Біздің(қазақ халқының) ата бабаларымыздың бірі, Мөде хан(қаған) Батыс жаққа жорыққа шыққанда 600 мың мұздай қаруланған атты әскері болған. Ал Александр Македонскидің Шығысқа қарай жорыққа шыққанда 30 мың әскері болған, оның 5 мыңы ғана атты әскер(оның өзі атқа ер тоқымсыз жайдақ мінгендер) екен. Сол кездегі тарихшылар біздерді оқытқанда ең болмағанда салыстырмалы түрде де жазбады да, айтпады да.
Қараңыз: Мөде(Бөде) Модун хөшөө, Байөлке аумағы, Сақ сай өзені маңында(басында) ескерткіш бар(Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Алматы, 1998 жыл, 1-ші том, 46-58 беттерде). Және марқұм Ақселеу СЕЙДЕНБЕК ағамыздың тарихи еңбектері.

Ұлы халық елбасылары Аттила(Аттылы, Әділ, Еділ), Тұмар(Томирис), Артур(ағылшындардың күшік күйеуі), Бибарыс, Мөде, Құлтегін, Шыңғыс т.б. хандар, патшалар, қағандар жер бетінің тең жартысын жаулап алып, өз аттарын шығарам деп, елін ұмытып қалған.

Кіші жүзге Байұлы (12 ата), Әлімұлы (6 ата), Жетіру (7 ата) және Төре, Қожа, Төленгіттер кіреді. Олар Батыс Қазақстан өңірін(Ақтөбе, Атырау, Ақтау, Орал, Қостанай, Қызылжар, Қызылорда, Торғай), Еділ, Жайық, Ойыл, Қобда, Жем, Ор, Ырғыз, Торғай, Тобыл, өзендерінің атырабын, Маңғыстауды, Каспий, Арал теңізі жағалауларын, Сырдария өзенінің төменгі ағысын мекендеген. Ел аузында оларды Алшыннан тараған деп айтатындықтан, «Кіші жүз – Алшын» деген ұғым қалыптасқан.

Казах елинин тарихы кашан дурысталар екен? Осындай маселелерди котеретин агайлар коп болсын! Тарихшылар Казах халкынын тарихын дурыстап жазып балаларга балабакша, мектеп жасынан окытса деген тилек айткым келеди.

Ұлы қорғандар, қорымдар, Беғазы Дәндібай мәдениетінің кесенелері, тастағы таңбалар, петроглифтер, шахталар, мыс, қалайы, күміс, алтын және балқытқан металл қорыту пештері және басқа да көне ескерткіштердің табылуы мен ғалымдардың зерттеулерімен Ұлытау көне заманнан бері Сарыарқаның және барлық даланың орталығы болғанын куәландырады.
Ұлытау - бұл біздің ата-бабаларымыздың мыңдаған ғасырлық рухани, аңызына айналған, ақындары жырлаған, сан ғасыр адамдарды баураған қазақ халқының құрметтейтін қасиетті жері.
Осы бір көне таудың кереметтігі Қазақстанның ұлттық тарихының маңыздылығымен берілген. Ұлытау көшпенді тайпа хандарының сүйікті орнына айналған.
Осы жерде ұлы Шыңғысханның үлкен ұлы Жошы ханның ордасы орналасқан, осы жерден Батый хан шығысқа бағыттаған өзінің жаугершілік жорығын бастаған.
Ұлытауда Жошы хан мен түркі тілдес тайпалардың негізін қалаушылардың бірі Алаша ханға кесенелер көтерілген. Есімдері Алтай, Орал, Қырым, Солтүстік Кавказ және Өзбекстанның халықтық ауыз әдебиетінде мәңгілік сақталған. Алтын Орданың ханы Тоқтамыс, Ордалық ұлы қолбасшы, әмір Едігеде осында жер қойнына берілген.
Ұлытаудағы Алтыншоқы тауындағы тас тақтаға 1391 жылы осында болғаны турасында ұлы Ақсақ Темір жазба қалдырған. Ұлытауда сақталған ескерткіштер палеолит пен неолит дәуірлеріне жол бастап тұрғандай. Археолог-ғалымдар баяғы заманғы адамдардың талай мекендерін және олардың еңбек құралдарын тапты.
Қаракеңгір өзенінің жағасында палеолит дәуірінің Қазақстандағы ең ірі шеберханасы табылды. Өзендердің бойында көне заманның бай елді мекендері сан қилы көмбелер, сағаналары жерленген көне мәдениеттің байлықтары болғаны белгілі болған.мәйіт басына салынған құрылыстар десе, екіншілері көне обсерватория дегенге саяды.
Археологиялық қазба жұмыстары мұнда осыдан үш мың жыл бұрын да тау-кен өнеркәсібімен кеңінен айналысқанын және ондағы жергілікті тайпалардың Иракқа, Үндістанға және Грецияға мыс, қалайы, күміс және алтын жөнелтіп отырғандығына куәлік етеді. Ұлытау аумағында ботаникалық және географиялық зерттеулер бойынша 617 өсімдік түрлері белгілі болған, оның ішінде 90 түрінен дәрі-дәрмекке пайдаланылады

