Мирчамол Саъдиев,
20-07-2012 15:45
(ссылка)
Мухаммаси Туғрал бар ғазали Шоҳин
Ҷаъди турааш дидам хотирам парешон шуд,
Ёди оразаш кардам кулбаам гулистон шуд,
Дарси меҳнаташ хондам мушкилотам осон шуд,
Маҳви ҷилвааш гаштам то рухаш намоён шуд,
Рафтам он қадар аз худ к-оина ба сомон шуд.
Ноқаи сиришки ман баста дар раҳаш маҳмил,
Аз сипеҳри чашмонам дам ба дам шавад нозил,
Беибо ба пои ӯ мефитад аз ин ғофил,
Гиряе намесозад манъи инбисоти дил,
Ғунчаро куҷо шабнам тугмаи гиребон шуд.
Гирудори сад Мӯсо аз таҷаллии Тӯр аст,
Шавкати Сулаймонӣ в-аз тараҳҳуми мӯр аст,
Субҳи матлаби ошиқ баъди шоми дайҷур аст,
Реша то давонад ток ҷилвагоҳи ангур аст,
Кӯшише ба арз омад обила намоён шуд.
Бар сарам зи ҳиҷронаш шӯриши қиёмат рафт,
Дар ҳавои васли ӯ беҳадам маломат рафт,
Ҳосили умеди ман ҷумла дар ғаромат рафт,
Андак-андак ин уммед дар паи надомат рафт,
Пушти дасти мо кам-кам назри захми дандон шуд.
Лашкари аламҳояш карда дар дилам манзил,
Аз натиҷаи ишқаш ҷуз ситам нашуд ҳосил,
Мурдам аз ғами ҳаҷраш то шудам ба ӯ восил,
Бе тараддуди асбоб ҳал намешавад мушкил,
К-аз кашокаши нохун кри уқда осон шуд
Бӯалӣ бувад пешам дар сулуки маҷнунӣ,
Донишам кунад акнун аз Арасту афзунӣ,
Синаи Балиносаш Туғралам кунад хунӣ,
Гашт ҳосили Шоҳин шавкати Фалотунӣ,
Баъд аз ин ба Хатлон ҳам гирудори Юнон шуд.
Ёди оразаш кардам кулбаам гулистон шуд,
Дарси меҳнаташ хондам мушкилотам осон шуд,
Маҳви ҷилвааш гаштам то рухаш намоён шуд,
Рафтам он қадар аз худ к-оина ба сомон шуд.
Ноқаи сиришки ман баста дар раҳаш маҳмил,
Аз сипеҳри чашмонам дам ба дам шавад нозил,
Беибо ба пои ӯ мефитад аз ин ғофил,
Гиряе намесозад манъи инбисоти дил,
Ғунчаро куҷо шабнам тугмаи гиребон шуд.
Гирудори сад Мӯсо аз таҷаллии Тӯр аст,
Шавкати Сулаймонӣ в-аз тараҳҳуми мӯр аст,
Субҳи матлаби ошиқ баъди шоми дайҷур аст,
Реша то давонад ток ҷилвагоҳи ангур аст,
Кӯшише ба арз омад обила намоён шуд.
Бар сарам зи ҳиҷронаш шӯриши қиёмат рафт,
Дар ҳавои васли ӯ беҳадам маломат рафт,
Ҳосили умеди ман ҷумла дар ғаромат рафт,
Андак-андак ин уммед дар паи надомат рафт,
Пушти дасти мо кам-кам назри захми дандон шуд.
Лашкари аламҳояш карда дар дилам манзил,
Аз натиҷаи ишқаш ҷуз ситам нашуд ҳосил,
Мурдам аз ғами ҳаҷраш то шудам ба ӯ восил,
Бе тараддуди асбоб ҳал намешавад мушкил,
К-аз кашокаши нохун кри уқда осон шуд
Бӯалӣ бувад пешам дар сулуки маҷнунӣ,
Донишам кунад акнун аз Арасту афзунӣ,
Синаи Балиносаш Туғралам кунад хунӣ,
Гашт ҳосили Шоҳин шавкати Фалотунӣ,
Баъд аз ин ба Хатлон ҳам гирудори Юнон шуд.
МУНДАРИЧЛИ АШЬОРИ ЛИРИКИ
МУНДАРИЧЛИ АШЬОРИ ЛИРИКИ
Туграл эътикодманди анъанахои гании шеъри клаееикии точик, махсусан жанри газал мебошад. Шоир газалиёти Саъди, Хофиз, Камол, Бедил, Нозим ва Шохин барин суханварони бузургро мавриди бахрабардори ва пайрави карор додааст. Махсусан, тарзи ифода ва уелуби нигориши Мирзо Абдулкодири Бедил ба Туграл басо писанд афтодааст. У эътикоду самимияти худро ба ин суханвари воломаком чунин баён
намудаает:
Баланд аст аз фалак маъвои Бедил,
Набошад хеч касро чойи Бедил!
Намоям тугиёи дидаи хеш,
Агар ёбам губори пойи Бедил
Надидам аз сухангуёни олам
Касеро дар чахон хамтои Бедил ...
Ба рафъат бартар аз кух аст, Туграл,
Чаноби хазрати Мирзои Бедил!
Шоир дар васфи пири рухонии худ ифодахои сода, вазни сабук (рукнхои маъруфи бахри хазач: мафоилун/мафоилун/ фаулун), кофияи солим (калимахои чойи, пойи, савдойи, Мирзойи ... ) ва радифи мувофикро (такрори калимаи Бедвл) интихоб намудааст, аз санъатхои бадеи чун муболига, тавсиф, мачоз ва ташбех мушикофона истифода кардааст ва ба ин восита дарачаи баланди мухаббату садокати шогирдонаашро самимона иброз доштааст.
Умуман, Нак;ибхони Тутрап ба мутафаккирони бузурги гузашта садокату самимияти зиёд дошта ва дар «К,асидаи бузургон» ном асараш б3'\РИ офаридани симои хакикии кисмате аз суханварони адабиёти классикии точик кушиш намудааст:
Унсурию Асчадию Фаррухи:
Нагмаи хар се хама аз як садост.
Хоча Чамол аст агар муддаи,
Даъвии У дур аз ин муддаост.
у кию бо Саъди мукобил шудан?
Бин, тафовут зи кучо то кучост!
Нагмасаро Бущасани Рудаки,
Гунбази чарх аз суханаш пурсадост ...
Мавзуи марказии газал дар адабиёти классикии точик ишк аст. Туграл хам ин мавзуьро асоси ашъори лирикии худ карор цодааст ва кулли масъалахои фалсафиву ахлоки, фархангиву ичгимоиро ба мавзуи ишку мухаббат вобаста кардааст. Бинобар
ин, вожаи ишк ва муродифхои он дар газалиёти шоир бо тамоми тобишхои маънои ба чилва омадаанд. Туграл, одатан, як мисраъро аз ашъори Бедил чун тазм ин интихоб намуда, дар партави он тасвиргарй ва суханвари мекунад. Аз чумла, «Хайф бошад чуз дили ошик ба даети ёр гул» ном мисраи Бедил боиси эчоди газали пилошубе гардидааст, ки матлааш ин аст:
Эй зи субхи оразат шарманда дар гулзор гул,
Пеши рухсорат бувад имруз чойи хор гул.
Дар газал аз аввал то охир чехран махбуба васф мешавад Ба ин тавсиф ба воситаи ташбех;кунандаи гул сурат мегирад. Дар тасвири шоир гул бо ин хама рангу буй ва зебоиву раънои назди орази махбуба дар хичолат аст, зеро аз он рузе, ки
махбуба чехраашро намоён кардааст, бозори гул касод шудааст:
Кас намебинад кунун дар чорсуйи эътибор
Чуз хадиси он гули руйи ту дар бозор гул.
Гар зи миръоти рухат аксе фитад ногах дар об,
Сарв чойи барг орад бар лаби чубор гул.
Дар ин газал калимаву таркибхои хамнисбати ораз, гул, гулзор, бахор, гулшан, гулистон, сарв, чамоли ёр, дили ошик хонандаро ба маърифати олами зебои хидоят менамояд.
Дар газалхои давраи аввал Туграл ба тавсифхои чилодор ва баёни рангоранги шоирони пешин таваччух мекунад. Дар баробари ин истифодаи мохиронаи воситахои тасвир аз равонии табъи шоир гувохи медихад. Дар васфи хусну чамоли махбуба санъатхои тавсиф, муболига, тафсир ва ташхис мусоидат намудаанд:
Яди байзо агар аз остини худ бурун орад,
Чахонро нур афзояд, шавад шаб дур аз куяш.
Чаман аз эътидоли коматаш метуфт бо наргис:
Саропо дида шав в-он гах назар кун кадди дилчуяш'
Асири як нигохаш гаштам, аз ишкаш чи мепурси,
Сукуни сабру токатро рабуда чашми чодуяш.
Тавсифхои кадди дилчу, чашми чоду, зулфи суманбу, токи абру хонандаро водор мекунад, ки ба хусни худододи дилбар зиёда мутаваччех шавад. Махсусан, муболига сафедию сехрнокии дасти махбубаро хеле чолиб ифода намудааст. Дасти у агар аз остин бурун ояд, чахсиро нур медихад, Чунин тасвирхо ба хонанда завк бахшида, хиссиёти зебопарастии уро афзун мегардонад.
Кахрамони лирикии газалхои Туграп худро подшохи ошикон медонад ва чун симохои човидонии адабиёт аз ишк ёдгор гузоштанро орзу дорад. Дар ин холат шоир аз санъати талмех бамаврид истифода кардааст:
Шухраи офок шуд аз ишки Ширин Кухкан,
Но ми Мачнун аст аз савдои Лайли ёдгор.
Умуман, дар ашъори лирики и Туграл таъбирхои дарди ишк, китоби ишк, дардманди ишк, дареи ишк фаровон истифода шудаанд ва хар кадом дар баёни акидахои шоир сахм доранд. Дар ашъори гиноии шоир дигар мавзуъхо, аз чумла мавзуи шикоят аз мухити носозгор, низ мушохида мешавад. Замона, ба кавли шоир, сифлапарвар аст ва ба кадри ахли донищу фарханг намерасад. Дар ин холат Туграп ба мавкеъ ва манзалати худ ишора карда, ба тафохури шоирона мепардозад:
Маро хонанд халлокулмаоии',
Набудам кабл аз ин, аммо кунунам ...
Агар бо фазл гашти рутба хосил,
Дар огуши камар буди сукунам.
Валекин чарх бошад сифлапарвар,
Асири кайли ин гардуни дунам.
Лирикаи Тутрал мохияти некбинона дорад. Шоир инсонро ба бедории шуур, адолат ва хакталоши водор мекунад ва андешахояшро бо далелхои мантики так;вият медихад. Инсон бояд ба хама душворихои зиндагИ омода бошад ва «киштии максуд--ро бофаросат ба сохил расонда тавонад:
Хеч мумкин нест дар гирдоби ин амвочи гам,
Киштии максудро бе нохудо? рафтан дар об.
Шоир ба воситаи рамзу киноя (амвочи гам киноя аз нобасомонихои рузгор, нохудо киноя аз одамон, киштии максуд киноя аз марому максад) мохияти зиндагии бошууронаро нишон медихал.
Умуман, забони ашъори Туграя моломоли санъатхои дилнишини бадеи, забони содаву равон, вазну кофияи солим ва оханги дилкашу гушнавоз мебошад ва гохо услуби баёни лирикаи шифохиро ба хотир меорад. Чуни н хусусият на танхо дар газалхо, инчунин дар дигар жанрхон лирикии шоир низ мушохида мешавад. Таваччух намоед ба банди аввали як тарчеъбанди шоир:
Аз рухат ойина то лаззати дидор гирифт,
В-аз нигохи дигарон чониби худ ор гирифт,
Хоки рах аз кадамат рутбаи гулзор гирифт,
Аз ту гулхои чаман зинати дастор гирифт,
Ман чи гуфтам, ки дили нозукат озор гирифт,
Хотират аз мани бечора ба як бор гирифт?!
Дар ин порча низ махбуба васф мегардад. Зебоии рухи махбуба ба ойина лаззат мебахшад, ба дарачае ки минбаъд аз нигохи дигарон ор мекунад. Ёр сар то по латофат аст, ба хадде ки хоки рох аз кадамаш ба гулзор табдил меёбад ва хатто ба хусни
гулхон чаман низ хусн меафзояд. Чунин хусну чамол ва чунин латифию нозуки боиси сарбаланди ва гурури махбуба гардидааст ва у ошики бечораи худро дигар эътибор намедихад. Ифоданокии фикрро байти тарчеъ', ки дар шакли пурсиш
истифода шудааст, боз хам меафзояд.
Устод Айни гуфтааст: «Истеъдоди Туграп бисёр комил ва хаёлаш мустаъидди? болорави буд». Дар хакикат шеърхое, ки ба хунари шоири ва услуби хоси эчодии Туграп ишора мекунанд, бисёранд. Як кагор порчахои шеърии шоир маънои баланди ч;амъбасткунанда дор анд ва дар байни мардум чун байтхои хикматнок ва мак;олу зарбулмасалх;о эътибор пайдо кардаанд:
Хеч нахле нест андар боги имкон бесамар,
Шухрати Рустам намояд зинда рухи Сомро!
* * *
Бехунар, бигзар ту аз гаввосии бахри сухан,
Барнаояд дурри кимат аз даруни хар садаф.
Туграл эътикодманди анъанахои гании шеъри клаееикии точик, махсусан жанри газал мебошад. Шоир газалиёти Саъди, Хофиз, Камол, Бедил, Нозим ва Шохин барин суханварони бузургро мавриди бахрабардори ва пайрави карор додааст. Махсусан, тарзи ифода ва уелуби нигориши Мирзо Абдулкодири Бедил ба Туграл басо писанд афтодааст. У эътикоду самимияти худро ба ин суханвари воломаком чунин баён
намудаает:
Баланд аст аз фалак маъвои Бедил,
Набошад хеч касро чойи Бедил!
Намоям тугиёи дидаи хеш,
Агар ёбам губори пойи Бедил
Надидам аз сухангуёни олам
Касеро дар чахон хамтои Бедил ...
Ба рафъат бартар аз кух аст, Туграл,
Чаноби хазрати Мирзои Бедил!
Шоир дар васфи пири рухонии худ ифодахои сода, вазни сабук (рукнхои маъруфи бахри хазач: мафоилун/мафоилун/ фаулун), кофияи солим (калимахои чойи, пойи, савдойи, Мирзойи ... ) ва радифи мувофикро (такрори калимаи Бедвл) интихоб намудааст, аз санъатхои бадеи чун муболига, тавсиф, мачоз ва ташбех мушикофона истифода кардааст ва ба ин восита дарачаи баланди мухаббату садокати шогирдонаашро самимона иброз доштааст.
Умуман, Нак;ибхони Тутрап ба мутафаккирони бузурги гузашта садокату самимияти зиёд дошта ва дар «К,асидаи бузургон» ном асараш б3'\РИ офаридани симои хакикии кисмате аз суханварони адабиёти классикии точик кушиш намудааст:
Унсурию Асчадию Фаррухи:
Нагмаи хар се хама аз як садост.
Хоча Чамол аст агар муддаи,
Даъвии У дур аз ин муддаост.
у кию бо Саъди мукобил шудан?
Бин, тафовут зи кучо то кучост!
Нагмасаро Бущасани Рудаки,
Гунбази чарх аз суханаш пурсадост ...
Мавзуи марказии газал дар адабиёти классикии точик ишк аст. Туграл хам ин мавзуьро асоси ашъори лирикии худ карор цодааст ва кулли масъалахои фалсафиву ахлоки, фархангиву ичгимоиро ба мавзуи ишку мухаббат вобаста кардааст. Бинобар
ин, вожаи ишк ва муродифхои он дар газалиёти шоир бо тамоми тобишхои маънои ба чилва омадаанд. Туграл, одатан, як мисраъро аз ашъори Бедил чун тазм ин интихоб намуда, дар партави он тасвиргарй ва суханвари мекунад. Аз чумла, «Хайф бошад чуз дили ошик ба даети ёр гул» ном мисраи Бедил боиси эчоди газали пилошубе гардидааст, ки матлааш ин аст:
Эй зи субхи оразат шарманда дар гулзор гул,
Пеши рухсорат бувад имруз чойи хор гул.
Дар газал аз аввал то охир чехран махбуба васф мешавад Ба ин тавсиф ба воситаи ташбех;кунандаи гул сурат мегирад. Дар тасвири шоир гул бо ин хама рангу буй ва зебоиву раънои назди орази махбуба дар хичолат аст, зеро аз он рузе, ки
махбуба чехраашро намоён кардааст, бозори гул касод шудааст:
Кас намебинад кунун дар чорсуйи эътибор
Чуз хадиси он гули руйи ту дар бозор гул.
Гар зи миръоти рухат аксе фитад ногах дар об,
Сарв чойи барг орад бар лаби чубор гул.
Дар ин газал калимаву таркибхои хамнисбати ораз, гул, гулзор, бахор, гулшан, гулистон, сарв, чамоли ёр, дили ошик хонандаро ба маърифати олами зебои хидоят менамояд.
Дар газалхои давраи аввал Туграл ба тавсифхои чилодор ва баёни рангоранги шоирони пешин таваччух мекунад. Дар баробари ин истифодаи мохиронаи воситахои тасвир аз равонии табъи шоир гувохи медихад. Дар васфи хусну чамоли махбуба санъатхои тавсиф, муболига, тафсир ва ташхис мусоидат намудаанд:
Яди байзо агар аз остини худ бурун орад,
Чахонро нур афзояд, шавад шаб дур аз куяш.
Чаман аз эътидоли коматаш метуфт бо наргис:
Саропо дида шав в-он гах назар кун кадди дилчуяш'
Асири як нигохаш гаштам, аз ишкаш чи мепурси,
Сукуни сабру токатро рабуда чашми чодуяш.
Тавсифхои кадди дилчу, чашми чоду, зулфи суманбу, токи абру хонандаро водор мекунад, ки ба хусни худододи дилбар зиёда мутаваччех шавад. Махсусан, муболига сафедию сехрнокии дасти махбубаро хеле чолиб ифода намудааст. Дасти у агар аз остин бурун ояд, чахсиро нур медихад, Чунин тасвирхо ба хонанда завк бахшида, хиссиёти зебопарастии уро афзун мегардонад.
Кахрамони лирикии газалхои Туграп худро подшохи ошикон медонад ва чун симохои човидонии адабиёт аз ишк ёдгор гузоштанро орзу дорад. Дар ин холат шоир аз санъати талмех бамаврид истифода кардааст:
Шухраи офок шуд аз ишки Ширин Кухкан,
Но ми Мачнун аст аз савдои Лайли ёдгор.
Умуман, дар ашъори лирики и Туграл таъбирхои дарди ишк, китоби ишк, дардманди ишк, дареи ишк фаровон истифода шудаанд ва хар кадом дар баёни акидахои шоир сахм доранд. Дар ашъори гиноии шоир дигар мавзуъхо, аз чумла мавзуи шикоят аз мухити носозгор, низ мушохида мешавад. Замона, ба кавли шоир, сифлапарвар аст ва ба кадри ахли донищу фарханг намерасад. Дар ин холат Туграп ба мавкеъ ва манзалати худ ишора карда, ба тафохури шоирона мепардозад:
Маро хонанд халлокулмаоии',
Набудам кабл аз ин, аммо кунунам ...
Агар бо фазл гашти рутба хосил,
Дар огуши камар буди сукунам.
Валекин чарх бошад сифлапарвар,
Асири кайли ин гардуни дунам.
Лирикаи Тутрал мохияти некбинона дорад. Шоир инсонро ба бедории шуур, адолат ва хакталоши водор мекунад ва андешахояшро бо далелхои мантики так;вият медихад. Инсон бояд ба хама душворихои зиндагИ омода бошад ва «киштии максуд--ро бофаросат ба сохил расонда тавонад:
Хеч мумкин нест дар гирдоби ин амвочи гам,
Киштии максудро бе нохудо? рафтан дар об.
Шоир ба воситаи рамзу киноя (амвочи гам киноя аз нобасомонихои рузгор, нохудо киноя аз одамон, киштии максуд киноя аз марому максад) мохияти зиндагии бошууронаро нишон медихал.
Умуман, забони ашъори Туграя моломоли санъатхои дилнишини бадеи, забони содаву равон, вазну кофияи солим ва оханги дилкашу гушнавоз мебошад ва гохо услуби баёни лирикаи шифохиро ба хотир меорад. Чуни н хусусият на танхо дар газалхо, инчунин дар дигар жанрхон лирикии шоир низ мушохида мешавад. Таваччух намоед ба банди аввали як тарчеъбанди шоир:
Аз рухат ойина то лаззати дидор гирифт,
В-аз нигохи дигарон чониби худ ор гирифт,
Хоки рах аз кадамат рутбаи гулзор гирифт,
Аз ту гулхои чаман зинати дастор гирифт,
Ман чи гуфтам, ки дили нозукат озор гирифт,
Хотират аз мани бечора ба як бор гирифт?!
Дар ин порча низ махбуба васф мегардад. Зебоии рухи махбуба ба ойина лаззат мебахшад, ба дарачае ки минбаъд аз нигохи дигарон ор мекунад. Ёр сар то по латофат аст, ба хадде ки хоки рох аз кадамаш ба гулзор табдил меёбад ва хатто ба хусни
гулхон чаман низ хусн меафзояд. Чунин хусну чамол ва чунин латифию нозуки боиси сарбаланди ва гурури махбуба гардидааст ва у ошики бечораи худро дигар эътибор намедихад. Ифоданокии фикрро байти тарчеъ', ки дар шакли пурсиш
истифода шудааст, боз хам меафзояд.
Устод Айни гуфтааст: «Истеъдоди Туграп бисёр комил ва хаёлаш мустаъидди? болорави буд». Дар хакикат шеърхое, ки ба хунари шоири ва услуби хоси эчодии Туграп ишора мекунанд, бисёранд. Як кагор порчахои шеърии шоир маънои баланди ч;амъбасткунанда дор анд ва дар байни мардум чун байтхои хикматнок ва мак;олу зарбулмасалх;о эътибор пайдо кардаанд:
Хеч нахле нест андар боги имкон бесамар,
Шухрати Рустам намояд зинда рухи Сомро!
* * *
Бехунар, бигзар ту аз гаввосии бахри сухан,
Барнаояд дурри кимат аз даруни хар садаф.
Накибхони Туграл
Накибхони Туграл
(1865-1919)
Дар сухан, Тутрал, тарики пухтагонро пеша кун-
Меваат гар хом бошад, нест дар дандон лазиз.
Зиндагинома
Накибхони Туграп аз авлоди Хоча Ахрори Вали' буда, яке аз шоирони боистеълод ва рангинхаёли охири асри XIX ва ибтидои асри хх ба шумор меравад. Накибхон соли 1865 дар дехаи Зосуни тумони Фалгар (нохияи Айни) аз хонаводаи шахси давлатманду бомаърифат ба дунё омадааст. Айёми кулаки ва наврасии шоир дар зодгохаш гузашта, хату саводи ибтидоиро аз муаллимони махадли омухтааст.
Накибхони Туграп баъд дар мадрасаи Тиллокории Самар- канд ва як муддат дар шахри Бухоро дониши худро такмил медихал ва аз илмхои хисобу хандаса, тиб, фикх, таърих, сарфу нахви забони араби бархурдор мегардад. Дар хамин муддат ба омухтани забони руси машгул мешавад.
Туграл ба суханшиносон ва шахсони бомаърифату хунарманди замонаш, аз чумла ба Шамсиддин Шохин (1859-1894) ва Гулшании Бухорои, цусти ва хамкори доштааст ва Шохинро хамчун устод мепарастидааст.
Баъди такмили илм ба зодгохаш бармегардад. Ба гуфти устод Айни, Туграп «дар охирхои хол обу хавои тозаи кухистонро аз зиндагонии шаъшаадори пурташвиши шахрхо тарчех карда». Аммо шоир алокаашро бо хаммаслакони шахриаш катъ намекунад. Дар маснавии нотамоми Лайли ва Мачнун» ба васфи
устод ва мавлои худ Шамсиддин Шохин боби махсус чудо намудааст, ки чунин огоз меёбад:
Он к-у ба камол шамси дин аст,
Бо хотами илм у нигин аст.
Ништарзане дар раги маъони,
Fаввоси ями гухарфишонй,
Ганчури дури хадиси рангин,
Дар авчи газапсарои шохин ...
Тутрап дар дехаи 3осун як муддат ба цехкониву чорводори машгул мешавад ва баробари баркарор шудани Хукумаги Шурави дар водии 3арафшон ба хидмати хукумаги нав мепардозад. Шоир дар миёни муаллимону талабагони мактабхои навташкили шуряви суханронихо карда, онхоро ба омухтан ва андухгани илму дониш хидоят менамояд.
Шоир солхои 1918-1919 аскарони сурхро хамрохи ва рохбалади мекунад. Яке аз мухорибахои аскарони сурх барои ишголи дехаи Вешаб бебарор анчом меёбад ва Туград ба тухмат гирифтор шуда, 28-уми июни соли 1919 дар дехаи Сангистони нохияи Фалгар ба катл мерасад.
Ба ин марги нобахангом шоирону эътикодмандони Туграп китъаву марсияхо сурудаанд. Аз ':{УМЛа, Файёзи Хучанди фармудааст:
Дуболо шуд зи сахбои шахидон
Ба базми човидони кайфи Тутрап.
Хирад фармуд бо Файёз: «Баргу
Ба таърихи вафоташ: Хайфи Туграл».
Таркиби «Хайфи Туграя. аз руйи хисоби абчад ба соли 1337 хичри (соли 1919 мелоди) баробар аст.
Мероси одаби
Аз Накибхони Туграп осори зиёди гуногунжанру гуногунмавзуъ ба мерос мондааст. Девон и Тугради Ахрори соли 1916 дар матбааи Когони Бухоро нашр гардидааст. Он 303 тазал, 9 мухаммас, 3 мусаддас, 8 касида, як мустазод, як тарчеъбанд ва чанд маснавиро (чун «Сокинома» ва «Наврузнома») дар хачми 7385 мисраъ фарохам овардааст. Хамчунин, аз Туграп як кагор асархои дигар низ дастрас шудаанд, ки дар колабхои маснави, касида, газал, мусаммат, рубои ва фард эчод гардидаанд. Аз чумла, дар пайравии «Лайливу Мачнун-и Шохин достони «Лайливу Мачнун» офаридааст, ки он нотамом буда, 219 байтро дар бар мегирад. Асари Туграл дар адабиёти классики и точик охирин намунаи «Лайливу Мачнун. мебошад. «Лайливу Мачнун»- и Туграп чун дигар достонхои хамном дар бахри хазачи мусаддаси ахраби макбузи махзуф ва максур суруда шудааст:
Куфли дари назм боз кардам,
Зеру бами шавк соз кардам.
Адиб дар охирх.ои умр дар пайравии «Гулистон»-и Саъди «Богистони ном асари манзуму мансури фалсафию ахлоки низ навиштааст. Вале ин асар ва як кагор шеърхое, ки дар поёни умри Туград эчод гардидаанд, то хол дастрас нестанд. Шоир дар эчодиёташ аксаран «Туграл» ва баъзан «Нак,иб» ва «Туграли Ахрори. тахаллус карда, дар сухаигустари масъулият эхсос мекардааст:
Дар сухан, Тутрал, тарики пухтагонро пеша кун,
Меваат гар хом бошад, нест дар дандон лазиз.
Дар эчодиёти Тутрап жанри газал мавкеи муайян дорад. Дар байни дигар шаклхои шеъри мухаммасхои шоир кобили таваччух мебошанд. Дар ашъори шоир хар ду навъи мухаммасхам мухаммаси таълифи ва хам мухаммаси тазмини мушохида мешавад. Аз мухаммасхои Туграл ба газалхои Камоли Хучанди, Бедил, Шохин, Гулшании Бухорои, Нозими Хироти маълум мешавад, ки хуняри мухаммасбандии шоир ба дарачаи баланд расида будааст. Мисраъхои Туграп ба мисраъхои шоирони пеши н аз чихати мазмуну мухтаво ва услуби баён мувофикати комил доранд. Мисол аз матлаи мухаммаси Тутрап бар газали Камол:
Чанд теги зулмро аз куштанам хунин куни,
Дам барои катлам оиву даме тамкин куни.
Аз чи мурти дил ба доми турраи мушкин куни,
«То кай, эй дилбар, дилам бе мучибе гамтин кунй,
Гиряхои талхи маи биниву лаб ширин куни'.
Беилтифотихои махбуба ва номуродихои ошик ба воситаи таносуби калом ва саволу хитобахо хеле хуб ифода ёфтааст. Се мисраи аввал мазмуни байти Камолро басо мувофик таквият медихад.
Дар шакли мустазод бошад, Туграл газали мустазод ва рубоии мустазод эчод кардааст. Мустазодхои шоир мазмунан баланд ва дилкашу хушоханг мебошанд. Фикрахои иловаги мазмуни умумии шеърро таквият бахшида, боиси ифодаи об-
разноки фикр мегарданд:
Ойина ба базми дилкушои ту расад,
Эй чон, нигох,
Хам шона ба зулфи мушксои ту расад,
Моро чи гунох?'
Мо хок шавему сурма манзур афтад,
Мурдем зи рашк,
Дил хун шаваду хино ба пой и ту расад,
Субхоналлох!
Дар ин рубоии мустазод ранчурии ошики ноком аз дастно- расии васли махбуба баён ёфтааст. Кахрамони лирикии шоир аз он озурда аст, ки ойина, шона, сурма ва хино барин асбобхо аз васли ёри у бахра мебардоранд. Аммо худи у бо хама сузу гудоз аз висоли махбуба бенасиб мондааст. Холатхои рухи, гилагузори, рашку хасади кахрамони лирикй бошад, махз ба воситаи фикрахои иловаги таъмин гардидаанд.
Умуман, дар хар як шакли шеъри Туграп махорати баланд нишон дода, хусусияти жанрии шеърхоро ба эътибор гирифтааст. Чи навъе ки аз муфрадоти Туграл бармеояд, шоир метавонад дар як байт як мавзуи мукаммалро ба хонанда пешкаш намояд:
То кушодам чашму дидам орази некуйи ту,
Риштаи уммед бастам бар сари хар муйи ту.
Дар ин байт мухаббату садокати ошик ба маъшука басо сода, самими ва дилкаш баён гардидааст. Ба сари хар муйв ёр риштаи уммед бастани оши " нишонаест аз ишки поку беолоиши фарзанди инсон.Туграп ба наср низ майл доштааст. Вале насри Тутрап хануэ дастраси хонанда нагардидааст. Чунонки Муштарии Истаравшани гуфтааст:
Дар гулситони маъни мебуд хамчу булбул,
Аз андалеби килкаш мекард сахфахо гул.
Номаш Нак;ибхону з-авлоди Хоча Ахрор,
Уро лакаб хамебуД дар назму наср Тутрул".
(1865-1919)
Дар сухан, Тутрал, тарики пухтагонро пеша кун-
Меваат гар хом бошад, нест дар дандон лазиз.
