмиэ кэрдэьуэ этилэр буолла5а дии. Оругууй кулсэ кулсэ бара турдулар. Арай мин: "Киьи кулэрэ туох да суох" - диэн эссэ да кулуэхтэрин быьа этэн тохтоттум. Уонна уолаттарбар бардым. Хата уолаттарбыт кыбыстыбат буолан биэрдилэ уонна эссэ хаартыска5а туьэрдим.
       Бу кун эбиэт кэнниттэн биьиги олох долгунунугар о5устарымаары - олох сууругугэр олоссоору , эбэ сууругун тута уэрэннибит. Учугэй ба5айы лаа5ыр о5олорун курдук - тэн,н,э ууга киирэбит. Тэн,э тиэрэ сытан сууругу булабыт. Тэн,н,э тахсан биэрэк кытылыгар сытынан кэбиьэбит - анааран кэрэру. Урукку пионердар диэх курдук. "Дьэ дьуьуйэн кэрэ а5ай сыттахпытына, уубутугар - хаарбытыгар киирэн эрдэхпитинэ- бытыыкка тааьын эдьиийбит алдьатан эрэрин истэн "дьэ былдьанныбыт "дии санаатым диир Даайа кыыс. Олох долгунун охсуута диэн ким да санаабатах. Бары дьэ эьэ илиибитин - атахпытын тааска быьабыт дии санаабыттар. Бу психологическай тугэн диэн кимиэхэ да эй киирбэтэх. 
Дьонум кэлэн стройдаатылар. Тааьынан хаампыттар Сайыыналар бааллар эбит 2-3 киьи. Атыттар  чо5унан хаама сылдьыбыттар да - сан,аттан киьи барыта долгуйар куттанар. Ол да буоллар оргууй эбээлиин, ийэлиин, о5олуун, дьээдьэлиин бары аастылар. Ол кэннэ хондуруос эмтиирин кэрдэрбуппэр- дьонум хамсанан барбаттар дуо... учугэй хамсаныы буолла ээ - эссэ былдьаьыах курдук буола сыыстылар игин. Хата икки куулга бытарыппыт буоламмыт- дьоммутун икки эттунэн сытыарммыт быыьанныбыт. Сорох дьээдьэлэрбит чуэчэлэр сыгынньахтаныннар диэн туораан сутэн хааллылар, да наадыйалларын ситиспиттэрэ. Бээ эссэ сэбулээннэр, тааска сытан баран: " баттаан биэрин"- диэн кэрдэьэллэр. Уэруу кэтуу эрэгэйэ - бу кун сатаан ууга тиэрэ олохторун устатыгар сыппатахтар 5-6 киьи тиэрэ сытан долгун,н, уйдарар буолла, бука бары тааска хааман кутталларыттан тахсан - бэйэни кыанан уэруу кэтуу эрэгэйэ буолла.
      Киэьэ костер аттыгар кэпсэтии, уолаттар балыктаатылар, кыргыттар уот аттыгар олорон ырыа ыллаатылар. 
        Сарсыарда турбуппут балык минэ бэлэм, эссэ балык тууьаабыттар тууьаабыттар. Кыргыттар эрдэ турбуттар 4 ан,арга (хайдах балыкпытын буьарарбыт эбитэ буолла диэн долгуйан). Кулуьун тула олордохпутуна , хайа кэнниттэн Урун Куммут бу устан та5ыста - хата биьиги уэруу кэтуу "Алам -чалам, алака чалака" - дии турдахпытына дьоммут истэн палааткаларыттан тахса охсон Урун Аар Тойон аламай сардан,атын ин,эриннибит.
        Суунан, сэтуэлээн баран зарядка оннугар тааспытынан хаамтыбыт, кэхсубутун эмтээтибит. Хас биирдиилэрин салгыннарын ыраастаатыбыт, ус- туэрт харахтаахтар кэрэллэругэр эрчиллиннилэр, атыттар кэрэ уэрэнниллэр. Киьи этэ сиинэ эргийэн, хамсаан хаалар эбит диэн чопчу биллиллэр - ону а5ыйах мунуутэнэн оннугар туруорарга уьуйуллуннулар.
       Уонна аьаан баран импровизация кэнцерт. Хаьан да ыллаабатах дьоммут бэйэлэрэ тахса - тахса ыллаатылар, эссэ ун,куу туруора охсон ун,кулээтилэр, хомус таттылар- бэлэх ыллылар.
          Бу куннэргэ ИТЭ5ЭЛ олохтонуута суруннээн таас нэн,уэ барда. Таас ойуутун кэрэн, тааьы сан,ардан, таас нэн,уэ кыьал5аттан тахсар туп тустэннэ. Уотунан хас биирдиилэрэ ал5ана - туп он,оро уэрэннилэр. Сыыьаларын - халтыларын кэннэрунуу - туску тускулааьын буолла.
         Эссэ биири эйдээн кэрдулэр. Биьиги ун,уор сугуруйэ сырыттахпытына - иккитэ холорук кэлэн барда. Туун айдаарбыт дьон тан,аьын кэтутэн, палатка кэтутэн - биьиги палаткаларбыт турар сириттэн икки эттунэн ааста - биьиги куура турар тан,наспыт хамсаан да кэрбэтэх... бу баар сан,а са5алаан эрэр дьонн,о - ИТЭ5ЭЛ олохтонуута. Эн бу Сири убаастаа - эниэхэ сыьыаннара эмиэ оннук буолуо...
        Бар5а махталбыт Аламай санаалаах Кыыс Амма туонатыгар турар хайа хапчаалын ил куустээх Иччилэригэр, кэрэ истэ , харабыллыы сытар аата ааттаммат кырдьа5астарыгар, эруу кэмэлэьэр Айыыларбытыгар.
     