Қазақ халқының орыс отаршылдығынан құтылуы үшін 30 жылдай уақыт (1773-1801 жылдары) күрескен ұлы күрескер Сырым бабаның сенімді серіктерінің бірі болған Құлжабай би Бекқұлыұлы Кіші жүздегі он екі ата Байұлының Таз деген руының Келдібай атасының ұрпағы болатын. Ардақты азаматтың есімі бүгінде тұтас бір арысқа – Құлжабай арысына негіз болып отыр. Ол да тегін емес-ті. Парасатты басшы, ақылман аға, көреген көсем ретінде өз елін талай рет тағдыр соққысынан аман алып шықты, үнемі ел қамын жеп, оларды ұлттық азаттық көтеріліске көтерді. Бүкіл Таз руының бетке ұстар азаматы, сол кездегі білікті биі ретінде мемлекеттік маңызды істерге үлкен жігермен араласты.
Тарихи құжаттарды бағамдасақ, Құлжабай би өзінің тұрғыластары Тұр-мәмбет, Көккөз, Сегізбай билер сияқты пәтуалы сөзімен, берік билігімен қозғалыстың бүкіл барысына өзіндік ықпал еткен ардақты ақсақалдардың бірі болғандығына көңіл тоғайтамыз. Қазақ елінің азаттығы үшін көппен бірге ұлы істерге араласқан абзал азаматтың тұлғасы ерекше көрінеді.
1783-1797 жылдары отаршылдыққа қарсы көтерілген қазақ халқы Нұралы ханды отаршылармен сыбайлас деп түсінді. Олардың атынан орыс патшасына жазылған хатқа – “55-тің талапхатына” барлығы 55 батырлар, билер мен ақсақалдар қол қояды, бұл хат Кіші жүз ханы Нұралының тағдырын шешеді, ол хандықтан түсіріледі.
Көтерілісшілердің қозғалыстың алғашқы кезеңіндегі екінші бір ірі жеңісі – қазақтардың Жайық өзенінің оң жағалауына көшіп-қонуға рұқсат алуы еді. Патшаның 1756 жылғы жарлығымен әлгіндей өтуге тыйым салынған болатын. Өкімет орындарының жергілікті халыққа оң жағалауға еркін жүруге ризашылық берген 1787 жылғы 5-ші сәуірде құрастырылған ведомостісіне сенсек, Құлжабай би Бекқұлұлына 3000 шаңырақ бағынды, бұл осындай рұқсат алған барлық 45 мың шаңырақтың саны жағынан үшінші орын алатындарының бірі еді “ең көбі – 10 мың, одан кейінгісі – 7 мың шаңырақ болатын). Бидің ауылы өз руластары Күрті (Құртқа - ?) ұлы Есенбай бидің (орысша құжатта “Курткин” делінген –А.Ә.) және Мыңдәулет батырдың ауылдарымен бірге (олардың әрқайсысында бір мың шаңырақтан болды) Гурьев қалашығына қарсы Ақтөбе шатқалын жоғары өрлеген аумақта көшіп-қона алатын болды (Сонда, 87-бет).
Құлжабай бидің көтерілісшілер арасында беделді болғандығын тағы да мыналардан көреміз: ол 1785 жылдан кейін де көпшілік болып қабылдаған шешімдерге ризашылығын бүкіл ру атынан беріп отырды: 1792 жылы да, 1794 жылы да осылай болды.
Би көбінесе Сырым батырды қолдап жүрді. Бұл әсіресе, Ералының хандық таққа отыруына қазақтың игі жақсылары қарсы болған тұсында айқын аңғарылды.