Зиндагинома
Накибхони Туграп аз авлоди Хоча Ахрори Вали' буда, яке аз шоирони боистеълод ва рангинхаёли охири асри XIX ва ибтидои асри хх ба шумор меравад. Накибхон соли 1865 дар дехаи Зосуни тумони Фалгар (нохияи Айни) аз хонаводаи шахси давлатманду бомаърифат ба дунё омадааст. Айёми кулаки ва наврасии шоир дар зодгохаш гузашта, хату саводи ибтидоиро аз муаллимони махадли омухтааст.
Накибхони Туграп баъд дар мадрасаи Тиллокории Самар- канд ва як муддат дар шахри Бухоро дониши худро такмил медихал ва аз илмхои хисобу хандаса, тиб, фикх, таърих, сарфу нахви забони араби бархурдор мегардад. Дар хамин муддат ба омухтани забони руси машгул мешавад.
Туграл ба суханшиносон ва шахсони бомаърифату хунарманди замонаш, аз чумла ба Шамсиддин Шохин (1859-1894) ва Гулшании Бухорои, цусти ва хамкори доштааст ва Шохинро хамчун устод мепарастидааст.
Баъди такмили илм ба зодгохаш бармегардад. Ба гуфти устод Айни, Туграп «дар охирхои хол обу хавои тозаи кухистонро аз зиндагонии шаъшаадори пурташвиши шахрхо тарчех карда». Аммо шоир алокаашро бо хаммаслакони шахриаш катъ намекунад. Дар маснавии нотамоми Лайли ва Мачнун» ба васфи
устод ва мавлои худ Шамсиддин Шохин боби махсус чудо намудааст, ки чунин огоз меёбад:
Он к-у ба камол шамси дин аст,
Бо хотами илм у нигин аст.
Ништарзане дар раги маъони,
Fаввоси ями гухарфишонй,
Ганчури дури хадиси рангин,
Дар авчи газапсарои шохин ...
Тутрап дар дехаи 3осун як муддат ба цехкониву чорводори машгул мешавад ва баробари баркарор шудани Хукумаги Шурави дар водии 3арафшон ба хидмати хукумаги нав мепардозад. Шоир дар миёни муаллимону талабагони мактабхои навташкили шуряви суханронихо карда, онхоро ба омухтан ва андухгани илму дониш хидоят менамояд.
Шоир солхои 1918-1919 аскарони сурхро хамрохи ва рохбалади мекунад. Яке аз мухорибахои аскарони сурх барои ишголи дехаи Вешаб бебарор анчом меёбад ва Туград ба тухмат гирифтор шуда, 28-уми июни соли 1919 дар дехаи Сангистони нохияи Фалгар ба катл мерасад.
Ба ин марги нобахангом шоирону эътикодмандони Туграп китъаву марсияхо сурудаанд. Аз ':{УМЛа, Файёзи Хучанди фармудааст:
Дуболо шуд зи сахбои шахидон
Ба базми човидони кайфи Тутрап.
Хирад фармуд бо Файёз: «Баргу
Ба таърихи вафоташ: Хайфи Туграл».
Таркиби «Хайфи Туграя. аз руйи хисоби абчад ба соли 1337 хичри (соли 1919 мелоди) баробар аст.
Мероси одаби
Аз Накибхони Туграп осори зиёди гуногунжанру гуногунмавзуъ ба мерос мондааст. Девон и Тугради Ахрори соли 1916 дар матбааи Когони Бухоро нашр гардидааст. Он 303 тазал, 9 мухаммас, 3 мусаддас, 8 касида, як мустазод, як тарчеъбанд ва чанд маснавиро (чун «Сокинома» ва «Наврузнома») дар хачми 7385 мисраъ фарохам овардааст. Хамчунин, аз Туграп як кагор асархои дигар низ дастрас шудаанд, ки дар колабхои маснави, касида, газал, мусаммат, рубои ва фард эчод гардидаанд. Аз чумла, дар пайравии «Лайливу Мачнун-и Шохин достони «Лайливу Мачнун» офаридааст, ки он нотамом буда, 219 байтро дар бар мегирад. Асари Туграл дар адабиёти классики и точик охирин намунаи «Лайливу Мачнун. мебошад. «Лайливу Мачнун»- и Туграп чун дигар достонхои хамном дар бахри хазачи мусаддаси ахраби макбузи махзуф ва максур суруда шудааст:
Куфли дари назм боз кардам,
Зеру бами шавк соз кардам.
Адиб дар охирх.ои умр дар пайравии «Гулистон»-и Саъди «Богистони ном асари манзуму мансури фалсафию ахлоки низ навиштааст. Вале ин асар ва як кагор шеърхое, ки дар поёни умри Туград эчод гардидаанд, то хол дастрас нестанд. Шоир дар эчодиёташ аксаран «Туграл» ва баъзан «Нак,иб» ва «Туграли Ахрори. тахаллус карда, дар сухаигустари масъулият эхсос мекардааст:
Дар сухан, Тутрал, тарики пухтагонро пеша кун,
Меваат гар хом бошад, нест дар дандон лазиз.
Дар эчодиёти Тутрап жанри газал мавкеи муайян дорад. Дар байни дигар шаклхои шеъри мухаммасхои шоир кобили таваччух мебошанд. Дар ашъори шоир хар ду навъи мухаммасхам мухаммаси таълифи ва хам мухаммаси тазмини мушохида мешавад. Аз мухаммасхои Туграл ба газалхои Камоли Хучанди, Бедил, Шохин, Гулшании Бухорои, Нозими Хироти маълум мешавад, ки хуняри мухаммасбандии шоир ба дарачаи баланд расида будааст. Мисраъхои Туграп ба мисраъхои шоирони пеши н аз чихати мазмуну мухтаво ва услуби баён мувофикати комил доранд. Мисол аз матлаи мухаммаси Тутрап бар газали Камол:
Чанд теги зулмро аз куштанам хунин куни,
Дам барои катлам оиву даме тамкин куни.
Аз чи мурти дил ба доми турраи мушкин куни,
«То кай, эй дилбар, дилам бе мучибе гамтин кунй,
Гиряхои талхи маи биниву лаб ширин куни'.
Беилтифотихои махбуба ва номуродихои ошик ба воситаи таносуби калом ва саволу хитобахо хеле хуб ифода ёфтааст. Се мисраи аввал мазмуни байти Камолро басо мувофик таквият медихад.
Дар шакли мустазод бошад, Туграл газали мустазод ва рубоии мустазод эчод кардааст. Мустазодхои шоир мазмунан баланд ва дилкашу хушоханг мебошанд. Фикрахои иловаги мазмуни умумии шеърро таквият бахшида, боиси ифодаи об-
разноки фикр мегарданд:
Ойина ба базми дилкушои ту расад,
Эй чон, нигох,
Хам шона ба зулфи мушксои ту расад,
Моро чи гунох?'
Мо хок шавему сурма манзур афтад,
Мурдем зи рашк,
Дил хун шаваду хино ба пой и ту расад,
Субхоналлох!
Дар ин рубоии мустазод ранчурии ошики ноком аз дастно- расии васли махбуба баён ёфтааст. Кахрамони лирикии шоир аз он озурда аст, ки ойина, шона, сурма ва хино барин асбобхо аз васли ёри у бахра мебардоранд. Аммо худи у бо хама сузу гудоз аз висоли махбуба бенасиб мондааст. Холатхои рухи, гилагузори, рашку хасади кахрамони лирикй бошад, махз ба воситаи фикрахои иловаги таъмин гардидаанд.
Умуман, дар хар як шакли шеъри Туграп махорати баланд нишон дода, хусусияти жанрии шеърхоро ба эътибор гирифтааст. Чи навъе ки аз муфрадоти Туграл бармеояд, шоир метавонад дар як байт як мавзуи мукаммалро ба хонанда пешкаш намояд:
То кушодам чашму дидам орази некуйи ту,
Риштаи уммед бастам бар сари хар муйи ту.
Дар ин байт мухаббату садокати ошик ба маъшука басо сода, самими ва дилкаш баён гардидааст. Ба сари хар муйв ёр риштаи уммед бастани оши " нишонаест аз ишки поку беолоиши фарзанди инсон.Туграп ба наср низ майл доштааст. Вале насри Тутрап хануэ дастраси хонанда нагардидааст. Чунонки Муштарии Истаравшани гуфтааст:
Дар гулситони маъни мебуд хамчу булбул,
Аз андалеби килкаш мекард сахфахо гул.
Номаш Нак;ибхону з-авлоди Хоча Ахрор,
Уро лакаб хамебуД дар назму наср Тутрул".
Газалхо
Хар кас, ки гул чид аз гулшани шаб,
Афтод нонаш дар равгани шаб.
Чун икди Парвин хосил тавон кард,
Гар хуша чини аз хирмани шаб.
Додаст зинат хайёти кудрат
Аз тугмаи зар пирохани шаб.
Рах метавони бурдан ба максад,
Дар зерат ояд гар тавсани шаб.
Осон наёяд андар кафи кас,
Ганчест пинхон дар махзани шаб.
Бедор мешав, бошад, ки бинй
Субхи саодат аз домани шаб!
Сад дурри кимат ояд ба дастат,
Гар рох ёбй дар маъдани шаб.
Кардаст гуё машшотаи сунъ
Икди Сурайё дар гардани шаб.
Дар мулки зулфаш хохед рафтан,
Fофил мабошед аз рахзани шаб.
Ояд ба гушат фарёди Туграл,
Гар бахра гири аз шевани шаб.
***
Мерасад аз нола бар гардун ливои андалеб,
Шохи гул чун тахти Чам бошад барои андалеб.
Дар чаман имруз, дар дарбори шоханшохи гул
Х,еч касро нес т густохй савои= андалеб!
Бо хама хорй нагардад дур аз тарфи чаман,
Офарин бар ахди мисоку вафои андалеб!
[ар бувад сад зеру бам дар нагма мусикорро,
Кай нишинад дар сулуки нола чони андалеб?!
Бог аз боди хазон дорад либоси мотамй,
Баргрезихои гул бошад азои андалеб.
Чазби маъшукон бувад хар дам каманди ошикон,
Кас набошад суи гулшан рахнамои андалеб.
Ин хама бо ёди гул шаб то сахар чон меканад,
[ар бувад сад чон маро, бошад фидои андалеб!
Душ дидам бо хазорон нола андар сахни бог,
Гар на гул рахм оварад имруз, войи андалеб!
Хатм созй дар чаман дарси гами ушшокро,
Гуш андоэй агар бар нолахои андалеб.
Баски дорад нола ин чо чилваи ранги асар,
Бошадам уммедворй аз дуои андалеб.
Ин хадис, эй богбон, аз ман бигу дар гуши гул:
«Рахм мебояд кунун дар илтичои андалеб»,
Вах, чй хуш гуфтаст, Туграл, Бедили бахри сухан:
«Шарм дор аз дидани гул бе ризои андалеб!»
***
Нагмаи ушшок бошад дар навои андалеб,
Нест гайр аз дидани гул мудлаои андалеб.
Сорбони ранги гулшан дорад оханги сафар,
Кай бувад дар махмили у чуз дирои-е андалеб.
Тарсам аз улфатпарастихои сози нагмааш,
К-аш халад дар пои гул хор аз садои андалеб.
Баски шуд мехнаткаши шавки тамошохои гул,
Гашта хам аз бори гам кадди дутои андалеб.
Ошиконро нанг бошад кисвати ранги гурур,
Нес т гайр аз хоксорихо кабои андалеб.
Дар харими васл дорад нола аз шаб то сахар,
Кас намедонад, чй бошад муддаои андалеб.
Пунбаи гафлат бувад шабнам ба гуши ранги гул
Нашнавад як бор акнун мочарои андалеб.
Хеч аз сахни чаман берун намеояд, магар
Печутоби нола шуд занчири пои андалеб?
Он кадар дорад гурури ранги хусни хештан,
Кай шавад огох гул аз хой-хои андалеб.
Мезанад парвонасон худро ба шамъи руи гул,
Ин кадар лозим бувад будан кирои андалеб.
Барфишон аз шабнами авроки гул дар набзи у,
Чуз гулоби васл кай бошад давои андалеб.
Дод ин фатво шабе парвонаи шамъи адаб:
Нест кам аз хуни Туграп хунбахои андалеб.
***
Хаёти Туграп аз ишки хабиб аст,
Чафои Туграл аз дасти ракиб аст.
Бувад Туграл асири зулфи чонон,
Ба Туграл хар чй ояд, ё насиб аст.
Даме о суи беморони ишкат,
Ки бемор интизор андар табиб аст.
Биё, эй чон, ба истикбол берун,
Ки чонон суи мо ОЯД, кариб аст.
Чаро аз хачри у чун най нанолам,
Ки чун махчур бе сабру шикеб аст!
Яке ояд ба суи кулбаи ман,
Навозишхои у бахри гариб аст.
Надонам хоб бо афсона, Туграл,
Хамегуям: дуогуяш Накиб аст.
***
Агар дил махви он рухсори зебост,
Зи чавхар мавчи ин ойина дарёст.
Надорад догдори ишк кадре,
Ватан бо пола андар куху сахрост.
Машав дар мехри имкон хамчу шабнам,
Чахон дар сояи ин боли анкост,
Ба вакти ачз душман дуст гардад,
Ба зонуи Сикандар фарки Дороет.
Харими хурмали дилдор дур аст,
Басе дар рохи ишкаш зеру болост.
Бувад ушшок масти бодаи гам,
Уручи= нашъаи мо кай зи миност?!
Ба олам хар кучо бошад агар дил,
Асири чаъди он зулфи мутаррост.
Бисоти ишк шуд то маснади мо,
Кулохи ифтихори мо фалаксост.
Дуиро нест рах дар маскани ишк,
Дили ошик аз ин савдо мубаррост60.
Дихад сад мурдаро чон аз такаллум,
Ба эхё лаъли у рашки Масехост!
Ба ёди гесуяш ашкам тирах зад,
Зи мавч ин бахрро занчир бар пост.
Худоро, чониби мо кун нигохе,
Сафед аз интизорат дидаи мост!
Хушо з-ин мисраи Бедил, ки, Туграл,
«Хаёле садди рохи ибрати мост».
***
Хар киро шухи парирухсор аст,
Согари ишрати у саршор аст.
ЗоХ,идеро, ки сафо дар дил нест,
Субхаи у на кам аз зуннор аст.
Зулфи удидаму гуфтам дар дил:
Хар кучо ганч бувад гар, мор аст.
Аз лабаш вакти сухан дур борад,
Лаъли уро зи Бадахшон ор аст.
Кай бувад ёр барй аз агёр,
Як гуле нест, ки у бехор аст.
Дар талаб нех ту, кадам охиста,
Кухи ин бодия нохамвор аст.
Кухкан чон ба абас мебозад,
Кандани кухи гамаш ночор аст.
Икди" зулфаш нашавад хал осон,
Ки ба хар халкаи у асрор аст.
Бе фано кай бувад имкони вусул,
Ба харими харамаш гар бор аст.
Хурда дар гуфтаи Туграл кам гир,
Коснй хам гуле аз гулзор аст.
***
Хазин маншин, ки Наврузи бахор аст,
Чахон чун Хизр, хаттат сабзазор аст.
Бахор афрухт зинат дар гулистон,
Махапли файзи сайр и гульузор аст.
Гулу сунбул парешон аз сабо шуд,
Фарозу шеби сахро лолазор аст.
Ба як су навхагар кумрй зи ку-ку,
Навои булбулу савти хазор аст.
Чаман зинатфазо шуд аз бахорон,
Рухи ёрам хамеша навбахор аст.
Аз он ба гул шавад бомантикй шарт,
Руху гесуи у лайлу нахор аст.
Надорам токати дури зи васлаш,
Чу гул чонону Туграп хамчу хор аст.
Афтод нонаш дар равгани шаб.
Чун икди Парвин хосил тавон кард,
Гар хуша чини аз хирмани шаб.
Додаст зинат хайёти кудрат
Аз тугмаи зар пирохани шаб.
Рах метавони бурдан ба максад,
Дар зерат ояд гар тавсани шаб.
Осон наёяд андар кафи кас,
Ганчест пинхон дар махзани шаб.
Бедор мешав, бошад, ки бинй
Субхи саодат аз домани шаб!
Сад дурри кимат ояд ба дастат,
Гар рох ёбй дар маъдани шаб.
Кардаст гуё машшотаи сунъ
Икди Сурайё дар гардани шаб.
Дар мулки зулфаш хохед рафтан,
Fофил мабошед аз рахзани шаб.
Ояд ба гушат фарёди Туграл,
Гар бахра гири аз шевани шаб.
***
Мерасад аз нола бар гардун ливои андалеб,
Шохи гул чун тахти Чам бошад барои андалеб.
Дар чаман имруз, дар дарбори шоханшохи гул
Х,еч касро нес т густохй савои= андалеб!
Бо хама хорй нагардад дур аз тарфи чаман,
Офарин бар ахди мисоку вафои андалеб!
[ар бувад сад зеру бам дар нагма мусикорро,
Кай нишинад дар сулуки нола чони андалеб?!
Бог аз боди хазон дорад либоси мотамй,
Баргрезихои гул бошад азои андалеб.
Чазби маъшукон бувад хар дам каманди ошикон,
Кас набошад суи гулшан рахнамои андалеб.
Ин хама бо ёди гул шаб то сахар чон меканад,
[ар бувад сад чон маро, бошад фидои андалеб!
Душ дидам бо хазорон нола андар сахни бог,
Гар на гул рахм оварад имруз, войи андалеб!
Хатм созй дар чаман дарси гами ушшокро,
Гуш андоэй агар бар нолахои андалеб.
Баски дорад нола ин чо чилваи ранги асар,
Бошадам уммедворй аз дуои андалеб.
Ин хадис, эй богбон, аз ман бигу дар гуши гул:
«Рахм мебояд кунун дар илтичои андалеб»,
Вах, чй хуш гуфтаст, Туграл, Бедили бахри сухан:
«Шарм дор аз дидани гул бе ризои андалеб!»
***
Нагмаи ушшок бошад дар навои андалеб,
Нест гайр аз дидани гул мудлаои андалеб.
Сорбони ранги гулшан дорад оханги сафар,
Кай бувад дар махмили у чуз дирои-е андалеб.
Тарсам аз улфатпарастихои сози нагмааш,
К-аш халад дар пои гул хор аз садои андалеб.
Баски шуд мехнаткаши шавки тамошохои гул,
Гашта хам аз бори гам кадди дутои андалеб.
Ошиконро нанг бошад кисвати ранги гурур,
Нес т гайр аз хоксорихо кабои андалеб.
Дар харими васл дорад нола аз шаб то сахар,
Кас намедонад, чй бошад муддаои андалеб.
Пунбаи гафлат бувад шабнам ба гуши ранги гул
Нашнавад як бор акнун мочарои андалеб.
Хеч аз сахни чаман берун намеояд, магар
Печутоби нола шуд занчири пои андалеб?
Он кадар дорад гурури ранги хусни хештан,
Кай шавад огох гул аз хой-хои андалеб.
Мезанад парвонасон худро ба шамъи руи гул,
Ин кадар лозим бувад будан кирои андалеб.
Барфишон аз шабнами авроки гул дар набзи у,
Чуз гулоби васл кай бошад давои андалеб.
Дод ин фатво шабе парвонаи шамъи адаб:
Нест кам аз хуни Туграп хунбахои андалеб.
***
Хаёти Туграп аз ишки хабиб аст,
Чафои Туграл аз дасти ракиб аст.
Бувад Туграл асири зулфи чонон,
Ба Туграл хар чй ояд, ё насиб аст.
Даме о суи беморони ишкат,
Ки бемор интизор андар табиб аст.
Биё, эй чон, ба истикбол берун,
Ки чонон суи мо ОЯД, кариб аст.
Чаро аз хачри у чун най нанолам,
Ки чун махчур бе сабру шикеб аст!
Яке ояд ба суи кулбаи ман,
Навозишхои у бахри гариб аст.
Надонам хоб бо афсона, Туграл,
Хамегуям: дуогуяш Накиб аст.
***
Агар дил махви он рухсори зебост,
Зи чавхар мавчи ин ойина дарёст.
Надорад догдори ишк кадре,
Ватан бо пола андар куху сахрост.
Машав дар мехри имкон хамчу шабнам,
Чахон дар сояи ин боли анкост,
Ба вакти ачз душман дуст гардад,
Ба зонуи Сикандар фарки Дороет.
Харими хурмали дилдор дур аст,
Басе дар рохи ишкаш зеру болост.
Бувад ушшок масти бодаи гам,
Уручи= нашъаи мо кай зи миност?!
Ба олам хар кучо бошад агар дил,
Асири чаъди он зулфи мутаррост.
Бисоти ишк шуд то маснади мо,
Кулохи ифтихори мо фалаксост.
Дуиро нест рах дар маскани ишк,
Дили ошик аз ин савдо мубаррост60.
Дихад сад мурдаро чон аз такаллум,
Ба эхё лаъли у рашки Масехост!
Ба ёди гесуяш ашкам тирах зад,
Зи мавч ин бахрро занчир бар пост.
Худоро, чониби мо кун нигохе,
Сафед аз интизорат дидаи мост!
Хушо з-ин мисраи Бедил, ки, Туграл,
«Хаёле садди рохи ибрати мост».
***
Хар киро шухи парирухсор аст,
Согари ишрати у саршор аст.
ЗоХ,идеро, ки сафо дар дил нест,
Субхаи у на кам аз зуннор аст.
Зулфи удидаму гуфтам дар дил:
Хар кучо ганч бувад гар, мор аст.
Аз лабаш вакти сухан дур борад,
Лаъли уро зи Бадахшон ор аст.
Кай бувад ёр барй аз агёр,
Як гуле нест, ки у бехор аст.
Дар талаб нех ту, кадам охиста,
Кухи ин бодия нохамвор аст.
Кухкан чон ба абас мебозад,
Кандани кухи гамаш ночор аст.
Икди" зулфаш нашавад хал осон,
Ки ба хар халкаи у асрор аст.
Бе фано кай бувад имкони вусул,
Ба харими харамаш гар бор аст.
Хурда дар гуфтаи Туграл кам гир,
Коснй хам гуле аз гулзор аст.
***
Хазин маншин, ки Наврузи бахор аст,
Чахон чун Хизр, хаттат сабзазор аст.
Бахор афрухт зинат дар гулистон,
Махапли файзи сайр и гульузор аст.
Гулу сунбул парешон аз сабо шуд,
Фарозу шеби сахро лолазор аст.
Ба як су навхагар кумрй зи ку-ку,
Навои булбулу савти хазор аст.
Чаман зинатфазо шуд аз бахорон,
Рухи ёрам хамеша навбахор аст.
Аз он ба гул шавад бомантикй шарт,
Руху гесуи у лайлу нахор аст.
Надорам токати дури зи васлаш,
Чу гул чонону Туграп хамчу хор аст.
Газалхо
Менамояд бар лаби чу акси мохи ман дар об,
Метавон аз мох то мохи хама будан дар об.
Нест суде сифларо аз сухбати равшандилон,
Сахт расво мешавад, ояд агар охан дар об!
Гуфт зохид: «Хешро дар хоб дидам дар бараш»,
Гуфтамаш: «Таъбири хоби худ бигу равшан дар об!»
Дар талоши акси як ру сад гиребон пора шуд,
Кай ба осонй расад ойинаро доман дар об?!
Гуи сабкат" мебарам имруз аз фатвои шак,
Мардуми обй агар даъво кунад бо ман дар об.
Хеч мумкин нест дар гирдоби ин амвочи гам
Киштии максудро бе нохудо рафтан дар об!
Дар сулуки ишк кам аз баччаи бат'? нести,
Дар ризои дуст хар дам медихад у тан дар об.
Зери туфони сиришкам, Туграл, аз хичрони у,
Бех, ки аз ин хоксорихо маро мурдан дар об!
***
Мох дар пеши рухат як ламъа бошад аз сароб,
Гул зи девони чамолат як варак аз сад китоб.
Фикри зулфат доштам, шавкат ба дил зад оташе,
Сухтам чандон, ки печидам ба худ з-ин печутоб.
Оразе чун мехр дорй, з-охи мо гофил мабош,
То нагардад офтобат тира аз чуши сахоб.
Аз дили зохид набошад бахра канзи!' ишкро,
Шохро хосил нагардад мол аз мулки хароб.
Ман шахиди теги ишкам, дуди охам шуд алам,
Бар сари хокам гузар кун, то намонй аз савоб.
Тоири наззора бо хоки дари у чун расад,
Бар фалак хампоя бошад аз баландй он чаноб.
Дар талоши чустучуи халкаи гесуи у
Мавч дорад обила бар пой хар дам аз хубоб.
Як чахон ханчар мухайё кардй аз мижгони хеш,
То кай истигно? Худоро, бахри катли ман шитоб.
Дам ба дам чуши хаёли шабнами руи гулаш
З-осмони хусн метозад ба фаркам чун шахсб.
Аз нигах бар руи у сози бами худ зер кун,
То надарад аз тамошо бар рухаш тарфи никоб.
Тирабахтихо насибам шуд зи девони азал,
Сарнавиштамро казо кардаст аз боли гуроб.ч
Чанд рузе шуд, ки дорам бо тааммул улфате,
Шохиди маънй хамон бехтар, ки набвад дар хичоб.
То зи файзи огахй, Туграл, сухан сар кардаам,
Баъди ман шоир касе дигар намебинад ба хоб.
***
Мебарад лаъли лаби у нашъа аз мавчи шароб,
Мекашад домони зулфаш аз гиребони гулоб.
Ламъаи барки рухаш хар дам ба ушшок он кунад,
Дар биёбон ташнаро ташвиши найранги сароб.
Х,ар замон дил орзуи оби тегат мекунад,
То ба кай шамшери эхсони ту бош ад дар кироб?
тушаи лахти чигар дорам ба рохат дуди гам
Мезанад фаввора, тарсам, тира гардад ин кабоб.
Нусхаи девони хуснатро чй сон эхсо кунам?!
Гар чахон дафтар шавад, васфи ту н-ояд дар хисоб?'
Эй чафоандешаи бадху, Худоро, шафкате!
Чанд бошам аз шиканчи мехнаги гам дар азоб?!
Карда устоди азал имруз бо сад хуни дил
fунчаатро аз гулистони латофат интихоб.
То дам и рузи киёмат модари айёмро
Чун ту фарзанде набошад хоназоди офтоб.
Гесуи Ширин бувад занчири пои Кухкан,
Турраи Лайлй бувад дар гардани Мачнун таноб.
Аз сувайдои дилат зан рашхаи фоли умед,
Мучиби борон бувад, гар тира бинмояд сахоб.
Шоми гафлат рафт охир, субхи навмедй дамид,
То кучо обод бошад, хонаи хастй хароб?!
Гуямаш сад офарин бо хотири дарроки у,
Хар кй бинвисад ба ашъори мани Туграл чавоб!
***
Начидаем гул аз гулбуни бахори тараб,
Нахондаем зи конуни завк дареи адаб.
Ба неши захри Фирокаш зи баски муътодем,
Ба назди мо чи дами мору чи дами акраб.
Ба суи мо мафикан баш аз ин ту санги чафо,
Ки шишаи дили мо нест аз лукони Халаб!
Нишони пои ту моро далели хайрат шуд,
Задем МУХ,РИ хамушй чу гунча андар лаб.
Туй, ки дил ба Висоли ту орзуманд аст,
Ба чуз ту нест ба дунёву охират матлаб.
Ба ёди халкаи зулфаш сиёх шуд рузам,
Ки кош субхи умедам дамад зи домани шаб.
Зи баски дарси гами ишк хондаам, Туграл,
Сарам равад, ки нагардам дигар аз ин мазхаб!
***
Агарчи дурам аз наззораи рухсори ёр имшаб,
Бувад лавхи хаёли абруи у дар канор имшаб.
Наям осудаи шавкаш даме аз изтироби дил,
Пари парвона дорад дуди шамъи интизор имшаб.
Агарчанде ки будам душ масти бодаи васлаш,
Вале дорад сарам аз хачри у ранчи хумор имшаб.
Ба як наззора аз шаръи мухаббат дод ин фатво
Факехи ишк андар хурмати бусу канор имшаб.
Ба каф аз субха ин чо матлабат хосил намегардад,
Зи ашки чашм тар кун донаи рузи шумор имшаб.
Чаман аз накхати боди бахор имруз хуррам шуд,
Хадиси васфи гул бишнав ба гулшан аз хазор имшаб.
Агар хохй дурустй номи худ аз хотами ишрат,
Шикан бар рагми сунбул турраи гесуи ёр имшаб!
Биё, эй ДИЛ, ки омад ёр суи кулбаи Туграл,
Хусули дину дунё метавонй, кун нисор имшаб!
Метавон аз мох то мохи хама будан дар об.
Нест суде сифларо аз сухбати равшандилон,
Сахт расво мешавад, ояд агар охан дар об!
Гуфт зохид: «Хешро дар хоб дидам дар бараш»,
Гуфтамаш: «Таъбири хоби худ бигу равшан дар об!»
Дар талоши акси як ру сад гиребон пора шуд,
Кай ба осонй расад ойинаро доман дар об?!
Гуи сабкат" мебарам имруз аз фатвои шак,
Мардуми обй агар даъво кунад бо ман дар об.
Хеч мумкин нест дар гирдоби ин амвочи гам
Киштии максудро бе нохудо рафтан дар об!
Дар сулуки ишк кам аз баччаи бат'? нести,
Дар ризои дуст хар дам медихад у тан дар об.
Зери туфони сиришкам, Туграл, аз хичрони у,
Бех, ки аз ин хоксорихо маро мурдан дар об!
***
Мох дар пеши рухат як ламъа бошад аз сароб,
Гул зи девони чамолат як варак аз сад китоб.
Фикри зулфат доштам, шавкат ба дил зад оташе,
Сухтам чандон, ки печидам ба худ з-ин печутоб.
Оразе чун мехр дорй, з-охи мо гофил мабош,
То нагардад офтобат тира аз чуши сахоб.
Аз дили зохид набошад бахра канзи!' ишкро,
Шохро хосил нагардад мол аз мулки хароб.
Ман шахиди теги ишкам, дуди охам шуд алам,
Бар сари хокам гузар кун, то намонй аз савоб.
Тоири наззора бо хоки дари у чун расад,
Бар фалак хампоя бошад аз баландй он чаноб.
Дар талоши чустучуи халкаи гесуи у
Мавч дорад обила бар пой хар дам аз хубоб.
Як чахон ханчар мухайё кардй аз мижгони хеш,
То кай истигно? Худоро, бахри катли ман шитоб.
Дам ба дам чуши хаёли шабнами руи гулаш
З-осмони хусн метозад ба фаркам чун шахсб.
Аз нигах бар руи у сози бами худ зер кун,
То надарад аз тамошо бар рухаш тарфи никоб.
Тирабахтихо насибам шуд зи девони азал,
Сарнавиштамро казо кардаст аз боли гуроб.ч
Чанд рузе шуд, ки дорам бо тааммул улфате,
Шохиди маънй хамон бехтар, ки набвад дар хичоб.
То зи файзи огахй, Туграл, сухан сар кардаам,
Баъди ман шоир касе дигар намебинад ба хоб.
***
Мебарад лаъли лаби у нашъа аз мавчи шароб,
Мекашад домони зулфаш аз гиребони гулоб.
Ламъаи барки рухаш хар дам ба ушшок он кунад,
Дар биёбон ташнаро ташвиши найранги сароб.