Бэс ыйын 21-22 туунугэр ардах туhэн курулатта. Биhиги сарсыарда кун керсе барыахтаах дьон хас буолан уонна туох массыынанан барарбыт биллибэт. Ол да буоллар мин алаадьыбын ал5ыы-ал5ыы астаатым. Онтон сотору буолаат телефоннаатылар, сотору тахсаар, кэлиэхпит - диэн. Таhырдьа тахсыбытым ардахпыт бутэн эрэр. Чочур мыраанна айаннаатыбыт. Онно тиийиэхпитигэр диэри былыппыт сутэн хаалла, халлааммыт ырааhырда! Биhиги кэлэрбитигэр мырааммыт уерэ-кете керустэ, чыычаахтар ыллыыллар… дууhабыт эмиэ долгуйа уерэргэ дылы.
Эбэни, сэргэни кытта дорооболостубут, алаадьынан кундулээтибит, сугуруйдубут. Онтон уеhэ мыраанна тахсары кенуллэтэн баран та5ыстыбыт. Онно тахсыбыппыт, ессе атын тумсуу дьоно биhигини кэтэhэ сылдьаллар эбит, бары эр дьоннор. Биhиги уксутэ кэриэтэ дьахталларбыт. Ол аата тэннэ хайдыhан кынаттыы туруохтаахпыт диэн буолла. Билистибит. Бириэмэбит оруобуна буолла. Эрдэттэн салгыны хамсаппат гына турдубут. Силигиинэбит оргууй са5алаан барда… мин ыраах турар буолан тыал быыhыгар тугу да истибэтэрбин да бэйэм иhиллэнэ, куммун керен долгуйан турдум. Халлааммыт номнуо сырдаан, кытаран барда. Киhилээх очуостарын, Сата хайатын, Амма Бетунун, Нам улууhун Партизанын барытын ситимниир туhунан санаан ыллым. Онтон куммут хайа урдунэн кылабачыйан сарданата тыкта! Тургэнник киhи керен турда5ына тахсар эбит. Мин ол туран наhаа долгуйдум, уердум, хара5ым ууланна… Бары аан бастаан бэйэбит уhуйааччыта суох та5ыстахпыт дии. Иннэ гынан уопсайа суурбэччэ киhи буолан Чочур мыраан урдугэр куну керустубут. Аттыбар турар Талбаана Киhилээххэ дьоннор туралларын кердум диэн оргууй эттэ. Куммутун уерэ-кете хаартыска5а туhэрдибит. Уонна бары тегуруччу турдубут да оhуохайдаан бардыбыт! Туйгуунабыт тыла баайын, кэрэ айыл5абытын ойуулаата, ыhыахпыт кунэ ууммутунэн, куну уерэ-кете керсубуппутун туhунан киэргэтэн эттэ, биhиги кини кэнниттэн ылластыбыт, тэйиэккэлээн биэрдибит. Ол оhуохайбытын ыраахтан истэн ессе ус эр бэрдэ былаахтаах кэллэ, кинилэр бэйэлэрэ атын хайа урдугэр туран кун керсе кэлбиттэр.