Ресейдің патша өкіметі демократиялық сипатта болған 1789 жылғы Ұлы француз буржуазиялық революциясының ықпалынан қорқып, Кіші жүзде хан өкіметін қайта орнатуға ұмтылды. Самсаған әскердің және қоқан-лоқының күшімен Ералы Әбілқайырұлы 1791 жылы хан болып “сайланған-ды”. Сырым бастаған азғантай топ оған бірден-ақ қарсы болды. Зеңбіректен қорыққан көпшілік ағаман келісімін алғашқыда берсе де, кейін Сырым бастаған көтерілісшілердің ықпалымен Ералыға қарсы шыға бастады. Олар 1972 жылдың 10-маусымында Орынбор шекаралық істер экспедициясына жолдаған хаттарында халық қалауын былайша жария етті: “...Егер патша ағзам Әбілқайыр әулетінен біреуді хан етіп сайлағысы келсе, біз оған қарсы болмас едік, бірақ біз, қырғыз-қайсақ (қазақ – А.Ә.) жұрты, Ералының хан болғанына қарсымыз, себебі, ол жасының едәуірге келгеніне байланысты бұл орынға лайық емес. Сондықтан, Ералы жүз ішіндегі айтыс-тартысты, тағы да басқа толып жатқан істерді шешуге шамасы келмейді. Осы себептерден оған халық риза емес...” (“Казахско-русские отношения в ХҮІІІ-ХІХ в.в.(1771-1867 г.г.). Сб. документов и материалов. А.-А., 1964, 135-137-беттер).
Хатқа қол қойған 14 ағаман (старшындар – А.Ә.) өздерінің қалаған басқа бір адамын халықтың сайлап қоюына рұқсат берілуін талап етті. Кейіннен олар сұлтан Есентайды өздеріне хан сайлап алады. Аталмыш хатқа Шекті Сегізбай, Ысық Сұлтанбек, Шеркеш Тұрмәмбет, Беріш Бөдене билермен қатар Құлжабай би де өз мөрін соқты. 14 ағаманның бұл ісі Сырым тобының азайып қалғанына қарамастан батыл әрекеттерден бас тартпаған өжеттігін, табандылығын әйгілейді.
“14-тің” тобының мұндай ісі нәтижесіз кеткен жоқ, көпшілік бірте-бірте олардың жағына шыға берді. Сөйтіп, патшаға тағы да хат жазылып, Ералыны өзгерту талабы қойылғанда, яғни, 4-қаңтар 1794 жылы олардың қатары 200-ге жуықтады.
Аталмыш деректер Құлжабай бидің ел өміріндегі аса маңызды оқиғаларға белсене араласып, өзіндік үлес қосқандығына, жұртшылықтың лайықты құрметіне бөленіп келгендігіне тура меңзейді.
Құлжабай бидің ұрпақтары да оның өзі сияқты отаншыл азаматтар, білікті билер болып өсті. Құлжабайұлы Қалыбайдан туған жеті баланың ең үлкені Масақбай да би атанды. 1824 жылы 3-қаңтарда Кіші жүз зиялылары Орынбордың генерал-губернаторы П.К. Эссеннен Жәңгір сұлтанды хан етіп бекітуді сұрап хат жазғанда ол өз мөрін басады (“Материалдар”, 461-бет).
Масақбай бидің төртінші інісі Қалмырзадан туған Дәден болыс, би, батыр, әулие ретінде халық құрметіне ие болды.
Ал, Құлжабай бидің төртінші ұрпағы Бектұрлиев Байшығанның жерлесі Байжан Атағожиевпен бірге Атырау облысының Жылыой ауданы жерінде 1944 жылы неміс фашистерінің диверсант-десанттарына қарсы күресте жасаған ерлігі Республика Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің 50 жылдығына арналған мерекелік баяндамасында аталып өтті.
Атақты күрескер бидің, абзал азаматтың алтыншы бір ұрпағы Есенгелді Нұршаұлы Нұршаев Атырау облысы әкімінің орынбасары ретінде Отанына қызмет жасады.
Атырау облысының Жылыой ауданы мен Ақтөбе облысының Ойыл ауданында Құлжабай би ұрпақтары көптеп саналады.
Сырым бабаның ұлы күрестегі бір серігі Құлжабай би Бекқұлұлы, міне, осындай азамат, билікті би, білікті ел басшысы болған адам еді.
Ақтөбе қаласынан бір көшенің атын, Ойыл ауданында бір ауылдың атын Құлжабай би атамызға беретін уақыт та болған сияқты.
Аманғали Әміржанұлы, «Ақиық-арман» I-II том Кіші жүздегі Таз руының шежіресі кітабынан үзінді.