Х,ар замон дил орзуи оби тегат мекунад,
То ба кай шамшери эхсони ту бош ад дар кироб?
тушаи лахти чигар дорам ба рохат дуди гам
Мезанад фаввора, тарсам, тира гардад ин кабоб.
Нусхаи девони хуснатро чй сон эхсо кунам?!
Гар чахон дафтар шавад, васфи ту н-ояд дар хисоб?'
Эй чафоандешаи бадху, Худоро, шафкате!
Чанд бошам аз шиканчи мехнаги гам дар азоб?!
Карда устоди азал имруз бо сад хуни дил
fунчаатро аз гулистони латофат интихоб.
То дам и рузи киёмат модари айёмро
Чун ту фарзанде набошад хоназоди офтоб.
Гесуи Ширин бувад занчири пои Кухкан,
Турраи Лайлй бувад дар гардани Мачнун таноб.
Аз сувайдои дилат зан рашхаи фоли умед,
Мучиби борон бувад, гар тира бинмояд сахоб.
Шоми гафлат рафт охир, субхи навмедй дамид,
То кучо обод бошад, хонаи хастй хароб?!
Гуямаш сад офарин бо хотири дарроки у,
Хар кй бинвисад ба ашъори мани Туграл чавоб!
***
Начидаем гул аз гулбуни бахори тараб,
Нахондаем зи конуни завк дареи адаб.
Ба неши захри Фирокаш зи баски муътодем,
Ба назди мо чи дами мору чи дами акраб.
Ба суи мо мафикан баш аз ин ту санги чафо,
Ки шишаи дили мо нест аз лукони Халаб!
Нишони пои ту моро далели хайрат шуд,
Задем МУХ,РИ хамушй чу гунча андар лаб.
Туй, ки дил ба Висоли ту орзуманд аст,
Ба чуз ту нест ба дунёву охират матлаб.
Ба ёди халкаи зулфаш сиёх шуд рузам,
Ки кош субхи умедам дамад зи домани шаб.
Зи баски дарси гами ишк хондаам, Туграл,
Сарам равад, ки нагардам дигар аз ин мазхаб!
***
Агарчи дурам аз наззораи рухсори ёр имшаб,
Бувад лавхи хаёли абруи у дар канор имшаб.
Наям осудаи шавкаш даме аз изтироби дил,
Пари парвона дорад дуди шамъи интизор имшаб.
Агарчанде ки будам душ масти бодаи васлаш,
Вале дорад сарам аз хачри у ранчи хумор имшаб.
Ба як наззора аз шаръи мухаббат дод ин фатво
Факехи ишк андар хурмати бусу канор имшаб.
Ба каф аз субха ин чо матлабат хосил намегардад,
Зи ашки чашм тар кун донаи рузи шумор имшаб.
Чаман аз накхати боди бахор имруз хуррам шуд,
Хадиси васфи гул бишнав ба гулшан аз хазор имшаб.
Агар хохй дурустй номи худ аз хотами ишрат,
Шикан бар рагми сунбул турраи гесуи ёр имшаб!
Биё, эй ДИЛ, ки омад ёр суи кулбаи Туграл,
Хусули дину дунё метавонй, кун нисор имшаб!
Без заголовка
Агар ин аст бо хубони олам ошноихо,
Тавон кардан чу най фарёд аз дасти чудоихо!
Наомад завраки ман дар канори сохили васлаш,
Ба бахри ишк харчанде ки кардам нохудоихо,
Тавон дарёфт аз мазмуни ман кутохии фикрам,
Ки нахлашро масал кардам ба шамшод аз расоихо.
Ба руи хеш то кардй дучор ойина, хайронам,
Ки чавхарро намезебад чило аз худнамоихо!
Вафо чун умри ман, эй бевафо, харгиз намесозй,
Магар аз умр омузй ту расми бевафоихо?'
Ба хок орам ба зури панчаи гуфтор агёрат,
Агар дар ишки ту бо ман кунад эуроэмоихо!
Бихамдиллах, ки бо дайри'? мухаббат муршидам, Туграл,
Ба май олуда кардам пирахан аз порсоихо!
***
Зи худ бисёр дур афтодам аз маъникаринихо,
Маро сармашки хайронист акнун муйчиних.о.
Тавон дар мазраи боги чахон гул аз адаб чидан,
Ки сад хирман намои хосил аз ин хУшачиних.о.
Муроде, кай бувад гайр аз тасаллибахши оромаш,
Набошад бахра Лайлиро аз ин махмилнишинихо.
Зи шарми он, ки фардо махрами мехри бутон бошй,
Ба шабнам гута зан имруз аз хичлатчабинихо.
Баланд афтода аз ноэътиборй эътибори ман,
Ки аз но мам арак гул мекунад аз бенигиних.о.
Даме з-андешаи дил дар пайи сайди маонй шав,
Агар башад расо фикри ту дар маъникаминих.о.
Кунун чинси кумоши хешро, Туграл, ба арз орам,
Муроде кай шавад хосил аз ин хилватгузинихо.
***
Эй бах.ори ноз, бахри зинати гулхо биё!
Сайри дарё орзу дорй, ба чашми мо биё!
Кардаам дур аз рухат тамхиди сомони чунун.
Эй сувайдои диламро дофеи савдо, биё!
Аз вафо дорем хар дам орзуи макдамат,
Хар буни му чашми уммед аст, суи мо биё!
Кай бувад биме ба мо з-ин сустмагзони дагал,
Гар биёй чониби мо, сахт бепарво биё!
Дил зи хичрони ту ошуфтаст чун авроки гул,
Мархабо, эй тунчаи чамъияти дилхо, биё!
Нест конуни мухаббат сози найранги дуййч,
Эй тани ман хоки поят, омадй, танхо биё!
Эй хуш он мисраъ, ки, Туграл, месарояд Бедиле:
«Ё мара аз худ бибар он чо, ки хастй, ё биё!»
***
Эй зи рухсори ту гул шарманда дар гулзорхо
В-аз хиромат обро занчири хайрони ба по.
Дам ба дам суи ту куллоби мухаббат мекашад
Чуз далели ишк, набвад кас ба суят рахнамо.
Нест гайр аз мадди охи худ асои дигарам,
Коматам шуд зери бори мехнаги ишкат дуто.
Ман шахиди теги хачрам, суи ман гоме бизан,
Кош аз хунам бувад андар кафи поят хино.
Дар тарики ишва рафтори ту дастуруламал,
Дар сулуки фитна ойини ту сармашки чафо.
Гар нишинй, пеши руят фитнахо пайдо шавад
В-ар хиромй, хар тараф ошуб хезад аз кафо.
Хар нафас аз шавк бе такйиди ойини адаб
Тоири наззора созад чониби куят хаво.
Кур бех чашме надорад сурма аз гарди рахат,
Кист дар олам на созад хоки поят тутиё?
Кай бувад имруз дар олам касе аз ошикон
Зери бори ишки ту монанди ман саброзмо?
Пардаи зеру бами конуни мизроби чунун
Карда з-оханги фирокат сози «Ушшок аз «Наво».
Метавон дарёфт сози рохати озодагон
Аз тирози остини шох накши бурё.
Бортохи факр кам аз маснади Фагфур нест,
Аз шикасти чинй меояд ба гушам ин садо.
Эй хушо, Туграл, ки Бедил месарояд мисрае:
«Хуфта дар хуни шахидат чуши гулзори бако»,
***
Сунбул аз ошуфтагй зулфи кажат як печутоб,
МусХ,афи44 руи туам тафсир дорад сад китоб,
Юсуф аз шарми чамолат махви зиндон гаштааст,
Эй чамоли оламорои ту равшан з-офтоб!
Дар таманнои висолат дину дил барбод шуд,
ОК,ибат дастам ба домони ту дар явмулхисоб!"
Ч;оми май бо гайр менушй, ту, эй раъно, чаро
3-0таши хасрат дилу чони маро созй кабоб!
Обутоби оразу зулфат надорад бустон.
Сунбулу гул хар ду аз зулфу рухат беобутоб!
Нест аз ишкат насиби маи ба чуз доги фирок"
Аз майи васли ту дар гетй нагаштам комёб!
Туграл, аз акси чамолаш махви хайрат гаштаам,
То фиканд аз орази мохи худ он дилбар никоб.
***
Шухи бебоке, ки карда хонаи мардум хароб,
Теги абруяш барои катли ман дорад шитоб.
Мони аз бахри хавои сурати зебои у
Чун фалак саргашта афтодаст то явмулхисоб.
Сухт магзи устухон дар синаам аз ИШ1(И у,
Кишвари дилро бувад аз дасти хусни уазоб.
Он кадар килки казо нозид хантоми ракам,
К-аз миёни хубруён то туро кард интихоб.
Лола аз доги таманнои бахори оразат
Кард дар сахрои хичлат хаймаи хасрат таноб.
Дидаам хубони оламро, вале монанди ту
Не ба хушёрй бидидам, не ба масти, не ба хоб!
Ёди он фурсат, ки бар руи ту хангоми сахар
Аз сиришки ашки гулгун мезадам чои гулоб!
Навбах.ори оразатро дод равнак гиряам,
Зинати гулзор бошад доим аз рашхи сахоб-е.
Чок зад чайби кабои хеш гул андар чаман
3-инфиъоли руи ту чун чайби маете аз шароб.
Офтоби ховарй аз шарм афтад дар кусуф,
Гар зи руи худ кашад он шохиди мавзун никоб.
Туграл, аз мавчи хаёли ман муаммои дакик
Мешавад берун ба фикри том чун дурри хушоб
Тавон кардан чу най фарёд аз дасти чудоихо!
Наомад завраки ман дар канори сохили васлаш,
Ба бахри ишк харчанде ки кардам нохудоихо,
Тавон дарёфт аз мазмуни ман кутохии фикрам,
Ки нахлашро масал кардам ба шамшод аз расоихо.
Ба руи хеш то кардй дучор ойина, хайронам,
Ки чавхарро намезебад чило аз худнамоихо!
Вафо чун умри ман, эй бевафо, харгиз намесозй,
Магар аз умр омузй ту расми бевафоихо?'
Ба хок орам ба зури панчаи гуфтор агёрат,
Агар дар ишки ту бо ман кунад эуроэмоихо!
Бихамдиллах, ки бо дайри'? мухаббат муршидам, Туграл,
Ба май олуда кардам пирахан аз порсоихо!
***
Зи худ бисёр дур афтодам аз маъникаринихо,
Маро сармашки хайронист акнун муйчиних.о.
Тавон дар мазраи боги чахон гул аз адаб чидан,
Ки сад хирман намои хосил аз ин хУшачиних.о.
Муроде, кай бувад гайр аз тасаллибахши оромаш,
Набошад бахра Лайлиро аз ин махмилнишинихо.
Зи шарми он, ки фардо махрами мехри бутон бошй,
Ба шабнам гута зан имруз аз хичлатчабинихо.
Баланд афтода аз ноэътиборй эътибори ман,
Ки аз но мам арак гул мекунад аз бенигиних.о.
Даме з-андешаи дил дар пайи сайди маонй шав,
Агар башад расо фикри ту дар маъникаминих.о.
Кунун чинси кумоши хешро, Туграл, ба арз орам,
Муроде кай шавад хосил аз ин хилватгузинихо.
***
Эй бах.ори ноз, бахри зинати гулхо биё!
Сайри дарё орзу дорй, ба чашми мо биё!
Кардаам дур аз рухат тамхиди сомони чунун.
Эй сувайдои диламро дофеи савдо, биё!
Аз вафо дорем хар дам орзуи макдамат,
Хар буни му чашми уммед аст, суи мо биё!
Кай бувад биме ба мо з-ин сустмагзони дагал,
Гар биёй чониби мо, сахт бепарво биё!
Дил зи хичрони ту ошуфтаст чун авроки гул,
Мархабо, эй тунчаи чамъияти дилхо, биё!
Нест конуни мухаббат сози найранги дуййч,
Эй тани ман хоки поят, омадй, танхо биё!
Эй хуш он мисраъ, ки, Туграл, месарояд Бедиле:
«Ё мара аз худ бибар он чо, ки хастй, ё биё!»
***
Эй зи рухсори ту гул шарманда дар гулзорхо
В-аз хиромат обро занчири хайрони ба по.
Дам ба дам суи ту куллоби мухаббат мекашад
Чуз далели ишк, набвад кас ба суят рахнамо.
Нест гайр аз мадди охи худ асои дигарам,
Коматам шуд зери бори мехнаги ишкат дуто.
Ман шахиди теги хачрам, суи ман гоме бизан,
Кош аз хунам бувад андар кафи поят хино.
Дар тарики ишва рафтори ту дастуруламал,
Дар сулуки фитна ойини ту сармашки чафо.
Гар нишинй, пеши руят фитнахо пайдо шавад
В-ар хиромй, хар тараф ошуб хезад аз кафо.
Хар нафас аз шавк бе такйиди ойини адаб
Тоири наззора созад чониби куят хаво.
Кур бех чашме надорад сурма аз гарди рахат,
Кист дар олам на созад хоки поят тутиё?
Кай бувад имруз дар олам касе аз ошикон
Зери бори ишки ту монанди ман саброзмо?
Пардаи зеру бами конуни мизроби чунун
Карда з-оханги фирокат сози «Ушшок аз «Наво».
Метавон дарёфт сози рохати озодагон
Аз тирози остини шох накши бурё.
Бортохи факр кам аз маснади Фагфур нест,
Аз шикасти чинй меояд ба гушам ин садо.
Эй хушо, Туграл, ки Бедил месарояд мисрае:
«Хуфта дар хуни шахидат чуши гулзори бако»,
***
Сунбул аз ошуфтагй зулфи кажат як печутоб,
МусХ,афи44 руи туам тафсир дорад сад китоб,
Юсуф аз шарми чамолат махви зиндон гаштааст,
Эй чамоли оламорои ту равшан з-офтоб!
Дар таманнои висолат дину дил барбод шуд,
ОК,ибат дастам ба домони ту дар явмулхисоб!"
Ч;оми май бо гайр менушй, ту, эй раъно, чаро
3-0таши хасрат дилу чони маро созй кабоб!
Обутоби оразу зулфат надорад бустон.
Сунбулу гул хар ду аз зулфу рухат беобутоб!
Нест аз ишкат насиби маи ба чуз доги фирок"
Аз майи васли ту дар гетй нагаштам комёб!
Туграл, аз акси чамолаш махви хайрат гаштаам,
То фиканд аз орази мохи худ он дилбар никоб.
***
Шухи бебоке, ки карда хонаи мардум хароб,
Теги абруяш барои катли ман дорад шитоб.
Мони аз бахри хавои сурати зебои у
Чун фалак саргашта афтодаст то явмулхисоб.
Сухт магзи устухон дар синаам аз ИШ1(И у,
Кишвари дилро бувад аз дасти хусни уазоб.
Он кадар килки казо нозид хантоми ракам,
К-аз миёни хубруён то туро кард интихоб.
Лола аз доги таманнои бахори оразат
Кард дар сахрои хичлат хаймаи хасрат таноб.
Дидаам хубони оламро, вале монанди ту
Не ба хушёрй бидидам, не ба масти, не ба хоб!
Ёди он фурсат, ки бар руи ту хангоми сахар
Аз сиришки ашки гулгун мезадам чои гулоб!
Навбах.ори оразатро дод равнак гиряам,
Зинати гулзор бошад доим аз рашхи сахоб-е.
Чок зад чайби кабои хеш гул андар чаман
3-инфиъоли руи ту чун чайби маете аз шароб.
Офтоби ховарй аз шарм афтад дар кусуф,
Гар зи руи худ кашад он шохиди мавзун никоб.
Туграл, аз мавчи хаёли ман муаммои дакик
Мешавад берун ба фикри том чун дурри хушоб
Газалхо
Хар кй омад ба суи хонаи мо,
Хонд шахбайта остонаи мо.
Сози ушшоки мо навои ту шуд,
Ин бувад то абад таронаи мо.
Баски Мачнуни водии ишкем,
Гашт олам пур аз фасонаи мо,
Чуз парешонй кас намефах.мад
Як сари му забони шонаи мо.
Пари анко нишони хастии мост,
Кай расад тир бар нишонаи мо.
Шохбозем мо ба сайди сухан,
Авчи маънист ошёнаи мо.
Шахди маз мун гирифт рохи нафас,
То ки хомуш шуд бахонаи мо.
Аз адам омадем то ба вучуд,
Хамчу мо нест дар замонаи мо. -
Бахри ишкему кулзуми маънй,
Нест пайдо, вале каронаи мо.
Баски дехкони мазраи амалем,
Дил дамад лек чои донаи мо.
Тугралам, махви мисраи Бедил:
«Чабхасуз аст остонаи мо!»
***
Хар кас, ки рухи ту дид, чоно,
Ошик ба ту гаш т он замоно.
Мурги дили сад хазор ошик
Дар кайди ту шуд зи бахри доно.
Тири нигахат гузашт аз чон,
Абруи качи ту чун камоно.
Хун шуд дили мо, чаро нагуй
Харфе зи вафо аз он дахоно?
Аз чини чабини туст маълум,
Ранчида зи ошикон хамоно.
Тасдик макун, тасаввуре кун
Он нуктаи мо зи душманоно.
Гашта ба чахон фасона Туграл
Бо тири маломату нишоно.
***
Гар хиромад он париру чониби гулзорхо,
Шури махшар мешавад дар кучаву бозорхо.
Хар нафас дар хонаи дил накши тасвираш бувад,
Бо пари хоил намегардад дару деворхо.
Гарде аз хоки кафи пояш ба хантоми висол
Бахри дафъи набзи хичрон мекунам туморх.о.
Дар тарики ишк чуз вахшат намебошад далел,
Ин суханро ман шунидастам зи Мачнун борхо.
Аз шамими халкаи гесуи анбарсои у
Ахриманро бигсалад андар миён зуннорхо.
Нест хубони чахонро чун лабаш хубоние
Дидаам хубони оламро вале бисёрхо,
Холи мушкин бар рухаш дидам, тааччуб омадам,
К-аш бувад сахни харам манзилгахи куффорхо.
Ёди чаъди туррааш дар гарданам доме бувад,
Чун таноби хайма андар гардани мисморхо.
Хал нагардад укдахои ин муаммо дар дилат,
Дар саводи зулфи у бошад басе асрорхо.
Хеч дар мулки чахон, Туграл, намебошад чунин,
К-аш баранд аз ошикон дил инчунин дилдорхо.
***
Умрхо шуд мезанам дар рохи ишкаш гомхо,
Рафтани ранг аст аз мо бастани эхромхо.
Эътибори мову ман аз нашъаи кайфи дил аст,
Фоли фурсат мезанад хар дам садои чомхо.
Сурху зарди ин чахонро хочати иксир нест.
Инкилоби ранг дорад гардиши айемхо,
Дорад илхоми тасаллй аз тапиш завки дилам,
Шахпари Чабрил бошад шухии пайгомхо
Сайди куллоби мухаббатро рахой мушкил аст,
Хуни бисмил мечакад аз халкаи ин домхо,
Хеч кас дар дахр аз чоми амал масрур нест,
Талхии захр аст яксар шарбати ин комхо.
Чун сахар халки чахон кофур-доранд дар нафас,
Пухтагй харгиз набошад кисмаги ин хомхо.
Сад Фалотун аз рахи хикмат намесозад чоми
Хушкии набзи чунун аз равгани бодомхо.
Туграл, аз овозаи хастй арак гул кардаем,
Хосиле чуз шарм набвад бар нигин з-ин номхо.
Хонд шахбайта остонаи мо.
Сози ушшоки мо навои ту шуд,
Ин бувад то абад таронаи мо.
Баски Мачнуни водии ишкем,
Гашт олам пур аз фасонаи мо,
Чуз парешонй кас намефах.мад
Як сари му забони шонаи мо.
Пари анко нишони хастии мост,
Кай расад тир бар нишонаи мо.
Шохбозем мо ба сайди сухан,
Авчи маънист ошёнаи мо.
Шахди маз мун гирифт рохи нафас,
То ки хомуш шуд бахонаи мо.
Аз адам омадем то ба вучуд,
Хамчу мо нест дар замонаи мо. -
Бахри ишкему кулзуми маънй,
Нест пайдо, вале каронаи мо.
Баски дехкони мазраи амалем,
Дил дамад лек чои донаи мо.
Тугралам, махви мисраи Бедил:
«Чабхасуз аст остонаи мо!»
***
Хар кас, ки рухи ту дид, чоно,
Ошик ба ту гаш т он замоно.
Мурги дили сад хазор ошик
Дар кайди ту шуд зи бахри доно.
Тири нигахат гузашт аз чон,
Абруи качи ту чун камоно.
Хун шуд дили мо, чаро нагуй
Харфе зи вафо аз он дахоно?
Аз чини чабини туст маълум,
Ранчида зи ошикон хамоно.
Тасдик макун, тасаввуре кун
Он нуктаи мо зи душманоно.
Гашта ба чахон фасона Туграл
Бо тири маломату нишоно.
***
Гар хиромад он париру чониби гулзорхо,
Шури махшар мешавад дар кучаву бозорхо.
Хар нафас дар хонаи дил накши тасвираш бувад,
Бо пари хоил намегардад дару деворхо.
Гарде аз хоки кафи пояш ба хантоми висол
Бахри дафъи набзи хичрон мекунам туморх.о.
Дар тарики ишк чуз вахшат намебошад далел,
Ин суханро ман шунидастам зи Мачнун борхо.
Аз шамими халкаи гесуи анбарсои у
Ахриманро бигсалад андар миён зуннорхо.
Нест хубони чахонро чун лабаш хубоние
Дидаам хубони оламро вале бисёрхо,
Холи мушкин бар рухаш дидам, тааччуб омадам,
К-аш бувад сахни харам манзилгахи куффорхо.
Ёди чаъди туррааш дар гарданам доме бувад,
Чун таноби хайма андар гардани мисморхо.
Хал нагардад укдахои ин муаммо дар дилат,
Дар саводи зулфи у бошад басе асрорхо.
Хеч дар мулки чахон, Туграл, намебошад чунин,
К-аш баранд аз ошикон дил инчунин дилдорхо.
***
Умрхо шуд мезанам дар рохи ишкаш гомхо,
Рафтани ранг аст аз мо бастани эхромхо.
Эътибори мову ман аз нашъаи кайфи дил аст,
Фоли фурсат мезанад хар дам садои чомхо.
Сурху зарди ин чахонро хочати иксир нест.
Инкилоби ранг дорад гардиши айемхо,
Дорад илхоми тасаллй аз тапиш завки дилам,
Шахпари Чабрил бошад шухии пайгомхо
Сайди куллоби мухаббатро рахой мушкил аст,
Хуни бисмил мечакад аз халкаи ин домхо,
Хеч кас дар дахр аз чоми амал масрур нест,
Талхии захр аст яксар шарбати ин комхо.
Чун сахар халки чахон кофур-доранд дар нафас,
Пухтагй харгиз набошад кисмаги ин хомхо.
Сад Фалотун аз рахи хикмат намесозад чоми
Хушкии набзи чунун аз равгани бодомхо.
Туграл, аз овозаи хастй арак гул кардаем,
Хосиле чуз шарм набвад бар нигин з-ин номхо.
Аз хучуми ашк бар дарё гузар дорем мо,
Аз хучуми ашк бар дарё гузар дорем мо,
Решаи нахли умед аз чашми тар дорем мо.
Баски бошад чинси моро гармии бозори гам,
Гуиё дукконе аз санги шарар дорем мо.
Рахравони ишкро зоди дигар даркор нест,
Тушае дар рохаш аз хуни чигар дорем мо.
Сози конуни мухаббатро набошад зеру бам,
Дар тарики ишк доим по зи сар дорем мо.
Душ дар базми адаб будем сармасти тараб,
К-аз хумори бода акнун дарди сар доре м мо.
Дидаи мо аз губ ори сурма домангир шуд,
Тутиё аз хоки пояш дар назар дорем мо.
Fунчасон чамъияти ДИЛХ,О зи дилбар доштем,
Дилбари мо рафт, аз дил кай хабар дорем мо?
Он кадар омодаи шахди маонй кардаем,
Банд дар банди сухан аз найшакар дорем мо.
Куфр бошад дар сулуки ишк айби ошикон,
Кай зи тири таънаи зохид хазар дорем мо?
Туграл, осон кай бувад гаввосии бахри сухан?
Сар ба чайби фикр аз бахри гухар дорем мо.
Решаи нахли умед аз чашми тар дорем мо.
Баски бошад чинси моро гармии бозори гам,
Гуиё дукконе аз санги шарар дорем мо.
Рахравони ишкро зоди дигар даркор нест,
Тушае дар рохаш аз хуни чигар дорем мо.
Сози конуни мухаббатро набошад зеру бам,
Дар тарики ишк доим по зи сар дорем мо.
Душ дар базми адаб будем сармасти тараб,
К-аз хумори бода акнун дарди сар доре м мо.
Дидаи мо аз губ ори сурма домангир шуд,
Тутиё аз хоки пояш дар назар дорем мо.
Fунчасон чамъияти ДИЛХ,О зи дилбар доштем,
Дилбари мо рафт, аз дил кай хабар дорем мо?
Он кадар омодаи шахди маонй кардаем,
Банд дар банди сухан аз найшакар дорем мо.
Куфр бошад дар сулуки ишк айби ошикон,
Кай зи тири таънаи зохид хазар дорем мо?
Туграл, осон кай бувад гаввосии бахри сухан?
Сар ба чайби фикр аз бахри гухар дорем мо.
Хар кй нушад аз казо гар чоми машхунич туро
Хар кй нушад аз казо гар чоми машхунич туро,
Мекунад дарси адаб найранги афсуни туро.
Дар тарики ишк андар вусъатободи чунун
Нагзарад гайр аз саманди вахм хомуни туро.
Сарв андар бог сар дар пои шамшод афканад,
Гар бубинад турраи гесуи вожуни ТУРО.
Шабнами хичлат шавад кухи Бадахшон то абад,
Бишнавад васфи хадиси лаъли майгуни туро.
Хомаи тахрир аз чуби санавбар боядам,
То ба арз орам баландихои мазмуни туро.
Хар касе н-ояд ба зери пардаи мизроби гам,
Зеру бам бисёр бошад сози конуни туро.
Аз фиреби наргиси мастат касе огох нест,
Эй басо афсун, ки бошад чашми мафтуни туро.
Куръаи фоли тараб харгиз наомад аз казо
Аз хучуми бахти бад ушшоки махзуни ТУРО.
Комаги тубй ба зери бори хичлат бишканад,
Дар чаман бинад хироми кадди мавзунй туро.
Туграл, аз чон мекунад имруз саррофи сухан
Халкаи гущи маъонй дурри макнуни туро!
Мекунад дарси адаб найранги афсуни туро.
Дар тарики ишк андар вусъатободи чунун
Нагзарад гайр аз саманди вахм хомуни туро.
Сарв андар бог сар дар пои шамшод афканад,
Гар бубинад турраи гесуи вожуни ТУРО.
Шабнами хичлат шавад кухи Бадахшон то абад,
Бишнавад васфи хадиси лаъли майгуни туро.
Хомаи тахрир аз чуби санавбар боядам,
То ба арз орам баландихои мазмуни туро.
Хар касе н-ояд ба зери пардаи мизроби гам,
Зеру бам бисёр бошад сози конуни туро.
Аз фиреби наргиси мастат касе огох нест,
Эй басо афсун, ки бошад чашми мафтуни туро.
Куръаи фоли тараб харгиз наомад аз казо
Аз хучуми бахти бад ушшоки махзуни ТУРО.
Комаги тубй ба зери бори хичлат бишканад,
Дар чаман бинад хироми кадди мавзунй туро.
Туграл, аз чон мекунад имруз саррофи сухан
Халкаи гущи маъонй дурри макнуни туро!
Без заголовка
То ба авчи дилбарй зад ахтараш дунболаро,
Мох. дар огуши худ гум кард хатти холаро.
Сурма аз бахти сиях дар коми фарёди ман аст,
Аз сипанди мо шунидан нест харгиз ноларо.
Доги савдои хаёли васли у бурдам ба хок,
Менабинй дар мазори ман ба гайр аз лоларо.
Чон дихад чун муъчиэи Исо ба хантоми сухан
Пахчаи лаъли лаби у мурдаи садсоларо.
Сухт андар мичмари'! ишкаш дилам хамчун сипанд,
Махрами ин май накардам согари табхоларо.
Нисбати сузи даруни ман ба ашки гайр кард,
Имтиёзе> аз гухар харгиз набошад жоларо.
Туграл, аз савдои у шуд то дилам оташнасаб,
Менишонад барки ох.ам шуълаи чавволаро.
Хар кй дар дашти чунун бинад мани девонаро,
Кай шавад монанди Мачнун ошно бегонаро.
Хусни хубонро чило бош ад нигохи ошикон,
Эътиборе нест ин Ч;О шамъи бепарвонаро.
Улфате дорад хаёли мори гесуяш ба дил,
Ганч бисёр аст гуё хоки ин вайронаро,
Аз сари савдои зулфи учунон созам гузар,
Эй фусунгар, бо кй мегуйй ту ин афсонаро?!
Бо нигохе кулбаи ахзони мо обод кун,
Нест чуз мадди нигах меъмор ин кошонаро.
То тавонй, дар нигористони чашмаш кун назар,
Эй басо афсун, ки бошад ин ачоибхонаро.
Туграл, асрори адаб аз бода равшан мешавад,
Нест чуз пири тарикат муршиде майхонаро,
То зи акси хеш кардй сарфароз ойинаро,
Бошад андар руи ту руи ниёз ойинаро.
Дида шуд то махрами наззораи рухсори ту,
Хайрати мо кард охир турктоз ойинаро.
Шамъсон парвонаи акси худ орад дар багал
Гар хамин бошад гами сузу гудоз ойинаро.
Он кадар фахмидаам аз сурати тахкики дил,
Дар хакикат нест оини мачоз ойинаро,
Кай баланду пасти олам манъи равшандил кунад.
Нест дар рохи сафо шебу фароз ойинаро.
Аз сучуди чабха равшан соз калби хештан,
Як чахон дил соф бошад аз намоз ойинаро.
Он кадар аз чилваи теху " ба хайрат гута зад,
Арзи чавхар бошад акнун чашми б01 ойинаро.
Баски яксон аст дар тахкик хусну кубхи халк
Имтиёзе нест гайр аз имтиёз ойинаро.
Нест з-ойини адаб ойина, Туграл, пеши у
Хамчу чавхар бишканад, тарсам, зи ноз ойинаро.
Мох. дар огуши худ гум кард хатти холаро.
Сурма аз бахти сиях дар коми фарёди ман аст,
Аз сипанди мо шунидан нест харгиз ноларо.
Доги савдои хаёли васли у бурдам ба хок,
Менабинй дар мазори ман ба гайр аз лоларо.
Чон дихад чун муъчиэи Исо ба хантоми сухан
Пахчаи лаъли лаби у мурдаи садсоларо.
Сухт андар мичмари'! ишкаш дилам хамчун сипанд,
Махрами ин май накардам согари табхоларо.
Нисбати сузи даруни ман ба ашки гайр кард,
Имтиёзе> аз гухар харгиз набошад жоларо.
Туграл, аз савдои у шуд то дилам оташнасаб,
Менишонад барки ох.ам шуълаи чавволаро.