Ураанхайдар кэлэн ситимнээтилэр - ерегей былаа5ын а5аллылар - алгыспыт сатанна!

Сарсыныгар Кулан эрийэн эппит: ким куну чэпчэки ба5айытык таhаарда, Киhилээх салгына кэлэр диэбит. Ол сонуну истэн биhиги уердубут, астынныбыт, ситимнээбиппит табыллыбыт эбит диэн.

      Бу саастан быьа Киьилээххэ кун кэрсэ турарбын кэрэбун. Дьэ баран кэллибит. Соьуйдум. Сир тургэнник да уларыйар эбит. Ус- туэрт  сыллаа5ыта суол ортотугар уунэ турбут кып кыра мас о5олоро номнуо улаатан - мин оройдоругар илиибинэн тиийбэтим курдук уьаабыттар. суолбут ыккый тыа буолан эрэр. Урут суурэ хаампыт ыллыктарбытынан хаар уута суурэн уруйэ буолбут.       Хаар - ардах бэ5э, хаар быыьыттан уунэн турар дьэрэкээн сибэккилэр, куп куэх халлаан, куйаас кун - Ытык Сирбит эйдуу - саныы сылдьарбыт курдук - кэрэтин, дьиктитин барытын кэрдэрдэ.
      Алгыспытын мантан Чочур мыраантан кэн,уллэтэн барбыппыт - ситим тардаары, барахсан....дьикти кэрэ буолла.
      20 чыыьыла5а Баата5айга кэтэн тиийдибит. Барарбытыгар Дьокуускайга биллэрдик тымныйбыт этэ. Баата5айга - ардах туьэ турара. Музейга уларытта охсон баран эбэ5э киирэн ал5анан, моторкаларбытыгар олорон айаннаатыбыт. Былыт хоп хойуу - халлааны кэрдэхпунэ: хаьан эрэ аан бастаан барарбар Дьаан,ы устун айаннаан иьэн аллараттан Киьилээх хайа урдугэр кэстэллэрун долгуйа долгуйа айаннаабыппын санааммын хараастан ыллым уонна: "Бука диэн, Ытык Очуостарым Иччилэрэ, Урун Куну Дьол тааьыгар кэрсэрбутун кэн,уллуур буоллаххытына, бала5антан ара5арбытыгар Ытык кэрэ мэссуоннэргитин кэрдэрун дуу - оччо5уна куутэллэр, кэн,уллууллэр эбит дии санаан кэтэ5уллэн уэрэ - кэтэ айанныам, оттон кэстубэтэххитинэ хайыахпыный - аллараа хаалыам. Ол гынан баран хайдах да хааларбын санаабаппын" - дии дии айаннаатым. 
        Элгэскэ кэлэн аьаан - сиэн эбиэттээн, хомунан баран уьун айаммытыгар туруннубут. Суолу быьа кырдьык Ытык Сирбит сабыллан эрэр эбит диэн санаа кэллэ... Эмиэ да дьон киртитэн бутуэ диэн уэрэбин, эмиэ да бэйэм санаатым да суолбун сатаан булбат эбиппин диэн харааста санаатым. Бэйэбит сылдьыбыппыт буттэ5э...  Суол кэрдэрэр киьилээх бардахха эрэ тиийииьибит эбит...
        Ардах бадараан, уу бэ5э буолан хаамарга ыарахан ба5айы дэлби иилистэн тиийдибит, сорохтор ыксыы сыыстыбыт дииллэр - ол гынан баран куруутун буоларын курдук эмискэ бала5аннарбыт кэстубуттэригэр - уэруу - кэтуу бэ5э.