Одним из верных соратников Сырым батыра, борца за освобождение казахского народа от царской русской колонизации, был потомок Келдибая ата, Құлжабай би Бекқұлұлы, представитель Младшего Жуза рода 12 Ата Байұлы Таз руы.
Құлжабай би Бекқұлұлы - разумный руководитель, мудрый предводитель казахского народа, безмятежно защищавший интересы родного многострадального народа, яркий представитель рода Таз, внесший большой вклад в борьбу за освобождение своего народа.
В 1783-1797гг. выступавший против колонизаторов казахский народ заподозрил Нуралы хана в сговоре против них, в результате чего русскому царю было отправлено письмо, под которым подписалось 55 биев, батыров, аксакалов. Это письмо решило судьбу Нуралы хана, он был свергнут.
Вторым крупным завоеванием восставших - было получено разрешение на переселение казахов на правый берег реки Волга. Указом царя от 1756 года это было запрещено делать.
Ссылаясь на газету «Ведомости» от 5 апреля 1787 года известно, что 45 тысяча шаныраков было переселено на правый берег реки, из них в подчинении Құлжабай би состояло 3 000 шаныраков (семей).
Российское правительство, опасаясь последствий Великой французской буржуазной революции, решает незамедлительно назначить ханом рода Кіші жүз Ералы Әбілқайырұлы. Сырым батыр был противником этого назначения.
В 1972 году 10 июня в Оренбургскую экспедицию пограничных дел было направлено письмо, в котором было изложено недовольство народа избранием ханом Ералы, т.к. он не может разрешать конфликтные ситуации и не соответствует этому статусу.
Письмо было подписано 14 старшынами(из 55). Впоследствии ими будет избран хан Есентай. Наряду с известными биями такими как Шекті Сегізбай, Ысық Сұлтанбек, Шеркеш Тұрмәмбет, Беріш Бөдене подпись поставил и Құлжабай би.
Постепенно группа из 14 биев пополнилась, к 4 января 1794 г. в период смены ханства Ералы, в их составе числилось 200 человек.

г.Актобе, Нурлан ЕСЕНГАЗЫ, 8(7132)779380 (д), 550422 (раб), 87014552854, e-mail: yessengazy@mail.ru