Хар кй дар дашти чунун бинад мани девонаро,
Кай шавад монанди Мачнун ошно бегонаро.
Хусни хубонро чило бош ад нигохи ошикон,
Эътиборе нест ин Ч;О шамъи бепарвонаро.
Улфате дорад хаёли мори гесуяш ба дил,
Ганч бисёр аст гуё хоки ин вайронаро,
Аз сари савдои зулфи учунон созам гузар,
Эй фусунгар, бо кй мегуйй ту ин афсонаро?!
Бо нигохе кулбаи ахзони мо обод кун,
Нест чуз мадди нигах меъмор ин кошонаро.
То тавонй, дар нигористони чашмаш кун назар,
Эй басо афсун, ки бошад ин ачоибхонаро.
Туграл, асрори адаб аз бода равшан мешавад,
Нест чуз пири тарикат муршиде майхонаро,
То зи акси хеш кардй сарфароз ойинаро,
Бошад андар руи ту руи ниёз ойинаро.
Дида шуд то махрами наззораи рухсори ту,
Хайрати мо кард охир турктоз ойинаро.
Шамъсон парвонаи акси худ орад дар багал
Гар хамин бошад гами сузу гудоз ойинаро.
Он кадар фахмидаам аз сурати тахкики дил,
Дар хакикат нест оини мачоз ойинаро,
Кай баланду пасти олам манъи равшандил кунад.
Нест дар рохи сафо шебу фароз ойинаро.
Аз сучуди чабха равшан соз калби хештан,
Як чахон дил соф бошад аз намоз ойинаро.
Он кадар аз чилваи теху " ба хайрат гута зад,
Арзи чавхар бошад акнун чашми б01 ойинаро.
Баски яксон аст дар тахкик хусну кубхи халк
Имтиёзе нест гайр аз имтиёз ойинаро.
Нест з-ойини адаб ойина, Туграл, пеши у
Хамчу чавхар бишканад, тарсам, зи ноз ойинаро.
Агар хушам кунад чун шона дар зулфаш шабехунро
Агар хушам кунад чун шона дар зулфаш шабехунро,
Ба як му баста гардам сарнавишти бахти вожунро.
Ба чуз вахшат набошад хсч сармашки хати ошик
Сиях аз чашми оху кун саводи лавхи Мачнунро!
Нагардад чавхаре хамсанги мизони сиришки ман,
Ки аз ёкут мебошад гаронй ашки гулгунро.
Зи бетобй надорад як к,алам тоби димоги хат,
Ба му бояд навиштан аз миёнаш харфи мазмунро.
Ба майдони шаходаг гар шахиди у най, лекин
Ба хун рангин намо хамчун шафак домони гардунро!
Сафо аз ишк хохй, аз дуруштй суи нармй шав,
Тасарруф нес т дар перохани фулод собунро.
Набошад дар маризи ишк гайр аз васл маьчуне-",
Ки рах дар набзи ошик нест ангушти Фалотунро!
Камолат хар кадар гар беш бошад, бахт кам бошад,
Бувад кадри таназзул аз тараккй беди мачнунро,
Баланду паст моро монеи чавлон намегардад,
Ки набвад имтиёзе пеши ошик куху хомунро.
Чу шабнам дар хавои мехри у савдои химмат кун,
Ки дар бозори имкон нест кадре фитрати дунро.
Най огах ту аз сози баму зери фан о харгиз,
Ки нашнидй садои ташти «кофе-у косаи «нуня-ро-".
Хушо, Туграл, аз ин як мисраи бахри сухан Бедил:
«Ба чуну чанд натвон хукм кардан сунъи бечунро!»
Ба як му баста гардам сарнавишти бахти вожунро.
Ба чуз вахшат набошад хсч сармашки хати ошик
Сиях аз чашми оху кун саводи лавхи Мачнунро!
Нагардад чавхаре хамсанги мизони сиришки ман,
Ки аз ёкут мебошад гаронй ашки гулгунро.
Зи бетобй надорад як к,алам тоби димоги хат,
Ба му бояд навиштан аз миёнаш харфи мазмунро.
Ба майдони шаходаг гар шахиди у най, лекин
Ба хун рангин намо хамчун шафак домони гардунро!
Сафо аз ишк хохй, аз дуруштй суи нармй шав,
Тасарруф нес т дар перохани фулод собунро.
Набошад дар маризи ишк гайр аз васл маьчуне-",
Ки рах дар набзи ошик нест ангушти Фалотунро!
Камолат хар кадар гар беш бошад, бахт кам бошад,
Бувад кадри таназзул аз тараккй беди мачнунро,
Баланду паст моро монеи чавлон намегардад,
Ки набвад имтиёзе пеши ошик куху хомунро.
Чу шабнам дар хавои мехри у савдои химмат кун,
Ки дар бозори имкон нест кадре фитрати дунро.
Най огах ту аз сози баму зери фан о харгиз,
Ки нашнидй садои ташти «кофе-у косаи «нуня-ро-".
Хушо, Туграл, аз ин як мисраи бахри сухан Бедил:
«Ба чуну чанд натвон хукм кардан сунъи бечунро!»
То уручи бода зад даете гиребони маро,
То уручи бода зад даете гиребони маро,
Мавчи май шероза хохад гашт домони маро.
Сурмаи чашми хаёро сози хомушй кунад,
Аз казо гар бигзарад булбул найистони маро.
Баски гулзори хаёлам дорад аз гул ранг-ранг,
Гар хавас дорй, тамошо кун гулистони маро!
Чун гухар мазмуни як маъниям аз по то ба сар,
Имтиёзе нест аз доман гиребони маро.
Пеши неруям кунад Рустам сучуди эътироф,
Гар бубинад савлати бозуи дастони маро.
Мекунад хатми камоли дарси илми ошикй,
Як даме Мачнун нишинад гар дабистони маро.
Гарчи сад гавхар кашидам душ дар силки сухан,
Эътиборе кай бувад имруз девони маро?
Пешкаш дар пеши абруяш саре овардаам,
Кай бувад кадре ба назди теги у чони маро?!
Туграл, аз субхи умедам як шарар пайдо нашуд,
То намояд равшанй шамъи шабистони маро!
Мавчи май шероза хохад гашт домони маро.
Сурмаи чашми хаёро сози хомушй кунад,
Аз казо гар бигзарад булбул найистони маро.
Баски гулзори хаёлам дорад аз гул ранг-ранг,
Гар хавас дорй, тамошо кун гулистони маро!
Чун гухар мазмуни як маъниям аз по то ба сар,
Имтиёзе нест аз доман гиребони маро.
Пеши неруям кунад Рустам сучуди эътироф,
Гар бубинад савлати бозуи дастони маро.
Мекунад хатми камоли дарси илми ошикй,
Як даме Мачнун нишинад гар дабистони маро.
Гарчи сад гавхар кашидам душ дар силки сухан,
Эътиборе кай бувад имруз девони маро?
Пешкаш дар пеши абруяш саре овардаам,
Кай бувад кадре ба назди теги у чони маро?!
Туграл, аз субхи умедам як шарар пайдо нашуд,
То намояд равшанй шамъи шабистони маро!
Туграли Ахрори Газалиет
Гар ба арз орад таманно хасрати нокомро,
Шухии матлаб шавад хамёза мавчи чомро.
Шавки бисмил дам ба дам аз бекарорихон мо
Мекашад яксар дар огуши тапиш оромро.
Шухрати кони акик аз хастии мо шуд адам,
К-аз нигини мо шунидан нест харгиз номро.
Матлаби ноёбро шуд хонаи анко ватан,
То кучо чавлон намой тавсани авхомроз!
Дар дилам сози баму зери чунун яксон бувад,
Имтиёзе нест дар ойина аз дар бомро.
Хар замон азми хариму тавфи куяш мекунам,
Бастаам аз рафтани дил суи у эхромро.
Махрами розе намеёбам дар ин бозори дахр,
Кист, аз мо то расонад суи у пайгомро?
Имшаб он бадри мунир!? аз хона берун шуд магар?
3-аввали шаб то сахар бинй ту мохи томро!
Чашм пущ аз руи у, бошад димогатро халал,
Мерасад хар дам зиён аз рушанй сарсомро.т"
Пухтагони мехр бар гиранд аз нахли мурод,
Лаззате набвад ба дандон мевахои хомро!
Эй гадо, акнун зи чини абруи дунон гузар,
То кучо хохй кашидан миннату ибромро?'?
Шабравонп дил ба шахристони зулфаш мераванд,
Кай бувад фикри асас риндони дурдошомро?!
Аз тапиш, Туграл, диламро изтиробе кам нашуд,
Дар к.афас ором набвад сайди вахшатромро!
Гар казо бо ман нависад мехнати айёмро,
Илтиёми захм со зам панчаи зиргомро-".
Дар биёбоне, ки мурги вахшати мо пар занад,
Хун и бисмил дона гардад халкахои домро.
Аз тапиш дорад навиди буйи васли удилам,
Боли Чабрил аст гуё шухии илхомро.
Хеч нахле нест андар боги имкон бесамар,
Шух,рати Рустам намояд зинда рухи Сомро.
Он кадар мастам, ки аз шавкаш надонам баъд аз ин
Сол аз мах" руз аз шаб, хафта аз айёмро.
Дар чаман монанди наргис пой то сар дида шав,
Гар тамошо мекунй он шухи гуландомро.
Хар киро бошад сулуки шеваи Мачнун хасаб-",
Ку тамизи он, ки созад фарк субху шомро?
Сурати уро бубинад хар кй монанди Халил,
Бишканад дар рохи сатват зумраи асномро.
Дар димогат гар бувад аз хушкии савдо халал,
Аз хаёли чашми у кун равгани бодомро.
Барнаёяд катрае хун бе ризои Лайлияш,
Бар раги Мачнун занй гар ништари хаччомро.
Хар кй сармасти хаёли бодаи васлаш бувад,
Меканад мехи таноби хаймаи Хайёмро.
Дар гами у аз вучудам устухоне беш нест,
Кунд созад чисми ман сад ханчари Бахромро.
То шудй, Туграл, ту андар арсаи базми вучуд,
Чун ту фарзанде наруяд модари айёмро.
Шухии матлаб шавад хамёза мавчи чомро.
Шавки бисмил дам ба дам аз бекарорихон мо
Мекашад яксар дар огуши тапиш оромро.
Шухрати кони акик аз хастии мо шуд адам,
К-аз нигини мо шунидан нест харгиз номро.
Матлаби ноёбро шуд хонаи анко ватан,
То кучо чавлон намой тавсани авхомроз!
Дар дилам сози баму зери чунун яксон бувад,
Имтиёзе нест дар ойина аз дар бомро.
Хар замон азми хариму тавфи куяш мекунам,
Бастаам аз рафтани дил суи у эхромро.
Махрами розе намеёбам дар ин бозори дахр,
Кист, аз мо то расонад суи у пайгомро?
Имшаб он бадри мунир!? аз хона берун шуд магар?
3-аввали шаб то сахар бинй ту мохи томро!
Чашм пущ аз руи у, бошад димогатро халал,
Мерасад хар дам зиён аз рушанй сарсомро.т"
Пухтагони мехр бар гиранд аз нахли мурод,
Лаззате набвад ба дандон мевахои хомро!
Эй гадо, акнун зи чини абруи дунон гузар,
То кучо хохй кашидан миннату ибромро?'?
Шабравонп дил ба шахристони зулфаш мераванд,
Кай бувад фикри асас риндони дурдошомро?!
Аз тапиш, Туграл, диламро изтиробе кам нашуд,
Дар к.афас ором набвад сайди вахшатромро!
Гар казо бо ман нависад мехнати айёмро,
Илтиёми захм со зам панчаи зиргомро-".
Дар биёбоне, ки мурги вахшати мо пар занад,
Хун и бисмил дона гардад халкахои домро.
Аз тапиш дорад навиди буйи васли удилам,
Боли Чабрил аст гуё шухии илхомро.
Хеч нахле нест андар боги имкон бесамар,
Шух,рати Рустам намояд зинда рухи Сомро.
Он кадар мастам, ки аз шавкаш надонам баъд аз ин
Сол аз мах" руз аз шаб, хафта аз айёмро.
Дар чаман монанди наргис пой то сар дида шав,
Гар тамошо мекунй он шухи гуландомро.
Хар киро бошад сулуки шеваи Мачнун хасаб-",
Ку тамизи он, ки созад фарк субху шомро?
Сурати уро бубинад хар кй монанди Халил,
Бишканад дар рохи сатват зумраи асномро.
Дар димогат гар бувад аз хушкии савдо халал,
Аз хаёли чашми у кун равгани бодомро.
Барнаёяд катрае хун бе ризои Лайлияш,
Бар раги Мачнун занй гар ништари хаччомро.
Хар кй сармасти хаёли бодаи васлаш бувад,
Меканад мехи таноби хаймаи Хайёмро.
Дар гами у аз вучудам устухоне беш нест,
Кунд созад чисми ман сад ханчари Бахромро.
То шудй, Туграл, ту андар арсаи базми вучуд,
Чун ту фарзанде наруяд модари айёмро.
Туграли Ахрори Газалиет
Туграли Ахрори
Газалиет
Дорам хавои ишки ту умрест бар саро",
Бахри Худо, зи рохи вафо хеч нагзаро!
Дар мулки ишк маснади шохй гузидаам,
То кардаам зи накши кафи пот афсаро!
Хар муддай ба даъвии ишкат на содик аст,
Дорам зи ранги зард бахри ту махзаро!
Мурги дилам ба суи ту парвоз мекунад,
Бошад расо ба шавки висоли ту шахпаро!
Охам намекунад ба дили сахти у асар,
Урост дил магар аз санги мармаро?!
Дй бо кади баланд гузар кард суи бог,
Афтод сарву тубиву шамшоду ар-аро!
Туграл, ба касби накхати гесуи у магар
Шурест байни боди сабо, байни сарсаро?!
Агар ин аст тундй тавсани чавлоншитобашро,
Fубори хок шав, то ворасй буси рикобашро.
3и тори риштаи андеша дузам чомаи нозаш,
х,адиси накхати гул медарад тарфи никобашро.
Агар хонй хате аз мусхафи рухсораи Лайлй,
Нисори равзаи Мачнун намо накди савобашро.
Дили хайратпарастамро набашад чуз тапиш суде,
Магар ором бахшад чилваи у изтиробашро?!
Ба лаб з-он хатти мавзунаш ниходам мухри хомушй,
Капам аз муи чинй метавон кардан китобашро!
Ба мизроби гамаш касро набошад нохуни дахле,
Магар аз нолаи булбул кунад тори рубобашро?
Ба тахрири саводи нусхаи ошуфтаи зулфаш
3и мавчи май ракам бояд шикасти печутобашро!
Агаг дорй хаёли хоки пои тавсанаш будан,
Намо вирди забон «ё лайтанй кунту туробчэ-ашро:
Хуш омад дар мазокам, Туграл, ин як мисраи Бедил:
«Бар ин сарчашма рахме кун, ки мавче нест обашро!»
Агар ин аСТ акнун кадри рифъат!" ошёнашро,
Зи чарх ояд ба шогирдй Масехо посбонашро.
Ба руи сафха хар дам аз найи килкам шакар резад,
Ба хангоми ракам гар дар халам орам забонашро.
Ба мазмуни миёнаш гар камар бандам зи му, лекин
Халал аз сояи му мерасад муи миёнашро!
Нахандад гунча дар гулшан, зи хасрат хуни дил гардад,
Агар дар бог ногах бишнавад васфи дахонашро!
Бувад дареи хати у бе ишороти лабаш мушкил,
Ки бошад тарчумони дигаре мар тарчумонашро!
Чахсне бисмили доги хаданги у бувад, лекин
Нишоне чуз дили ман кай бувад тири камонашро?
Набошад хеч мумкин булхавасро заррае мехраш,
Ки мебошад асар аз сояи анко нишонашро.
Макун чуз охи булбул шуълаи шамъи далели худ,
Ки гайр аз нола кай гирад дар ин рах кас инонашро?
Шавад дар бог охир тавки кумрй пойбанди гам,
Гар озодй хамин бошад кади сарви равонашро!
Хушо, Туграл, аз ин як мисраи Бедил, ки мегуяд,
Ки «ё Раб, мехрубон гардон дили номехрубонашро!»
Набошад илтифоте бо ман акнун теги котилро,
Ки созад нохудо дар мавчи хунам матлаби дилро!
Ба ёди хасрати лаълаш ман аз худ меравам хар дам,
Ки мебандад ба души нолаи ман бори махмилро.
Наям гар махрами васлаш, ба хачраш шукр месозам,
Ба чои шахд нушам дар гамаш захри халохипро.
Сари таслимро чун шамъ вакфи ханчари у кун,
Зи барки оташи тегаш чарог афруз бисмилро!
Ба як ойина арзи матлаби худ метавон кардан,
Ки чуз хайрат намебошад ду миръоти" мукобипро.
Барои эхтиёч аз хичлати арзи ниёзи худ
Арах аз чабха туфон мекунад хар лахза соипро.
Набошад зохидонро чуз FУРУРИ чОХ, андар дил,
Зи машки хакпарастй кас нафахмад кубки ботилро.
Агар хохй, ки раХ, ёбй ту дар сарманзили зулфаш,
Мухобил соз дар пешонаи худ кавкаби дилро!
Писанди хотираш ашъори Туграл ШУД, ачаб набвад,
Писандад Мустафо маддохии Субхони Воилро!".
Газалиет
Дорам хавои ишки ту умрест бар саро",
Бахри Худо, зи рохи вафо хеч нагзаро!
Дар мулки ишк маснади шохй гузидаам,
То кардаам зи накши кафи пот афсаро!
Хар муддай ба даъвии ишкат на содик аст,
Дорам зи ранги зард бахри ту махзаро!
Мурги дилам ба суи ту парвоз мекунад,
Бошад расо ба шавки висоли ту шахпаро!
Охам намекунад ба дили сахти у асар,
Урост дил магар аз санги мармаро?!
Дй бо кади баланд гузар кард суи бог,
Афтод сарву тубиву шамшоду ар-аро!
Туграл, ба касби накхати гесуи у магар
Шурест байни боди сабо, байни сарсаро?!
Агар ин аст тундй тавсани чавлоншитобашро,
Fубори хок шав, то ворасй буси рикобашро.
3и тори риштаи андеша дузам чомаи нозаш,
х,адиси накхати гул медарад тарфи никобашро.
Агар хонй хате аз мусхафи рухсораи Лайлй,
Нисори равзаи Мачнун намо накди савобашро.
Дили хайратпарастамро набашад чуз тапиш суде,
Магар ором бахшад чилваи у изтиробашро?!
Ба лаб з-он хатти мавзунаш ниходам мухри хомушй,
Капам аз муи чинй метавон кардан китобашро!
Ба мизроби гамаш касро набошад нохуни дахле,
Магар аз нолаи булбул кунад тори рубобашро?
Ба тахрири саводи нусхаи ошуфтаи зулфаш
3и мавчи май ракам бояд шикасти печутобашро!
Агаг дорй хаёли хоки пои тавсанаш будан,
Намо вирди забон «ё лайтанй кунту туробчэ-ашро:
Хуш омад дар мазокам, Туграл, ин як мисраи Бедил:
«Бар ин сарчашма рахме кун, ки мавче нест обашро!»
Агар ин аСТ акнун кадри рифъат!" ошёнашро,
Зи чарх ояд ба шогирдй Масехо посбонашро.
Ба руи сафха хар дам аз найи килкам шакар резад,
Ба хангоми ракам гар дар халам орам забонашро.
Ба мазмуни миёнаш гар камар бандам зи му, лекин
Халал аз сояи му мерасад муи миёнашро!
Нахандад гунча дар гулшан, зи хасрат хуни дил гардад,
Агар дар бог ногах бишнавад васфи дахонашро!
Бувад дареи хати у бе ишороти лабаш мушкил,
Ки бошад тарчумони дигаре мар тарчумонашро!
Чахсне бисмили доги хаданги у бувад, лекин
Нишоне чуз дили ман кай бувад тири камонашро?
Набошад хеч мумкин булхавасро заррае мехраш,
Ки мебошад асар аз сояи анко нишонашро.
Макун чуз охи булбул шуълаи шамъи далели худ,
Ки гайр аз нола кай гирад дар ин рах кас инонашро?
Шавад дар бог охир тавки кумрй пойбанди гам,
Гар озодй хамин бошад кади сарви равонашро!
Хушо, Туграл, аз ин як мисраи Бедил, ки мегуяд,
Ки «ё Раб, мехрубон гардон дили номехрубонашро!»
Набошад илтифоте бо ман акнун теги котилро,
Ки созад нохудо дар мавчи хунам матлаби дилро!
Ба ёди хасрати лаълаш ман аз худ меравам хар дам,
Ки мебандад ба души нолаи ман бори махмилро.
Наям гар махрами васлаш, ба хачраш шукр месозам,
Ба чои шахд нушам дар гамаш захри халохипро.
Сари таслимро чун шамъ вакфи ханчари у кун,
Зи барки оташи тегаш чарог афруз бисмилро!
Ба як ойина арзи матлаби худ метавон кардан,
Ки чуз хайрат намебошад ду миръоти" мукобипро.
Барои эхтиёч аз хичлати арзи ниёзи худ
Арах аз чабха туфон мекунад хар лахза соипро.
Набошад зохидонро чуз FУРУРИ чОХ, андар дил,
Зи машки хакпарастй кас нафахмад кубки ботилро.
Агар хохй, ки раХ, ёбй ту дар сарманзили зулфаш,
Мухобил соз дар пешонаи худ кавкаби дилро!
Писанди хотираш ашъори Туграл ШУД, ачаб набвад,
Писандад Мустафо маддохии Субхони Воилро!".
Туграли Ахрори Газалиет
Агар ба гушаи чашме назар кунй моро,
Ба як нигох кунй сайди хеш дилхоро.
Хазор обиду зохид хамешавад майнуш
Ба махфиле, ки ту гирй ба даст сахборо.
Ба тавки бандагй гардан нихад чу кумрй сарв,
Бубинад ар ба чаман ин кади дилороро.
Кашида мардуми чашмат барои катлам тир,
Кучо рахам, ки занад новаки ту анкоро!
Машоми чону дил аз накхати ту тар гардад,
Агар ба бод дихй зулфи анбаросоро ...
Санои пири харобот боядам гуфтан,
Ки дод бар мани махмур пои хум чоро.
Биёр, сокй, кадахро, чй чои эхмол аст?
Ба рахни> бода дихам хиркаи мусаллороч.
Шахиди ханчари мижгони у шудам, Туграл,
Бикаш зи турбати ман, гар гузар кунй, поро!
Мохи ман хар гах кушояд турраи лаблобро 7,
Мебарад аз чаъди марзангуш обутобро.
Афканад аз рутба, аз рух афканад чилбобро",
Дурди анвори чамолаш софии махтобро.
Мусхафи руяш, ки бошад аз хати райхони сунь",
Котиби кудрат кучо монад галат эъробро?'?
Дар Fамаш килки дабири калби ман хат мезанад
Аз тапидан изтироби нусхаи симобро!
Медавонад з-ашки хунин хар замон руди дилам
Беибо бар руи ман ин тифли беодобро!
Дар чаман аз тарзи рафтораш чй мепурсй зи ман,
К-аз хиромаш пой дар занчир бошад обро!
Фарки бисёр аст байни мову зохид даы сучуд,
Кай баробар мекунам бо абруяш мехрсбро?'
Кухкан, мекан ба нохун кухи танро аз гамаш,
Нагмаи дигар бувад оханги ин мизробро!
Аз хучуми ашки худ хар лахза метарсам, к-аз он
Хоки ин сахро ба санг орад сари селобро!
Ру зу шаб, Туграл, навиди интизори макдамаш
Мебарад аз чашми хайронам чу махмал хобро.
Нузхати куят барад равнаки гулзорро,
Шухраи хуснат дарад пардаи асрорро.
Захми фироки туро хеч ба гайр аз ачал,
Чора набошад дигар бандаи ночорро.
Бинад агар бархаман!' турраи шабранги ту,
Аз хами зулфат кунад халкаи зуннорро!
Нагмаи шанкат канад пардаи мизроби гам
Аз баму зери чунун зеру бами торро!
Маснади куи турост рутбаи авранги Чам,
Кард казо кисматам сояи деворро!
Мурданам аз рашк бех, боди сабо гар кунад
Махрами хоки дарат дидаи агёрро.
Бод туро офарин, Туграли рангинсухан.
Булбули гуё гуйй гулшани ашъорро!
Шухи ман Х,ар гах кушояд турраи чун кирро,
Мекунад шерозаи домони гул занчирро!
Карда устоди азал шархи гулистони рухаш
Аз губори хатти райхон шеваи тахрирро!
Ман шахиди теги абруям, барои к.атли ман
Аз шикасти мохи нав кун кабзаи шамшерро.
Монй, аз суратгарй бигзар, ки натвон ёфтан
Дар татаббуъхонаи Чин накши ин тасвирро!
Аз казо ман бо чафову чабру зулмаш розиям,
Баски тагйире набошад хомаи так.дирро.
Бар дилам аз захми пайконаш асар пайдо нашуд,
Аз пари анко бувад боли расо ин тирро.
Хеч дидастй, ки андар мазраъободи чахон
Мурги маънй ром гардад донаи анчирро?'
Мезанад чашмаш камо ни фитна, гар орад ба зех
Бо пари як новаки бедод сад нахчирро.
Беш аз ин улфатпарасти вахми хайронй мабош,
То ба кай дар хоби махмал куръаи таъбирро?
Бигзар аз савдои авхоми хаёли симу зар,
То кучо хохи кашидан миннати иксирро'
Ба як нигох кунй сайди хеш дилхоро.
Хазор обиду зохид хамешавад майнуш
Ба махфиле, ки ту гирй ба даст сахборо.
Ба тавки бандагй гардан нихад чу кумрй сарв,
Бубинад ар ба чаман ин кади дилороро.
Кашида мардуми чашмат барои катлам тир,
Кучо рахам, ки занад новаки ту анкоро!
Машоми чону дил аз накхати ту тар гардад,
Агар ба бод дихй зулфи анбаросоро ...
Санои пири харобот боядам гуфтан,
Ки дод бар мани махмур пои хум чоро.
Биёр, сокй, кадахро, чй чои эхмол аст?
Ба рахни> бода дихам хиркаи мусаллороч.
Шахиди ханчари мижгони у шудам, Туграл,
Бикаш зи турбати ман, гар гузар кунй, поро!
Мохи ман хар гах кушояд турраи лаблобро 7,
Мебарад аз чаъди марзангуш обутобро.
Афканад аз рутба, аз рух афканад чилбобро",
Дурди анвори чамолаш софии махтобро.
Мусхафи руяш, ки бошад аз хати райхони сунь",
Котиби кудрат кучо монад галат эъробро?'?
Дар Fамаш килки дабири калби ман хат мезанад
Аз тапидан изтироби нусхаи симобро!
Медавонад з-ашки хунин хар замон руди дилам
Беибо бар руи ман ин тифли беодобро!
Дар чаман аз тарзи рафтораш чй мепурсй зи ман,
К-аз хиромаш пой дар занчир бошад обро!
Фарки бисёр аст байни мову зохид даы сучуд,
Кай баробар мекунам бо абруяш мехрсбро?'
Кухкан, мекан ба нохун кухи танро аз гамаш,
Нагмаи дигар бувад оханги ин мизробро!
Аз хучуми ашки худ хар лахза метарсам, к-аз он
Хоки ин сахро ба санг орад сари селобро!
Ру зу шаб, Туграл, навиди интизори макдамаш
Мебарад аз чашми хайронам чу махмал хобро.
Нузхати куят барад равнаки гулзорро,
Шухраи хуснат дарад пардаи асрорро.
Захми фироки туро хеч ба гайр аз ачал,
Чора набошад дигар бандаи ночорро.
Бинад агар бархаман!' турраи шабранги ту,
Аз хами зулфат кунад халкаи зуннорро!
Нагмаи шанкат канад пардаи мизроби гам
Аз баму зери чунун зеру бами торро!
Маснади куи турост рутбаи авранги Чам,
Кард казо кисматам сояи деворро!
Мурданам аз рашк бех, боди сабо гар кунад
Махрами хоки дарат дидаи агёрро.
Бод туро офарин, Туграли рангинсухан.
Булбули гуё гуйй гулшани ашъорро!
Шухи ман Х,ар гах кушояд турраи чун кирро,
Мекунад шерозаи домони гул занчирро!
Карда устоди азал шархи гулистони рухаш
Аз губори хатти райхон шеваи тахрирро!
Ман шахиди теги абруям, барои к.атли ман
Аз шикасти мохи нав кун кабзаи шамшерро.
Монй, аз суратгарй бигзар, ки натвон ёфтан
Дар татаббуъхонаи Чин накши ин тасвирро!
Аз казо ман бо чафову чабру зулмаш розиям,
Баски тагйире набошад хомаи так.дирро.
Бар дилам аз захми пайконаш асар пайдо нашуд,
Аз пари анко бувад боли расо ин тирро.
Хеч дидастй, ки андар мазраъободи чахон
Мурги маънй ром гардад донаи анчирро?'
Мезанад чашмаш камо ни фитна, гар орад ба зех
Бо пари як новаки бедод сад нахчирро.
Беш аз ин улфатпарасти вахми хайронй мабош,
То ба кай дар хоби махмал куръаи таъбирро?
Бигзар аз савдои авхоми хаёли симу зар,
То кучо хохи кашидан миннати иксирро'
Туграли Ахрори Газалиет (1-15)
Туграли Ахрори
Газалиет
1
Гами ту, то нафас бокист, бо ман хар нафас бодо,
Ба чуз руи гулат дигар ба чашмам хору хас бодо!
Хаёлам дар шаби зулфат равад ногах. ба айёрй,
Ба шахристони хуснат наргиси мастат асас' бодо!
Чу фарзин мухраи ишки туро хар кас, ки кач бозад,
Агар шахрух бувад, сад фили у зери фарас бодо!
Ба рохи ишк бандад сорбони шавки ман махмил,
Кумоши нолаи дил нокаи уро чарас бодо!
Фалак рузе мабодо созад аз банди гам озодам,
Каманди халкаи зулфи ту он дам додрас бодо!
Агар хуршед дар пешат занад лоф аз дами хубй,
Ба гуши мурги анко хамчу овози магас бодо!
Зи боги назм Туграп чуз гули мадхи ту гул чинад,
Чазои у ба сад хори чу булбул дар кафас бодо!
2
Сафо и сайкали дилхо бувад аз дидани мино,
Дами субхи тараб як партав аз хандидани мино!
Писанд омад ба базми боданушон бо майи сокй
Туро дар интизори пунба аз сар чидани мино.
Хамогуши тавозуъ сарбаландй хар кучо дидам
Ба согар, хоса, аз тарзи адаб варзидани мино.
Чу мохи осмон гохе шавад мамлу, гахе холй,
Барояд чон зи тан, ояд зи пур гардидани мино!
Китоби рамзи махмурон, ки музмар- нуктахо дорад,
Бувад изхори он мушкил ба чуз фахмидани мино!
Лаби согар намеояд ба хам аз хандаи сокй,
Бигиряд зор шамъи мачлис аз нолидани мино.
Тулуи субхи шодй шоми гамро мезанад бархам
Дами дар анчуман, Туграл, ба худ болидани мино
3
Зи ораз буркаъ афкандй, кушудй руи зеборо,
Зи барки рух задй оташ бисоти хирмани моро.