       Сарсыарда уьуктубуппут - таьырдьа муус ман,ан - хаар туспут. Наьаа кырасыабай. Сууннубут , сорохтор сэтуэлээтилэр, сорохтор уу кутуннулар -уэрдубут, кэттубут. Сотору со5ус айаннаатыбыт. Хайа быарыгар тиийэрбитигэр хаарбыт ууллан буттэ. Палаткаларбытын туруорарбытыгар хаар суо5а.
      Аьаан , сынньанан баран туун 12ч хайабытын дабайдыбыт. Туьэр хайаларга улэлээтибит, барыларын кытта билистибит, дорооболостубут. Эмээхсин тааьыгар махтал туомун он,ордум, уонна Ытаабыт -Чэл олох тааьыгар сугуруйэн баран бу тааьы саптым, уьун уутугар утуттум - сынньаннын. Тэьэлээх дьон хара5ын уутунан сууммута буолуой айка да, Кини оннугар атын тааьы ал5аатым - ол туьунан туспа суруйуом.
      Оргууй Дьол тааьын диэки айаннаан истибит. Санаабар Чочур мырааны кэрэбун - ардах туьэ турар курдук - алгыьым тыла бэйэтэ кэлэр. Хааман иьэн эйдэнэн кэлбитим алгыьым тылын ботугуруу сылдьар эбиппин Туймаада да диэн кэлэр, Бэтун, харама, Сата, Эн,сиэли - туьугар дии сылдьар эбиппин. Халлаан былыт бэ5этэ, саатар хап халын,нар - ол гынан баран соруйан таппыт курдук биир куп куэх дьураа сурааьынынан куэх халлаан урсуна кэстэр. 
    Бу дойдуга Полярнай кун - туун буолан кун олох да киирбэт. Дьэ 2 чаастан бу урсунунан Урун Куммут айаннаата. Дьол тааьыгар тиийбитим, проводник уолаттар кулуьун оттор маспын бэлэмнээбиттэр, ханна да туруоралларын билбэккэ биир сиргэ чэмэхтээбуттэр. "Ханан туруорарбыт буоллаа?" - дии сырыттахпытына Очуоспут бэйэтэ кулугун ойуутунан кэрдэрдэ - хайа5аьа ханан баарын- ол сиринэн туьаайан кэммитин аа5ан маспытын уурдубут, уонна уоппутун са5ааппыттын кытта - 10 мунуутэ буолла дуу суох дуу - куммут оруобуна очуос хайа5аьыгар кэллэ. 
     Дьиктитэ диэн биир чааьы быьа барыах буола буола тэннэн кэлэ кэлэ таас хайа5аьынан эн,эйэр.
Биьиги маннык эр турдубут да дии санаабатыбыт, арай алгыс буппутун кэннэ , Куммутун хаартыска5а туьэрэ сылдьан кэрдубут.
       Алгыспытыгар тимир суол, Азия о5олорун курэхтэрэ, Ийэ итэ5элбит, Ийэ Сирбит, уонна Чочур мырааны кытта ситим, диэн наьаа элбэхтик кэллэ. Дьэ От ыйын 1 кунугэр баран улэбитин бигэргэттэхпитинэ- Бу Сиргэ киьи Киьилээх, да Сата да куустэрин ылар кыахтаныа. Сурун улэбит онно. 
      куоракка кэлэн баран билбитим от ыйын 1 туунугэр Андрей Саввич Борисов Чочур мыраан,н, Азия о5олорун оонньууларын алгыы тахсар уьу. 
     Бу сааьы быьа биьиги бу алааьы, бу мырааны, эбэни бу улуу кун,н, бэлэмнээбит эбиппит.