Сафед аз интизори мак.дамат шуд чашми уммедам,
Хушо рузе, ки хамчун нур бар чашмам нихй поро.
Шудам чун лола аз доги фирокат борхо ахгар,
Ниходй бар дилам бори дигар доги сувайдоро '.
Нагардад монеи чавлони ошик зеру бам харгиз,
Ки фарке нест андар сози Мачнун кух,у сахроро,
Ба хар махфил, ки он шухи паряру дар сухан ояд,
Барад эъчози лаълаш кадри анфоси Масехоро.
Хаёли туррааш дар гардани ошик бувад доме,
Рахой нест мумкин аз каманди зулфи у моро.
Ба руи шохиди гул гоза аз машшотаи I}удрат,
Ба ибрат чашм бикшо, гар хавас дорй тамошоро.
Нишони хастии мо махзи имкон аст дар олам,
Хавас дорй, зи мо мекун суроги номи анкоро.
Илохй, такягохе нест моро чуз хумори май,
Асои мо заифон кун хаёли кадди миноро.
Намудам он кадар тамхиди сомони сухан, Туграл,
Ба гущи шохиди маънй кунам икди Сурайёро.
4
Аз карам, ё раб, мукими боги чаннаг кун маро,
Ташнаам, яксар гарики бахри рахмат кун маро.
Равнаки икболи масрурй намехохад дилам,
Махви идборам+, насиб аз кун '{и гурбат кун маро.
З-абри эхсонат ба комам чун садаф як катра рез,
Шах.савори кишвари мулки фасохат кун маро.
Мондаам дар зулмати исён чу хаффош аз бадй,
Рушанои дида аз субхи саодат кун маро.
Боз суи ганчи маънй соз куфли синаам,
Суфтани лафзи гухар з-андеша одат кун маро.
Туграл, азбас муътариф бо ачзи хичлат гаштаам,
Аз насими субхи алтофат иноят кун мара
5
Хузури хеш хохй, чабри моро,
Ту магрурй ба хусн, эй бемудоро!
Ба сихи нози мижгонат кашидй
Дили дилдодагони мубталоро!
Саросар катли ахли ишк кардй,
Намо лутфе ба махзунон, Худоро!
Бинолам гар зи хачрат, нарм гардад
Дили сахти х.азорон санги хоро.
Чаро бо мо насозй як так аллу м?
Ба меърочаш расонидй чафоро!
Агарчанде наёй чониби маи, .
Вале аз дур месозам дуоро.
Насиме гар сабо орад зи куят,
Бад-у ирсол дорам муддаоро.
Зи хачрат Туграли зори балокаш
Бимирад, чист фармони ту. ёро?
6
Агар ба гушаи чашме назар кунй моро,
Ба як нигох кунй сайди хеш дилхоро.
Хазор обиду зохид хамешавад майнуш
Ба махфиле, ки ту гирй ба даст сахборо.
Ба тавки бандагй гардан нихад чу кумрй сарв,
Бубинад ар ба чаман ин кади дилороро.
Кашида мардуми чашмат барои катлам тир,
Кучо рахам, ки занад новаки ту анкоро!
Машоми чону дил аз накхати ту тар гардад,
Агар ба бод дихй зулфи анбаросоро ...
Санои пири харобот боядам гуфтан,
Ки дод бар мани махмур пои хум чоро.
Биёр, сокй, кадахро, чй чои эхмол аст?
Ба рахни> бода дихам хиркаи мусаллороч.
Шахиди ханчари мижгони у шудам, Туграл,
Бикаш зи турбати ман, гар гузар кунй, поро!
7
Мохи ман хар гах кушояд турраи лаблобро 7,
Мебарад аз чаъди марзангуш обутобро.
Афканад аз рутба, аз рух афканад чилбобро",
Дурди анвори чамолаш софии махтобро.
Мусхафи руяш, ки бошад аз хати райхони сунь",
Котиби кудрат кучо монад галат эъробро?'?
Дар Fамаш килки дабири калби ман хат мезанад
Аз тапидан изтироби нусхаи симобро!
Медавонад з-ашки хунин хар замон руди дилам
Беибо бар руи ман ин тифли беодобро!
Дар чаман аз тарзи рафтораш чй мепурсй зи ман,
К-аз хиромаш пой дар занчир бошад обро!
Фарки бисёр аст байни мову зохид даы сучуд,
Кай баробар мекунам бо абруяш мехрсбро?'
Кухкан, мекан ба нохун кухи танро аз гамаш,
Нагмаи дигар бувад оханги ин мизробро!
Аз хучуми ашки худ хар лахза метарсам, к-аз он
Хоки ин сахро ба санг орад сари селобро!
Ру зу шаб, Туграл, навиди интизори макдамаш
Мебарад аз чашми хайронам чу махмал хобро.
8
Нузхати куят барад равнаки гулзорро,
Шухраи хуснат дарад пардаи асрорро.
Захми фироки туро хеч ба гайр аз ачал,
Чора набошад дигар бандаи ночорро.
Бинад агар бархаман!' турраи шабранги ту,
Аз хами зулфат кунад халкаи зуннорро!
Нагмаи шанкат канад пардаи мизроби гам
Аз баму зери чунун зеру бами торро!
Маснади куи турост рутбаи авранги Чам,
Кард казо кисматам сояи деворро!
Мурданам аз рашк бех, боди сабо гар кунад
Махрами хоки дарат дидаи агёрро.
Бод туро офарин, Туграли рангинсухан.
Булбули гуё гуйй гулшани ашъорро!
9
Шухи ман Х,ар гах кушояд турраи чун кирро,
Мекунад шерозаи домони гул занчирро!
Карда устоди азал шархи гулистони рухаш
Аз губори хатти райхон шеваи тахрирро!
Ман шахиди теги абруям, барои к.атли ман
Аз шикасти мохи нав кун кабзаи шамшерро.
Монй, аз суратгарй бигзар, ки натвон ёфтан
Дар татаббуъхонаи Чин накши ин тасвирро!
Аз казо ман бо чафову чабру зулмаш розиям,
Баски тагйире набошад хомаи так.дирро.
Бар дилам аз захми пайконаш асар пайдо нашуд,
Аз пари анко бувад боли расо ин тирро.
Хеч дидастй, ки андар мазраъободи чахон
Мурги маънй ром гардад донаи анчирро?'
Мезанад чашмаш камо ни фитна, гар орад ба зех
Бо пари як новаки бедод сад нахчирро.
Беш аз ин улфатпарасти вахми хайронй мабош,
То ба кай дар хоби махмал куръаи таъбирро?
Бигзар аз савдои авхоми хаёли симу зар,
То кучо хохи кашидан миннати иксирро'
Газалиет
1
Гами ту, то нафас бокист, бо ман хар нафас бодо,
Ба чуз руи гулат дигар ба чашмам хору хас бодо!
Хаёлам дар шаби зулфат равад ногах. ба айёрй,
Ба шахристони хуснат наргиси мастат асас' бодо!
Чу фарзин мухраи ишки туро хар кас, ки кач бозад,
Агар шахрух бувад, сад фили у зери фарас бодо!
Ба рохи ишк бандад сорбони шавки ман махмил,
Кумоши нолаи дил нокаи уро чарас бодо!
Фалак рузе мабодо созад аз банди гам озодам,
Каманди халкаи зулфи ту он дам додрас бодо!
Агар хуршед дар пешат занад лоф аз дами хубй,
Ба гуши мурги анко хамчу овози магас бодо!
Зи боги назм Туграп чуз гули мадхи ту гул чинад,
Чазои у ба сад хори чу булбул дар кафас бодо!
2
Сафо и сайкали дилхо бувад аз дидани мино,
Дами субхи тараб як партав аз хандидани мино!
Писанд омад ба базми боданушон бо майи сокй
Туро дар интизори пунба аз сар чидани мино.
Хамогуши тавозуъ сарбаландй хар кучо дидам
Ба согар, хоса, аз тарзи адаб варзидани мино.
Чу мохи осмон гохе шавад мамлу, гахе холй,
Барояд чон зи тан, ояд зи пур гардидани мино!
Китоби рамзи махмурон, ки музмар- нуктахо дорад,
Бувад изхори он мушкил ба чуз фахмидани мино!
Лаби согар намеояд ба хам аз хандаи сокй,
Бигиряд зор шамъи мачлис аз нолидани мино.
Тулуи субхи шодй шоми гамро мезанад бархам
Дами дар анчуман, Туграл, ба худ болидани мино
3
Зи ораз буркаъ афкандй, кушудй руи зеборо,
Зи барки рух задй оташ бисоти хирмани моро.
Сафед аз интизори мак.дамат шуд чашми уммедам,
Хушо рузе, ки хамчун нур бар чашмам нихй поро.
Шудам чун лола аз доги фирокат борхо ахгар,
Ниходй бар дилам бори дигар доги сувайдоро '.
Нагардад монеи чавлони ошик зеру бам харгиз,
Ки фарке нест андар сози Мачнун кух,у сахроро,
Ба хар махфил, ки он шухи паряру дар сухан ояд,
Барад эъчози лаълаш кадри анфоси Масехоро.
Хаёли туррааш дар гардани ошик бувад доме,
Рахой нест мумкин аз каманди зулфи у моро.
Ба руи шохиди гул гоза аз машшотаи I}удрат,
Ба ибрат чашм бикшо, гар хавас дорй тамошоро.
Нишони хастии мо махзи имкон аст дар олам,
Хавас дорй, зи мо мекун суроги номи анкоро.
Илохй, такягохе нест моро чуз хумори май,
Асои мо заифон кун хаёли кадди миноро.
Намудам он кадар тамхиди сомони сухан, Туграл,
Ба гущи шохиди маънй кунам икди Сурайёро.
4
Аз карам, ё раб, мукими боги чаннаг кун маро,
Ташнаам, яксар гарики бахри рахмат кун маро.
Равнаки икболи масрурй намехохад дилам,
Махви идборам+, насиб аз кун '{и гурбат кун маро.
З-абри эхсонат ба комам чун садаф як катра рез,
Шах.савори кишвари мулки фасохат кун маро.
Мондаам дар зулмати исён чу хаффош аз бадй,
Рушанои дида аз субхи саодат кун маро.
Боз суи ганчи маънй соз куфли синаам,
Суфтани лафзи гухар з-андеша одат кун маро.
Туграл, азбас муътариф бо ачзи хичлат гаштаам,
Аз насими субхи алтофат иноят кун мара
5
Хузури хеш хохй, чабри моро,
Ту магрурй ба хусн, эй бемудоро!
Ба сихи нози мижгонат кашидй
Дили дилдодагони мубталоро!
Саросар катли ахли ишк кардй,
Намо лутфе ба махзунон, Худоро!
Бинолам гар зи хачрат, нарм гардад
Дили сахти х.азорон санги хоро.
Чаро бо мо насозй як так аллу м?
Ба меърочаш расонидй чафоро!
Агарчанде наёй чониби маи, .
Вале аз дур месозам дуоро.
Насиме гар сабо орад зи куят,
Бад-у ирсол дорам муддаоро.
Зи хачрат Туграли зори балокаш
Бимирад, чист фармони ту. ёро?
6
Агар ба гушаи чашме назар кунй моро,
Ба як нигох кунй сайди хеш дилхоро.
Хазор обиду зохид хамешавад майнуш
Ба махфиле, ки ту гирй ба даст сахборо.
Ба тавки бандагй гардан нихад чу кумрй сарв,
Бубинад ар ба чаман ин кади дилороро.
Кашида мардуми чашмат барои катлам тир,
Кучо рахам, ки занад новаки ту анкоро!
Машоми чону дил аз накхати ту тар гардад,
Агар ба бод дихй зулфи анбаросоро ...
Санои пири харобот боядам гуфтан,
Ки дод бар мани махмур пои хум чоро.
Биёр, сокй, кадахро, чй чои эхмол аст?
Ба рахни> бода дихам хиркаи мусаллороч.
Шахиди ханчари мижгони у шудам, Туграл,
Бикаш зи турбати ман, гар гузар кунй, поро!
7
Мохи ман хар гах кушояд турраи лаблобро 7,
Мебарад аз чаъди марзангуш обутобро.
Афканад аз рутба, аз рух афканад чилбобро",
Дурди анвори чамолаш софии махтобро.
Мусхафи руяш, ки бошад аз хати райхони сунь",
Котиби кудрат кучо монад галат эъробро?'?
Дар Fамаш килки дабири калби ман хат мезанад
Аз тапидан изтироби нусхаи симобро!
Медавонад з-ашки хунин хар замон руди дилам
Беибо бар руи ман ин тифли беодобро!
Дар чаман аз тарзи рафтораш чй мепурсй зи ман,
К-аз хиромаш пой дар занчир бошад обро!
Фарки бисёр аст байни мову зохид даы сучуд,
Кай баробар мекунам бо абруяш мехрсбро?'
Кухкан, мекан ба нохун кухи танро аз гамаш,
Нагмаи дигар бувад оханги ин мизробро!
Аз хучуми ашки худ хар лахза метарсам, к-аз он
Хоки ин сахро ба санг орад сари селобро!
Ру зу шаб, Туграл, навиди интизори макдамаш
Мебарад аз чашми хайронам чу махмал хобро.
8
Нузхати куят барад равнаки гулзорро,
Шухраи хуснат дарад пардаи асрорро.
Захми фироки туро хеч ба гайр аз ачал,
Чора набошад дигар бандаи ночорро.
Бинад агар бархаман!' турраи шабранги ту,
Аз хами зулфат кунад халкаи зуннорро!
Нагмаи шанкат канад пардаи мизроби гам
Аз баму зери чунун зеру бами торро!
Маснади куи турост рутбаи авранги Чам,
Кард казо кисматам сояи деворро!
Мурданам аз рашк бех, боди сабо гар кунад
Махрами хоки дарат дидаи агёрро.
Бод туро офарин, Туграли рангинсухан.
Булбули гуё гуйй гулшани ашъорро!
9
Шухи ман Х,ар гах кушояд турраи чун кирро,
Мекунад шерозаи домони гул занчирро!
Карда устоди азал шархи гулистони рухаш
Аз губори хатти райхон шеваи тахрирро!
Ман шахиди теги абруям, барои к.атли ман
Аз шикасти мохи нав кун кабзаи шамшерро.
Монй, аз суратгарй бигзар, ки натвон ёфтан
Дар татаббуъхонаи Чин накши ин тасвирро!
Аз казо ман бо чафову чабру зулмаш розиям,
Баски тагйире набошад хомаи так.дирро.
Бар дилам аз захми пайконаш асар пайдо нашуд,
Аз пари анко бувад боли расо ин тирро.
Хеч дидастй, ки андар мазраъободи чахон
Мурги маънй ром гардад донаи анчирро?'
Мезанад чашмаш камо ни фитна, гар орад ба зех
Бо пари як новаки бедод сад нахчирро.
Беш аз ин улфатпарасти вахми хайронй мабош,
То ба кай дар хоби махмал куръаи таъбирро?
Бигзар аз савдои авхоми хаёли симу зар,
То кучо хохи кашидан миннати иксирро'
Без заголовка
газал аз Накибхон Туграл
Аз рухат оина то лаззати дидор гирифт,
В-аз нигохи дигарон чониби худ ор гирифт,
Хоки рах аз кадамат рутбаи гулзор гирифт
Аз ту гулхои чаман зиннати дастор гирифт
Ман чи гуфтам,ки дили нозукат озор гирифт
Хотират аз мани бечора ба як бор гирифт.
Аз рухат оина то лаззати дидор гирифт,
В-аз нигохи дигарон чониби худ ор гирифт,
Хоки рах аз кадамат рутбаи гулзор гирифт
Аз ту гулхои чаман зиннати дастор гирифт
Ман чи гуфтам,ки дили нозукат озор гирифт
Хотират аз мани бечора ба як бор гирифт.
ВУРУДЕ БА ШАКАРИСТОНИ ТУГPАЛ
ВУРУДЕ БА ШАКАРИСТОНИ
ТУFPАЛ
Ошикони каломи мавзун бо дарназардошти мазмуну мухтаво ва
фасохату зебоии шигифтангезе, ки дар ашъори алакутии Хофизи бузургвор эхсос кардаанд, аз эшон бо номхои хазордастон, вассофи оли назар и гулу булбул ва ситоишгари бехамтои маю маъшука зикри хайр ба амал овардаанд.
Мирзо Абдулкодири Дехлавй вожаи оинаро он кадар устодона ва бо маъниву тобишх.ои хайратангез ба кор бастааст, ки дар Эрон ва хорич аз он уро «шоири оинахо» меноманд. Чй асроре ва чй рамзу розхое
дар мактаби эчодии он бузургон нихуфта ва х.адафи дидаи тахкик ба гулу булбул ва маю
маъшукаву оина духтани ононро нокидони нуктадони мо мушикофона мавриди баррасй
карор додаанд ва ин чо хочат ба накду тахкики ин мавзуъ нест. Аммо лозим ба
тазаккур аст, ки шогирди мумтоз ва сохибзавК,и мактаби он бузургон Накибхон Туграли
Ахрорй ашъори рангини хешро бо шираву шарбати усораи ширин ва нерубахш, яъне
шаквр ончунин даромехтааст, ки тамъу лаззати суханаш дар магзи чонхо корагар мешавад. Аз ин
ру муаллифи «Тазкиратушшуаро» (соли таълиф 1904) Тугралро
«мутаммаъ, яъне гизобахши партави маъонии рангин ва машрики хуршеди
мазомини кудсойин» номидааст. Вожа ва
истилохоти шакар, шакарбор, шакарбура, шакарпора, шакарпалав, шакарпанир, шакарчаш, шакаршикан, шакархо, шакарханд, шакархоб, шакархез, шакаррез, шакарканд, шакарак,
шакаргар, шакаргуфтор, шакарлаб, шаккарин ва гайра дар насру назми форсиву точикй дар мавридх.ои муносиб ба кор рафтаанд. Аммо хеч шоире ба андозаи Туграп аз ин
таъбирхо ин кадар фаровон (беш аз сад маротиб) ва он хам бо устодии тамом
истифода накардааст. Ба таври мисол:
Чушии шаккар дар най охир мекунад маньи садо,
Аз камоли шахди мазмун гарчи хомушем мо.
Аз камоли шахди мазмун гарчи хомушем мо.
***
Ба руu сахфа хор дам аз найи килкам шакар реза д,
Ба хангоми ракам гар дар калам орам забонашро.
Ба хангоми ракам гар дар калам орам забонашро.
***
Лаби Ширин чу Хусрав сарнавишти хомаи мо шуд,
Шакар резад саропо хамчу най аз банд-банди мо.
Шакар резад саропо хамчу най аз банд-банди мо.
Чуноне ба мушохида расид, дар абёти боло вожаи
шакар бо най даромехта дар хамохангй мавриди корбаст карор гирифтааст, ки ин
хам баёнгари табъи болидаи шоир дар эчоди шеъри бикр аст. Туграл чун Мавлоно
фитрати инсони халлокро дар огозгох - дар наю найистон мебинад:
Он кадар омодаи шахди маьонй кардаем,
Банд дар банди сухан аз най шакар дорем мо.
Банд дар банди сухан аз най шакар дорем мо.
Шоир дар эчоди шеър аз саноеъ ва анвои мухталифи хунархои адабй:
ташбеху истиора, кино я, игрок, мачозу ташхис мохирона истифода бурдааст, ки
дар ин хусус мухаккикон мунсифона ва метавон гуфт, дар хадди матлуб ибрози
назар кардаанд. Аз нигохи Туграп хатто шакар назди лаъли лаби ёри у камарзиш ва
талх аст:
Лаъли хубонро шакар талхй намояд бо лабат,
Модари дахр аз шакар чушида то шири туро.
Модари дахр аз шакар чушида то шири туро.
Таъбирхое чун тугй ва Хиндустон, ки макони аслии будубоши тугиён
аст, дар ашъори суханварони мо фаровон ба назар мерасад. Хофиз гуфтори ширини . тутиёни Хиндро аз файзи канди порсии хеш медонад:
Шаккаршикан шаванд хама тутиёни
Хинд,
3-ин канди порсй, ки ба Бангола меравад.
Хинд,
3-ин канди порсй, ки ба Бангола меравад.
Аммо Туграл дар ин замина бо назари баланд ва гуруру тафохуре,
ки ба у хос аст, гуфта:
Рашк барад аз
хасад тутии Хиндустон,
Туграли ширинсухан аз шокаристони кист?
хасад тутии Хиндустон,
Туграли ширинсухан аз шокаристони кист?
Шоир ин чо ангушт руи ду тутй гузоштааст: аввал, тутй, яъне
хамон парандаи маъмулии мукими Хиндустон, сонй, Амир Хусрави Дехлавй, ки ахли
назар уро барои шакарrуфторияш «гугни Хиндустон» лакаб гузошта буданд.
Дар адабиёти форсй кам иттифок. афтодааст, ки зулфи ёрро ба кишваре ё маконе ташбех дода бошанд.
Чунин хунври воло ва зебанда низ аз килки тавонои Туграп падид омада:
Эй еунчаи хандони ман. аз
бустони кисти?
Эй душмани имони ман, аз дустони кисти?
бустони кисти?
Эй душмани имони ман, аз дустони кисти?
Ман тутиям шаккаршикан, Хиндустанам зулфи
ту,
Бо холи хиндуи лабат Хиндустони кисти?
Чунонки дар боло ишора намудем, калимаи найшакар низ дар ашъори
шоир ба нахви хуб мавриди корбурд карор гирифтааст:
Гуфтй, ки меравам ба Самарканд
назди ту,
Биллах, махапли найшакар омад, наёмадй.
назди ту,
Биллах, махапли найшакар омад, наёмадй.
Зимни мутолиаи ашъори Туграп нуктаи дигаре, ки моро водор ба
тааммул ва андеша намуд, эхсоси дарунии шоир дар нисбати катли у бо тегу тири
душманон аст ва ин эхсос ё пешгуии шахиди бузургвор дар чандин сафха аз девонии
газалхояш зирк ёфтааст. Чунончи:
Гашта ба чахон фасона Туграп
Бо тири маломату нишоно.
Бо тири маломату нишоно.
Вокеан, бо иттихоми бепояву ночо ва ночавонмардона тир задани
ачнабии ишголгар ба синаи пурсузи суханвари нодирагуфтор фасонаест, ки
аз насле ба насле ингикол мешавад.
Дар ~азали дигаре низ дили зарифу пурэх,соси Туграп гувох аз даргирии оташи тиру зухури «новаки пайкон»
ва ба ин васила кушта шудани шоир медихад:
Гар на хаданги туро синаи ман шуд хадаф,
Бар дили мачрухи ман новаки пайкони кист?
Бар дили мачрухи ман новаки пайкони кист?
Хамин тавр, вожаву истилохоти тир, тири маломат, хун ва хунбахо, новаку пайкон, ханчару шамшер, шахид ва шахиди теги абру дар
осори у
фаровон ба чашм расид, ки дар зер намунае аз онхоро меоварем:
Ман шахиди теги абруям, барои катли ман
Аз шикасти мохи нав кун кабзаи шамшерро.
Аз шикасти мохи нав кун кабзаи шамшерро.
***
Дод ин фат во шабе парвонаи теги адаб:
Вест кам аз хуни Туграл хунбахои андалеб.
***
Бисмилам карду ба хун андохт он золим хануз
Катрахои хуни ман аз теги абру мечакад.
Катрахои хуни ман аз теги абру мечакад.
***
Дар боргохи васлат чон тухфа бурд Тугрол. Шамшер хун чаконад, азбаски бениём аст ... Дар тасвири Туграл
хатто теги котили бадкеш назди хуни шахиди бегунох шармандаву шармсор аст:
Катраи хуне, ки аз захми дили ман мечакад,
Вест хун, у шабнаме аз шарми теги котил аст!
Вест хун, у шабнаме аз шарми теги котил аст!
Аз ин огохихои зехнй рочеъ ба марги нобахангоми шахиди бегунох
капами шоир дар чандин сафхаи дигар низ шаходат ва хушдор додааст,
ки мо бо баёни намунахои боло иктифо менамоем. Мусаллам аст ин санад, ки
Накибхон Туграли Ахрорй аз пайвандони орифи бузург ва шайхи шухраи
даврони хеш Хоча Ахрор буд ва бесабаб нест, ки дар он рузгор ва имруз хам ба
эшон мегуфтанд ва мегуянд: Хоча Ахрорй Валй.
***
Дар бораи шахсият ва осори Накибхон Туграли Ахрорй андешахои
мутазоде аз суи сохибназарон матрах гардидааст. Теъдоде уро офиласолори назми
форой! дар ибтидои карни бисти милодй номидаанд. Бинобар
навиштая адабиётшиноси шахир устод Носирчон Маъсумй, Туграл шахсе луфтарафтор
(яъне зебошамоил ва тамиз), некукирдору мулох,изакор ва гезхушу шухтабъ, зиндадилу шаккок, нотарсу фарохдаст,
назарбаланду донишманди удписанде будааст.з Устод Айнй аз дурахшиши истеъдоди у тамч;ид ба амал меоварад,
аммо у Тугралро «мукаллиди бебарор» каламдод кардаастз, ки аслан аз руйи инсоф
нест ва мо руи ин ишораи устод баъдан бахс хохем кард. Пущида нест, ки иддае аз суханварони олам зиндагии бисёр печида ва пур аз
шебу фароз паси сар кардаанд. Агар аз як су дурахшиши чароги истеъдод барояшон
душман сохта бошад, аз суи дигар назарбаланд, шаккок ва нотаре будан ононро
дучори бадбахтй ва хатто катлу куштор намудааст, ки шоири
шахид Туграли Ахрорй аз хамин зумра аст. Бай дар айни шукуфоии умр, дар синни
55-солагй ба таърихи 29 июни 191 ~ ва он хам дар охирин рузи мохи шарифи
рамазон- аз суи сарбозони болшевик дар эодгохаш нохияи Фалгари ~умх,урии Точикистон бар асари як тухмати бепоя ва бидуни кучактарии
баррасй ба катл расонда шуд. Тах,аммули ин алам барои чомеаи фарх,ангии Мовароуннах.р осон набуд, аммо режими IIIYравии собик танхо пас аз гузашти
40 сол сарпущ аз руи ин чиноят бардошт ва ичозаи барраей ва нашри
осори Тугралро содир кард. Ин ч;о аз хидмати
барчаста ва таърихии арбоби шоистаи фарханги Точикистон, устод Носирчон
Маъсумй бояд тахсин намуд, ки махз бо талоши у дар соли 1963 барои бори нахуст
дар дав рони шуравй намунае аз осори Туграп ва чанд ёддошти чолиб аз рузу
рузгори у дар шакли
китоби чудогона дар 320 сафха ва бо шуморагони 25 хазор чилд дар шахри Душанбе
ба нашр расид ва дар зудтарин фурсат ба фуруш рафт. Ду мачмуаи дигар аз шоир бо номхои «Гиёхи мехр» (1986) ва
«Корвони мухаббат» (1990 ба алифбои форсй ва бо кушиши Асрори Рахмон) нашр
гардид, аммо ахустин девони форсии шоир дар соли 1916 дар Бухоро ба зевари чоп
ороста гард ид, ки нусхахое аз он дар китобхонахо ва пажухишгоххои Точикистон
ва Узбакистон нигох дошта мешавад. Осори Туграли Ахрорй аз нахустин айёми по
ниходан ба арсаи шеъру адаб, бавижа дар рузхои тахсил дар мадрасаи Самарканд ва
хузури у дар махофили адабй таваччухи сохибназаронро чалб кард. Аммо дар
теъдоде аз манобеи илмй ва тазкирахо, ки дар охири I<арни 19 ва ибтидои Iкарни
20-и милодй таълиф ёфтаанд, аз зиндагй ва бурду бохтхои ашъори унукоти кобили
таваччух ба мушохида мерасад ва руи
ин мавэуъ донишманди муосири точик Асрори Рахмон дар мукадлимаи муфассале, ки
ба мачмуаи ашъори Туграл (Душанбе, 1990) навиштааст, ишороти чолибе матрах
кардааст. Тибки иттилои у, бори аввал аз
миёни тазкиранависони карни нуздах Мирсиддики Хашмат дар Тазкиратушшуаро» рочеъ
ба аслу насаб ва тахаллуси адабй, тахсили улум дар Бухоро ва хасоиси шахсй ва куцрати шоирии
Туграп маълумоти
муфассал ироа намуда, газале аз у дар ин тазкира низ овардааст. Дигаре аз фузалои
Бухоро Абдуллоххочаи Абдй дар «Тазкиратушшуро» (соли таълиф 1904 м.) Тугралро
шоири сохибмаком номида, аз у дар хадди олй ситоиш ба амал овардааст. Хамин тавр, дар тазкирахо ва
сарчашмахои хаттии карнхои зикршуда амсоли «Тазкиратушшуаро»_и Неъматуллохи
Мухтарам, «Тухфатулахбоб фи тазкиратиласхоб»-и Рахматуллохи Возех ва... ин
шоири ориф ва хунари шоирии у васф гардидааст. Дар замони шурави бори аввал
устод Айнй дар тазкираи «Намунаи адабиёти точик ба кавли НОСИРЧОН Маъсумй рочеъ
ба Туграл маълумоти мухтасар, вале «равшан ва хаккони» медихад. Устод Айнй
навиштааст: Накибхони Туграл дар ухистони Фалгар
таваллуд ёфта, дар Самарканду Бухоро тахсили камол намудааст. Дар
охирхои хол обу хавои тозаи кухистонро аз зиндагии шаъшаъадори пур аз
ташвиши шахрхо тарчех карда, дар он Ч;О пешаи кишоварзи гузида буд.
Устод Айнй дар ин макола рочеъ ба катли Туграл низ ишораи кутохе
дорад: «Дар соли 1919 ба хидмати хукумаги шурой даромада, ба ватани худ Фалгар
кор мекард. Дар вакти хампаи босмачиён ба Фалгар
хамсохи аскарони сурх баръакси хучум иштирок намуда буд ва дар он сафар бо
сабабе кушта шуд».» Хамин тавр, аз соли 1926 то 1964 дар
адабиётшиносии точик рочеъ ба эиндаги ва осори ин достонсарои риёзи .СамарI(анд ва тутии шакархои нахлистони нач;обатпайванд7 сукути
ноч;о ва гайри- мунсифонае пеш омад. Катли шоирро «иштибохе» хонданд ё чун
устод Айнй «бо сабабе кушта шуд» гуфтанду бас. Ногуфта намонад, ки мавзуи ба
хидмати шурохо руй овардани Туграл ва дар набард бо сарбозони шуравй ва ё
мучохидоии Маечох хамкори кардани у то хануз ба тарики бояду шояд равшан нагардидааст. Инкилоби коммунистй дар соли 1917
пас аз чанд мохи пирузй дар Русия, дар Тошканду Самарканд низ ба пирузй расид
ва теъдоди зиёде аз шоирони узбак ва точик бо чонибдорй аз ин руйдод табли шодй заданд ва ашъори мамдухона суруданд,
вале аз Туграли Ахрорй то имруз як мисраъ шеър ё маколаву ишорае дар мадху
ситоиши ищилоб дар даст нест, ба чуз ин рубой, ки рабте ба он
тахаввулотро надорад:
Айёмu рабеъу иди Навруз омад,
Навруз шуду ба халк нав руз омад.
Тифпони дабистон хама гаштанд озод,
Озодии Навруз зи нав руз омад.
Тифпони дабистон хама гаштанд озод,
Озодии Навруз зи нав руз омад.
Аммо аз он ки шоир бидуни кучактарин мухокима ва баррасй ба
дасти асокири ачнабй Ба тухмати хасмонаи чанд чосус Ба чохили махаллй ЧОМИ
шаходат ба сар кашид, ин доги нангин аз сафхаи таърих. харгиз зудуда нахохад шуд.
Зиндагиномаи Туграли Ахрорй Ба тахкику баррасии осораш дар
солхои 60 ва 70-и карни бист ва дар рузхои мо низ аз суи донишпажухон маБрИДИ
бахси вижа карор гирифт. Бинобар навиштаи мухаккикин ва дало или муътабар, ки
дар даст дорем, Накибх.они Туграл 26 марти соли 1865 дар хонаводаи як тан аз
давлатмандони нохияи Фалгар (рустои Зосун) ба дунё омад. У аз табори орифи машхури Осиёи Миёна Хоча
Ахрори Вали (895 1<,.) буда,"
худ низ дар ин бора гуфтааст:
Мерасад аслам ба Ахрори Валй,
Дудаи ман бошад аз ин дудмон.
Дудаи ман бошад аз ин дудмон.
Туграл донишгохи ибтидоиро дар хонавода ва мадрасаи зодгохаш
тахти сарпарастии падару бародаронаш фаро гирифта, аз он ба баъд ба ду шахри
бузурги Осиёи Миёна - Бухоро ва Самарканд чихати нпомаи тахсил мусофират кард
ва дар макотиби олии ин шахрхо донишгохи замон, амсоли хисоб, ханласа. тиб, фикх абчад ва таърихро фаро гирифт. Чунонки
Х,амзамонони шоир ва худи у дар
яке аз газалхояш ишора кардааст, вай бо шоири номовари он рузгор Шамсиддини
Шохин (1859-1894 м.) алокаи вижае доштаас- ва фанни шеърро низ аз мактаби у
омухтааст,»
Осори адабии Туграли Ахрори, сафхои тобноке дар таърихи адабиёти
форси махсуб мешавад. Девони у, ки дар
соли 1916 м. дар чопхонаи шахри Когон (аз шахрхоя атрофи Бухоро) ба нашр расид,
Шомили 302 газал, 3 мусаддас, 1 мустазод, 9 мухаммас, 1 тарчеъбанд, 8 касида,
Фирокнома, шеър барои волии Вилояти Кеш, сокинома, тасдикот, ду китъаи таърих
ва... мебошад, яъне дар мачмуъ ин девон
7335 мисраъро дар бар дорад. Афзун бар он, дар колаби маснавя, касида, газал, мусаммат, рубой ва фард низ
осоре аз у бокй Мондааст, ки маснавии «Лайлй
ва Мачнун» низ аз он чумла аст ва дар ада6иёти гочику форси охирин намунаи
мактаби «Лайлй ва Мачнун»- сарой махсуб мешавад. Дар таълифоти Туграл газал аз чойгохи
вижае бархурдор аст. у дар ин чода чун аксари шоирони
сабки хиндй пайрави Мирзо Абдущодири Бедил буда, ба тазмини байт ё мисрае ба
такрори вазн ва колаби ашъори у руй
меоварад ва дар газалХ,ояш мазомини ичтимой, суннати, фалсафй, ахлокй, ирфони ва ишкиро
дар сабки хиндй баён карда, саноеи гуногуни адабиро дар хадди матлуб истифода
кардааст. Шоир чамоли бокамоли газалхои саромадони шеъри форси:
Саъдии Шерозй, Хофиз ва Камол, Соиби Табрезй ва Бедили Дехлавиро дар оинаи
рангин ва босафои хаёли нозуктар аз барги гулаш парвариш медихад. Аз ин оина
нуре дар к.олаби шеъри у медамад ва
агар дарде, андухе ё доге аз ишку хичрон дар дил дорад, аз ин дард на бо таклиц аз дигарон, балки 60 забону баёни тугралии
хоси хеш менслад. Агар шеъри Туграл бо тазмини байте аз чаноби хазрати Мирзои
Бедил!? огоз ё анчом ё6ад хам, аммо аз назари мухтаво ва офариниши маънй харгиз
такрору таклиди нокоме бар
сурудахои пири бузургвораш нест ва Носирчон Маъсумй дуруст зикр намудааст, ки
тахлили осори Туграп аз махорати баланди у дар шеъру шоирй хабар медихад.!' Ин донишманди шахир осори таклид
ва истиклоли шоирии Тугралро мавриди тахкик карор дода, чихати равшантар гардидани фармудаи хеш
ду газал аз хар ду шоирро дар тарозуи киёс месанчад, Ба
таври мисол:
Газали Бедил:
Кош як нам
гардиши чашми таре медоштам,
То дар ин майхона ман хам соеаре медоштам.
Эьтиборам катраворе СУ рати
тамкин наяст,
Бахр мегаштам, гар оби гаехаре медоштам.
Дил дар ин вайрона огуши умеде во накард
В-арна. бо ин факр ман хам кишваре медоштам.
Шухии наззораам дар хасрати дидор сухт,
кош як
оинахасрат чаехаре медоштам
гардиши чашми таре медоштам,
То дар ин майхона ман хам соеаре медоштам.
Эьтиборам катраворе СУ рати
тамкин наяст,
Бахр мегаштам, гар оби гаехаре медоштам.
Дил дар ин вайрона огуши умеде во накард
В-арна. бо ин факр ман хам кишваре медоштам.
Шухии наззораам дар хасрати дидор сухт,
кош як
оинахасрат чаехаре медоштам
Вусьатам
чун гунча дар зиндони дилтангй фусурд,
Гар зи болин мегузаштам, бистаре медоштам.
Сурати анчоми кор оинадори кас мабод,
чун гунча дар зиндони дилтангй фусурд,
Гар зи болин мегузаштам, бистаре медоштам.
Сурати анчоми кор оинадори кас мабод,
Ку димоги тоза, то карру фарре медоштам.
Улфати чохам нашуд сармояи дунхимматй,
Чои l(оруи.мегuрифmам, гар заре медоштам,
Чун нафас ишкам ба барки бенишонй пок сухт,
Субх будам, гар хама хокисmаре медоштам ...
Улфати чохам нашуд сармояи дунхимматй,
Чои l(оруи.мегuрифmам, гар заре медоштам,
Чун нафас ишкам ба барки бенишонй пок сухт,
Субх будам, гар хама хокисmаре медоштам ...
Fазали Туграл:
Кош дар бизми адаб ман дuлбаре медоштам,
Пеши худ монанди мино соеаре медоштам.
Роятам аз ишки у месуд сар андар фалак,
Гар зи накши хоки пояш афсаре медоштам,
Сози конуни мухаббат пардаи ишкам дарид,
Кош менашнудаму гуши каре медоштам,
Мешудам мин сарбаланди сачдаи нози адаб,
Чун С1РО>;Й хутбаи беминбаре медоштам.
Чуз гули матлаб намечидам зи гулзори умед,
Пеши худ монанди мино соеаре медоштам.
Роятам аз ишки у месуд сар андар фалак,
Гар зи накши хоки пояш афсаре медоштам,
Сози конуни мухаббат пардаи ишкам дарид,
Кош менашнудаму гуши каре медоштам,
Мешудам мин сарбаланди сачдаи нози адаб,
Чун С1РО>;Й хутбаи беминбаре медоштам.
Чуз гули матлаб намечидам зи гулзори умед,
Дар бахори ин амал чашми таре медоштам.
Сухтам пареонасон дар оташи доги гамаш,
Меnаридам суи у, болу паре
медоштам.
Хамдами баэми висолам чуз гами Лайлй набуд,
Хамчу Мачнун гар зи хоро бистаре медоштам,
Нусхахои ииоси Уазбаски бе шероза буд,
Менавиzumим шархи гамро, мистаре медоштам.
Назди ин бедонишпн фарки хазаф аз дур набуд
В-арна дар бахри сухан ман гаехаре медоштам,
Хаббазо аз мисраи Бедип, ки Туграл гуфтааст:
«Хок мекардам ба рохат, гар саре медоштам»,
Сухтам пареонасон дар оташи доги гамаш,
Меnаридам суи у, болу паре
медоштам.
Хамдами баэми висолам чуз гами Лайлй набуд,
Хамчу Мачнун гар зи хоро бистаре медоштам,
Нусхахои ииоси Уазбаски бе шероза буд,
Менавиzumим шархи гамро, мистаре медоштам.
Назди ин бедонишпн фарки хазаф аз дур набуд
В-арна дар бахри сухан ман гаехаре медоштам,
Хаббазо аз мисраи Бедип, ки Туграл гуфтааст:
«Хок мекардам ба рохат, гар саре медоштам»,
Устод Маъсумй чахор вижагии газалхои Туграл ва пайравии у ба Бедилро хамачониба шарх дода, комилан дуруст зикр кардааст, ки Туграл аз огирдони баркамоли мактаби адабии Бедил аст ва аз
камоли ихлосмандй ва эътикоди баланд табъи худро дар асорати таклиди Бедил
андохта, дар аксар маворид инони ихтиёр ба таъсири ин равияи услубй
супурдааст.'? Дигаре аз муханкикони шеъри Туграл олими жарфандеш Асрори Рахмон
бар ин акида аст, ки газалиёти хорич аз таъсири Бедил сурудаи у зиёданд ва кобили таваччух мебошанд ва
Туграп сурудан ё эчоди шеър, бавижа газалро бидуни таъсир ва таклиди Бедил ОFОЗ намуда, ба чодаи мустакил ва мустак.ими хунар гом ниходаасг.Р У дар ин замина аз академик Абдулганй
Мирзоев низ далели раднопазир зикр намудааст. Пас аз баррасии ин бахс метавон
чунин натича гирифт: бахое, ки устод Айнй ба осори Туграп додаанд, он хам дар соли 1925 ё 26, то халде шитобзада ва гайримунсифона аст. Устод дар «Намунаи адабиёти точик» навиштааст: «Туграл мисли дигаре аз укаллидони Бедил, дар ин пайравй хеч муваффак нашудааст». Носирчон Маъсумй дар
баррасй ва мукоисаи шеъри Бедил бо ашъори Туграл ва Айнй таваччухи хонандаро ба
абёти зер чалб мекунад:
Аз Бедил:
Бода надорам, ки ба согар кунам,
Гиря кунам, то мижае mар кунам.
Гиря кунам, то мижае mар кунам.
Аз Туграл:
Нола хамон бех,
ки зu дил сар кунам,
ки зu дил сар кунам,
Туши фалакро зи
фигон кар кунам
фигон кар кунам
Аз Айнй:
Ша б, ки ба хачри ту фигон сар кунам,
Сомиеаи ахли чахон кар кунам.
Сомиеаи ахли чахон кар кунам.
Аз мутолиаи ин абёт метавон чунин натича гирифт, ки дар пайравй аз Бедил Айнй ва Туграл хар кадом сабку салик,аи
хоси худро доранд ва мо дар
тахкику киёс ва арзёбии мавзуи дар боло зикршуда танхо бо нуктае аз хакими
Шероз Саъдй алайхиррахма иктифо меварзем, ки фармуда: Мушк он
аст, ки бибуяд, на ин ки аттор бигуяд, Аммо як нуктаро мебояд ёдовар шуд, ки теъдоде аз шеършиносони точик ва хорич аз он, чун сухан аз Туграли Ахрорй ва осори у равад, хатман эродеро, ки устод Айнй як замоне ба сабки шеъри у гирифтааст, «далел»
меоваранд ва дониставу надониста ин сухангустари бузургро муттахам ба «таклиди бебарор» аз Бедил месозанд, яъне хар чй устод гуфта . гузаштаанд, гуе хукми конунро дорад ва ин хам дар холе, ки аллома Айнй дар огози рохи эчодии худ ишораи к'Утохе ба ин мавзуъ кард. Аммо дар рисолаи муфассали у рочеъ ба
Мирзо Бедили Дехлавй ва дигаре аз таълифоти илмии хеш .устод ба мукоисаи шеъри Туграл ва Бедил ва таклили бебарори
Туграп ва муосиронаш аз мактаби сабки хинди нукоти жарф ва муфассал матрах
нагардидааст. Гузашта аз ин, дар охири чанд Fазал аз Бедил ном бурдан ва
иктибос овардан ва дар татаббуи вай арзи матлаб намудани Тугралро падидаи
таклидкории махз пиндоштан низ амре галат мебуд. Дар миёни суханварони Мувоуроннахр
теъдоде ба осори Бедил бо ихлосу чунуни
вижа ишк меварзиданд ва падид омадани ошики фарзонае чун Туграли Ахрори дар ин
хитгаи шоирхез амре табий буда, худ баёнгари ишку ихлоси садхо тан аз шефтагони
осори султони авранги сухан, яъне хазрати Бедил мебошад, ки имруз низ сехри каломаш хазорон тан аз ахли завкро чи дар
Хинд, чи дар Эрону Афгонистон ва Осиёи Миёнаву Покистон ба доми хайрат
кашидааст. Афзун бар он Туграли Ахрорй на танхо аз хазрати бахри сухан, яъне Бедили Дехлавй бо
ихлоси вижа арзи иродат мекунад, балки дар касидае ба номи «Касидаи бузургон» зимни ишора ба
мутолиоти худ дар шеъру адаби форси ба ситоиш, накд ва баррасии осори шумори
зиёде аз шуарои гузашта ва муосир мепардозад, ки ин касида дар асли хеш беназир
аст. Бай дар касидасарой суннати суханварони кадим, чун Анварй, Хоконй ва
Хочуро дунбол мекард.э Ногуфта намонад, ки танзу хачв дар осори Туграп (чун дар хую хислати у) чойгохи
хосе дорад ва танзи у ховии мавзуоти ичтимой буда, дар колаби газалу рубой суруда шудааст. Пас аз нашри мачмуаи ашъори
Туграп дар солхои 60 ва 70-и карни гузашта, шухрати шоир дар миёни ахли фазл дучандон боло рафт ва даххо
газал аз у дар мусикии суннатии точик
ворид шуд ва дастмояи овозхонони номии Осиёи Миёна карор гирифт. Лозим ба зикр
аст, ки ашъори Туграл бо истифода аз, нусхахои мявчуди форси ва кириллии китобхонаи Фирдавсй чоп шуд.
Костихое агар дар он ба назар мерасад, умедворем донишмандону сохибназарон ва хонандагони арчманд бо
пешниходхои хеш моро огох созанд, то дар чопхои
баъдй ин камбудхо рафъ гардад. Чанде аз асотиди гиромй, аз чумла
донишманди гаронкадр устод Мирзо Муллеахмад дар тахияи «Шакариетони Туграл» ва
тасхехи он кумакхо ва машваратхои судманде ироа карданд, ки аз эшон
сипосгузорем ва рухи пурфутухи Туграли шахид аз донишманди фархехта, сафири
кабири Чумхурии Исломии Эрон дар Точикистон, доктор Алиасгари Шеърдуст, ки дар
нашри ин китоб мухаббат ва бузургворй аз худ нишон доданд, низ шод хохад буд. Ба фармудаи шоир:
Туграл, аз назмам саропо бин, ки мерезад шакар,
Баски бинмудам зи сар то пой тахрири туро.
Баски бинмудам зи сар то пой тахрири туро.
Макбаран мутаххари шоири шахид, ки акси он дар ин баёз омадааст, дар зодгохаш пайваста зиёртгохи ахли назар мебошад.
Мирзо Шукурзода,
шахри Душанбе,
соли 2011
шахри Душанбе,
соли 2011
Лексические и стилистические особенности поэзии Накибхона Тугра
РАСУЛОВ СУХАЙЛИ МИРКОЗИЕВИЧ
Лексические и стилистические особенности поэзии Накибхона Туграла
ОСНОВНОЕ СОДЕРЖАНИЕ ДИССЕРТАЦИОННОГО
ИССЛЕДОВАНИЯ
Во введении диссертации определено лингвистическое значение исследования творчества Накибхона Туграла, изученность вопроса в научной литературе, обоснованы актуальность темы, ее научная новизна, цель и задачи диссертационной работы, методология научных изысканий, научно-теоретическая и прикладная значимость работы и источники исследования.
В первой главе - «Лексико-семантические особенности поэзии Накибхона Туграла» - даётся лексическая и семантическая характеристика словарного состава газелей поэта. Общеизвестно, что вопросы семантики слова считаются ключевыми проблемами современной лингвистики. Конечно, если интерпретировать вопросы семантики слова в историческом ракурсе, то данная проблема вызывает еще больший научный интерес. Исходя из этого, в данной главе проводится анализ и интерпретация семантических особенностей поэтической лексики Накибхона Туграла в историческом освещении. В данной главе лексический состав его поэзии рассматривается относительно лексических категорий, многозначности и метафоричности.
Данная глава разделена на четыре раздела.
Первый раздел под названием «Лексические категории» состоит из трех параграфов. В первом параграфе описываются особенности синонимических слов поэзии Накибхона Туграла. Следует отметить, что синонимы имеют огромное значение в развитии и обогащении литературного языка. Синонимы являются одной из важных лексических категорий и считаются важным эффективным средством для точной и ясной передачи мыслей и идей.
Поэзия Накибхона Туграла достаточно богата такими лексическими единицами, которые в процессе развития литературного языка за определенный период претерпели некоторые семантические и структурные изменения. Именно поэтому исследование слов данной группы представляет научный интерес.
Синонимы в поэзии Туграла занимают особое положение по сравнению с другими лексическими единицами. Благодаря синонимам, поэтический контекст становится образным. В литературном языке часто встречаются синонимические ряды и синонимические пары, и поэт с целью образного выражения своей мысли должен суметь точно выделить наиболее подходящее слово из синонимического ряда. В газелях Туграла чаще всего употребляются синонимические ряды, типа ашк – сиришк – оби дида «слезы»; май – шароб – бода – мул «вино»; либос – пероњан – љома - кисват «одежда»; килк – ќалам - хома «перо»; чашм –дида – наргис «очи»//«глаза»; рўй – чењра – талъат - лиќо - ораз – рухсор - рух «лик»//«лицо» и синонимические пары типа булбул – њазор «соловей», савт – наво «мелодия» ишќ – муњаббат «любовь». Накибхон Туграл мастерски, очень искусно и уместно употребляет слова-синонимы. Например:
булбул – њазор, савт-наво:
Ба як су навхагар ќумри зи ку-ку,
Навои булбулу савти хазор аст. (94)
На стороне горлинка рыдает «ку-ку»,
С другой стороны трель и песни соловья.
ораз – рухсор:
Эй зи субхи оразат шарманда дар гулзор гул,
Пеши рухсорат бувад имруз чои хор гул. (187)
От зари твоего лика смущаются в цветнике розы,
Цветок перед твоим лицом покажется колючкой.
Почти в каждом бейте поэтического наследия Туграла можно проследить наличие синонимов, что свидетельствует о богатстве словарного состава языка поэта и его поэтического мастерства.
Результаты проведенного нами анализа относительно частотности употребления синонимических слов в поэзии Туграла следующие:
ишк - мухаббат «любовь»: ишк - 60, мухаббат – 35;
булбул – хазор «соловей»: булбул – 20, хазор – 15;
савт - наво «мелодия»: савт - 5, наво – 3;
ашк - сиришк - оби дида «слезы»: ашк - 25, сиришк - 13, оби дида – 2;
рўй - рухсор - рух – ораз - чењра – талъат «лицо»//«лик»: руй - 136, рухсор - 60, рух – 60, ораз - 43, чењра - 7, талъат – 1;
чашм - дида - наргис «очи»//«глаза»: чашм - 208, дида - 64, наргис – 10;
шамшер - теғ «мечь»: шамшер - 14, теғ – 10;
май - бода - шароб - мул «вино»: май - 41, бода – 20, шароб - 4, мул - 3.
Во втором параграфе проводится анализ антонимов в поэтическом наследии Туграла и данная группа слов рассматривается как важное средство действенности поэтического слова. Следует отметить, что антонимы прослеживаются во всех слоях языка и в связи с этим их можно классифицировать как лексические антонимы, фразеологические антонимы, морфологические антонимы и синтаксические антонимы (см.: 1; 3; 4; 5; 7). Причиной формирования антонимичных слов может быть наличие у слов противоположных значений типа адл – ситам (справедливость - насилие), а также понятий, которые находятся в противоположных позициях, таких как об – оташ (вода - огонь). В основном антонимы делятся на лексические и контекстуальные антонимы. В диссертационной работе анализируются как лексические, так и контекстуальные антонимы, определяется их роль в создании поэтичности и выразительности языка поэзии Туграла. Антонимы в его поэзии в диссертации классифицированы на тематические группы:
- антонимы, относящиеся к пространству;
- антонимы, относящиеся к природным явлениям;
- антонимы относящиеся к человеческим чувствам;
- антонимы, относящиеся ко времени;
- антонимы относящиеся к признакам различных вещей.
Например, антонимы, обозначающие качества природных явлений, типа гарми «тепло»//«жара» - сарди «холод» (202), антонимы, относящиеся к человеческим чувствам, типа мухаббат «любовь» - нафрат «ненависть» (152), антонимы, обозначающие пространственные понятия, типа шом «вечер»// «сумерки» - субх «утро»//«заря» (195), антонимы, обозначающие определенные качества вещей и различных понятий, типа хушк «сухой»// «высохший» - сабз «зеленый» (273) и т.д.
В диссертационном исследовании также подробно рассмотрены антонимы, составляющие антонимические пары, такие, как лайлу нањор «ночь и день», шабу руз «ночь и день», субху шом «утро и вечер», баду нек «зло и добро», чапу рост «левое и правое», масту хушёр «пьяный и трезвый», бастану кушодан «завязать и развязать». Подобные антонимы очень уместно и мастерски употреблены поэтом:
Дар дили ошик набошад рутбаи пасту баланд,
Фарк чун оина аз дар кай бувад боми маро?! (53)
Сердце влюбленного не различает спуски и подъемы,
Как зеркало, отражает все, и дверь, и стены.
В данном параграфе также анализированы антонимы, противоположное значение которых выясняется только в контексте, и такие антонимы называются контекстуальными. Например, Туграл говорит:
Сози ќонуни мухаббатро набошад зеру бам,
Дар тарики ишк доим по зи сар дорем мо.(5)
В мелодии любви нет сопрано и басов,
На этом пути теряешь голову да ноги.
Поэт часто употребляет подобные слова, противоположное значение которых выясняется только в тексте художественного произведения, в конкретной синтаксической модели, построенной на сопоставлении и противопоставлении. Несомненно, эти лингвистические факты раскрывают мастерство поэта в использовании антонимов в своем творчестве.
В третьем параграфа первого раздела первой главы по мере возможности подробно анализируются омонимы в поэзии Накибхона Туграла. Как известно, омонимия как лексико-семантическая категория связана в определенной мере со сферой многозначности слов. Изучение творчества Накибхона Туграла явно показывает, что омонимы достаточно полно выражают богатство словарного состава его творческого контекста и все это доказывает, что Туграл мастерски и в желаемом значении использует все лексические единицы, в том числе и омонимы. При исследовании лексико-семантических особенностей художественной литературы обычно классифицируют лексические омонимы, морфологические и лексико-грамматические омонимы. Результаты исследования творчества Накибхона Туграла свидетельствуют о том, что в его поэзии преимущественно встречаются лексические омонимы. Лексические омонимы в творчестве поэта можно рассматривать с точки зрения их употребления в его поэтическом контексте, так как одна группа омонимов употреблена в различных бейтах, а вторая группа в одном и том же бейте и даже в одной стихотворной строке, так что подобное использование омонимов придает стихам особую благозвучность и оригинальность. Несколько примеров по употреблению омонимов.
Слово љайб в следующем примере употреблено в значении «воротник»:
Хун шавад мушк аз хатат дар нофи охуи Хутан,
Гул дарад аз оразат чайби ќабову перахан…(265)
Кровь превратится в мускус в пуповине газели Хотана
Цветы вырывают воротнички себе в одеяниях.
Данное слово как омоним означает объятие и охват:
Чок зан чайби ќабои сина чун чайби сахар,
Рох тавон бурдан магар аз рахнаи девори мавч?! (96)
Вырывай воротнички одеяния, как объятие утренней зари,
Можешь ли провести стезю среди порыва волн?
Или же другой пример:
Эй он, ки дори як хирмани рух,
Як буса кофист аз маъдани рух…
Гар аспи максад карди зи фарзин,
Рах кай тавон бурд дар маскани рух?! (98-99)
О как полно красы твое изящное лицо,
Целовать бы россыпи красы этих лик.
Если коньком (этой) цели выбрал ты ферзь,
То не добраться тебе до ячейки ладьи.
В первом бейте слово рух означает лицо возлюбленной, а во втором бейте употреблено в значении ладьи.
В поэзии Туграла использовано достаточно большое количество омонимов типа дод «правосудие» - дод «вопль»//«крик» - дод основа настоящего времени глагола «додан» - «давать» (254), чин «морщины»//«складка» - Чин «Китай» (254), бар «тело» - бар «урожай» (287, 312), бод «ветер» (288) - бод оптатив – «пусть, да будет» (311), боз «сокол» (67) - боз наречие – «открыто» (229) - боз «повторно, опять» (88), бор «посещение, прием» (112) - бор «груз, тяжесть» (249) - бор «раз» (як бор – один раз) (280), дар «дверь» (136) - дар основа настоящего времени глагола «даррондан» - «рвать» (136), нор «красный цвет» (287) - нор «огонь» (287) - нор «гранат» (242), ор «честь» (283) – ор - основа настоящего времени глагола «овардан» - «нести, принести» (130, 258), соз «порядок» (235, 329) - соз - основа настоящего времени глагола «сохтан» - «создавать» (235, 309) - соз «музыкальный инструмент» (118, 92, 235), чанг «коготь, крючок» (116) - чанг «струнный музыкальный инструмент» (243). Как видно в следующем бейте, насколько мастерски, неповторимо и искусно поэт использует омонимию как художественный прием, что редко можно встретить в таджикской поэзии:
Монии Чин наќши матбуи ту дар Чин оварад,
Чини зулфат чини ѓам бар љабњаи чин оварад. (109)
Мастер Мани изобразил тебя и стал знаменитым по всему Китаю,
Завитки твоих локонов и наши морщины печали на складках лба.
В вышеприведенном бейте в первой строке словосочетание Монии Чин означает имя человека, великого живописца, слово Чин означает название страны – Китай, во второй строке бейта словосочетание чини зулф означает завитки локонов, словосочетание чини ѓам - морщины печали, а словосочетание љабњаи чин означает складки лба.
Второй раздел первой главы под названием «Многозначность и метафора в поэзии Накибхона Туграла» посвящен анализу и интерпретации многозначных слов. В поэтическом творчестве Туграла многозначность и метафора применяются как способы и средства выражения действенности слова и образности всего поэтического контекста. Лексическое богатство определяется прежде всего многозначностью слов и поэт употребляет различные слова с определёнными оттенками их значения.
В поэзии Накибхона Туграла многозначность часто используется и в большинстве случаев в его поэзии изменение значения прослеживается в тех словах, которые имеют предметное значение. Наряду с этим следует отметить, что многозначные слова являются основным источником обогащения языка и источником пополнения ряда лексических групп, таких как омонимы и антонимы. Наряду с этим многозначность слов и использование метафор тесно связаны с социальными процессами, которые происходят в обществе в определенный исторический период (см.: 10,2). Поддерживая эту идею, И. В. Арнольд отмечает, что процессы формирования многозначности слов и их метафоричности тесно связаны с денотативными и коннотативными значениями слова, которые имеют место в процессе общения людей (см.: 2,105).
Так как подробное исследование и описания особенностей многозначности и метафорических значений лексического состава творчества поэта, на наш взгляд, является отдельной темой, в работе акцентировано внимание на основные моменты употребления многозначных слов и метафор поэтом.
Например, слово пир в таджикском языке обычно употребляется в двух значениях: во-первых, означает старец, старый человек и данное значение является основным, во-вторых, означает опытного человека, человека с эмпирическими задатками и определенными навыками. В творчестве Туграла также слово пир употребляется в указанных значениях и еще прибавляются другие близкие к ним значения: пири тариќат «путеводитель, наставник суфиев и дервишей» (45), пири дайр «наставник в храме огнепоклонников, монах», пири њикмат «мудрый», пири њама «учитель, наставник» (309):
Туграл, асрори адаб аз бода равшан мешавад,
Нест чуз пири тарикат муршиде майхонаро! (45)
Туграл, сокрытые основы морали раскрывает вино,
В этом пути может нас вести только старец-наставник.
Значимое место в поэзии Туграл занимают слова с метафорическими значениями. Словосочетания, где употреблены слова с метафорическими значениями, часто встречаются в поэзии Туграла и занимают основное место. Для примера можно перечислить некоторые словосочетания, где слова употреблены в метафорическом значении: андоми ноз «облик кокетства» (67), ќонуни роз «закон тайны» (67), пири аќл «старец мудрости» (74), шамъи базми ишрат «свеча пиршества» (161), килки адаб «перо морали», болидани мино «самовосхваление графин из-под вина» (31), шоми ѓам «вечер тоски, печали» (31), тулўи субњи шодї «восход радости» (31), дарси муњаббат «уроки любви» (134). Например, словосочетание коргоњи боѓи имкон «мастерская в саду возможностей» употреблено в следующем бейте в значении человеческой жизни со всеми противоречиями и неурядицами:
Коргохи боѓи имконро бувад найрангхо,
Зоѓ дар сањрову булбул гашта мањбуси ќафас. (156)
Мастерская в саду возможностей имеет много коварства,
Что ворона довольствуется в луге, а соловей в клетке.
Или же словосочетание шамъи базми ишрат «свеча пиршества»:
Орзуи оташи ѓам боядат парвонасон,
Хамчу шамъи базми ишрат то сахар бедор бош. (161)
Мечтать об огне печали бы тебе, как мотыльку,
И, как свеча пиршеств, до утра бы тебе догореть.
Таким образом, в данном разделе, по мере возможности, подробно описаны способы и пути развития многозначности слова, а также пути становления метафорических значений слов на примере поэтического контекста творчества Накибхона Туграла. Несомненно, лексическое богатство поэзии Туграла определяется, прежде всего, употреблением слов с метафорическими значениями, многозначностью слов, а также приданием метафорических значений другими словами, которые употребляются в творчестве поэта. Как видно, употребление многозначных слов зависит от того, какую творческую цель ставит перед собой автор, чтобы уместно использовать эти слова в различных семантических и стилистических значениях.
В третьем разделе первой главы проводится подробная интерпретация про¬исхождения словарного состава произведения и значения некоторых слов на основе анализа тол¬ковых и этимологических словарей, а также научной литературы, посвященной данному вопросу. Данный раздел состоит из двух параграфов. В первом параграфе проводится анализ исконно таджикских слов, которые составляют основной слой в творчестве Туграла. Общеизвестно, что в определении исконно таджикских слов в таджикском языкознании разработаны определенные критерии (см.: 7, 88). Исходя из этого, в работе была проведена семантическая классификация этих слов, опираясь в основном на этимологические и толковые словари таджикского и персидского языков. Таким образом, в творчестве Туграла чаще всего встречаются такие исконно таджикские слова, как об «вода», ноз «кокетство», хун «кровь», ток «виноградная лоза», ораз «лик», пероњан «платье», забон «язык», обила «мозоль», чашм «глаза», бода «вино», ноб «вино», оташ «огонь», дида «взгляд», пайкар «стан», ранг «цвет», ханда «смех», лаб «губы», бод «ветер», сухан «слово», шеб «спуск», фароз «подъем», оина «зеркало» и т.д.