     Икки сылы быьа бэлэмнэнэн бэлэмнэнэн быйыл Уус Ньара5а бара сырыттым. Хайаларга хаар ууллан эрэр буолан -"Сезон снежных обвалов"- диэн уэьээ тахсыбатахпыт. Афродита хайатын тэллэ5эр бара сылдьыбыппыт.

    Уус Ньара диэн икки эбэ-Индигиир уонна Ньара, ардыгар сытар тэгуруччу хайаларынан куруэлэнэн турар бэьуэлэк эбит. Дьиктитэ диэн тыала илинтэн ар5аа уонна ар5ааттан илин эрэ урэр - Индигиир суолун хоту.

    Хоту эттуттэн Аар - саарга аатырбыт Урбэ - хаарынан буруллэн турар - дойдулаахтар , от ыйыгар Урбэ тарыныгар -салаасканаан сырылыы диэн тахсааччыбыт дэьэллэр. Урбэ иннигэр Индигиир уьун долгун суьуо5ун уутугар сууйан сай5ыы сытар.




    Илин - Динозавр хайаларын киьилээхтэрэ ырыых ыраахтан кэстэллэр. Бу хайаларга бараргар Ньараны туораан бара5ын.


Со5уруу эттугэр Афродита хайата кылбайан турар. Манна хайыьардьыттар турбазалара баар. Перестройка кэмигэр быра5ыллан баран дьэ сэргутуллэн эрэр.


    Бэьуэлэк ар5аа эттугэр хайа эрэ муора элбэх. Бу хайалар тустарынан ким да кэпсээбэтэ5э. Ол гынан баран бу Ньара5а кэмускэ улэлээбит геологтарга уонна инлаг хаайыылаахтарыгар анаан туруорбут эйдэбунньук памятниктарын аттыттан уэьээ тураммын Илин,н,и Тыал Иччититтэн кэрдэьэн сиэл кэтуппутум - ол хайаларга.
     Бу сиртэн туран уонна Аартык Иччилэриттэн, Туэрт Халлаан Айыыьыттарыттан кэрдэьэн уоскуйбатах куттары дойдуларыгар утаарар туом он,орбутум. маннык туому хаьан эрэ Эдьигээн,н,э сылдьан он,орбуттаа5ым. Бэйэлэрэ да он,оттороллор эбит.
    Уус Ньара бэйэтэ кыра бэьуэлэк гынан баран дьиэлэрэ барыта иьигэр туалеттаах, ванналаах. Таьыттан кэрдэххэ учугэй ба5айы курдук да тымныыны уйбакка канализациялара то5о барар буолан уулусса5а туннуктэригэр диэри мууска хам ылларан турар массыына бэ5э баар. Дьон ону кулэр - "Хайыахпытый - муус ууллунна5ына , массыыналарбытын собуоттаан суурдуэхпут. Туох да буолбаттар" - дииллэр.

     Саха Сирин биир дьикти кэрэ сиринэн Курулуур буолар. Уута ырааьа, сылааьа.. . Бу курулаччы суурэрэ. Киьи биир эмэ сири булла5ына онтон олох тахсыбат эбит. У№рукку сылларга бу Хан,алас сирдэрин- Самартайы, Курулууру, Турук хайаны - Роберт Романович - диэн кырдьа5ас уолаттарын кытта кэрэн истэн олорбута. Онноо5ор Курулуургэ тиийэргэ бэйэтэ 1км сири солоон суол он,орбута. Иллэрээ сылтан улуус Курулууру бэйэтигэр ылбыт этэ о5онньорго аквапарканы биэрэн баран.  куораттан чугас - дьон сылдьар - киирии хаччыны баьан ылаары...  Ылбыттара да - ол сыл тыатын баьаарга сиэппиттэрэ. Биьиги тиийэ сылдьыбыппыт хара чох быыьыгар киьи кыайан уктэммэт гына дьон бэ5э, бэх элбэ5э - улуустар хомуйан бэрт. Романович кэрэр дьонноох буолара - бэ5у хомйтарара тиэйтэрэрэ. Онноо5ор бэх угар пакет биэрэрэ. Киириигэ биир кьиттэн 100 солк. ылар уонна ыраастыыр улэтин барытын ол хаччынан он,отторор этэ.     Аан бастаан манна бастакы группабын кытта автобуьунан кунунэн бара сылдьыбыппыт. Бу учугэйэ, кэрэтэ. Баран иьэн булууска сылдьыбыппыт. Иккис сырыыга малой группой барбыппыт, уонна турук хайанан, аквапарка5а хоно, хоно, уьус сырыыбытыгар сурун туоммут Турук хайа5а буолбута, уонна Кыьыл сыырга ус группа буолан бараммыт, бары онно кэрсуспуппут, бастакы туманы кытта улэбит онно буолбута. Бэьис сырыыбытыгар Никипэрэптьээх бассыбыттара, уонна Уулаах аанынан кэлбиппит. 

Тукуланы – это природный феномен.
Не каждый, даже опытный географ может поверить в существование подвижных песков
на ... вечной мерзлоте! Тукуланы привлекательны и как объекты познавательного туризма.
Синее небо и водная гладь, желто-белые песчаные дюны в обрамлении зеленой
растительности представляют яркое незабываемое зрелище.


Работы, проведенные авторами этой статьи в течение двух полевых
сезонов, заключались в комплексном наблюдении природных процессов, происходящих
на тукуланах. В последующих исследованиях планируется акцентировать внимание на
вопросах генезиса и динамики тюнгских тукуланов, с использованием методов
провешивания реперов, анализа поперечных спилов деревьев и аэрофотоснимков разных
лет.