В составе словосочетаний и предложений поэт использует различные и очень уместные комбинации по подбору слов как из числа исконно таджикских, так и из числа заимствованных слов, и часто происходит весьма удачное слияние этих слов в составе словосочетаний и предложений в бейтах, посредством которых, несомненно, создается достаточно ярковыраженное впечатление у читателя. При подборе слов поэт учитывает как неповторимость, так и благозвучность, созначимость, логические и семантические соотношения комбинируемых слов в творческом контексте. Например, словосочетания типа пари анќо «перья сказочной птицы», авроќи гул «лепестки цветка», хоки адам «глина небытия», ашки њасрат «слезы печали» относятся к числу подобных словосочетаний, которые использованы поэтом в его творчестве.
Таким образом, в результате исследования удалось определить частотность использования соматических исконно таджикских слов в следующем порядке:
дил «сердце» - 424
чашм «глаза» - 208
сар «голова» - 191
рў(й) «лицо» - 136
лаб «губы» - 125
по(й) «нога» - 119
рух «лицо» - 97
абрў «брови» - 83
дида «глаз» - 64
мў(й) «волосы» - 62
рухсор «лицо» - 60
даст «рука» - 53
мижгон «ресницы» - 48
гўш «ухо» - 45
гесў «волосы» - 39
забон «язык» - 32
дањон «рот» - 30
сина «грудь» - 30 каф «ладонь» - 21
хол «родинка» - 12
ком «нёбо» - 12
миён «поясница» - 10
гардан «шея» - 10
нохун «ногот» - 8
љигар «печень» - 8
дандон «зуб» - 8
мардуми чашм «зрачок глаз» - 8
чењра «лицо» - 7
мардумак «зрачок глаз» - 5
ноф «пуповина» - 4
пешонї «лоб» - 3
устухон «кость» - 3
зону «колено» - 2
панља «кист руки» - 2
мижа «ресницы» - 2
гулў «горло» - 2
Следует отметить, что соматические слова в поэзии Туграла в основном использованы в метафорическом значении. Для сравнения нами были выбраны два слова, одно из которых является исконно таджикским «дил» и другое заимствованным словом из арабского языка «ќалб», которое является синонимом слова «дил» и в итоге выяснилось, что слово дил в творчестве поэта встречается 424 раза, а заимствованное из арабского языка слово ќалб 11 раз, хотя слово ќалб в художественных произведениях также употребляется чаще, встречается и в разговорной речи. В целом по нашим подсчетам, в сборнике стихов Накибхона Туграла «Гиёњи мењр» (Избранные стихи) было выявлено 3093 исконно таджикских слов, которые в процентном соотношение составляют 66,6 % всего словарного состава произведения поэта.
Второй параграф назван «Заимствованные слова». Заимствование как закономерный процесс в каждом языке происходит в результате взаимовлияния и взаимодействия двух и более языков в определенном периоде. Трудно представить и найти такой язык, который может быть исключением из данного процесса. Заимствованные слова в творчестве Накибхона Туграла разделены на три группы:
- арабские заимствованные слова;
- тюркско-узбекские заимствованные слова;
- русско-европейские заимствованные слова.
В первой группе проанализированы арабские заимствования. Арабские заимствования в творчестве Туграла занимают сравнительно значимое место и в работе они были классифицированы на следующие подгруппы:
а) арабские заимствования, означающие абстрактные понятия типа аќл «разум» (295), вањм «опасение, страх» (52), ишќ «любовь» (197), муњаббат «любовь» (198).
Яке саргаштаам дар водии ишќи парируе,
Ки љуз андуњу кулфат нест дигар ёри ѓамхорам. (197)
В долине любви из-за ангелоподобной я растерян,
Кроме тоски и печали, нет друга рядом со мною.
б) арабские заимствования, означающие религиозные понятия и религиозные термины типа хутба «проповедь» (309), ќибла «сторона, которая мусульмане обращаются лицом во время молитвы» (279), никоњ «брак» (309), ќиёмат «судный день» (262).
в) арабские заимствования, означающие социально-политические понятия, типа давлат «государство» «233), ќонун «закон» (204), миллат «нация» (200), халќ «народ» (203).
г) арабские заимствования, означающие административные термины типа арбоб «обладатели»// «деятели» (258), султон «султан» (247).
д) арабские заимствования, означающие научные и культурно-просветительские понятия типа илм «наука» (140), шеър «поэзия» (140), нањв «синтаксис» (208), матлаъ «начало, вводные строки стихотворений и поэтических жанров» (239), китоб «книга» (208).
В творческом наследии поэта также встречаются словосочетания, которые образованы из арабских слов в соответствии с грамматическими правилами таджикского языка, такие как зулфи узори шеър «локоны на лице поэзии» (140), китоби мушкилоти ишќ «книга тяжести любви» (239), мадњи султон «восхваление султана» (247), ќонуни ишќ «закон любви» (204), субњи азал «утро извечности» (102), мизони хаёл «весы воображения» (105).
Вторую группу составляют тюркско-узбекские заимствования. Основная причина тюркско-узбекских заимствований в таджикский язык конца XIX и начала ХХ века заключается в том, что тюркские народы в этот период стали больше приближаться к основным и центральным городам народов иранского происхождения, таким как Бухара, Самарканд и начали происходить социально-культурные взаимоотношения между этими народами. К данной группе слов относятся такие заимствованные слова, как байраќ «флаг», чуќур «яма», элак «сито», ќуллуќ «благодарность», ямоќ «латание»//«заплата», ќашќа «черно-белый», ќапќон «ловушка, капкан», ихчам «стройный». В одной газели Туграла встречаются такие заимствования, как чатоќ «неправильный, неладный», ќавоќ «хмурые брови, нахмуренность», ќучоќ «объятие» (269-270). В творчестве Туграла также встречаются такие стихотворные строки, где строка частично или полностью написана на узбекском языке (315).
Третью группу заимствованных слов в произведении Накибхона Туграла составляют русско-европейские заимствования, которые были заимствованы со второй половины ХIХ века, что и связано с процессом присоединения Средней Азии к Российской империи. Как отмечает С. Сабзаев, заимствованные слова из русского языка встречаются в творчестве таджикских просветителей, таких как Ахмади Дониш, Кори Рахматуллох Возех, в более адаптированной произношению таджикского языка форме: Порис «Париж», Амрико «Америка», газит «газета», тилгроф «телеграф», румка «рюмка», зовут «завод», Абромуф «Абрамов», дуктур «доктор», вокзол «вокзал» (см.:8, 37). В творчестве Туграла также встречаются некоторые заимствованные слова из русского языка в адаптированной произношению форме:
Халохо гар равад бахри ташор, шофу камар бандад,
Падарлаънат ба пояш муза пушад њам, калушинки! (223).
И даже в туалет идет с саблей и снаряжением,
Что за невежество, что одевает сапоги с галошами.
Во второй строке слово калушинки означает «галоши».
Слово галоша в свое время заимствовано в русский язык из немецкого языка «Galosсhe» (9,389). В современном таджикском языке оно употребляется в форме «калўш». Также в творчестве Туграла употреблены такие заимствованные слова, как лошадь в форме «лушинки» (223), хорошо в форме «харушинки» (223), губернатор в форме «губурнотир» (223).
Анализ заимствованных слов в творчестве Накибхона Туграла показал, что в его сборнике стихов «Гиёњи мењр» употреблено 1483 заимствованных слов из арабского языка, 65 заимствованных слов из тюркских и русского языков. В процентном соотношении в словарном составе творчества Туграла арабские заимствования составляют - 32 % и заимствования из других языков составляют - 1,4 %.
Четвертый раздел первой главы посвящен анализу и интерпретации общеупотребительных слов и профессионализмов в творчестве Накибхона Туграла. Данный раздел состоит из двух параграфов. В первом параграфе рассматриваются вопросы употребления разговорной лексики в творчестве поэта. Общеизвестно, что разговорная лексика отмечает динамичный характер языковой нормы и включает в ее понятие иные потенциальные возможности, и это происходит таким способом, что вначале прослеживаются варианты употребления общенародной лексики в художественной литературе, которая в дальнейшем способствует расширению реализации определенных слов на уровне общеязыковой нормы. Поэтому творчество большинства поэтов способствует тому, что посредством их произведений определенное количество слов войдет в обиход литературной нормы языка. Например, слово шаллоќ «кнут»//«хлыст» относится к разговорной лексики и по настоящее время встречается в разговорной речи в Зеравшанской долине:
Аз камон бо зарби бозу рост тир ояд бурун,
Шуд ракиби качсаодат рост аз шаллоки ман. (217)
Стрела летит прямо из лука, если у лучника сильные руки,
Неудачный противник стал сглаженным от моего хлыста.
Другую большую группу слов составляют отраслевые термины. Религиозные термины в данном параграфе подробно проанализированы и проведена классификация этих терминов в зависимости от означаемых ими понятий в следующем порядке:
1. Первую группу терминов составляют религиозные термины типа бињишт «рай», дин «религия», имон «вера», кофир «неверующий», ќиёмат «судный день», ќазо «рок», уќбо «потусторонний мир». В свою очередь религиозные термины делятся на следующие подгруппы:
а) термины, означающие священные писания и к ним относящиеся понятия: Ќуръон «Коран» (310);
б) термины, означающие понятия потустороннего мира: ќиёмат «судный день» (262), љаннат «рай» (279);
в) термины, означающие отношение человека к вере: куфр «неверие, ересь» (272), ислом «ислам» (272);
г) термины, означающие места поклонения: тоќ «арка в мечети, арочное перекрытие» (279) ќибла «сторона, которая мусульмане обращаются лицом во время молитвы» (279);
д) термины, означающие религиозную деятельность человека: намоз «молитва» (262), саљда «поклонение» (309).
2. Вторую группу терминов составляют слова, которые означают вещи и утварь, которые используются при исполнении религиозных обрядов, как тасбењ чётки (260), мењроб «ниша во внутренней стене мечети, указывающая направление к Мекке, апсида» (309), зуннор «грубый волосяной пояс дервишей и монахов» (260).
3. Третью группу терминов составляют слова, означающие обязательные религиозные предписания, такие как дуо «молитва» (315), рўза «пост» (279).
4. Четвертую группу составляет суфийская терминология типа сўфї «суфий», зўњд «аскет», шайх «старец-путеводитель», солик «путник».
5. Пятую группу составляют имена Всевышнего, творца: Худо, Раб, Эзид, Парвардигор, Аллоњ, Яздон, Илоњї.
6. Шестую группу составляют имена пророков и ангелов, такие как Исо «Иисус», Юсуф «Иосиф», Нўњ «Ной», Љабраил «Гавриил».
7. В седьмую группу терминов входят слова, означающие название религиозных чинов и должностей, как хатиб «проповедник», мўњтасиб «должностное лицо, следившее за выполнением религиозных обрядов и соблюдением правил поведения», мулло «мулла».
Вторая глава диссертационного исследования под названием «Стилистические особенности поэзии Туграла» посвящена вопросам языкового стиля поэзии Накибхона Туграла и состоит из шести разделов.
Абуабдулло Рудаки и другие поэты - выходцы из верховьев Зеравшана (Абухафси Сугди, Музтариби Панчакати, Мустатеи Панчакати, Махмуди Кухи, Бобури Ишки, Мелии Киштуди, Джумъабой Хумули, Ахмади Ахди, Юсуф Вафо, Камоли Рашнаги, Махджури Фалгари, Джамоли Рашнаги, Мулло Фозил, Мулло Фигори, Масехои Тамхид) внесли весомый вклад в развитие таджикско-персидской поэзии и в развитие таджикского литературного языка. Среди вышеупомянутых поэтов особое место принадлежит Накибхону Тугралу, который выделяется своеобразием художественного стиля и поэтического языка. В поэзии Туграла применяется большое количество метафорических выражений и в некоторой степени употребляются также слова-символы, обозначающие абстрактно-идеальные понятия. Поэзия Туграла раскрывает богатую палитру лексических, стилистических и грамматических особенностей арсеналов и ресурсов таджикской словесности конца ХIХ и начала ХХ века. Языковой арсенал поэзии Туграла представляет собой упорядо¬ченные лингвистические закономерности и поэт использует ценнейшие особенности лексических единиц, их стилистические возможности.
В первом разделе второй главы диссертации проанализированы вопросы поэтического традиционализма в языке творчества Туграла. Язык творчества Накибхона Туграла можно оценить как достойное и творческое продолжение классической поэзии и поэзии всего средневекового периода, которая продолжалась в течение 1200 лет. В его творчестве мы можем проследить те же поэтические жанры, те же художественные приемы и литературные стили, и те же лексические и стилистические особенности литературного языка, которыми пользовались и Низами, Хафиз, Камоли Худжанди, Саади, Джами, Амир Хусрав, Мирзо Абулкодири Бедил и другие последующие им великие поэты таджикско-персидской литературы.
Поэтическое творчество Накибхона Туграла написано в основном в рамках таких классических жанров, как масневи, касыда, газель, рубаи (четверостишие) и фард (двустишие), мустазод (стихотворная форма, в которой к каждой строке добавляется дополнительная короткая строка). Масневи Накибхона туграла «Лейли и Маджнун» состоит из 219 бейтов и написано по той традиции, основу которой заложил Низами Генджеви.
Наряду с этим в поэме «Лейли и Маджнун» поэтом употреблены такие новые слова и словосочетания, которые являются продуктом творческой мастерской самого поэта. Например,
Шерозаи љузъи нуктадонї,
Дарвозаи ќалъаи маонї. (327)
Тончайшие узоры мудрости,
И «ворота» крепости знаний.
или:
Миръоти сухан зудудам аз занг,
Бо сози фасона кардам оњанг. (329)
Отскрябал зеркальца слова от ржавчины
И нотой сказок я создал эту мелодию.
Во втором разделе рассматриваются вопросы влияния индийского художественного стиля и анализ языковых особенностей поэзии Туграла по отношению к данному стилю. Общеизвестно, что таджикско-персидская литература развивалась в рамках определенных литературно-художественных стилей. Одним из наиболее развитых и распространенных стилей конца классического периода является индийский стиль (в некоторых источниках называется бедилевским стилем, от имени Мирзо Абулкодира Бедиля).
Анализ и исследование языка поэзии Туграла показывает, что частое употребление слов и терминов, словосочетаний и фраз из творчества поэтов индийского стиля и особенно Бедиля, несомненно, нас приводит к такому выводу, что поэзия Туграла создавалась под влиянием данного художественного стиля. В своих газелях Туграл использует слова и словосочетания, которые означают такие абстрактные и символические понятия, которые встречаются в творчестве Бедиля и других его последователей: шоми навмедї «вечер отчаяния», хомаи таќдир «перо судьбы», њадиси накњати гул «предание о благоухание цветов», мўњри хомўшї «печать молчаливости», арбоби сухан «деятель//мастер словесности», сармасти тараб «опьяненный от пиршеств», либоси ишќ «одеяние любви», сози ишќ «мелодия любви», вафои андалеб «преданность соловья», барќи шамшери њаводис «молния меча судьбы», килки ќазо «перо судьбы», љањони њусн «мир красоты».
Например, словосочетание духтари раз «в подстрочном переводе: дочь виноградной лозы - вино» (97) встречается в поэзии многих поэтов классического периода таджикско-персидской литературы, в том числе у Хафиза встречается в нескольких газелях (см.: 6,79).
Другая языковая особенность творчества Туграла заключается в том, что поэт очень уместно использует пословицы, поговорки и поучительные наставления, которые ранее были употреблены поэтами и особенно Бедилем. Например:
Заррае мењри љањон дар дили худ роњ мадењ,
Матлаи субњи тараб аз уфуќи шоми ѓам аст (83).
Не любуйся миром и не будь привязанным к мирским благам,
Восход утренней радости исходит от горизонта вечера печали.
В таджикском языке есть такая поговорка поёни шаби сияњ сафед аст «после каждой темной ночи наступает светлое утро» и во второй строке приведенного бейта поэт в измененный форме употребляет данную поговорку.
Третий раздел второй главы как логическое продолжение первого и второго разделов посвящен вопросам употребления слов и словосочетаний, свойственных индийскому стилю в творчестве Туграла. В результате анализа и сравнения языка творчества Туграла и других поэтов индийского стиля нам удалось выявить определенную группу слов и словосочетаний, использованных в творчестве Туграла и принадлежавших к данному художественно-литературному стилю. Например, най «флейта», мотами ѓам «траур скорби», дафтари авроќи гул «тетрадь листьев роз», нози ѓам «капризы печали», бодаи ишрат «вино веселья», дарси ѓам «уроки печали», ќабои ноз «платье кокетства», сайќали хуршед «блеск солнца», хати килки азал «черта пера извечности», саррофи дукони ишќ «меняла лавки любви», нохуни мутриб «ногти музыканта//певца». Например:
Дар мањфиле, ки сози баму зери васли туст,
Савти «Фироќ» нохуни мутриб шикастааст. (92)
В том кружке, где говорят о мелодии твоей любви,
Мелодия «Разлуки» разломала ногти музыканта.
Таким образом, явно прослеживается влияние индийского стиля и особенно влияние стиля Мирзо Абдулкодира Бедиля в поэзии Накибхона Туграла.
В четвертом разделе речь идет о влиянии творчества Бедиля на художественный стиль и язык творчества Накибхона Туграла.
Как отмечает сам поэт в своих газелях, он является непосредственным наследником творческого стиля Мирзо Абулкодира Бедиля, поэтому в поэтическом контексте творчества Туграла очень часто встречаются слова и словосочетания, а также фразы и строки из творчества Бедиля, которые приводит сам автор специально как красочный узор своих стихов. В некоторых строках своей поэзии Туграл гордится, что он является последователем Бедиля и называет его шоњи сухан «царь словесности»:
Эй хушо, Туѓрал, аз ин як мисраи шоњи сухан:
«Доми як олам тааллуќ гашт њайронї маро!» (35)
О как прекрасно сказано царем словесности (т.е. Бедилем),
«Западнёй стали в этом мире мои удивления».
Накибхон Туграл считает Мирзо Абулкодири Бедиля своим учителем в поэзии и часто указывает, что если он достиг совершенства, то это благодаря творчеству Бедиля. Большое количество слов из творчества Бедиля встречается в поэзии Накибхона Туграла и часто эти слова и словосочетания творчески применены и нельзя сказать, что Туграл их копирует и использует такими, какими они использованы в творчестве Бедиля.
В результате анализа нам удалось определить, что слова и словосочетания, которые применены как в творчестве Бедиля, так и в творчестве Туграла, можно классифицировать на следующие группы:
а) слова, означающие природные явления и природные понятия - бод «ветер», сабо «легкий ветерок», дањр «вселенная», њаво «воздух», об «вода», ям «море», санг «камень»;
б) слова, означающие разные предметные понятия килк «перо», айш «веселье», оина «зеркало», май «вино», мистар «линейка».
Пятый раздел второй главы посвящен вопросам индивидуальных особенностей творчества Накибхона Туграла. В поэзии Туграла можно проследить определенное количество слов и словосочетаний, которые не встречаются в произведениях других предыдущих поэтов и его современников. К такой группе слов можно отнести словосочетания типа устози азал «учитель извечности» (30), килки адаб «перо морали» (34), чењраи ѓам «лицо грусти» (34), шоњи сухан «царь словесности» (35), ќонуни муњаббат «закон любви» (40), хомаи таќдир «перо предписания» (42), њадиси накњати гул «сказание об аромате цветов» (43), фикри баланд «мышление высшего порядка» (44), гармии бозори ѓам «кипение горести» (50), шањди маонї «сладость значения» (50), саррофи сухан «меняла словесности» (51), домани шаб «подол ночи» (62). Или же такие свойственные именно поэтическому контексту Туграла слова как гуњаррез «переполненные жемчугами» (т.е. слезами) и шакаррез «очень сладкие» использованы в следующих бейтах:
Гуњаррез аст чашми интизорам,
Намедонам, ки ин сарманзили кист? (89)
Перлы слез переполнили мои очи от ожидания
И не знаю, чей силуэт может их просветить.
Забонаш њамчу тўтї дар такаллум,
Шакаррези бисоти мањфили кист?! (89)
Мой язык говорлив и красноречив,
Какому очень сладкому окружению принадлежит.
Таким образом, творчество Накибхона Туграла имеет интересные языковые особенности, которые говорят о неповторимости творчества поэта. Использованная поэтом лексика отражает состояние литературного языка его времени и свидетельствует о необыкновенно развитом совершенном языке Туграла.
В шестом разделе второй главы проанализированы особенности поэтического текста Туграла, где поэт использует словесные элементы самовосхваления. В некоторых газелях Накибхон Туграл восхваляет себя и особенно свое творчество, а также восхваляет поэтическое слово и поэзию в целом. Исходя из этого, нам удалось классифицировать такие хвалебные слова, выражения и словосочетания, которые встречаются в творчестве поэта в четыре группы.
В первую группу входят те слова и словосочетания, которые характеризуют самого Туграла с использованием имени поэта:
- простые слова: Туғрали махмур «Туграл опьяненный» (214), Туғрали мањзун «грустный Туграл» (118), Туғрали мо «наш Туграл» (102);
- производные слова: Туғралосо «Тугралоподобный» (105);
- сложные слова: Туғрали ширинсухан «Туграл сладоуст» (193);
- словосочетания: Туғрали ављи камол «Туграл пик совершенства» (217). В этих примерах имя поэта является основным компонентом словосочетания.
Во вторую группу входят словосочетания, в которых имя Туграла является зависимым компонентом: зи боғи назми Туғрал «из сада поэзии Туграла» (40), кулбаи Туғрал «келья Туграла» (61), нохуни бурњони Туғрал «тонкости доводов Туграла» (103).
В третью группу входят предложения, содержащие восхваления в адрес самого поэта, типа
Офарин бод мар туро, Туѓрал,
Маъние нест, к-ў дучори ту нест. (86)
Хвала именно тебе, Туграл,
Нет значений, которых ты не встретил.
Љовид бодо ашъори Туѓрал,
Чидаст гавњар аз маъдани субњ! (97)
Пусть будет извечна поэзия Туграла,
В его словах жемчужины утренней россыпи.
В четвертую группу входят словосочетания, которые носят хвалебные значения в адрес языка, литературы и слова: фикри баланд «мышление высшего порядка» (67), аз назм шакар рехтан «поэзия, полная сладостей» (30), ғаввоси бањри сухан «пловец моря словесности» (80), парвози ављи сухан «высокий полет слова» (79), саррофи сухан «меняла словесности», т.е. мастер слова (101).
Как показывают примеры, Накибхон Туграл в своих газелях применяет тончайшие возможности литературного языка и этим повышает экспрессивность поэтического слова.
Следует отметить, что поэтическое наследие Накибхона Туграла является ценным достижением литературы конца ХIХ и начала ХХ века и оно сыграло немаловажную роль в дальнейшем развитии таджикского литературного языка. Исследование языка поэзии Туграла дает возможность выявить специфические особенности таджикского литературного языка конца ХIХ и начала ХХ века.
В заключение диссертации обобщены результаты исследования и подведены итоги наблюдений и поисков.
Лексические и стилистические особенности поэзии Накибхона Туграла
ОСНОВНОЕ СОДЕРЖАНИЕ ДИССЕРТАЦИОННОГО
ИССЛЕДОВАНИЯ
Во введении диссертации определено лингвистическое значение исследования творчества Накибхона Туграла, изученность вопроса в научной литературе, обоснованы актуальность темы, ее научная новизна, цель и задачи диссертационной работы, методология научных изысканий, научно-теоретическая и прикладная значимость работы и источники исследования.
В первой главе - «Лексико-семантические особенности поэзии Накибхона Туграла» - даётся лексическая и семантическая характеристика словарного состава газелей поэта. Общеизвестно, что вопросы семантики слова считаются ключевыми проблемами современной лингвистики. Конечно, если интерпретировать вопросы семантики слова в историческом ракурсе, то данная проблема вызывает еще больший научный интерес. Исходя из этого, в данной главе проводится анализ и интерпретация семантических особенностей поэтической лексики Накибхона Туграла в историческом освещении. В данной главе лексический состав его поэзии рассматривается относительно лексических категорий, многозначности и метафоричности.
Данная глава разделена на четыре раздела.
Первый раздел под названием «Лексические категории» состоит из трех параграфов. В первом параграфе описываются особенности синонимических слов поэзии Накибхона Туграла. Следует отметить, что синонимы имеют огромное значение в развитии и обогащении литературного языка. Синонимы являются одной из важных лексических категорий и считаются важным эффективным средством для точной и ясной передачи мыслей и идей.
Поэзия Накибхона Туграла достаточно богата такими лексическими единицами, которые в процессе развития литературного языка за определенный период претерпели некоторые семантические и структурные изменения. Именно поэтому исследование слов данной группы представляет научный интерес.
Синонимы в поэзии Туграла занимают особое положение по сравнению с другими лексическими единицами. Благодаря синонимам, поэтический контекст становится образным. В литературном языке часто встречаются синонимические ряды и синонимические пары, и поэт с целью образного выражения своей мысли должен суметь точно выделить наиболее подходящее слово из синонимического ряда. В газелях Туграла чаще всего употребляются синонимические ряды, типа ашк – сиришк – оби дида «слезы»; май – шароб – бода – мул «вино»; либос – пероњан – љома - кисват «одежда»; килк – ќалам - хома «перо»; чашм –дида – наргис «очи»//«глаза»; рўй – чењра – талъат - лиќо - ораз – рухсор - рух «лик»//«лицо» и синонимические пары типа булбул – њазор «соловей», савт – наво «мелодия» ишќ – муњаббат «любовь». Накибхон Туграл мастерски, очень искусно и уместно употребляет слова-синонимы. Например:
булбул – њазор, савт-наво:
Ба як су навхагар ќумри зи ку-ку,
Навои булбулу савти хазор аст. (94)
На стороне горлинка рыдает «ку-ку»,
С другой стороны трель и песни соловья.
ораз – рухсор:
Эй зи субхи оразат шарманда дар гулзор гул,
Пеши рухсорат бувад имруз чои хор гул. (187)
От зари твоего лика смущаются в цветнике розы,
Цветок перед твоим лицом покажется колючкой.
Почти в каждом бейте поэтического наследия Туграла можно проследить наличие синонимов, что свидетельствует о богатстве словарного состава языка поэта и его поэтического мастерства.
Результаты проведенного нами анализа относительно частотности употребления синонимических слов в поэзии Туграла следующие:
ишк - мухаббат «любовь»: ишк - 60, мухаббат – 35;
булбул – хазор «соловей»: булбул – 20, хазор – 15;
савт - наво «мелодия»: савт - 5, наво – 3;
ашк - сиришк - оби дида «слезы»: ашк - 25, сиришк - 13, оби дида – 2;
рўй - рухсор - рух – ораз - чењра – талъат «лицо»//«лик»: руй - 136, рухсор - 60, рух – 60, ораз - 43, чењра - 7, талъат – 1;
чашм - дида - наргис «очи»//«глаза»: чашм - 208, дида - 64, наргис – 10;
шамшер - теғ «мечь»: шамшер - 14, теғ – 10;
май - бода - шароб - мул «вино»: май - 41, бода – 20, шароб - 4, мул - 3.
Во втором параграфе проводится анализ антонимов в поэтическом наследии Туграла и данная группа слов рассматривается как важное средство действенности поэтического слова. Следует отметить, что антонимы прослеживаются во всех слоях языка и в связи с этим их можно классифицировать как лексические антонимы, фразеологические антонимы, морфологические антонимы и синтаксические антонимы (см.: 1; 3; 4; 5; 7). Причиной формирования антонимичных слов может быть наличие у слов противоположных значений типа адл – ситам (справедливость - насилие), а также понятий, которые находятся в противоположных позициях, таких как об – оташ (вода - огонь). В основном антонимы делятся на лексические и контекстуальные антонимы. В диссертационной работе анализируются как лексические, так и контекстуальные антонимы, определяется их роль в создании поэтичности и выразительности языка поэзии Туграла. Антонимы в его поэзии в диссертации классифицированы на тематические группы:
- антонимы, относящиеся к пространству;
- антонимы, относящиеся к природным явлениям;
- антонимы относящиеся к человеческим чувствам;
- антонимы, относящиеся ко времени;
- антонимы относящиеся к признакам различных вещей.
Например, антонимы, обозначающие качества природных явлений, типа гарми «тепло»//«жара» - сарди «холод» (202), антонимы, относящиеся к человеческим чувствам, типа мухаббат «любовь» - нафрат «ненависть» (152), антонимы, обозначающие пространственные понятия, типа шом «вечер»// «сумерки» - субх «утро»//«заря» (195), антонимы, обозначающие определенные качества вещей и различных понятий, типа хушк «сухой»// «высохший» - сабз «зеленый» (273) и т.д.
В диссертационном исследовании также подробно рассмотрены антонимы, составляющие антонимические пары, такие, как лайлу нањор «ночь и день», шабу руз «ночь и день», субху шом «утро и вечер», баду нек «зло и добро», чапу рост «левое и правое», масту хушёр «пьяный и трезвый», бастану кушодан «завязать и развязать». Подобные антонимы очень уместно и мастерски употреблены поэтом:
Дар дили ошик набошад рутбаи пасту баланд,
Фарк чун оина аз дар кай бувад боми маро?! (53)
Сердце влюбленного не различает спуски и подъемы,
Как зеркало, отражает все, и дверь, и стены.
В данном параграфе также анализированы антонимы, противоположное значение которых выясняется только в контексте, и такие антонимы называются контекстуальными. Например, Туграл говорит:
Сози ќонуни мухаббатро набошад зеру бам,
Дар тарики ишк доим по зи сар дорем мо.(5)
В мелодии любви нет сопрано и басов,
На этом пути теряешь голову да ноги.
Поэт часто употребляет подобные слова, противоположное значение которых выясняется только в тексте художественного произведения, в конкретной синтаксической модели, построенной на сопоставлении и противопоставлении. Несомненно, эти лингвистические факты раскрывают мастерство поэта в использовании антонимов в своем творчестве.
В третьем параграфа первого раздела первой главы по мере возможности подробно анализируются омонимы в поэзии Накибхона Туграла. Как известно, омонимия как лексико-семантическая категория связана в определенной мере со сферой многозначности слов. Изучение творчества Накибхона Туграла явно показывает, что омонимы достаточно полно выражают богатство словарного состава его творческого контекста и все это доказывает, что Туграл мастерски и в желаемом значении использует все лексические единицы, в том числе и омонимы. При исследовании лексико-семантических особенностей художественной литературы обычно классифицируют лексические омонимы, морфологические и лексико-грамматические омонимы. Результаты исследования творчества Накибхона Туграла свидетельствуют о том, что в его поэзии преимущественно встречаются лексические омонимы. Лексические омонимы в творчестве поэта можно рассматривать с точки зрения их употребления в его поэтическом контексте, так как одна группа омонимов употреблена в различных бейтах, а вторая группа в одном и том же бейте и даже в одной стихотворной строке, так что подобное использование омонимов придает стихам особую благозвучность и оригинальность. Несколько примеров по употреблению омонимов.
Слово љайб в следующем примере употреблено в значении «воротник»:
Хун шавад мушк аз хатат дар нофи охуи Хутан,
Гул дарад аз оразат чайби ќабову перахан…(265)
Кровь превратится в мускус в пуповине газели Хотана
Цветы вырывают воротнички себе в одеяниях.
Данное слово как омоним означает объятие и охват:
Чок зан чайби ќабои сина чун чайби сахар,
Рох тавон бурдан магар аз рахнаи девори мавч?! (96)
Вырывай воротнички одеяния, как объятие утренней зари,
Можешь ли провести стезю среди порыва волн?
Или же другой пример:
Эй он, ки дори як хирмани рух,
Як буса кофист аз маъдани рух…
Гар аспи максад карди зи фарзин,
Рах кай тавон бурд дар маскани рух?! (98-99)
О как полно красы твое изящное лицо,
Целовать бы россыпи красы этих лик.
Если коньком (этой) цели выбрал ты ферзь,
То не добраться тебе до ячейки ладьи.
В первом бейте слово рух означает лицо возлюбленной, а во втором бейте употреблено в значении ладьи.
В поэзии Туграла использовано достаточно большое количество омонимов типа дод «правосудие» - дод «вопль»//«крик» - дод основа настоящего времени глагола «додан» - «давать» (254), чин «морщины»//«складка» - Чин «Китай» (254), бар «тело» - бар «урожай» (287, 312), бод «ветер» (288) - бод оптатив – «пусть, да будет» (311), боз «сокол» (67) - боз наречие – «открыто» (229) - боз «повторно, опять» (88), бор «посещение, прием» (112) - бор «груз, тяжесть» (249) - бор «раз» (як бор – один раз) (280), дар «дверь» (136) - дар основа настоящего времени глагола «даррондан» - «рвать» (136), нор «красный цвет» (287) - нор «огонь» (287) - нор «гранат» (242), ор «честь» (283) – ор - основа настоящего времени глагола «овардан» - «нести, принести» (130, 258), соз «порядок» (235, 329) - соз - основа настоящего времени глагола «сохтан» - «создавать» (235, 309) - соз «музыкальный инструмент» (118, 92, 235), чанг «коготь, крючок» (116) - чанг «струнный музыкальный инструмент» (243). Как видно в следующем бейте, насколько мастерски, неповторимо и искусно поэт использует омонимию как художественный прием, что редко можно встретить в таджикской поэзии:
Монии Чин наќши матбуи ту дар Чин оварад,
Чини зулфат чини ѓам бар љабњаи чин оварад. (109)
Мастер Мани изобразил тебя и стал знаменитым по всему Китаю,
Завитки твоих локонов и наши морщины печали на складках лба.
В вышеприведенном бейте в первой строке словосочетание Монии Чин означает имя человека, великого живописца, слово Чин означает название страны – Китай, во второй строке бейта словосочетание чини зулф означает завитки локонов, словосочетание чини ѓам - морщины печали, а словосочетание љабњаи чин означает складки лба.
Второй раздел первой главы под названием «Многозначность и метафора в поэзии Накибхона Туграла» посвящен анализу и интерпретации многозначных слов. В поэтическом творчестве Туграла многозначность и метафора применяются как способы и средства выражения действенности слова и образности всего поэтического контекста. Лексическое богатство определяется прежде всего многозначностью слов и поэт употребляет различные слова с определёнными оттенками их значения.
В поэзии Накибхона Туграла многозначность часто используется и в большинстве случаев в его поэзии изменение значения прослеживается в тех словах, которые имеют предметное значение. Наряду с этим следует отметить, что многозначные слова являются основным источником обогащения языка и источником пополнения ряда лексических групп, таких как омонимы и антонимы. Наряду с этим многозначность слов и использование метафор тесно связаны с социальными процессами, которые происходят в обществе в определенный исторический период (см.: 10,2). Поддерживая эту идею, И. В. Арнольд отмечает, что процессы формирования многозначности слов и их метафоричности тесно связаны с денотативными и коннотативными значениями слова, которые имеют место в процессе общения людей (см.: 2,105).
Так как подробное исследование и описания особенностей многозначности и метафорических значений лексического состава творчества поэта, на наш взгляд, является отдельной темой, в работе акцентировано внимание на основные моменты употребления многозначных слов и метафор поэтом.
Например, слово пир в таджикском языке обычно употребляется в двух значениях: во-первых, означает старец, старый человек и данное значение является основным, во-вторых, означает опытного человека, человека с эмпирическими задатками и определенными навыками. В творчестве Туграла также слово пир употребляется в указанных значениях и еще прибавляются другие близкие к ним значения: пири тариќат «путеводитель, наставник суфиев и дервишей» (45), пири дайр «наставник в храме огнепоклонников, монах», пири њикмат «мудрый», пири њама «учитель, наставник» (309):
Туграл, асрори адаб аз бода равшан мешавад,
Нест чуз пири тарикат муршиде майхонаро! (45)
Туграл, сокрытые основы морали раскрывает вино,
В этом пути может нас вести только старец-наставник.
Значимое место в поэзии Туграл занимают слова с метафорическими значениями. Словосочетания, где употреблены слова с метафорическими значениями, часто встречаются в поэзии Туграла и занимают основное место. Для примера можно перечислить некоторые словосочетания, где слова употреблены в метафорическом значении: андоми ноз «облик кокетства» (67), ќонуни роз «закон тайны» (67), пири аќл «старец мудрости» (74), шамъи базми ишрат «свеча пиршества» (161), килки адаб «перо морали», болидани мино «самовосхваление графин из-под вина» (31), шоми ѓам «вечер тоски, печали» (31), тулўи субњи шодї «восход радости» (31), дарси муњаббат «уроки любви» (134). Например, словосочетание коргоњи боѓи имкон «мастерская в саду возможностей» употреблено в следующем бейте в значении человеческой жизни со всеми противоречиями и неурядицами:
Коргохи боѓи имконро бувад найрангхо,
Зоѓ дар сањрову булбул гашта мањбуси ќафас. (156)
Мастерская в саду возможностей имеет много коварства,
Что ворона довольствуется в луге, а соловей в клетке.
Или же словосочетание шамъи базми ишрат «свеча пиршества»:
Орзуи оташи ѓам боядат парвонасон,
Хамчу шамъи базми ишрат то сахар бедор бош. (161)
Мечтать об огне печали бы тебе, как мотыльку,
И, как свеча пиршеств, до утра бы тебе догореть.
Таким образом, в данном разделе, по мере возможности, подробно описаны способы и пути развития многозначности слова, а также пути становления метафорических значений слов на примере поэтического контекста творчества Накибхона Туграла. Несомненно, лексическое богатство поэзии Туграла определяется, прежде всего, употреблением слов с метафорическими значениями, многозначностью слов, а также приданием метафорических значений другими словами, которые употребляются в творчестве поэта. Как видно, употребление многозначных слов зависит от того, какую творческую цель ставит перед собой автор, чтобы уместно использовать эти слова в различных семантических и стилистических значениях.
В третьем разделе первой главы проводится подробная интерпретация про¬исхождения словарного состава произведения и значения некоторых слов на основе анализа тол¬ковых и этимологических словарей, а также научной литературы, посвященной данному вопросу. Данный раздел состоит из двух параграфов. В первом параграфе проводится анализ исконно таджикских слов, которые составляют основной слой в творчестве Туграла. Общеизвестно, что в определении исконно таджикских слов в таджикском языкознании разработаны определенные критерии (см.: 7, 88). Исходя из этого, в работе была проведена семантическая классификация этих слов, опираясь в основном на этимологические и толковые словари таджикского и персидского языков. Таким образом, в творчестве Туграла чаще всего встречаются такие исконно таджикские слова, как об «вода», ноз «кокетство», хун «кровь», ток «виноградная лоза», ораз «лик», пероњан «платье», забон «язык», обила «мозоль», чашм «глаза», бода «вино», ноб «вино», оташ «огонь», дида «взгляд», пайкар «стан», ранг «цвет», ханда «смех», лаб «губы», бод «ветер», сухан «слово», шеб «спуск», фароз «подъем», оина «зеркало» и т.д.
В составе словосочетаний и предложений поэт использует различные и очень уместные комбинации по подбору слов как из числа исконно таджикских, так и из числа заимствованных слов, и часто происходит весьма удачное слияние этих слов в составе словосочетаний и предложений в бейтах, посредством которых, несомненно, создается достаточно ярковыраженное впечатление у читателя. При подборе слов поэт учитывает как неповторимость, так и благозвучность, созначимость, логические и семантические соотношения комбинируемых слов в творческом контексте. Например, словосочетания типа пари анќо «перья сказочной птицы», авроќи гул «лепестки цветка», хоки адам «глина небытия», ашки њасрат «слезы печали» относятся к числу подобных словосочетаний, которые использованы поэтом в его творчестве.
Таким образом, в результате исследования удалось определить частотность использования соматических исконно таджикских слов в следующем порядке:
дил «сердце» - 424
чашм «глаза» - 208
сар «голова» - 191
рў(й) «лицо» - 136
лаб «губы» - 125
по(й) «нога» - 119
рух «лицо» - 97
абрў «брови» - 83
дида «глаз» - 64
мў(й) «волосы» - 62
рухсор «лицо» - 60
даст «рука» - 53
мижгон «ресницы» - 48
гўш «ухо» - 45
гесў «волосы» - 39
забон «язык» - 32
дањон «рот» - 30
сина «грудь» - 30 каф «ладонь» - 21
хол «родинка» - 12
ком «нёбо» - 12
миён «поясница» - 10
гардан «шея» - 10
нохун «ногот» - 8
љигар «печень» - 8
дандон «зуб» - 8
мардуми чашм «зрачок глаз» - 8
чењра «лицо» - 7
мардумак «зрачок глаз» - 5
ноф «пуповина» - 4
пешонї «лоб» - 3
устухон «кость» - 3
зону «колено» - 2
панља «кист руки» - 2
мижа «ресницы» - 2
гулў «горло» - 2
Следует отметить, что соматические слова в поэзии Туграла в основном использованы в метафорическом значении. Для сравнения нами были выбраны два слова, одно из которых является исконно таджикским «дил» и другое заимствованным словом из арабского языка «ќалб», которое является синонимом слова «дил» и в итоге выяснилось, что слово дил в творчестве поэта встречается 424 раза, а заимствованное из арабского языка слово ќалб 11 раз, хотя слово ќалб в художественных произведениях также употребляется чаще, встречается и в разговорной речи. В целом по нашим подсчетам, в сборнике стихов Накибхона Туграла «Гиёњи мењр» (Избранные стихи) было выявлено 3093 исконно таджикских слов, которые в процентном соотношение составляют 66,6 % всего словарного состава произведения поэта.
Второй параграф назван «Заимствованные слова». Заимствование как закономерный процесс в каждом языке происходит в результате взаимовлияния и взаимодействия двух и более языков в определенном периоде. Трудно представить и найти такой язык, который может быть исключением из данного процесса. Заимствованные слова в творчестве Накибхона Туграла разделены на три группы:
- арабские заимствованные слова;
- тюркско-узбекские заимствованные слова;
- русско-европейские заимствованные слова.
В первой группе проанализированы арабские заимствования. Арабские заимствования в творчестве Туграла занимают сравнительно значимое место и в работе они были классифицированы на следующие подгруппы:
а) арабские заимствования, означающие абстрактные понятия типа аќл «разум» (295), вањм «опасение, страх» (52), ишќ «любовь» (197), муњаббат «любовь» (198).
Яке саргаштаам дар водии ишќи парируе,
Ки љуз андуњу кулфат нест дигар ёри ѓамхорам. (197)
В долине любви из-за ангелоподобной я растерян,
Кроме тоски и печали, нет друга рядом со мною.
б) арабские заимствования, означающие религиозные понятия и религиозные термины типа хутба «проповедь» (309), ќибла «сторона, которая мусульмане обращаются лицом во время молитвы» (279), никоњ «брак» (309), ќиёмат «судный день» (262).
в) арабские заимствования, означающие социально-политические понятия, типа давлат «государство» «233), ќонун «закон» (204), миллат «нация» (200), халќ «народ» (203).
г) арабские заимствования, означающие административные термины типа арбоб «обладатели»// «деятели» (258), султон «султан» (247).
д) арабские заимствования, означающие научные и культурно-просветительские понятия типа илм «наука» (140), шеър «поэзия» (140), нањв «синтаксис» (208), матлаъ «начало, вводные строки стихотворений и поэтических жанров» (239), китоб «книга» (208).
В творческом наследии поэта также встречаются словосочетания, которые образованы из арабских слов в соответствии с грамматическими правилами таджикского языка, такие как зулфи узори шеър «локоны на лице поэзии» (140), китоби мушкилоти ишќ «книга тяжести любви» (239), мадњи султон «восхваление султана» (247), ќонуни ишќ «закон любви» (204), субњи азал «утро извечности» (102), мизони хаёл «весы воображения» (105).
Вторую группу составляют тюркско-узбекские заимствования. Основная причина тюркско-узбекских заимствований в таджикский язык конца XIX и начала ХХ века заключается в том, что тюркские народы в этот период стали больше приближаться к основным и центральным городам народов иранского происхождения, таким как Бухара, Самарканд и начали происходить социально-культурные взаимоотношения между этими народами. К данной группе слов относятся такие заимствованные слова, как байраќ «флаг», чуќур «яма», элак «сито», ќуллуќ «благодарность», ямоќ «латание»//«заплата», ќашќа «черно-белый», ќапќон «ловушка, капкан», ихчам «стройный». В одной газели Туграла встречаются такие заимствования, как чатоќ «неправильный, неладный», ќавоќ «хмурые брови, нахмуренность», ќучоќ «объятие» (269-270). В творчестве Туграла также встречаются такие стихотворные строки, где строка частично или полностью написана на узбекском языке (315).
Третью группу заимствованных слов в произведении Накибхона Туграла составляют русско-европейские заимствования, которые были заимствованы со второй половины ХIХ века, что и связано с процессом присоединения Средней Азии к Российской империи. Как отмечает С. Сабзаев, заимствованные слова из русского языка встречаются в творчестве таджикских просветителей, таких как Ахмади Дониш, Кори Рахматуллох Возех, в более адаптированной произношению таджикского языка форме: Порис «Париж», Амрико «Америка», газит «газета», тилгроф «телеграф», румка «рюмка», зовут «завод», Абромуф «Абрамов», дуктур «доктор», вокзол «вокзал» (см.:8, 37). В творчестве Туграла также встречаются некоторые заимствованные слова из русского языка в адаптированной произношению форме:
Халохо гар равад бахри ташор, шофу камар бандад,
Падарлаънат ба пояш муза пушад њам, калушинки! (223).
И даже в туалет идет с саблей и снаряжением,
Что за невежество, что одевает сапоги с галошами.
Во второй строке слово калушинки означает «галоши».
Слово галоша в свое время заимствовано в русский язык из немецкого языка «Galosсhe» (9,389). В современном таджикском языке оно употребляется в форме «калўш». Также в творчестве Туграла употреблены такие заимствованные слова, как лошадь в форме «лушинки» (223), хорошо в форме «харушинки» (223), губернатор в форме «губурнотир» (223).
Анализ заимствованных слов в творчестве Накибхона Туграла показал, что в его сборнике стихов «Гиёњи мењр» употреблено 1483 заимствованных слов из арабского языка, 65 заимствованных слов из тюркских и русского языков. В процентном соотношении в словарном составе творчества Туграла арабские заимствования составляют - 32 % и заимствования из других языков составляют - 1,4 %.
Четвертый раздел первой главы посвящен анализу и интерпретации общеупотребительных слов и профессионализмов в творчестве Накибхона Туграла. Данный раздел состоит из двух параграфов. В первом параграфе рассматриваются вопросы употребления разговорной лексики в творчестве поэта. Общеизвестно, что разговорная лексика отмечает динамичный характер языковой нормы и включает в ее понятие иные потенциальные возможности, и это происходит таким способом, что вначале прослеживаются варианты употребления общенародной лексики в художественной литературе, которая в дальнейшем способствует расширению реализации определенных слов на уровне общеязыковой нормы. Поэтому творчество большинства поэтов способствует тому, что посредством их произведений определенное количество слов войдет в обиход литературной нормы языка. Например, слово шаллоќ «кнут»//«хлыст» относится к разговорной лексики и по настоящее время встречается в разговорной речи в Зеравшанской долине:
Аз камон бо зарби бозу рост тир ояд бурун,
Шуд ракиби качсаодат рост аз шаллоки ман. (217)
Стрела летит прямо из лука, если у лучника сильные руки,
Неудачный противник стал сглаженным от моего хлыста.
Другую большую группу слов составляют отраслевые термины. Религиозные термины в данном параграфе подробно проанализированы и проведена классификация этих терминов в зависимости от означаемых ими понятий в следующем порядке:
1. Первую группу терминов составляют религиозные термины типа бињишт «рай», дин «религия», имон «вера», кофир «неверующий», ќиёмат «судный день», ќазо «рок», уќбо «потусторонний мир». В свою очередь религиозные термины делятся на следующие подгруппы:
а) термины, означающие священные писания и к ним относящиеся понятия: Ќуръон «Коран» (310);
б) термины, означающие понятия потустороннего мира: ќиёмат «судный день» (262), љаннат «рай» (279);
в) термины, означающие отношение человека к вере: куфр «неверие, ересь» (272), ислом «ислам» (272);
г) термины, означающие места поклонения: тоќ «арка в мечети, арочное перекрытие» (279) ќибла «сторона, которая мусульмане обращаются лицом во время молитвы» (279);
д) термины, означающие религиозную деятельность человека: намоз «молитва» (262), саљда «поклонение» (309).
2. Вторую группу терминов составляют слова, которые означают вещи и утварь, которые используются при исполнении религиозных обрядов, как тасбењ чётки (260), мењроб «ниша во внутренней стене мечети, указывающая направление к Мекке, апсида» (309), зуннор «грубый волосяной пояс дервишей и монахов» (260).
3. Третью группу терминов составляют слова, означающие обязательные религиозные предписания, такие как дуо «молитва» (315), рўза «пост» (279).
4. Четвертую группу составляет суфийская терминология типа сўфї «суфий», зўњд «аскет», шайх «старец-путеводитель», солик «путник».
5. Пятую группу составляют имена Всевышнего, творца: Худо, Раб, Эзид, Парвардигор, Аллоњ, Яздон, Илоњї.
6. Шестую группу составляют имена пророков и ангелов, такие как Исо «Иисус», Юсуф «Иосиф», Нўњ «Ной», Љабраил «Гавриил».
7. В седьмую группу терминов входят слова, означающие название религиозных чинов и должностей, как хатиб «проповедник», мўњтасиб «должностное лицо, следившее за выполнением религиозных обрядов и соблюдением правил поведения», мулло «мулла».
Вторая глава диссертационного исследования под названием «Стилистические особенности поэзии Туграла» посвящена вопросам языкового стиля поэзии Накибхона Туграла и состоит из шести разделов.
Абуабдулло Рудаки и другие поэты - выходцы из верховьев Зеравшана (Абухафси Сугди, Музтариби Панчакати, Мустатеи Панчакати, Махмуди Кухи, Бобури Ишки, Мелии Киштуди, Джумъабой Хумули, Ахмади Ахди, Юсуф Вафо, Камоли Рашнаги, Махджури Фалгари, Джамоли Рашнаги, Мулло Фозил, Мулло Фигори, Масехои Тамхид) внесли весомый вклад в развитие таджикско-персидской поэзии и в развитие таджикского литературного языка. Среди вышеупомянутых поэтов особое место принадлежит Накибхону Тугралу, который выделяется своеобразием художественного стиля и поэтического языка. В поэзии Туграла применяется большое количество метафорических выражений и в некоторой степени употребляются также слова-символы, обозначающие абстрактно-идеальные понятия. Поэзия Туграла раскрывает богатую палитру лексических, стилистических и грамматических особенностей арсеналов и ресурсов таджикской словесности конца ХIХ и начала ХХ века. Языковой арсенал поэзии Туграла представляет собой упорядо¬ченные лингвистические закономерности и поэт использует ценнейшие особенности лексических единиц, их стилистические возможности.
В первом разделе второй главы диссертации проанализированы вопросы поэтического традиционализма в языке творчества Туграла. Язык творчества Накибхона Туграла можно оценить как достойное и творческое продолжение классической поэзии и поэзии всего средневекового периода, которая продолжалась в течение 1200 лет. В его творчестве мы можем проследить те же поэтические жанры, те же художественные приемы и литературные стили, и те же лексические и стилистические особенности литературного языка, которыми пользовались и Низами, Хафиз, Камоли Худжанди, Саади, Джами, Амир Хусрав, Мирзо Абулкодири Бедил и другие последующие им великие поэты таджикско-персидской литературы.
Поэтическое творчество Накибхона Туграла написано в основном в рамках таких классических жанров, как масневи, касыда, газель, рубаи (четверостишие) и фард (двустишие), мустазод (стихотворная форма, в которой к каждой строке добавляется дополнительная короткая строка). Масневи Накибхона туграла «Лейли и Маджнун» состоит из 219 бейтов и написано по той традиции, основу которой заложил Низами Генджеви.
Наряду с этим в поэме «Лейли и Маджнун» поэтом употреблены такие новые слова и словосочетания, которые являются продуктом творческой мастерской самого поэта. Например,
Шерозаи љузъи нуктадонї,
Дарвозаи ќалъаи маонї. (327)
Тончайшие узоры мудрости,
И «ворота» крепости знаний.
или:
Миръоти сухан зудудам аз занг,
Бо сози фасона кардам оњанг. (329)
Отскрябал зеркальца слова от ржавчины
И нотой сказок я создал эту мелодию.
Во втором разделе рассматриваются вопросы влияния индийского художественного стиля и анализ языковых особенностей поэзии Туграла по отношению к данному стилю. Общеизвестно, что таджикско-персидская литература развивалась в рамках определенных литературно-художественных стилей. Одним из наиболее развитых и распространенных стилей конца классического периода является индийский стиль (в некоторых источниках называется бедилевским стилем, от имени Мирзо Абулкодира Бедиля).
Анализ и исследование языка поэзии Туграла показывает, что частое употребление слов и терминов, словосочетаний и фраз из творчества поэтов индийского стиля и особенно Бедиля, несомненно, нас приводит к такому выводу, что поэзия Туграла создавалась под влиянием данного художественного стиля. В своих газелях Туграл использует слова и словосочетания, которые означают такие абстрактные и символические понятия, которые встречаются в творчестве Бедиля и других его последователей: шоми навмедї «вечер отчаяния», хомаи таќдир «перо судьбы», њадиси накњати гул «предание о благоухание цветов», мўњри хомўшї «печать молчаливости», арбоби сухан «деятель//мастер словесности», сармасти тараб «опьяненный от пиршеств», либоси ишќ «одеяние любви», сози ишќ «мелодия любви», вафои андалеб «преданность соловья», барќи шамшери њаводис «молния меча судьбы», килки ќазо «перо судьбы», љањони њусн «мир красоты».
Например, словосочетание духтари раз «в подстрочном переводе: дочь виноградной лозы - вино» (97) встречается в поэзии многих поэтов классического периода таджикско-персидской литературы, в том числе у Хафиза встречается в нескольких газелях (см.: 6,79).
Другая языковая особенность творчества Туграла заключается в том, что поэт очень уместно использует пословицы, поговорки и поучительные наставления, которые ранее были употреблены поэтами и особенно Бедилем. Например:
Заррае мењри љањон дар дили худ роњ мадењ,
Матлаи субњи тараб аз уфуќи шоми ѓам аст (83).
Не любуйся миром и не будь привязанным к мирским благам,
Восход утренней радости исходит от горизонта вечера печали.
В таджикском языке есть такая поговорка поёни шаби сияњ сафед аст «после каждой темной ночи наступает светлое утро» и во второй строке приведенного бейта поэт в измененный форме употребляет данную поговорку.
Третий раздел второй главы как логическое продолжение первого и второго разделов посвящен вопросам употребления слов и словосочетаний, свойственных индийскому стилю в творчестве Туграла. В результате анализа и сравнения языка творчества Туграла и других поэтов индийского стиля нам удалось выявить определенную группу слов и словосочетаний, использованных в творчестве Туграла и принадлежавших к данному художественно-литературному стилю. Например, най «флейта», мотами ѓам «траур скорби», дафтари авроќи гул «тетрадь листьев роз», нози ѓам «капризы печали», бодаи ишрат «вино веселья», дарси ѓам «уроки печали», ќабои ноз «платье кокетства», сайќали хуршед «блеск солнца», хати килки азал «черта пера извечности», саррофи дукони ишќ «меняла лавки любви», нохуни мутриб «ногти музыканта//певца». Например:
Дар мањфиле, ки сози баму зери васли туст,
Савти «Фироќ» нохуни мутриб шикастааст. (92)
В том кружке, где говорят о мелодии твоей любви,
Мелодия «Разлуки» разломала ногти музыканта.
Таким образом, явно прослеживается влияние индийского стиля и особенно влияние стиля Мирзо Абдулкодира Бедиля в поэзии Накибхона Туграла.
В четвертом разделе речь идет о влиянии творчества Бедиля на художественный стиль и язык творчества Накибхона Туграла.
Как отмечает сам поэт в своих газелях, он является непосредственным наследником творческого стиля Мирзо Абулкодира Бедиля, поэтому в поэтическом контексте творчества Туграла очень часто встречаются слова и словосочетания, а также фразы и строки из творчества Бедиля, которые приводит сам автор специально как красочный узор своих стихов. В некоторых строках своей поэзии Туграл гордится, что он является последователем Бедиля и называет его шоњи сухан «царь словесности»:
Эй хушо, Туѓрал, аз ин як мисраи шоњи сухан:
«Доми як олам тааллуќ гашт њайронї маро!» (35)
О как прекрасно сказано царем словесности (т.е. Бедилем),
«Западнёй стали в этом мире мои удивления».
Накибхон Туграл считает Мирзо Абулкодири Бедиля своим учителем в поэзии и часто указывает, что если он достиг совершенства, то это благодаря творчеству Бедиля. Большое количество слов из творчества Бедиля встречается в поэзии Накибхона Туграла и часто эти слова и словосочетания творчески применены и нельзя сказать, что Туграл их копирует и использует такими, какими они использованы в творчестве Бедиля.
В результате анализа нам удалось определить, что слова и словосочетания, которые применены как в творчестве Бедиля, так и в творчестве Туграла, можно классифицировать на следующие группы:
а) слова, означающие природные явления и природные понятия - бод «ветер», сабо «легкий ветерок», дањр «вселенная», њаво «воздух», об «вода», ям «море», санг «камень»;
б) слова, означающие разные предметные понятия килк «перо», айш «веселье», оина «зеркало», май «вино», мистар «линейка».
Пятый раздел второй главы посвящен вопросам индивидуальных особенностей творчества Накибхона Туграла. В поэзии Туграла можно проследить определенное количество слов и словосочетаний, которые не встречаются в произведениях других предыдущих поэтов и его современников. К такой группе слов можно отнести словосочетания типа устози азал «учитель извечности» (30), килки адаб «перо морали» (34), чењраи ѓам «лицо грусти» (34), шоњи сухан «царь словесности» (35), ќонуни муњаббат «закон любви» (40), хомаи таќдир «перо предписания» (42), њадиси накњати гул «сказание об аромате цветов» (43), фикри баланд «мышление высшего порядка» (44), гармии бозори ѓам «кипение горести» (50), шањди маонї «сладость значения» (50), саррофи сухан «меняла словесности» (51), домани шаб «подол ночи» (62). Или же такие свойственные именно поэтическому контексту Туграла слова как гуњаррез «переполненные жемчугами» (т.е. слезами) и шакаррез «очень сладкие» использованы в следующих бейтах:
Гуњаррез аст чашми интизорам,
Намедонам, ки ин сарманзили кист? (89)
Перлы слез переполнили мои очи от ожидания
И не знаю, чей силуэт может их просветить.
Забонаш њамчу тўтї дар такаллум,
Шакаррези бисоти мањфили кист?! (89)
Мой язык говорлив и красноречив,
Какому очень сладкому окружению принадлежит.
Таким образом, творчество Накибхона Туграла имеет интересные языковые особенности, которые говорят о неповторимости творчества поэта. Использованная поэтом лексика отражает состояние литературного языка его времени и свидетельствует о необыкновенно развитом совершенном языке Туграла.
В шестом разделе второй главы проанализированы особенности поэтического текста Туграла, где поэт использует словесные элементы самовосхваления. В некоторых газелях Накибхон Туграл восхваляет себя и особенно свое творчество, а также восхваляет поэтическое слово и поэзию в целом. Исходя из этого, нам удалось классифицировать такие хвалебные слова, выражения и словосочетания, которые встречаются в творчестве поэта в четыре группы.
В первую группу входят те слова и словосочетания, которые характеризуют самого Туграла с использованием имени поэта:
- простые слова: Туғрали махмур «Туграл опьяненный» (214), Туғрали мањзун «грустный Туграл» (118), Туғрали мо «наш Туграл» (102);
- производные слова: Туғралосо «Тугралоподобный» (105);
- сложные слова: Туғрали ширинсухан «Туграл сладоуст» (193);
- словосочетания: Туғрали ављи камол «Туграл пик совершенства» (217). В этих примерах имя поэта является основным компонентом словосочетания.
Во вторую группу входят словосочетания, в которых имя Туграла является зависимым компонентом: зи боғи назми Туғрал «из сада поэзии Туграла» (40), кулбаи Туғрал «келья Туграла» (61), нохуни бурњони Туғрал «тонкости доводов Туграла» (103).
В третью группу входят предложения, содержащие восхваления в адрес самого поэта, типа
Офарин бод мар туро, Туѓрал,
Маъние нест, к-ў дучори ту нест. (86)
Хвала именно тебе, Туграл,
Нет значений, которых ты не встретил.
Љовид бодо ашъори Туѓрал,
Чидаст гавњар аз маъдани субњ! (97)
Пусть будет извечна поэзия Туграла,
В его словах жемчужины утренней россыпи.
В четвертую группу входят словосочетания, которые носят хвалебные значения в адрес языка, литературы и слова: фикри баланд «мышление высшего порядка» (67), аз назм шакар рехтан «поэзия, полная сладостей» (30), ғаввоси бањри сухан «пловец моря словесности» (80), парвози ављи сухан «высокий полет слова» (79), саррофи сухан «меняла словесности», т.е. мастер слова (101).
Как показывают примеры, Накибхон Туграл в своих газелях применяет тончайшие возможности литературного языка и этим повышает экспрессивность поэтического слова.
Следует отметить, что поэтическое наследие Накибхона Туграла является ценным достижением литературы конца ХIХ и начала ХХ века и оно сыграло немаловажную роль в дальнейшем развитии таджикского литературного языка. Исследование языка поэзии Туграла дает возможность выявить специфические особенности таджикского литературного языка конца ХIХ и начала ХХ века.
В заключение диссертации обобщены результаты исследования и подведены итоги наблюдений и поисков.
В этой группе, возможно, есть записи, доступные только её участникам.
Чтобы их читать, Вам нужно вступить в группу
Чтобы их читать, Вам нужно вступить в группу